IKTI 311 – Tarım Ekonomisi Dersi Gazi Üniversitesi – İktisat Bölümü Aralık 2011 DERS NOTU 06 TİCARET POLİTİKASI ARAÇLARI Bugünki dersin işleniş planı: I. İthalat ...................................................................................................................................... 1 II. İthalat Talep Eğrisi ................................................................................................................ 3 III. İhracat Arz Eğrisi ................................................................................................................. 4 IV. İthalat Tarifesinin Etkileri (Küçük Ülke Durumu) .............................................................. 5 V. İthalat Tarifesinin Etkileri (Büyük Ülke Durumu) ............................................................... 6 VI. Düşen Dünya Tarımsal Ürün Fiyatlarının Etkileri .............................................................. 8 A. İthalatçı Ülke ..................................................................................................................... 8 B. İhracatçı Ülke .................................................................................................................... 9 VII. Tarımsal Ürün Fiyatlarını Yükseltmeye Yönelik Araçlar ................................................ 10 A. Set-Aside Uygulaması..................................................................................................... 11 B. Fiyat Desteği Uygulaması ............................................................................................... 12 VIII. Dünya Dengesi ve Müdahalelerin Etkisi ........................................................................ 13 I. İthalat Öğretim Üyesi: Doç. Dr. Ozan ERUYGUR Tarım Ekonomisi - Ders Notları (Ticari amaçlı değildir) 1 e-posta: oeruygur@gmail.com IKTI 311 – Tarım Ekonomisi Dersi Gazi Üniversitesi – İktisat Bölümü Aralık 2011 • Uluslararası ticaretin olmadığı durumda (kapalı ekonomi durumu), ülkede fiyatlar 200 TL olacaktır. • Uluslararası ticaretin serbest olduğu durumda; yerli ülke dünya fiyatı olan 150 TL’den D1-S1=M1 kadar ithalat yapacaktır. • Bu durumda ülke için geçerli olan tüm (yerli arz ile yabancı arz toplamı) arz eğrisi Syerli+yabancı eğrisi haline gelmiş gibi de düşünülebilir. • Yukarıdaki grafikte gösterilen durum dış ticaretin serbestleşmesi durumunda yerli ülkenin dünya fiyatından, dünya fiyatını etkilemeden, istediği kadar satın alabileceği durumu göstermektedir. Yani çizilen grafik dünya fiyatlarını etkileyemeyecek olan bir ülke için çizilmiştir. Uluslararası iktisat bu durum küçük ülke durumu olarak ifade edilir. Dolayısıyla bu grafik küçük ülke durumunda ithalatın etkisini göstermektedir. o Küçük ülke Uluslararası iktisatta küçük ülke şeklinde nitelendirilen ülke herhangi bir X malında dünya fiyatlarını etkileyemeyecek kadar küçük ülkedir. • Grafiğe dikkat edilirse, yerli ülkede ticaretten kaynaklanan refah artışının d üçgeni alanı kadar olduğu görülür: Dış ticaret öncesi Tüketici artığı=a Üretici artığı= b+c Toplam artık=a+b+c Dış ticaret serbestken Tüketici artığı=a+b+d (yani b+d kadar artar) Üretici Artığı= c (yani b kadar azalır) Toplam artık=a+b+c+d (yani d kadar artar) Engelleyici tarife yerli ülke ithalatı yapılan malın her birimine 50 TL gümrük vergisi koyarsa fiyatlar 200 TL’ye yükselir ki bu zaten dış ticaret olmadan gerçekleşecek fiyattır. Bu durumda yerli ülke ithalat yapmaz. Bu şekilde ithalatı engelleyecek düzeyde konulan gümrük vergilerine (tarifelerine) engelleyici tarife denir. Öğretim Üyesi: Doç. Dr. Ozan ERUYGUR Tarım Ekonomisi - Ders Notları (Ticari amaçlı değildir) 2 e-posta: oeruygur@gmail.com IKTI 311 – Tarım Ekonomisi Dersi Gazi Üniversitesi – İktisat Bölümü Aralık 2011 II. İthalat Talep Eğrisi • İç piyasada kapalı ekonomi (dış ticaretin olmadığı durumdaki) denge fiyatının altındaki fiyatlarda yerli üretim yerli tüketime yetmeyeceği için bir ithalat talebi oluşacaktır. o Bir ülkenin ithalat talep eğrisi aşağıdaki şekilde çıkarılır. Grafik 1 Yerli İthalat Talep Eğrisinin Çıkarılışı • Kapalı ekonomi denge fiyatının altındaki düzeylerde; herhangi bir malın fiyatı yükseldiğinde, yerli tüketicilerin talep ettikleri miktar azalıp, yerli üreticilerin de arz ettikleri miktar artacağı için, daha yüksek fiyatlarda (yani, fiyatlar kapalı ekonomi denge fiyatına yaklaştıkça) ithalat talep edilen miktarı daha düşük olacaktır. o Grafikte bu durum görülmektedir. • İthalat talep eğrisinin özellikleri şöyle özetlenebilir: (1) (2) (3) Dikey ekseni ithalatçı ülkenin (yerli ülkenin) kapalı ekonomi (dış ticaretin olmadığı durumdaki) denge fiyatında keser. Negatif eğimlidir. İthalatçı ülkenin (yerli ülke) yerli talep eğrisinden daha yatık bir şekli vardır. Öğretim Üyesi: Doç. Dr. Ozan ERUYGUR Tarım Ekonomisi - Ders Notları (Ticari amaçlı değildir) 3 e-posta: oeruygur@gmail.com IKTI 311 – Tarım Ekonomisi Dersi Gazi Üniversitesi – İktisat Bölümü Aralık 2011 III. İhracat Arz Eğrisi • İç piyasada denge fiyatının üzerindeki fiyatlarda yerli üretim yerli tüketimden fazla gerçekleşeceği için ihracat arzı oluşacaktır. Bir ülkenin ihracat arz eğrisi aşağıdaki şekilde çıkarılır. • Denge fiyatının üzerindeki düzeylerde; herhangi bir malın fiyatı yükseldiğinde, yerli tüketicilerin talep ettikleri miktar azalıp, yerli üreticilerin de arz ettikleri miktar artacağı için, daha yüksek fiyatlarda, ihracat arz edilen miktarı daha yüksek olacaktır. o Grafikte bu durum görülmektedir. Grafik 2 Yabancı İhracat Arz Eğrisinin Çıkarılışı • İhracat arz eğrisinin özellikleri şöyle özetlenebilir: (1) (2) (3) Dikey ekseni ihracatçı ülkenin (yabancı ülke) kapalı ekonomi (dış ticaretin olmadığı durumdaki) denge fiyatında keser. Pozitif eğimlidir. İhracatçı ülkenin (yabancı ülke) yerli arz eğrisinden daha yatık bir şekli vardır. Öğretim Üyesi: Doç. Dr. Ozan ERUYGUR Tarım Ekonomisi - Ders Notları (Ticari amaçlı değildir) 4 e-posta: oeruygur@gmail.com IKTI 311 – Tarım Ekonomisi Dersi Gazi Üniversitesi – İktisat Bölümü Aralık 2011 IV. İthalat Tarifesinin Etkileri (Küçük Ülke Durumu) • Dünya fiyatının Pw olduğunu düşünelim. • Yerli ülke ithalata t kadar gümrük vergisi (tarife) koyarsa, ithal ürünlerin fiyatı Pw+t’ye yükselir. • Bu yükselme aşağıdaki grafikte (b) panelindeki ihracat arzı eğrisinin X*‘dan X*+t’a kaymasıyla gösterilmiştir. • Dünyada söz konusu malı ihraç eden ülkeler; dünya fiyatında herhangi bir değişikliğe neden olmaksızın, küçük ülkeye dünya fiyatından istediği kadar ürün satacaklardır. (1) Bu durum söz konusu ürünün ihracat arzı eğrisinin tam yatay olarak çizilmesiyle gösterilir. • Aşağıda; tarife konulması özetlenmektedir: sonucu Tüketici artığındaki düşme: Üretici artığındaki yükselme: Devlet gelirlerindeki artış: Ülke refahındaki net etki: oluşacak refah etkileri -(a+b+c+d) a c -(b+d) • Dolayısıyla, ithalata gümrük vergisi konulması b+d kadar bir dara kaybına sebep olur. Öğretim Üyesi: Doç. Dr. Ozan ERUYGUR Tarım Ekonomisi - Ders Notları (Ticari amaçlı değildir) 5 e-posta: oeruygur@gmail.com IKTI 311 – Tarım Ekonomisi Dersi Gazi Üniversitesi – İktisat Bölümü Aralık 2011 V. İthalat Tarifesinin Etkileri (Büyük Ülke Durumu) • Büyük ülkenin ithalata t kadar tarife koyması sonucu, ihracat arz eğrisi X*’dan yukarıya, yani, X*+t’ye kayar. • İç piyasada fiyatlar P*+t ‘ye yükselir. • Bunun sonucunda yerli ülkenin ithalatı M1’den M2’ye azalır. Büyük ülkenin M2 miktarına gerileyen ithalatı dünya fiyatlarını P*’a düşürür. • Yerli ülke için b+d üçgeninin alanı kadar bir dara kaybı oluşur. Dünya fiyatlarının düşmesi ile, yerli ülkenin (büyük ülke) M2 miktarındaki ithalata yaptığı ödemede e dörtgeninin alanı kadar bir düşme gerçekleşir. Bu kazanıma ticaret-haddi kazanımı denir. • Dünya piyasasında fiyatların Pw’den P*’a düşmesi ile, dünya üreticilerinin üretici artıklarında (refahlarında) e+f alanı kadar bir düşme oluşur. Bu miktarın e alanı kadarı yerli ülkeye ticaret-haddi kazanımı olarak geçerken f alanı kadar bir dara kaybı gerçekleşir. Dünyanın karşı karşıya kaldığı toplam dara kaybı b+d+f alanı kadardır. • Burada önemli olan noktalar şunlardır: (1) Büyük ülke ithalata vergi koyduğunda KCC*N dörtgeninin alanı kadar bir gümrük vergisi geliri elde etmektedir. Dikkat edilirse elde edilen bu gelirin e alanı kadarını yabancı Öğretim Üyesi: Doç. Dr. Ozan ERUYGUR Tarım Ekonomisi - Ders Notları (Ticari amaçlı değildir) 6 e-posta: oeruygur@gmail.com IKTI 311 – Tarım Ekonomisi Dersi Gazi Üniversitesi – İktisat Bölümü (2) (3) Aralık 2011 üreticiler ödemektedir. Yani büyük ülke uyguladığı ithalat vergisinin sonucunda elde ettiği gümrük vergisi gelirinin bir kısmını, düşen dünya fiyatları sayesinde, yabancı ülkelerin üreticilerine ödetmektedir. Büyük ülkenin yerli üreticilerini korumak üzere koyduğu ithalat vergisinin sonucunda yerli fiyatlar (iç piyasa) P*+t’ye yükselmekte ancak dünya fiyatları P*’a düşmektedir. Yani dünyadaki diğer üreticilerin ürettikleri mallar daha düşük fiyatlardan satılır hale gelmektedir. Büyük ülke bu şekilde hem kendi üreticisini yükselen fiyatlarla korumuş hem de dünyadaki diğer üreticilere düşürdüğü dünya fiyatları ile zarar vermiş olmaktadır. Bu sebeple büyük ülkenin koyduğu gümrük vergilerine komşunu yoksullaştır1” tarifesi de denir. Büyük ülkenin koyduğu gümrük vergisi yalnız kendi ülkesi için bir dara kaybı yaratmamakta (bu sadece b+d alanıdır) aynı zamanda dünya için de bir dara kaybı oluşturmaktadır (f alanı). • Tarife konulması sonucu yerli ülke refahında oluşacak etkiler aşağıda özetlenmektedir: Tüketici artığındaki düşme: Üretici artığındaki yükselme: Devlet gelirlerindeki artış: Yerli Ülke refahındaki net etki: -(a+b+c+d) a (c+e) e-(b+d) Dolayısıyla; tarımsal mallarda büyük ülkelerin ithalat vergileri uygulaması sonucunda, bu tarımsal malların dünya fiyatları düşmektedir. Düşen dünya fiyatları sonucu dünyada tarıma bağlı ekonomileri olan ülkeler ve bu ülkelerdeki tarımsal üreticiler zarar görmektedir, çünkü tarımsal malların talepleri katı (veya esnekolmayan) olduğu için, düşen fiyatlar sonucu üreticilerin toplam gelirleri düşmektedir. 1 “beggar thy neighbor” tarif, İng. Öğretim Üyesi: Doç. Dr. Ozan ERUYGUR Tarım Ekonomisi - Ders Notları (Ticari amaçlı değildir) 7 e-posta: oeruygur@gmail.com IKTI 311 – Tarım Ekonomisi Dersi Gazi Üniversitesi – İktisat Bölümü Aralık 2011 VI. Düşen Dünya Tarımsal Ürün Fiyatlarının Etkileri A. İthalatçı Ülke Dünya fiyatı düşen tarımsal malı ithal eden ülkelerde, düşen dünya fiyatları sonucu toplam refahta artış meydana gelir. Öğretim Üyesi: Doç. Dr. Ozan ERUYGUR Tarım Ekonomisi - Ders Notları (Ticari amaçlı değildir) 8 e-posta: oeruygur@gmail.com IKTI 311 – Tarım Ekonomisi Dersi Gazi Üniversitesi – İktisat Bölümü Aralık 2011 B. İhracatçı Ülke Dünya fiyatı düşen tarımsal malı ihraç eden ülkelerde, düşen dünya fiyatları sonucu toplam refahta düşme meydana gelir. Öğretim Üyesi: Doç. Dr. Ozan ERUYGUR Tarım Ekonomisi - Ders Notları (Ticari amaçlı değildir) 9 e-posta: oeruygur@gmail.com IKTI 311 – Tarım Ekonomisi Dersi Gazi Üniversitesi – İktisat Bölümü Aralık 2011 VII. Tarımsal Ürün Fiyatlarını Yükseltmeye Yönelik Araçlar Bu araçlar şöyle özetlenebilir: Tavan fiyat uygulaması Fiyat Desteği uygulaması Üretim Kotası uygulaması Set-aside uygulaması Bunlardan set-aside uygulamasına aşağıda değinelim. Öğretim Üyesi: Doç. Dr. Ozan ERUYGUR Tarım Ekonomisi - Ders Notları (Ticari amaçlı değildir) 10 e-posta: oeruygur@gmail.com IKTI 311 – Tarım Ekonomisi Dersi Gazi Üniversitesi – İktisat Bölümü Aralık 2011 A. Set-Aside Uygulaması AB tarafından artan ürün tepelerine bir çare olmak ve fiyatların yükselmesini sağlamak üzere, 1988 yılında yürürlüğe koulmuştur. Yılda en-az 92 ton üreten tarımsal üreticilerden, set-aside programı kapsamında tarlalarının %10’unu kullanmamaları istenir. Bunun karşılığında ödeme alırlar. Bu uygulamanın etkileri aşağıda gösterilmektedir. düşük bulunmaktadır Öğretim Üyesi: Doç. Dr. Ozan ERUYGUR Tarım Ekonomisi - Ders Notları (Ticari amaçlı değildir) 11 e-posta: oeruygur@gmail.com IKTI 311 – Tarım Ekonomisi Dersi Gazi Üniversitesi – İktisat Bölümü Aralık 2011 B. Fiyat Desteği Uygulaması • Piyasada Ps fiyatının oluşması için devlet Qg miktarında alım yapacaktır. • Üretici refahı A+B+D kadar artacak, devlet dışındaki tüketicilerin talep eğrisi hala D olduğu için devlet dışındaki tüketici refahı ise A+B kadar azalacaktır. • Bu uygulamanın devlete maliyeti Ps(Q2 − Q1) kadar olacaktır. Öğretim Üyesi: Doç. Dr. Ozan ERUYGUR Tarım Ekonomisi - Ders Notları (Ticari amaçlı değildir) 12 e-posta: oeruygur@gmail.com IKTI 311 – Tarım Ekonomisi Dersi Gazi Üniversitesi – İktisat Bölümü Aralık 2011 • Bu uygulamada fiyatlar artarken aynı zamanda denge miktarı da artmaktadır. VIII. Dünya Dengesi ve Müdahalelerin Etkisi • Herhangi bir üründe dünya ihracat arzı (XS) ile dünya ithalat talebinin kesiştiği noktada dünya denge fiyatı ve denge ticaret miktarı belirlenir. Aşağıdaki grafikte bu denge noktası (E) gösterilmektedir. Öğretim Üyesi: Doç. Dr. Ozan ERUYGUR Tarım Ekonomisi - Ders Notları (Ticari amaçlı değildir) 13 e-posta: oeruygur@gmail.com IKTI 311 – Tarım Ekonomisi Dersi Gazi Üniversitesi – İktisat Bölümü Aralık 2011 • Dünyada ülkelerin genelde iki eğilimi vardır: ¾ İthalatı zorlaştırmak (ve azalmak) ¾ İhracatı kolaylaştırmak (ve artırmak) • İthalatı zorlaştırmak (ve böylece azaltmak) üzere dünyada uygulanan her türlü politika, dünya ithalat talebinin azalmasına (MD eğrisinin sola kaymasına) sebep olur. Diğer taraftan ihracatı kolaylaştırmak (ve böylece artırmak) üzere uygulanan tüm politikalar da dünya ihracat arzının artmasına (XS eğrisinin sağa kaymasına) sebep olur. Bu iki sebeple dünya fiyatları ciddi şekilde düşebilir. Tarım mallarında düşen dünya fiyatları tarıma bağlı olan ekonomiler için, tarımsal malların taleplerinin katı (esnek-olmayan) olması nedeniyle düşen toplam gelir (TR) anlamına gelir. Bu da gelişmekte olan bu tür ülkelere zarar veren bir durumun oluşmasına sebep olur. Öğretim Üyesi: Doç. Dr. Ozan ERUYGUR Tarım Ekonomisi - Ders Notları (Ticari amaçlı değildir) 14 e-posta: oeruygur@gmail.com
