КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН БИЛИМ БЕРҮҮ ЖАНА ИЛИМ МИНИСТРЛИГИ КЫРГЫЗСТАН ИСЛАМ УНИВЕРСИТЕТИ ГУМАНИТАРДЫК БИЛИМДЕР ФАКУЛЬТЕТИ ТЕОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ Коргоого уруксат берилди Теология кафедрасынын башчысы Ташматов С.Дж. «___»________________20______-ж. Мукашова Асел Эсенгуловна МУХАММАД ИБН СИРИН ЖАНА АНЫН ТАБИРУ РУКЯ КИТЕБИНИН АНАЛИЗИ Илимий жетекчи : Ташматов Султан Бишкек 2023 МАЗМУНУ КИРИШҮҮ........................................................................................................ 3 I БӨЛҮМ МУХАММАД ИБН СИРИНДИН ӨМҮР БАЯНЫ ЖАНА ЭМГЕКТЕРИ .................................................................................................... 5 1.1.Мухаммад Ибн Сириндин Өмүр Баяны ............................................... 5 1.2. Мухаммад Ибн Сириндин Эмгектери ............................................. 10 II БӨЛҮМ ТАБИРУ РУЬЯ КИТЕБИНИН ЖАЗЫЛУУ ТАРЫХЫ ........................ 12 2.1. Китеп Тууралуу Маалымат ............................................................... 13 2.2. Китептеги Темалар ............................................................................. 15 КОРУТУНДУ ................................................................................................. 23 КОЛДОНУЛГАН АДАБИЯТТАР .............................................................. 25 2 КИРИШҮҮ Адамдын белгисиз нерсеге болгон кызыгуусу жаралгандан бери уланып келе жаткан абал. Бул жагынан алганда түш ар дайым адамдын көңүлүн өзүнө буруп, аларды түшүнүүгө аракет кылган метафизикалык кубулуш болуп келген. Эң алгачкы доорлордон бүгүнкү күнгө чейин түрдүү диний топтор, коомдор жана маданияттар үчүн маанилүү болгон түш, Ислам цивилизациясынын алкагында Мусулман жамааттарынын жашоосунда да маанилүү орунду ээлеген. Куранда Азрети Юсуф жана Азрети Ибрахимдин түш көргөнү тууралуу аяттардын болушу Ислам маданиятындагы түш жорулуу жана түш түшүнүгүнө таасирдүү болгон жана бул абал өз алдынча эмгектердин даярдалышына булак болгон деп айтууга болот. Хадис журналдарында «Китабу'р-ру'йа» жана «Китабу Таабири'р-рюйа» деген ат менен Азрети Пайгамбардын түштөрү жана жорумдары камтылган. Ислам маданиятында ушундайча уланып келе жаткан түш жоруу салты, коомдун бардык катмарындагы адамдардын ой-пикири болгон тема катары жашоонун ар бир бөлүгүндө уланып келет. Ушундан улам фразеологизмдердин таасири талашсыз. Термин, түш жоруу; Терминология түш жоруган китеп катары аныкталат. Эң жөнөкөй сөз менен айтканда, түштө көргөн ар кандай нерселерге жана окуяларга таянып, адамдын келечегин чечмелеп берген эмгектер. Бир гана Ислам цивилизациясында эмес, көптөгөн китептерде китепканаларда ар кандай цивилизациялар жана маданияттарда көптөгөн мисалдары бар сүйлөшмө жана ушул сыяктуу эмгектердин мисалдары бар. Теманын актуалдуулугу Түрк тилдүү элдердин адабиятынын тарыхында жазылган көптөгөн фразеологизмдер бар. Бул иштер; Сөздөрдүн ачылышы жана маданий элементтердин аныкталышы сыяктуу 3 ар кандай салымдарды кошкон. Ибни Сиринге таандык MK, 06 Mil Yz A 2366 катталган бул кол жазманын жазылган датасы белгисиз, бирок тилдик талдоо жана колдонулган сөздөр каралса, эмгектин 2006-жылы жазылган деп болжолдонууда. 16-кылым. Изилдөөнүн кириш сөзүндө Ибн Сирин жөнүндө маалымат берилет. Андан соң түш жана туюнтма-ат деген түшүнүктөр жөнүндө маалымат берилет. Транскрипция бөлүгүндө текст транскрипцияланат. Тексттин мазмунуна көз чаптырсак, күнүмдүк окуяларга тиешелүү түш жоруулар, дубалар, аяттар, хадистер бар. Сөздүк бөлүмүндө көп колдонулган сөздөрдүн негизинде тар чөйрөдөгү сөздүк түзүү максат кылынган, бирок башка изилдөөлөрдөн кийин сөздүктүн көлөмү кеңейтилген. Изилдөөнүн максат жана милдеттери Бул изилдөө эмгегинде Ибни Сирин тууралуу толук маалымат берүү жана анын эмгеги Табиру Руьйа аттуу түш жоруу китебинин Туркия Мамлекетинде изилденген эмгектерди кыргыз тилинде берүү болуп саналат. Милдеттеринин арасында так жана обьективдүу маалымат берүү жатат. Бирок түш көрүүнүн диндеги орду темага тиешеси болбогондуктан түштөрдүн бөлүнүш маалымат катары гана берилип, түш көрүү жана түш жоруунун диндеги орду жана маанисине токтолгон жок. Изилдөөнүн практикалык мааниси Классикалык эмгектердин Кыргыз тилинде жарык көрүшүндөгү кемчиликтерди айтуу менен коомчулуктун назарын китеп которууга өзгөчө өтө эски доорго таандык жана тармагында теңдеши, өрнөгү болбогон эмгектерди окуп изилдөө буруу болуп саналат. I БӨЛҮМ 4 МУХАММАД ИБН СИРИНДИН ӨМҮР БАЯНЫ ЖАНА ЭМГЕКТЕРИ Түш адамдар менен болгон жана алгачкы доорлордон тарта адамдардын көңүлүн бурган көрүнүш. Бирок, бул жөнүндө эрте жаштан бери изилдөөлөр жүргүзүлсө да, түштүн биологиялык мазмуну, иштеши жана максаттары толук түшүнүлө элек. Азрети Пайгамбарыбыздын (с.а.в) бир хадисине таянсак, түштөрдү жалпысынан раббаний, шайтандык жана нафсаний деп үчкө бөлүүгө болот. Пайгамбарлардын түштөрү вахий болгон сыяктуу далил, пайгамбарлардан башка адамдардын түштөрү далил эмес. Анткени өкүмдөр негиз болгон далилдер ар кандай субъективдүүлүктөн алыс, объективдүү жана туруктуу (мунзабит); илимий критерийлер менен өлчөө керек. Диндин жана өкүмдүн маңызы менен байланышы жок иштерде сүйүнчү жана шыктандыруучу түштөрдү колдонсо болот, тескерисинче, тынчсыздандырган жана коркунучтуу түштөрдү урматтоого болбойт. Истихара, изилдөө жүргүзүлгөндөн кийин шаръий жактан мубах (жакшы) иш жакшы болсо, көңүл бурула турган, ал эми жыйынтыгы жаман боло турган болсо, анда Аллахка дуба кылуу менен ишти чечүүнүн жолдору дегенди билдирет. Түш жана түш жоруу боюнча ишенимдүу булактардын бири болгон Табиру-Руьйа аттуу эмгегинин автору Мухаммад ибн Сиринди ар тараптуу изилдөө керек болот. Андыктан изилдөө ишинин биринчи бөлүмүндө бул автордун өмур баяны, басып өткөн илим жолу жана эмгектери каралат. 1.Мухаммад Ибн Сириндин Өмүр Баяны 5 Абу Бакр Мухаммед ибн Сирин аль-Басри 33/653-жылы Басрада, Усман бин Аффан халифалык доорунда төрөлгөн. Атасы Сириндин Тигр дарыясынын чыгышындагы Жержерия аймагында жез карапчы уста болгон, Абу Бакр ас-сыддыктын доорунда 12/632-жылы Саснид жана Перс аскерлери менен Халид бин Валиддин Куфа шаарынан алыс эмес жайгашкан Айн ат-Тамр аймагындагы салгылашуусунда колго түшкөн 40 баланын арасында Сирин да болгон. Олжолорду бөлүштүрүүдө Сирин Анас бин Маликтин үлүшүнө туура келет. Анас бин Малик Сирин менен 40 миң дирхамга келишим түзүп, төлөп бүткөн соң кулдуктан бошоткон. Ал эми апасы Хижаздык Сафия аттуу Абу Бакр ас-Сыддыктын азат болгон кулу болуп Сирин жана Сафия Медина шаарында үйлөнүшкөн. Алар Мухаммад, Халид, Анас, Яхья, Хафса, Маабад аттуу алты балалуу болушкан.1 Кичинекейинен жакшы тарбия алган Ибн Сирин, убагында 30га жакын сахаба менен жолуккан жана алар менен сүйлөшкөн. Азрети Айша, Анас бин Малик, Зайд бин Сабит, Абу Хурайра, Абдуллах бин Аббас, Абу Саид-и Худри жана Абуддерда сыяктуу сахабалардан хадис риваят кылган. Хадис илиминде (300 000ден ашык хадисти жатка билген аалым) чоң имам башкача айтканда чон аалым даражасына чейин көтөрүлгөн. Табииндердин улууларынан Хасани Басри менен жолугуп, баарлашкан. Андан Куфанын эң чоң аалымдары Шааби, Катада, Малик бин Динар, Мукатил бин Сулайман илим алып, анын хадис айтуу салтын улантышкан. Ал тафсир илиминде Абдулла бин Аббастын шакирттеринен болуп саналат жана тафсир аалымдарынын экинчи катмарына кирет. Ал 1 https://www.mosoah.com/arts-and-entertainment/celebrities-news/who-is-ibn-sirin 12.06.23). 6 (кирүү убактысы фикх илиминде да чоң күчкө ээ болгон жана мужтахид болгон. Өзү менен чогуу бир доордо жашаган жана андан кийинки аалымдар аны макташкан.2 Ибн Сирин 110 хижрий жылы 77 жашында каза болуп, сөөгү Басрага коюлган. Хасан Аль-Басри каза болгондон 110 күндөн кийин каза болгондугу үчүн ал үчүн Аль-Хасан Аль-Басринин храмында ыйык жай бар. Ибн Сириндин 30 баласы болгон. Бирок, бир гана Абдулла аттуу уулу тирүү калып, атасынын 30 000 дирхам карызын төлөгөн.3 Ибн Сирин балдарына Аллахтан коркууга үйрөткөн, Ибн Аун: «Мухаммед бин Сириндин үй-бүлөсүнө жана уулдарына болгон керээзи: «Алладан коркуу , жарашуу, эгер алар ыймандуу болсо, Аллахка жана Анын элчисине моюн сунуу. аларга өзү сунуш кылган нерсе менен сунуштады ».4 Мухаммад Ибн Сириндин Устаттары жана Шакирттери Мухаммад ибн Сириндин жаштыгы Медина шаарында өтүп, 30га жакын сахабалар менен жоолуккан. Абу Хурайрадан көптөгөн хадистерди жаттап, жалпы жонунан 300 000 ашык хадис билген. Ал азирети Айша, Анас бин Малик,Зейд бин Саабит, Хасан бин Али, Абу Хурейра, Абдулла ибн Аббас, Цундаб бин Абдулла,Самура бин Кундаб,Имран бин Хусейн,Хузейфа бин Йемен, Абу Саид ал-Худри, Абу Дарда сыяктуу белгилүү сахаба таабиндерден хадистерди рываят кылган.5 Кийин Куфа шаарына барып Али бин Аби Талиб, Абдулла бин Масуддан илим алган. Ал эми тафсир илиминде Абдулла ибн Аббастын шакирти болгон. Ошентип, ал Мадина тууралуу Абу Хурайра, Ибн Умар, Зейд бин Сабит, Абу Саид аль-Худри, Рафи бин Хадиж жана башкалардан кабар алып, Убай бин Каабды түшүнгөн эмес, бирок кээ бир сахабаларынан https://www.biyografi.net/kisiayrinti.asp?kisiid=2605 (кирүү убактысы 12.06.2023). https://english.alarabiya.net/features/2018/01/31/Know-the-story-of-Ibn-Sirin-the-famous-dream-interpreter 13.06.23 4 https://www.mosoah.com/arts-and-entertainment/celebrities-news/who-is-ibn-sirin/ 5 https://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Islam-Alimleri-Ansiklopedisi/Detay/IBNI-SIRIN/1013 22.05.23. 2 3 7 үйрөнгөн мисалы, Анас, Абу Аль-Алия Ар-Рияхи жана башкалар. Басрада Анас бин Малик, Абу Муса Аль-Ашари, Абу Бакра Ас-Сакафи, Самра бин Жундуб, Имран бин Хусейн жана башкалардан сабак алган. Ал эми Куфада Али ибн Абу Талибдин сахабаларынан жана Ибн Масуд сыяктуу сахабалардан жана алардын ичинен: Убайда ас-Салмани, Шурайх аль-Кади, ар-Рабиъ ибн Хатим, Алкамадан сабак алган. Ибн Кайс ан-Нахай Меккеде жана Ибн Зубайрдан жана башкалар. башкалардан билим алып. Ал Абу Айюб аль-Ансаринин боштондукка чыккан кулу Касир бин Афлахтан жана башкаларды үйрөнгөн жана Касир ээрчигендердин тандоосу болгон жана Осмон бин Аффандын буйругу менен Осмон Курандарын жазгандардын бири болгон. Ал өз шаарынын «Айн ат-Тамр» деген тургундарынан болгон Зайд бин Сабиттен риваят кылып жазган жана алар никелүү болушкан. Икримага жолугуп, андан Ибн Аббастын илимин алып жана өзүнүн шейхи Убайда Ас-Салмани менен Аль-Мадаенге сапар тарткан, ал алар менен бир отурушта отуруп сүйлөшкөн болушу мүмкүн жана ал Персияда Анас бин Маликтин жазуучусу болгон деп айтылат жана Ибн Асакер Шамга келип, ал жерде төрт жыл жашаганын, ал эми Ибн Юнус ал-Масри анын Мисирге келгенин айтып, ал жерде сахабалар жана ээрчигендерден ким менен жолукканын кабар жок6 Хишан бин Хасан, Ибн Аун, Катада бин Даама, Мазди бин Маймун, Ауф бин аль-Араби, Юнус бин Убайд, Халид аль-Хадха, Курра бин Халид Мухаммад ибн сириндин шакирттери болгон.7 6 7 http://www.afaqattaiseer.net/vb/showthread.php?t=39035 17-май 2023-жыл 00:32 https://www.mosoah.com/arts-and-entertainment/celebrities-news/who-is-ibn-sirin/ 8 Ибн Сирин султандарга жана падышаларга чындыкты айтканы, 8 Ибн Сирин апасына үнүн бийик чыгарбастан, акырын сүйлөп, ага абдан боорукер болгон. Анын чынчылдыгынан кабар берген жагдайлардын арасында карызын төлөш үчүн майды саткысы келип, аны сата албай, аны эч ким сатып албашы үчүн толугу менен төгүп салганы, натыйжада карызын кайтарбаганы үчүн камалган. Ибн Сирин күндүзү базарда иштеп, түнү менен намаз окуп, кийимдерди жана түстөрдү мыкты билип, соода да мыкты болгондугуна карабастан жошоосун жакырчылыкта өткөрүп, байлыкка кызыккан эмес.9 Анын такыбалыгынан жана акыйкатты жактаганынан тышкары, анын башка сыпаттары төмөнкүлөрдү камтыйт: Ал адамдардын белгилерине тереңдеп кирип, алар жөнүндө жаман сөз айтуудан этият болгон. Ал түн ичинде Аллахтын баш ийүүсүн кабыл алгандыктан, адамдардын алдында Аллахка моюн сунууну жактырчу эмес. Ибн Сирин кыска бойлуу, сакал-муруту узун, бир аз дүлөйлүгү бар, чачын ар дайым хына менен боёп жүргөн. Башына селде, ийнине салган жоолугунан тышкары, кийимдердин эң кымбат түрлөрүнөн тышкары, кыш мезгили келгенде түктүү кийимдерди кийчү. Ибн Сирин хадисти эч нерсени өзгөртпөстөн риваят кылган, Ибн Аун ал жөнүндө айткандай: «Мухаммед бин Сирин хадисти дыкат карап риваят кылчу». Ал эми фикх илимине келсек, ал Аллах уруксат берген жана арам кылган иштерди изилдеп, бирок ал тууралуу эмнелер адал жана арам экендиги суралганда, анын өкүм берүүгө шашылбаганы баса белгиленет. 8 https://roayana.com/%D8%A7%D8%A8%D9%86-%D8%B3%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D9%86/ 14:00, 18.05.23 9 https://english.alarabiya.net/features/2018/01/31/Know-the-story-of-Ibn-Sirin-the-famous-dream-interpreter 13.06.23. 9 1.2. Мухаммад Ибн Сириндин Эмгектери Ибн Сирин көптөгөн аяндарды чечмелөөдө иштеген, ага түш көргөн бир киши эч нерсе өспөгөн жерди айдап жатканын айтканда, анын жоромолу: «Сен аялыңдан обочолонуп калдың» деп айткан. Кийин дагы бир киши келип, түшүндө ал бир табак суу жалап жатканын көргөнүн айтканда, Ибн Сирин ага мындай дейт: «Алладан корк жана Куранга кайт, анткени сен аны окуп, анан унутуп калгансың.” Ибн Сириндин түш жоруу китеби деп аталганы менен көптөр бул китеп Ибн Сирин жөнүндөгү котормо китеп болгондуктан ал тарабынан жазылбаганын айтышат, кээ бирлери бул китепте Ибн Сириндин жорулууларын бир авторго топтоштурган деп айтышат. Белгилей кетчү нерсе, алгачкы доорлордо көбүнчө мухаддис жана факих катары белгилүү болгон Ибн Сирин кийинки кылымдарда алгачкы түш жоруучулардын бири катары эскерилген. Ибн Саад, Халифа бин Хайат, Ахмед бин Ханбал менен Хатиб альБагдади анын түш жорумун айтпаса, Бухари (“Та’бирү’р-рү’йа”, 10, 12, 19, 26), Муслим (“Ру’йа”, 6), Кахиз жана Абу Нуайм орун берет. темадагы анын баяндары. Ибн Халликан анын түш жоруу боюнча кенен маалыматы бар экенине көңүл бурса (Вефейат, IV, 182), ал эми бир нече түш жорумдарынан мисал келтирген Зехеби анын жөндөмүнө ишарат кылат.10 Ибн Халдун, Ибн Сириндин бул жаатта эң белгилүү аалымдардын бири экенин, анын фразеологизмдер жөнүндөгү эрежелери муундан муунга өтүп келгендигин айтат. Алгачкы булактарда Ибн Сириндин түш жоруу боюнча эмгек жазган-жазбаганы тууралуу маалымат берилбесе да, ИбнНедим анын «Табырур-руйя», ал эми Руданинин дагы «Ибаретур-рюйя» 10 Аъламу'н-нубела', IV, 614, 617-618 10 аттуу эмгеги бар экенин белгилейт. . Андан бул темада кээ бир риваяттар риваят кылынганы менен, хадис жазууга да каршы болгон Ибн Сириндин түш жорулуу китебин жазуусу акылга сыйбайт.11 Ибн Сириндин негизги эмгектери төмөнкүлөр: 1. Табиру рукйа (Каир 1281, 1297, 1298, 1301, 1303, 1304, 1305, 1309, 1961; Стамбул 1304). 2. Tafsîrü'l-aḥlami'l-kebir (Каир 1963; Бейрут 1402/1982, 1403/1983, 1993 [nşr. Züheyr Şefik al-Kubbî], 1418/1997). 3. Мунтехабуль-келам фи тефсири'л-ахлам (Абдулгани эн- Наблусинин «Та'тиру'л-энам фи та'бири'л-менам» чыгармасынын кээ бир басылмалары менен, Булак 1284, 1294, 1294, 12130, 1212, 1290-ж. , 1306 , 1307, 1316, 1320, 1324, 1329, 1940, 1373/1953; Бомбей 1296; Лекнев 1874; III, Тунис 1984). 4. Kitabü’l-Kelam fi tafsiri’l-aḥlam (Бейрут 1963, Абдылгани энНаблусинин эмгеги менен). 5. Тафсирү ахлами’т-тефа‘үл (ншр. Абдылхафиз Бейдун, Бейрут 1410/1990). 6. Тафсиру ахлами’т-тешаъум (ншр. Абдылхафиз Бейдун, Бейрут 1410/1990). 7. Хамусу'л-ахлам: Tafsîrün ebcedî li'r-rüʾya'l-menâmiyye (Тунис 1988). 8. Tafsîrü’l-aḥlam ve’r-rüʾyâ (Каир, 1976). 9. Тафсиру’л-ахлам (ншр. Мухаммед Абдулазиз аль-Халави, Каир 1994). 11 Абдүлхай ал-Каттани, I, 143; Фахд, 70-б.; EI2 [Eng.], III, 948. 11 10. Куллийят-и Та’бир-и Хаб (Ибн Сирин жана Данял Пайгамбар, 3бас., Тегеран 1364/1985). Ибн Сиринге таандык түш жорууларды италия тилине Ида Зилио Гранди (Il libro del sogno veritiero, Torino 1992), Мухаммед М. эл-Акили (Ибн Сериндин Исламдын ички салттарына ылайык түштөр сөздүгү, Филадельфия жана Âise Beley (1992-жылы) которгон. Ошондой эле 1994жылы Лондондо The Interpretation of Dreams деген аталышта басылып чыккан. Мухаммед Бакир Киндил түш, тил жана аң-сезимдин ортосундагы байланышты Ибн Сириндин жоромолдорунда изилдеген (“al-Luġa ve'lhulm ʿinde İbn Sîrîn”, el-Bâhis̱ , I/3 [Paris 1978], s. 40-69).12 II БӨЛҮМ ТАБИРУ РУЬЯ КИТЕБИНИН ЖАЗЫЛУУ ТАРЫХЫ 12 https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-sirin 19.05.23 14:20 12 2.1. Китеп Тууралуу Маалымат Анкара Улуттук китепканасында катталган кол жазма 06 Mil Yz A 478/1 41 барактардан турат жана терминология бөлүмү 1b-38a барактар арасында. Чыгарма насх каллиграфиясы менен жазылган. Ар бир баракта 17 сап бар. Китеатин өлчөмдөрү 178x120-147x77 мм. өлчөмү болуп саналат. Улуттук Китепканадагы маалыматтарга караганда, чыгарманы Кады Аскер Шериф Мехмед Молла Эфенди которгон. Темметтин көчүрмөсүндө Мухаммед б. Мустафа деп катталган. Көчүрмө датасы китепкана жазуусунда 1260 (1843 м.) деп көрсөтүлгөн.13 Чыгарма өзүнө таандык стиль менен жазылган. Түш жорумалар сөздүгүнүн аягында: “(…) temmetüʾt-temām temmetüʾl-kitāb bi-ʿavniʾllahiʾlmeliküʾl- деп жазылган. Ал биринчи 10 беттин биринчи бөлүгүнөн турат, андагы жазуу уйку-түш көрүү себеби жөнүндө маалымат берилип, сөздөр араб алфавитинин тартибине ылайык жазылып, түш жоруу сөздүгү келтирилип, чечмелөө жүргүзүлөт. «Табирнаманын» кириш сөзүндө айтылган бөлүмдөрдүн мисалдарынан жана түшүндүрмөлөрүнөн кийин эмгектин экинчи жана негизги бөлүгү башталат. Бардыгы болуп эмгекте 1512 макала бар. Араб тамга системасындагы бардык тамгалар бул жерде камтылган. Араб тилиндеги чыгарма Араб алфавитине ылайык, ар бир тамга кызыл сыя менен жазылып, «баб-у харфуль-алиф, баб-хурфуль'л-ба, баб-хурфут-те...» деп аталат.14 Чыгармада кандайдыр бир пункт берилээрден мурун ал тамганын түштө айтылуу же көрүнүү жана түшүндө чагылдырылышы, кайсы тамгада Otugüzel Abdurrahman, Tabir-Nâme Tabir-Nâme-İ İbni Sîrîn-İ Âfâkî, Karadeniz Teknik Üniversitesi * Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon, 2018, 29-б. 14 Hatice Kübra Haltaş Özçelik, Kitâb-I Tabîrnâme-İ İbni Sîrîn Tercümesi (İnceleme-Tematik Tasnif- SözlükÇeviri Yazili Metin), Haci Bayram Veli Üniversitesi, Ankara: 2021, 25-б. 13 13 болсо, ошол сөз айтылат. Кат жөнүндө маалымат берилгенден кийин тема тамгасынан башталган сөздөр берилет. Түш жорумундагы сөздөрдүн мааниси айтылардан мурун сөздүн аныктамасы берилет. Заттын аныктамасы айтылгандан кийин анын көрүнө турган жерине, мезгилине, даамына, жытына, сырткы көрүнүшүнө, текстурасына, түрүнө жараша ар кандай абалдары жана карама-каршы жактары менен түшүндүрүлөт. Сөздүктөгү түш тууралуу кеңири маалымат «Түш жорулуу сөздүгүндө түш жорууга маани берген факторлор» деген аталышта түшүндүрүлөт.15 Бөлүмдөрдүн темасына карата алфавиттик катар менен берилген чыгарманын аталышынан кийин бисмилла жана дуба жазылган. Бул бөлүктөн кийин дароо эле тексттин 1б барагында чыгарманын арабча түп нускасы шейх Абу Тахир б. Яхья б. Аны Ганнам аль-Ханбали жазган деп айтылат. Бирок жазуучунун чыгармасынын аты аталган эмес. Жогорудагы баракчада Абу Тахирдин тилинен котормо жасалып, жазуучунун көптөгөн түш жоруу китептери изилденип, араб алфавитинин тартибине жана тамгаларына жараша бөлүмдөргө бөлүнүп баалуу эмгек жазылганы айтылган. Окурмандарга колдонуунун жеңилдигин камсыз кылуу үчүн бул бөлүмдөрдүн түзүлүшүндө ишенимдүү түш менен жалган түштү бөлүп алуу болгон. Андан соң «Табирнаманы» баштаардан мурда арабча номерленген түш жөнүндөгү 14 макала мазмуну менен кыскача тизмектелип, андан соң бул макалалар мисалдар менен түшүндүрүлөт. Бөлүмдөрдүн мазмуну, тиешелүүлүгүнө жараша: «Чыныгы түш», «Түш чечмелей турган жол», «Түш көрүүчү бара турган жол», «Түштүн абалы жана табияты», 15 Hatice Kübra Haltaş Özçelik, 26-б. 14 «Жакшылык түш», «Түштүн бөлүктөрү», «Жалган түш», «Адам Түш чечмелөөчүлөрдүн арасында эң белгилүү 15 түрдүү катмардан 100 адам бар экени айтылат», «Түш үчүн түштөр»,. «Кыял качан ишке ашат», «Кыялдын күчтүү жана алсыз жерлери», «Аралаш түштөр», «Кыял жергесине ылайыктуу айлар, күндөр» деп аталат. Бул бөлүмдөр: Пайгамбарлар, сахабалар, сахабаларды ээрчүүчүлөр, фикх аалымдары, захиддер, доктурлар, философтор, доктурлар, иудейлер, христиандар, магийлер, арабдар, пайгамбарлар, даанышмандар. 14 маакаланын акыркы макаласы сыйкырчылар, «Түш айтууда кармануучу жол».16 2.2. Китептеги Темалар Чыгарма баптарга бөлүнүп жазылган. Ар бир баптын башында кайсы темада сөз болоорун түшүндүргөндөн кийин, бап боюнча кеңири маалымат берилген. Баптар жана аталыштар «эгер» сөздөрү менен бөлүнгөн, өтүүлөр кызыл түстөгү сөз айкаштары менен көрсөтүлгөн. Чыгарманын тили өтө оор болбосо да, көптөгөн архаикалык сөздөр, аяттар, хадистер жана ар кандай орфографияны камтыган туюнтмалар жана сөздөр менен жазылган. Чыгарманын бөлүмдөрүн түшүндүрүүдө көбүнчө аңгемелер айтылган. «Табир-намеде» баяндалган бөлүмдөр төмөнкүчө тизмеленген:17 Биринчи бөлүм; Темперамент жана бузукулук-и анасыр байанды билдирген маалыматтар камтылып, 5а деп башталат. Какырыкты жана канды көрүү жөнүндө болгондуктан канды түш көрүү тууралуу маалыматтар берилген. 16 17 Hatice Kübra Haltaş Özçelik, 27-б. Ahmet Yücel, İbni Sîrîn, DIA C.XX, 358-359-бб. 15 Экинчи бөлүм; уктаар алдында көргөн сезимдер тууралуу маалымат камтылган. Беттердин саны 5a-5b тартибинде көрсөтүлгөн. Бул уйку баскычына чейин көргөн түштүн жорулуу бөлүгү деп да аталат. Үчүнчү бөлүм; Пайгамбарларды көрүү, төрт халифаны көрүү жана аларды түштө көрүүгө ишарат кылган нерселер жана Курандын абалдары баяндалган. Ал 5b-15b номер менен белгиленген. Жумуртка, таш, кеме, аяз, сарык, таш, мылтык, самын жана кээ бир пайгамбарларды көрүү жөнүндө сөздөр бөлүгү мына ушул бөлүмдө орун алган. Төртүнчү бөлүм; Азирети Абу Бакр Сыддык сахабаны көрүү жөнүндө кетет. Беттери 15b-16a деп бөлүнгөн жана Азирети Абу Бакрды көрүү жолдору тууралуу маалымат камтылган. Бешинчи бөлүм; түшүндө Куран жатка окуу жөнүндө. Бул бөлүмдүн беттеринин аралыгы 16a-18b ортосунда. Куран окуу жана султанды көрүү жөнүндө баяндалган бөлүмү. Алтынчы бөлүм; түштө салам айтуу жөнүндө. Бул бөлүмдүн беттеринин аралыгы 18b-19a ортосунда. Саламдашуу жөнүндөгү түш жорулуучу бөлүм. Жетинчи бөлүм; Гусул, даарат жана мисвак колдонуу, 19а-19б номерлүү беттерде. Мисвак, даарат, таяммум жана намаз окуу сыяктуу түштөрдүн жорулуучу бөлүм. Сегизинчи бөлүм; азан жана жашаган жерин билдирүү. Бул бөлүмдүн беттеринин аралыгы 19b-22a ортосунда. Ал азан окууга байланыштуу терминдер чечмеленген бөлүм. 16 Тогузунчу бөлүм; Намаздын жана сажда кылуунун жоорулушу. Бул бөлүмдүн беттеринин аралыгы 22a-26a ортосунда. Бул намаз жөнүндө кеп кылынган бөлүм.18 Онунчу бөлүм; Мечит менен мунараны көрүү декларациясында 26а27а номерлүү жалбырактын ортосунда. Мечит менен мунарадагы кырдаалды жооруган бөлүк. Он биринчи бөлүм; Орозо кармоо жана зекет берүү жөнүндө айтылган. 27а-28а номерлүү беттердин арасында. Орозо кармоо, ооз ачуу, зекет берүү жана зекет алуу менен байланышкан сөз айкаштарын камтыган бөлүм. Он экинчи бөлүм; Бул ажылыкка баруу жөнүндө билдирүү. Бул бөлүмдүн беттеринин аралыгы 28a-30a ортосунда. Ажылык күндөрү кылынган ибадатты түштө көрүүнү чечмелейт. Он үчүнчү глава; адамдын кандай абалда экендигин чечмелейт. Бул бөлүмдүн беттеринин аралыгы 30a-34b ортосунда. Бул адамдар күнүмдүк жашоодо туш болгон кээ бир жагдайлар сүрөттөлгөн бөлүм. Он төртүнчү глава; бул адамдын мүчөсүн көрүүнүн жоромолу. Бул бөлүмдүн беттеринин аралыгы 34b-55b ортосунда. Бул адамдын органдары (кол, бут, көз, кулак ж.б.) аныкталуучу бөлүгү. Он бешинчи бөлүм; адамдан башка нерселер алардын декларациясында. Бул бөлүмдүн беттеринин аралыгы 55b-60a ортосунда. Бул сүттү саап алуу жөнүндө сөз айкашы камтылган бөлүм. Он алтынчы бөлүм; оору жана оорулуу адамдар баяндалат. Бул бөлүмдүн беттеринин аралыгы 60a-61a ортосунда. Бул безгек, котур, 18 Ahmet Yücel, İbni Sîrîn, DIA C.XX, 358-359-бб. 17 чыйкан, кызамык, шишик, эс-учун жоготуу сыяктуу оорулардын жана шарттардын аныктамалары берилген бөлүм.19 Он жетинчи бөлүм; эмгектин жана асылдыктын декларациясында. Бул бөлүмдүн беттеринин аралыгы 61a-61b ортосунда. Ал ич алдыруучу шербет жөнүндөгү сөз айкашынын жасалган бөлүгү. Он сегизинчи глава; жеп ичуу жөнүндө. Бул бөлүмдүн беттеринин аралыгы 61b-66a ортосунда. Буудай, арпа, нан, таттуулар, эт, курма, жүзүм, сүт, шарап сыяктуу сөздөр чечмеленген бөлүм. Он тогузунчу бөлүм; Бул той, дасторкон, кларион, шахмат жана башка оюндарды көрүүнүн жөнүндө. Ал 66a67b номерлүү беттердин ортосунда. Ней, зурна, шахмат, саз сыяктуу оюдар жана музыкалык аспаптарга аныктама берилген бөлүм. Жыйырманчы бөлүм; Бул кийим кийүү жана кездемелер жөнүндө. Ал 67b-72b номерлүү бетердио ортосунда. Кийим-кече, чалма, көйнөк, кафтан, мех, бут кийим, көшөгө сыяктуу сөздөрдүн чечмелениши берилген бөлүм. Жыйырма биринчи бөлүм; Бул султанды, казыны жана тактыны көрүү камтылат. Ал 72b-74b номерлүү беттердин ортосунда. Ал султан, такты жана казыны көрүүнү чечмелеген бөлүгү. Жыйырма экинчи бөлүм; согуш жана согуш куралы жөнүндө. Бул бөлүмдүн беттеринин аралыгы 74b-78a ортосунда. Согушка тиешелүү буюмдарды (найза, туу, кылыч, жаа ж.б.) көрүү жөнүндө айтылган бөлүгү. 19 Ahmet Yücel, İbni Sîrîn, DIA C.XX, 358-359-бб. 18 Жыйырма үчүнчү бөлүм; Бул ар түрдүү жан-жаныбарларды көрүүнү чечмелөөчү бөлүм. Ал 78a-81b номерлүү беттердин ортосунда. Бул жылкы, эшек, аргымак, өгүз, төө сыяктуу жаныбарларды көрүү бөлүгү. Жыйырма төртүнчү бөлүм; Тиркеме халал жана толеранттуулук декларациясында 81b-82b номерлүү жалбырактын ортосунда. Ал эчки жана эчкиге байланыштуу сөз айкаштары жасалган бөлүм.20 Жыйырма бешинчи бөлүм; бул жырткыч жаныбарды көрүүнүн чечмелениши. Ал 82b-84b номерлүү бететрдин ортосунда. Бул пил, арстан, жолборс, түлкү, чочко жана арстан сыяктуу жаныбарларды көрүүнү чечмклеген бөлүм. Жыйырма алтынчы бөлүм; учкан жаныбарлар жана канаттуулар жөнүндө. Бул бөлүмдүн беттеринин аралыгы 84b-89a ортосунда. Ал шумкар, шумкар, тоос, карга, турна, саан, короз сыяктуу жаныбарларды көрүү жөнүндө айтылган бөлүгү. Жыйырма жетинчи бөлүм; Жылаандарды, чаяндарды жана курткумурскаларды көрүү жөнүндө. Бул бөлүмдүн беттеринин аралыгы 89a91b ортосунда. Чаян, жылан жана кумурсканы көрүүнүн жоорулуу бөлүгү. Жыйырма сегизинчи бөлүм; Нике, этек кир жана никеге байланыштуу маселелрди көрүү жөнүндө баядалат. 91b-93b номерлүү беттердин ортосунда. Ал нике жана жыныстык жашоого байланыштуу түшүнүктөр туюнтулган бөлүм. Жыйырма тогузунчу бөлүм; ат жабдыктарын, казан-аяктарды көрүүнү чечмелейт. Бул бөлүмдүн беттеринин аралыгы 93b-94b ортосунда. Бул араа, идиш, сыяктуу сөздөр чечмеленген бөлүм. 20 Ahmet Yücel, İbni Sîrîn, DIA C.XX, 358-359-бб. 19 Отузунчу бөлүм; кымбат баалуу алтын, күмүш жана башка металдарды көрүү жөнүндө. Бул бөлүмдүн беттеринин аралыгы 94b-97b ортосунда. Бул термин бермет, рубин, агат жана алтын сыяктуу металдарды көрүүнү чечмелөө үчүн колдонулган бөлүгү. Отуз биринчи бөлүм; соодагерлерди жана башка кесип ээлерин көрүү жөнүндө . Бул бөлүмдүн беттеринин аралыгы 97b-99b ортосунда. Бул ар кандай кесиптердин аныктамалары жазылган бөлүм.21 Отуз экинчи бөлүм; Бул тойгондукту, суусоону жана уйкуну көрүүнүн жарыясы. Бул бөлүмдүн беттеринин аралыгы 99b-100b ортосунда. Бул уйку, ачкачылык, суусоо сыяктуу терминдер айтылган бөлүк. Отуз үчүнчү бөлүм; Бул асманга, күнгө, айга, жылдыздарга, булуттарга жана жамгырга тиешелүү нерселерди көрүүнүн чечмелениши. Ал 100b-106b номерлүү беттердин ортосунда. Асманга, күнгө, айга, жылдызга жана жамгырга байланыштуу сөз айкаштары чечмеленген бөлүгү. Отуз төртүнчү бөлүм; Таштарды, тереңдикти, кумдарды, топуракты, шаарларды, түздүктөрдү, көпүрөлөрдү, сепилдерди, мончолорду, тегирмендерди, базарларды, жер титирөөлөрдү көрүү жөнүндө. Бул бөлүмдүн беттеринин аралыгы 106b-110a ортосунда. Кудук, мончо, түздүк, көпүрө көрүү термини жасалган бөлүм. Отуз бешинчи бөлүм; Бул деңиздерди, дарыяларды жана ушул сыяктуу объекттерди көрүү жөнүндө баяндалган. Ал 110a-114a номерлүү беттердин ортосунда. Бул дарыялар, деңиздер жана суу жөнүндөгү түштөрдүн жорулуучу бөлүгү. 21 Ahmet Yücel, İbni Sîrîn, DIA C.XX, 358-359-бб. 20 Отуз алтынчы бөлүм; Бул дарактарды жана жыгачтарды көрүүнүн чечмелениш. Ал 114a-116b номерлүү беттердин ортосунда. Бул дарак, жыгач, курма, жүзүм, жоогазын, зайтун, банан, фундук, долоно сыяктуу сөздөр чечмеленген бөлүгү. Отуз жетинчи бөлүм; Бул эгинди оруп-жыюу, чабандарды жана жашылчалардын сортторун көрүү жөнүндөгү бөлүк. Ал 116b-117b номерлүү бететрдин ортосунда. Бул жашылча, дарбыз, бадыраң, пияз, сарымсак, чамгыр жана капуста көрүү бөлүгү.22 Отуз сегизинчи бөлүм; Бул от, тамеки, күл, көмүр жана шам сыяктуу нерселерди көрүү декларациясы. Ал 117b-118b номерлүү беттердин ортосунда. Бул күл, көмүр, от, тамеки жана шам сыяктуу өрткө байланыштуу нерселердин аныктамалары жасалган бөлүм. Отуз тогузунчу бөлүм; калем, өлчөгүч, сыя, учтагыч, кагаз, дептер, жазуу, илимий китептер, сөздүктөр, ырлар жана кат жөнүндө. Ал 118b-119a номерлүү беттердин ортосунда. Бул калем, өлчөгүч, жазуу, сыя жана китеп сыяктуу нерселердин аныктамалары жасалган бөлүм. Кыркынчы бөлүм; Бийиктикке чыгуу, төмөн түшүү ж.б. кыймылдарды чечмелөө. Бул бөлүмдүн беттеринин аралыгы 119a-120a ортосунда. Жыгуу, түшүү, өйдө чыгуу, коркуу, жаттоо, басуу, кыйкыруу сыяктуу көрүнүштөр жоорулган. Кырк биринчи бөлүм; Бул сатуу билдирүүсүндө. Ал 120a-120b номерлүү беттердин ортосунда. Бул туткундарды, барымтадагыларды жана кулдарды сатып алуу же сатууга байланыштуу сөздөр жоорулган бөлүм. 22 Ahmet Yücel, İbni Sîrîn, DIA C.XX, 358-359-бб. 21 Кырк экинчи бөлүм; Бугз душмандык жана кастык жөнүндө. Ал 120b-121a номерлүү жалбн ортосунда. Ачуулануу, көрө албастык, гыйбат кылуу, таарынуу, таарынуу сыяктуу жагдайлардын туюндурулган бөлүгү. Кырк үчүнчү бөлүм; Бул өлгөндөрдүн абалын көрүүнү жарыялоо. Бул бөлүмдүн беттеринин аралыгы 121a-123a ортосунда. Бул өлүк, сөөк коюу, мүрзө жана мүрзөгө байланыштуу объекттердин аныктамалары жазылган бөлүм.23 Кырк төртүнчү бөлүм; Жинди, шайтанды жана дажжалды көрүү жөнүндө. Бул бөлүмдүн беттеринин аралыгы 123a-124a ортосунда. Жин, шайтан жана дажжал сыяктуу көрүүнүн маанисин жооруган бөлүгү. Кырк бешинчи бөлүм; Кыяматтын эсеби жөнүндө. Бул бөлүмдүн беттеринин аралыгы 124a-125a ортосунда. Бул Кыямат, Акырет жана Кайра тирилүү сыяктуу өлүмгө байланыштуу түшүнүктөрдүн чечмеленүүчү бөлүгү. Кырк алтынчы бөлүм; Ал тозоктун жарыясында. Ал 125a-125b номерлүү беттердио ортосунда. Бул тозокко байланыштуу шайтан жана от сыяктуу түшүнүктөрдүн чечмеленүүчү бөлүгү. Кырк жетинчи бөлүм; Ал Бейиш жөнүндө. 125b-127a номерлүү беттердин ортосунда. Туба дарагы, каусар, хурлар, гилман сыяктуу Бейишке тиешелүү түшүнүктөр айтылган бөлүк.24 23 24 Ahmet Yücel, İbni Sîrîn, DIA C.XX, 358-359-бб. Ahmet Yücel, İbni Sîrîn, DIA C.XX, 358-359-бб. 22 КОРУТУНДУ Эски Анадолу түркчөсүнүн түрк тилинин тарыхында маанилүү орду бар. Бул мезгилде жаралган чыгармалардын көбү адеп-ахлактык жана диний мазмундагы чыгармалардан турат. Бул мезгилде жаралган чыгармалардын бири – сөз айкашынын тибиндеги чыгармалар. Адамдардын уйку аркылуу жеткен жашоосу болгон түш, адамдар жана күнүмдүк жашоо менен тыгыз байланышта. Тарыхта байыркы доорлордон бери баяндоочу өзгөчөлүккө ээ болгон түштөр бүгүнкү күнгө чейин маанисин сактап келген. Адамдар түш илими 23 менен руханий, маданий жана саясий элементтер аркылуу жолугушкан. Куран, пайгамбарлардын окуялары, улуу мамлекеттик ишмерлердин жашоосу каралса, түш жана түш жоруунун мааниси түшүнүлөт. Түштө көрүнгөн конкреттүү жана материалдык эмес элементтердин мааниси, кандай кабар алып келери, кандай стимулдоочу өзгөчөлүгү бар чыгармалар термин-ат деп аталат. Көрүлгөн нерсеге караганда түштүн жорулуусу маанилүү. Демек, түш жорумун камтыган китептердин саны маалыматка жетүүдө негизги ролду ойнойт. Түрк адабиятында бул жанр боюнча изилдөөлөр болгонуна карабастан, санына караганда жетишсиз экени түшүнүлөт. Эмгек түш илиминде маанилүү орунга ээ болгон жана 728-жылы каза болгон Ибн Сиринге таандык болгон эмгек. Башка өлкөлөрдүн китепканаларында Ибн Сиринге таандык терминдердин эң аз 7си бар. Башка эмгектерден изилдөөнүн булагы болгон эмгектин эң чоң айырмасы – көлөмү. Башка чыгармалар 47, 67, 71 жана 90 жалбырактан турган. Биздин өлкөдө болсо мындай эмгектер жокко эсе. Изилдөөнүн булагы болгон эмгекте диний, улуттук, саясий жана географиялык маселелерди камтыган көптөгөн түш жоруулары камтылган. Түш жоруу учурунда хадистер, аяттар жана окуялар колдонулган. Изилдөө түш илимине салым кошуп, келечектеги изилдөөлөргө багыт берүү куралы болушу биздин эң чоң тилегибиз. 24 КОЛДОНУЛГАН АДАБИЯТТАР Аъламу'н-нубела', IV, 614, 617-618 Абдүлхай ал-Каттани, I, 143; Фахд, 70-б.; EI2 [Eng.], III, 948. Ahmet Yücel, İbni Sîrîn, DIA C.XX, 358-359-бб. Hatice Kübra Haltaş Özçelik, Kitâb-I Tabîrnâme-İ İbni Sîrîn Tercümesi (İnceleme-Tematik Tasnif- Sözlük- Çeviri Yazili Metin), Haci Bayram Veli Üniversitesi, Ankara: 2021, 25-б. 25 Otugüzel Abdurrahman, Tabir-Nâme Tabir-Nâme-İ İbni Sîrîn-İ Âfâkî, Karadeniz Teknik Üniversitesi * Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon, 2018, 29б. Интернет булактары https://www.mosoah.com/arts-and-entertainment/celebrities-news/who-is-ibnsirin https://www.biyografi.net/kisiayrinti.asp?kisiid=2605 https://english.alarabiya.net/features/2018/01/31/Know-the-story-of-Ibn-Sirinthe-famous-dream-interpreter https://www.mosoah.com/arts-and-entertainment/celebrities-news/who-is-ibnsirin https://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Islam-AlimleriAnsiklopedisi/Detay/IBNI-SIRIN/1013 http://www.afaqattaiseer.net/vb/showthread.php?t=39035 https://www.mosoah.com/arts-and-entertainment/celebrities-news/who-is-ibnsirin https://roayana.com/%D8%A7%D8%A8%D9%86%D8%B3%D9%8A%D8%B1%D9%8A%D9%86/ https://english.alarabiya.net/features/2018/01/31/Know-the-story-of-Ibn-Sirinthe-famous-dream-interpreter https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-sirin 26 27