YERLEŞME DOKU ve TİPLERİ NELER ÖĞRENECEKSİNİZ Bu bölümde yerleşme kavramını, kırsal yerleşme türlerini ve özelliklerini, mesken tiplerini, şehirsel yerleşme türlerini ve özellikleri öğreneceksiniz. Kazanım: 9.2.2. Yerleşme doku ve tiplerinin oluşumunda etkili olan faktörleri örneklerle açıklar. YERLEŞME KIRSAL YERLEŞME ŞEHİRSEL YERLEŞME KIRSAL YERLEŞME Temel ekonomik faaliyetlerin tarım, hayvancılık, ormancılık ve balıkçılık olduğu yerleşmelere kırsal yerleşme denir. Kırsal yerleşmelerde belirli düzeyde madencilik ve turizm faaliyetleri de yapılır. Kırsal ve şehirsel yerleşmelerin sınıflandırılmasında kullanılan nüfus ölçütü ülkeden ülkeye değişmektedir. KIRSAL YERLEŞME Nüfusuna Göre Dokusuna Göre Ekonomik İşlevlerine Göre Kuruldukları Yere Göre Yerleşme Planına Göre Kasaba Toplu Tarım Orman köyü Küme Köy Dağınık Hayvancılık Ova köyü Işınsal Köyaltı Ormancılık Vadi köyü Dairesel Sürekli Geçici Dokumacılık Dağ eteği köyü Hat Boyu Balıkçılık Deniz kıyısı köyü Madencilik Akarsu boyu köyü Kasaba Nüfusu, fiziksel özellikleri, işlevleri ve yaşam koşullarıyla köy ile şehir arasında geçiş özelliği gösteren yerleşmelere kasaba denir. Nüfusu 2.000 ile 10.000 arasındadır. Ekonomik faaliyetler daha çok tarım ve hayvancılık olmakla beraber küçük çaplı ticari faaliyetler yapılır. Belediye hizmetleri bulunur. Köy Ekonomisi genellikle tarım ve hayvancılığa dayanan ve nüfusu 2.000’den az olan yerleşmelere köy denir. Bu yerleşmelerde otlak, orman, ibadethane, okul, çeşme, yayla vb. ortak kullanım alanları bulunur. Köyaltı Yerleşmesi Tek mesken ile köy arasındaki yerleşmelerdir. Bu yerleşmelerin ortaya çıkmasında; • Devlet arazilerinin toprağı olmayan ailelere verilmesi • Arazinin engebeli olması • Tarım arazilerinin yaşam alanlarına uzak olması • Hayvanları otlatma alanlarının sınırlı olması • Aileler arasında anlaşmazlık olması vb. Sürekli Köyaltı Yerleşmeleri Çiftlik Mahalle Mezra Divan Geçici Köyaltı Yerleşmeleri Yayla Kom Ağıl Oba Dam Dalyan DOKUSUNA GÖRE KIRSAL YERLEŞMELER DAĞINIK YERLEŞME TOPLU YERLEŞME Yerleşme birimlerinin en küçüğü evdir. Buna yerleşme çekirdeği (nüve) denir. Yerleşme çekirdeklerinin dağılışı yerleşme dokusunu oluşturur. TOPLU YERLEŞME Engebenin az ve su kaynaklarının yetersiz olduğu yerlerde evler birbirine yakındır. Bu tür yerleşmelere toplu dokulu yerleşme denir. Evlerin genellikle su kuyusu, çeşme ya da dinî yapıların etrafında bulunduğu bu tür yerleşmeler, İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu’da yaygındır. DAĞINIK YERLEŞME Evlerin birbirine uzak olduğu yerleşmelere dağınık yerleşme denir. Arazinin engebeli, su kaynaklarının fazla ve tarım alanlarının parçalı olduğu yerlerde görülen bu tür yerleşmeler, Karadeniz’de yaygındır. YERLEŞME PLANINA GÖRE KIRSAL YERLEŞMELER Yerleşme çekirdeklerinin bir yol ya da akarsu gibi unsurların etrafında uzanmasıyla hat boyu (çizgisel) yerleşmeler oluşmuştur. Genellikle yolların etrafında değişik doğrultularda oluşan yerleşmelere ışınsal planlı yerleşme denir. Engebenin az olduğu alanlarda yerleşme çekirdeklerinin bir meydanın etrafında toplanmasına dairesel planlı yerleşme denir. Yerleşme çekirdeklerinin birbirine yakın ve düzensiz konumlandırıldığı yerleşmelere de küme planlı yerleşme adı verilir. Akarsu kenarlarında KURULDUKLARI YERE GÖRE KIRSAL YERLEŞMELER Su bulunan ovalarda Ormanlık bölgelerde Dağların eteklerinde Deniz ve göl kenarlarında EKONOMİK İŞLEVLERİNE GÖRE KIRSAL YERLEŞMELER Kırsal yerleşmelerin sınıflandırılmasında kullanılan ölçütlerden biri de ekonomik faaliyetlerin türüdür. Kırsal yerleşmeler; tarım, hayvancılık, turizm, madencilik, balıkçılık, ormancılık ve dokumacılık gibi faaliyetlere göre sınıflandırılabilir. Taş meskenler, Akdeniz Havzası’ndaki ülkelerde yaygındır. Ülkemizde Akdeniz iklim bölgesinde, Doğu Anadolu, İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu’daki volkanik araziler çevresinde rastlanır. Toprak (kerpiç) meskenler yağışın az ve sıcaklık farkının fazla olduğu alanlarda görülür. dünyada karasal iklim bölgelerinde, ülkemizde ise Orta ve Güneydoğu Anadolu’da yaygındır. Ahşap meskenler, ekvatoral ve muson iklim bölgelerinde, ülkemizde ise Karadeniz iklim bölgesinde yaygındır. Betonarme meskenler Betonarme meskenler; teknolojinin gelişmesine bağlı olarak tuğla, briket, çimento, çelik ve demir gibi malzemelerin kullanılmasıyla yapılır. Şehirlerde yaygındır. Diğer mesken tipleri; yeryüzü şekilleri, iklim ve bitki örtüsünün etkisiyle farklı tür malzemelerin kullanıldığı yapılarda görülür. Örneğin Kuzey Kutbu’na yakın bölgelerde bulunan ve igloo adı verilen meskenler, Eskimolar tarafından kar ve buz kullanılarak yapılmıştır. Bunların dışında tüf ya da kalker gibi kolay oyulabilen kayaçların şekillendirilmesiyle oluşturulmuş meskenler de vardır. igloo ŞEHİRSEL (KENTSEL) YERLEŞME Nüfusun kırsal yerleşmelerden fazla olduğu, tarım dışı ekonomik faaliyetlerin ön plana çıktığı, yatay ve dikey olarak büyüyen yerleşmelere şehir (kent) denir. Genel olarak bu yerleşmelerin nüfusu 10.000’den fazladır. ŞEHİR YERLEŞMELERİ Nüfusuna Göre Küçük şehir Orta büyüklükte şehir Büyük şehir Metropoliten şehir Megakent İşlevlerine Göre Turizm şehri Kültürel şehir Ticaret şehri Liman şehri Tarım şehri Sanayi şehri Maden şehri İdari şehir Dinî şehir Nüfus Miktarına Göre Şehirlerin Sınıflandırılması Nüfus Sınıflama 10.000 – 100.000 Küçük Şehir 100.001 – 500.000 Orta Büyüklükteki Şehir 500.001 – 1.000.000 Büyük Şehir 1.000.000 – 10.000.000 Metropoliten Şehir 10.000.000+ Mega Şehir Tarım Şehri Rize Genellikle nüfusu 100.000’in altında olan şehirlerde hizmet sektörünün üstünlüğüne rağmen hâlâ tarım sektörünün etkileri gözlenir. Rize, Yenişehir, Kırklareli, Akhisar, Burdur, Niğde, Kars, Şanlıurfa, Kadirli vb. Sanayi Şehri Ereğli (Zonguldak) Bu şehirlerde nüfusun büyük çoğunluğu sanayi sektöründe çalışır. Sanayi kuruluşları, bulundukları şehrin ve ülkenin yanı sıra diğer faaliyetlerin (ticaret, ulaşım vb.) gelişmesine de katkı sağlar. Manchester, Düsseldorf, Detroit, İstanbul, Bursa, İzmit, İskenderun, Kırıkkale, Ereğli (Zonguldak) vb. İdari Şehir Washington İdari işlevleri ön planda olan şehirlerde ülkenin ya da bölgenin yönetim merkezleri bulunur. Londra, Paris, Washington, Moskova, Roma ve Ankara vb. idari şehirlere örnek olarak verilebilir. Kültür Şehri Oxford Kültür şehirlerinde bilim, sanat ve eğitim gibi çeşitli kültürel etkinlikler ön plandadır. Oxford, Cambridge, Kahire, İstanbul, Ankara, İzmir, Eskişehir başlıca kültürel şehirlere örnek verilebilir. Askeri Şehir Kırkağaç Askerî şehirlerde büyük askerî birlikler bulunmaktadır. Bu birliklerde binlerce askerin beslenme, barınma ve sosyal ihtiyaçlarının karşılanması gerekir. Bu durum, diğer sektörlerin de canlanmasını ve gelişmesini etkiler. Sarıkamış, İncirlik, Kırkağaç ve Eğirdir askerî şehirlere örnek verilebilir Ticaret Şehri New York Ticaret şehri ana işlevin ticaret olduğu şehirdir. New York, Hong Kong, İstanbul, İzmir, Mersin, Trabzon vb. yerleşmeler ticaret şehirlerine örnek olarak verilebilir. Liman Şehri Hamburg Hinterlandı geniş olan ve ticaretin genellikle deniz ulaşımı ile yapıldığı şehirlere liman şehirleri denir. Rotterdam, Hamburg, Marsilya, İstanbul, İzmir, Mersin vb. şehirler örnektir. Turizm Şehri Venedik Turizm şehirlerinde yaşayan insanların önemli bir kısmı, gelirlerini turizmden sağlar. Paris, Roma, Venedik, New York, İstanbul, Antalya, Bodrum, Çeşme, Alanya, Marmaris, Fethiye ve Ürgüp örnektir. Maden Şehri Kimberlite, Venedik Yakutistan (Rusya) Maden şehirlerinde genellikle kömür, petrol, demir, bor gibi önemli madenler çıkarılmaktadır. Essen, Donetsk , Kerkük, Yakutsk, Zonguldak, Tavşanlı ve Soma maden şehirlerine örnek verilebilir. Dini Şehir Mekke Dinî işlevi olan şehirler, bir veya birden fazla dinî inancın merkezi ya da önemli dinî eserlerin bulunduğu yerlerdir. Mekke, Medine, Kudüs, Roma ve Lhasa dinî şehirlere örnek verilebilir. Aşağıdaki şemada noktalı yerleri uygun sözcüklerle tamamlayınız. mahalle, divan, mezra, çiftlik, köy, şehir yer şekilleri engebeli, su kaynakları fazla ve tarım alanları parçalı yayla, kom, ağıl, oba mahalle, divan, mezra, çiftlik, yayla, kom, ağıl, oba yer şekilleri düz ve su kaynakları az Yerleşme tiplerinin sınıflandırılmasını gösteren aşağıdaki şemayı verilen sözcükleri de kullanarak tamamlayınız. Bir sözcüğü birden fazla alana yazabilirsiniz. Musul: Irak St Petersburg: Rusya Tokyo: Japonya Kinşasa: Kongo Marsilya: Fransa Rio de Jenerio: Brezilya Varanasi: Hindistan Kadirli: Osmaniye Çorlu: Tekirdağ Gemlik: Bursa Kuşadası: Aydın Foça: İzmir İskenderun:Hatay Ergani: Diyarbakır Kinşasa St. Petersburg Tokyo Varanasi Rio de Jenerio Kadirli İskenderun Çorlu Marsilya Gemlik Ergani Musul Kuşadası Foça A B Yer şekilleri, su kaynakları Ova A A Köyü: Tarım B Dağ eteği A köyü B Köyü: Hayvancılık 2015 – LYS3 Tarih boyunca dünya nüfusunun büyük kısmı kırsal alanlarda yaşamış olsa da ekonomik faaliyetlerdeki değişim ve bilgi birikimi, şehirlerin büyümesini ve sayılarının hızla artmasını sağlamıştır. Aşağıdakilerden hangisi bu sürecin yaşanmasında dönüm noktası olmuştur? A) Sanayi faaliyetlerinin artması B) Yeni enerji kaynaklarının keşfi C) Değerli madenlerin çıkarılması D) Yönetim şekillerinin değişmesi E) Tarımsal tekniklerin yenilenmesi ÖLÇME ve DEĞERLENDİRME BOŞLUK DOLDURMA Temel ekonomik faaliyetlerin genellikle tarım, hayvancılık, ormancılık ve kırsal balıkçılık olduğu yerleşmelere ……………………………… yerleşme denir. Ahşap ………………………….. meskenler, ekvatoral ve muson iklim bölgelerinde, ülkemizde ise Karadeniz iklim bölgesinde yaygındır. Arazinin engebeli, su kaynaklarının fazla ve tarım alanlarının parçalı olduğu dağınık yerlerde …………………..……….. yerleşmeler yaygındır. maden Essen, Donetsk , Kerkük, Yakutsk, Zonguldak, Tavşanlı ve Soma ………………………... şehirlerine örnek olarak verilebilir. metropoliten Nüfusu 1.000.000 – 10.000.000 arasındaki yerleşmelere …………….………………… şehir adı verilir. DOĞRU-YANLIŞ Demir yolu, su kanalı, akarsu vadisi gibi uzunlamasına yer alan unsurların etrafında dairesel yerleşmeler oluşmuştur. Rotterdam, Hamburg, Marsilya, İstanbul, İzmir, Mersin vb. şehirler maden şehirlerine örnektir. Çiftlik, mahalle, mezra ve divan geçici köyaltı yerleşmelerine örnektir. Fiziksel özellikleri, işlevleri, yaşam koşullarıyla köy ile şehir arasında geçiş özelliğinde olan ve nüfusu 2.000-10.000 arasındaki yerleşmelere kasaba denir. Sarıkamış, İncirlik, Kırkağaç ve Eğirdir gibi yerleşmeler askerî şehirlere örnek olarak verilebilir. Tek bir ev ile köy arasında yer alan yerleşme türlerine köy altı yerleşmeleri denir. 1) Aşağıdakilerden hangisi köy altı yerleşmelerinin oluşmasının nedenlerinden biri değildir? A) Engebeli alanlarının bulunması B) Sanayi faaliyetleri C) Hayvancılık faaliyetleri D) Tarımsal etkinlikler E) Orman alanlarının topraksız köylülerce kullanılması 2) Dağınık kır yerleşmelerinin görüldüğü bir yerle ilgili olarak, aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Arazi engebeli ve dağlıktır. B) Tarımda makine kullanımı azdır. C) Yerleşme akarsu boylarına kurulmuştur. D) Tarım alanları dar ve parçalıdır. E) Su kaynakları yeterlidir. 3) Aşağıdaki kırsal yerleşme sınıflandırmalarından hangisi ekonomik işlev göz önüne alınarak yapılmıştır? A) Yol boyu köyü B) Deniz kıyısı köyü C) Dokumacılık köyü D) Toplu doku köyü E) Vadi köyü 4) Aşağıda verilen iklim bölgelerinin hangisinde ahşap meskenlerin yaygın olması beklenir? A) Ekvatoral iklim B) Karasal iklim C) Tundra iklimi D) Akdeniz iklimi E) Kutup iklimi 5) Aşağıdaki şehirlerden hangisinin kurulup gelişmesinde madencilik faaliyetleri daha etkili olmuştur? A) Paris B) Bursa C) Tokyo D) Rotterdam E) Zonguldak KAYNAKLAR MEB Coğrafya 9 Ders Kitabı, 2023 Yazarlar Kenan TÜRKEZ Mutlu KARAKOÇ Nurullah BALŞEN Tolga PEKTAŞ İsmail ÖZDOĞAN Gün Yayınları Coğrafya 9, 2022 Yazarlar MEHMET BARANAYDIN YUSUF AYDIN GÜLTEN TEKBAŞ
