T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU
advertisement
T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU HUKUKU ANABİLİM DALI İNSAN HAKLARININ KORUNMASI VE GELİŞTİRİLMESİYLE GÖREVLİ ULUSAL KURUMLAR YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Fatih AYDIN Tez Danışmanı Prof. Dr. E. Ethem ATAY Ankara-2010 T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU HUKUKU ANABİLİM DALI İNSAN HAKLARININ KORUNMASI VE GELİŞTİRİLMESİYLE GÖREVLİ ULUSAL KURUMLAR YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Fatih AYDIN Tez Danışmanı Prof. Dr. E. Ethem ATAY Ankara-2010 ONAY Fatih AYDIN tarafından hazırlanan “İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesiyle Görevli Ulusal Kurumlar” başlıklı bu çalışma 20.04.2010 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oyçokluğu ile başarılı bulunarak jürimiz tarafından Kamu Hukuku Ana Bilim Dalında Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiştir. Prof. Dr. Hasan TUNÇ (Başkan) Prof. Dr. E. Ethem ATAY Prof. Dr. Mehmet Emin ÇAĞIRAN ÖNSÖZ “İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesiyle Görevli Ulusal Kurumlar” konulu tezle özellikle 90’lı yıllardan sonra dünyada yaygınlaşan ve bu sürece paralel olarak ülkemizde de zaman zaman gündemin üst sıralarına taşınan insan hakları ulusal kurumları konusu araştırılmaya çalışılmıştır. Bu çerçevede kavramın tanımı ve anlamı, bölgelere ve ülkelere göre değişiklik gösterebilen modelleri, tarihsel gelişimi, insan hakları ulusal kurumlarına ilişkin uluslararası standartlar ve prensipler ele alınmıştır. Tezde ayrıca bazı ülkelerdeki insan hakları ulusal kurumları ile insan hakları alanında ülkemizdeki kurumsallaşma çalışmaları ve mevcut kurumsal yapı açıklanmıştır. Ülkemiz açısından yeni bir konu niteliğini taşıması ve esasen uluslararası alanda da çok fazla bir geçmişi olmaması nedeniyle insan hakları ulusal kurumları konusunda yeterli Türkçe akademik çalışma bulunmamaktadır. Bu nedenle, çalışmada daha ziyade başta Birleşmiş Milletler olmak üzere raporlarından, yabancı uluslararası kurum ve uzman akademisyenlerin ve kuruluşların yayın ve çalışmalarından, Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı ile Adalet ve Dışişleri Bakanlıkları tarafından hazırlanan bilgi notları ve raporlardan yararlanılmıştır. Tez danışmanın ve hocam Prof. Dr. E. Ethem ATAY’a, özellikle tez konusunu belirleme konusundaki yardımları ve çalışma boyunca görüş ve önerileriyle yaptığı katkılardan dolayı teşekkürü borç bilirim. İnsan Hakları Başkanlığı tarafından hazırlanan bilgi notlarında ve raporlarda yer alan insan hakları ulusal kurumlarına ve ülkemizdeki kurumsallaşma çalışmalarına ilişkin bilgiler yazarın Temmuz 2007’de İnsan Hakları Başkanlığına sunduğu “Türkiye’de İnsan Hakları Kurumları” başlıklı çalışması esas alınarak hazırlanmıştır. Yazarın bu çalışması 02.08.2007 tarihinde Türk Hukuk Sitesi internet sayfasında da yayımlanmıştır: http://www.turkhukuksitesi.com/makale_649.htm ii İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ ............................................................................................................i İÇİNDEKİLER .................................................................................................ii KISALTMALAR ..............................................................................................vi TABLOLAR .................................................................................................. viii GİRİŞ ............................................................................................................. 1 BİRİNCİ BÖLÜM ............................................................................................ 5 İNSAN HAKLARI ULUSAL KURUMLARININ SINIFLANDIRILMASI VE BU KURUMLARA İLİŞKİN ULUSLARARASI PRENSİPLER ............................... 5 I. KAVRAM VE TANIM........................................................................ 5 II. SINIFLANDIRMA VE MODELLER................................................... 6 A. Sınıflandırma Sorunu....................................................................... 6 B. Modeller........................................................................................... 8 1. İnsan Hakları Komisyonları .......................................................... 8 2. Danışma Kurulları ...................................................................... 11 3. Kamu Denetçisi (Ombudsman) .................................................. 12 4. İnsan Hakları Enstitüleri ............................................................. 16 III. ULUSLARARASI ALANDAKİ TARİHSEL GELİŞİM....................... 17 A. BM Ekonomik ve Sosyal Konseydeki İlk Çalışmalar ...................... 18 B. Cenevre Semineri (1978)............................................................... 19 C. Paris Toplantısı (1991) .................................................................. 21 D. Dünya İnsan Hakları Konferansı (1993)......................................... 22 E. Tunus Toplantısı (1993)................................................................. 23 F. Diğer Çalışmalar ............................................................................ 23 IV. İNSAN HAKLARI ULUSAL KURUMLARINA İLİŞKİN PRENSİPLER........................................................................................... 25 A. 20.12.1993 Tarihli ve 48/134 Sayılı BM Genel Kurulu Kararı ........ 25 B. Paris Prensipleri............................................................................. 27 1. Görevler ve Oluşum ................................................................... 27 iii 2. İdari ve Mali Özerklik.................................................................. 28 3. Yetki ........................................................................................... 29 C. Paris Prensiplerine Atıf Yapan Uluslararası Belgeler..................... 30 1. BM Irk Ayrımcılığının Önlenmesi Komitesinin Sözleşmenin Uygulanmasını Kolaylaştırmak İçin Ulusal Kurumların Kurulması Hakkındaki 17 Numaralı Genel Yorumu (25.03.1993)....................... 30 2. Viyana Deklarasyonu ve Eylem Planı (25.06.1993) ................... 31 3. BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesinin Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Hakların Korunmasında Ulusal İnsan Hakları Kuruluşlarının Rolüne İlişkin 10 Numaralı Genel Yorumu (14.12.1998) ................................................................................................... 32 4. BM Çocuk Hakları Komitesi’nin Bağımsız Ulusal İnsan Hakları Kuruluşlarının Korunmasındaki Çocuk Rolüne Haklarının İlişkin 2 Yaygınlaştırılmasındaki Numaralı Genel ve Yorumu (15.11.2002)...................................................................................... 33 5. BM İşkence ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı ya da Aşağılayıcı Muamele ya da Cezaya Karşı Sözleşmenin İhtiyari Protokolü (18.12.2002)...................................................................................... 35 6. BM Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme (13.12.2006) ........... 36 7. Irkçılık ve Hoşgörüsüzlüğe Karşı Avrupa Komisyonunun (ECRI), Irkçılık, Yabancı Düşmanlığı ve Hoşgörüsüzlükle Mücadele Amacıyla Ulusal Düzeyde Oluşturulan Kurumlara İlişkin 2 Numaralı Genel Politika Tavsiyesi (13.06.1997) ......................................................... 37 8. AK Bakanlar Komitesinin İnsan Haklarının Korunmasına ve Geliştirilmesine Yönelik Bağımsız Ulusal Kurumlar kurulmasına İlişkin R (97) 14 Sayılı Tavsiye Kararı (30.09.1997) .................................... 37 9. İnsan Haklarının Korunmasında ve Geliştirilmesinde Ulusal Kurumların ve Temel Haklar Ajansı Dâhil Avrupa Kurumlarının Rolüne İlişkin Avrupa Parlamentosu Kararı (26.05.2005).............................. 38 10. AB Temel Haklar Ajansı Kurulmasına İlişkin Konsey Tüzüğü (15.02.2007)...................................................................................... 39 iv V. İNSAN HAKLARI ULUSAL KURUMLARI VE İNSAN HAKLARI ALANINDA ULUSAL DÜZEYDE GÖREVLİ DİĞER KURUM VE KURULUŞLAR ......................................................................................... 40 A. İnsan Hakları Ulusal Kurumları ve Eşitlik Kurumları ................... 41 B. İnsan Hakları Ulusal Kurumları ve Kamu Denetçiliği Kurumları.. 44 C. İnsan Hakları Ulusal Kurumları ve Ulusal Önleme Mekanizmaları ...................................................................................... 47 İKİNCİ BÖLÜM............................................................................................. 51 İNSAN İHAKLARI ULUSAL KURUMLARINDAN ÖRNEKLER ..................... 51 I. İNSAN HAKLARI ULUSAL KURUMLARI ULUSLARARASI KOORDİNASYON KOMİTESİ VE ULUSAL İNSAN HAKLARI KURUMLARI FORUMU.................................................................................................. 51 II. DÜNYADAKİ İNSAN HAKLARI ULUSAL KURUMLARINA GENEL BİR BAKIŞ................................................................................................ 54 III. İNSAN HAKLARI ULUSAL KURUMLARINDAN ÖRNEKLER........ 55 A. Danimarka İnsan Hakları Enstitüsü .................................................. 55 1. Kuruluş, Oluşum ve Görevler ..................................................... 55 2. Teşkilat ve Mali Kaynaklar ......................................................... 58 3. Değerlendirme............................................................................ 59 B. İngiltere Eşitlik ve İnsan Hakları Komisyonu..................................... 61 1. Kuruluş, Oluşum ve Görevler ..................................................... 61 2. Teşkilat ve Mali Kaynaklar ......................................................... 64 3. Değerlendirme............................................................................ 64 C. Fransa İnsan Hakları Ulusal Danışma Komisyonu ........................... 65 1. Kuruluş, Oluşum ve Görevler ..................................................... 65 2. Teşkilat ve Mali Kaynaklar ......................................................... 69 3. Değerlendirme............................................................................ 71 D. Alman İnsan Hakları Enstitüsü....................................................... 73 1. Kuruluş, Oluşum ve Görevler ..................................................... 73 2. Teşkilat ve Mali Kaynaklar ......................................................... 76 3. Değerlendirme............................................................................ 77 E. Ülkemizdeki İnsan Hakları Kurumları................................................ 79 v 1. Tarihsel Gelişim ......................................................................... 79 2. Mevcut Kurumlar ........................................................................ 86 a) TBMM İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu............................. 87 b) İnsan Hakları Üst Kurulu............................................................ 88 c) İnsan Hakları Danışma Kurulu................................................... 90 d) İnsan Hakları İhlâli İddialarını İnceleme Heyetleri...................... 91 e) İnsan Hakları Başkanlığı............................................................ 93 f) İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları.................................................. 93 3. Değerlendirme ............................................................................... 97 4. Nasıl Bir İnsan Hakları Kurumu? Ülkemiz İçin Bir Model Önerisi ... 99 SONUÇ ...................................................................................................... 104 KAYNAKÇA ............................................................................................... 112 EKLER ....................................................................................................... 132 TABLOLAR............................................................................................. 132 TÜRKİYE İNSAN HAKLARI KURUMU KANUNU TASARISI.................. 137 ÖZET ......................................................................................................... 164 ABSTRACT................................................................................................ 165 vi KISALTMALAR AB : Avrupa Birliği AGİT : Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı AK : Avrupa Konseyi AÜHFD : Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi bkz : Bakınız BM : Birleşmiş Milletler c : Cilt CNCDH : Commission Nationale Consultative des Droits de l’Homme (Fransa İnsan Hakları Ulusal Danışma Komisyonu) çev : Çeviren DIHR : Danish Institute for Human Rights (Danimarka İnsan Hakları Enstitüsü) E : Esas ECOSOC : United Nations Economic and Social Council (Birleşmiş Milletler Ekonomik ve Sosyal Konsey ) EHRC : Equality and Human Rights Commission (İngiltere Eşitlik ve İnsan Hakları Komisyonu) EU : European Union (Avrupa Birliği: AB) ICC : International Coordination Committee for National Human Rights Institutions (İnsan Hakları Ulusal Kurumları Uluslararası Koordinasyon Komitesi) IOI : International Ombudsman Institute (Uluslararası Kamu Denetçileri (Ombudsman) Enstitüsü) İHB : İnsan Hakların Başkanlığı İHDK : İnsan Hakları Danışma Kurulu İHEUK : İnsan Hakları Eğitimi Ulusal Komitesi İHİİİH : İnsan Hakları İhlâli İddialarını İnceleme Heyetleri İHK : (İl ve İlçe) İnsan Hakları Kurulları İHOP : İnsan Hakları Ortak Platformu İHÜK : İnsan Hakları Üst Kurulu, vii K : Karar KHK : Kanun Hükmünde Kararname m : Madde NGO : Non-governmental Organization (Sivil Toplum Kuruluşu: STK) NHRI : National Human Rights Institutions (Ulusal İnsan Hakları Kurumları) OHCHR : Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights (Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Yüksek Komiserliği Ofisi) OPCAT : Optional Protocol to the Convention against Torture and other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (İşkence ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı ya da Aşağılayıcı Muamele ya da Cezaya Karşı Sözleşmenin İhtiyari Protokolü) p : Paragraf RG : Resmî Gazete s : Sayfa S : Sayı SCA : Sub-Committee on Accreditation (Akreditasyon Alt Komitesi) STK : Sivil Toplum Kuruluşu TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi TİHR : Türkiye İnsan Hakları Raporu TİSK : Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu Yön : Yönetmelik viii TABLOLAR Tablo 1 İnsan Hakları Ulusal Kurumlarının Gruplara Göre Dağılımı 132 Tablo 2 Afrika’daki İnsan Hakları Ulusal Kurumları 132 Tablo 3 Amerika’daki İnsan Hakları Ulusal Kurumları 133 Tablo 4 Asya Pasifik’teki İnsan Hakları Ulusal Kurumları 134 Tablo 5 Avrupa’daki İnsan Hakları Ulusal Kurumları 135 Tablo 6 Avrupa Birliği Ülkelerindeki İnsan Hakları Ulusal Kurumları 136 GİRİŞ Bilindiği gibi, insan haklarının korunması ve geliştirilmesi devletin en temel ve birincil görevlerinden biridir. Bu husus, Anayasamızın 5. maddesinde de açıkça ifade edilmiş; demokrasiyi korumak, kişilerin ve toplumun refah, huzur ve mutluluğunu sağlamak; kişinin temel hak ve hürriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle bağdaşmayacak surette sınırlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldırmaya, insanın maddi ve manevi varlığının gelişmesi için gerekli şartları hazırlamaya çalışmak devletin temel amaç ve görevleri arasında sayılmıştır. İnsan haklarını korumak ve geliştirmekle görevli olan devlet, korumak ve geliştirmekle yükümlü olduğu bu hakları çeşitli şekillerde ihlâl edebilir duruma düşmektedir. Devlet, kimi zaman negatif bir şekilde, yani yapması gereken iş ve eylemleri yapmamak suretiyle hakları ihlâl edebilmektedir. Hakların korunması ve ihlâllerin önlenmesi, ihlâl iddialarının araştırılması ve takibine yönelik mekanizmaların kurulmaması veya yetersiz kalması da bu kapsamda değerlendirilebilir. Devlet, kimi durumlarda ise, daha aktif bir biçimde, yaptığı iş, işlem ve eylemleriyle de hal ihlâlcisi konumuna düşebilmektedir. Hak ihlâllerinin büründüğü şekiller ve altlarında yatan saiklar elbette bunlarla sınırlı değildir ve daha da çoğaltılabilirler. Haklar ve özgürlükler çok değişik biçimlerde ihlâl edilebildiği gibi, onların korunması ve geliştirilmesi için de çok çeşitli ve değişik yollar ve usuller bulunmaktadır. Temel hak ve hürriyetlerin anayasal güvence altına alınması, yani bunların anayasada sayılması ve tanımlanması, sınırlandırılmalarının belli bir takım kriterlere bağlanması, kuvvetler ayrımı ilkesinin benimsenmesi, demokratik kurumların, en başta da seçimle gelmiş bir parlamentonun varlığı, bağımsız ve tarafsız bir yargının mevcudiyeti, hakların korunması için varlıkları zaruri ama yeterli olmayan hususlardır. 2 Hakların korunması ve geliştirilmesi için gerekli ortam ve şartların varlığı, bu sayılan kurumların yanında, bilinçli bir kamuoyunun ve bunu sağlayacak bilgilendirme, bilinçlendirme ve eğitim çalışmalarının mevcudiyetiyle de yakından alâkalıdır. Hakların devlet tarafından korunması ve geliştirilmesinin bir yolu da, yukarıda yokluğu ihlâl kaynağı olarak gösterilen, hakları korunmak ve geliştirilmek, ihlâlleri önlemek, ihlâl iddialarını incelemek ve araştırmakla görevli kamu makamlarını kurmak ve güçlendirilmektir. Hak ve özgürlüklerin hayata geçirilmesinde bu tür kurum ve kuruluşların oynayacağı rol son derece önemlidir.1 İnsan haklarını korumak ve geliştirmekle görevli kamu kurum ve kuruluşları da nitelik ve nicelik itibariyle büyük bir çeşitlilik göstermektedir. Tarihsel süreç içerisinde, insan hak ve hürriyetlerine yönelik en büyük tehdidin devletten ve özellikle de yürütme organından geldiği noktasından hareketle, hak ve özgürlüklerin korunması amacıyla belli konularda devletin yetkilerinin sınırlandırılması, kuvvetler ayrımı ilkesinin benimsenmesi ve yürütme organına karşılık olarak devletin diğer organlarının, özellikle de yasama organının güçlendirilmesi yoluna gidildiği görülmüştür. Anayasacılık hareketleriyle paralel biçimde işleyen bu süreç sonucunda insan haklarının yasama tarafından da ihlâl edilebileceği görülmüş ve buna karşılık olarak da yargısal koruma mekanizmalarının ve özellikle de idari yargının ve anayasa yargısının ihdas edilmesi yoluna gidilmiştir. İnsan haklarının kimi zaman yargı makamları tarafından da ihlâl edilebildiği görülebilmektedir. Tüm bu gelişmeler, bir yandan ulusal ve uluslararası düzeyde yeni koruma mekanizmalarının tesis edilmesine, diğer taraftan da, insan haklarının korunması 1 ve geliştirilmesinin yalnızca kurumsallaşma yoluyla Bu konuda bkz: Ender Ethem Atay, “Türkiye’de İnsan Haklarının Korunması ve Kamu Denetçiliği Kurumu”, Medeniyetler İttifakı Uluslararası İnsan Hakları Konferansı, 21-23 Mayıs 2009, Ankara, Temmuz 2009 Ankara, s. 114 (112-122). 3 sağlanamayacağı noktasından hareketle bu alanda bilinç arttırma ve eğitim faaliyetlerinin yoğunlaştırılmasına yol açmıştır. Temel hak ve hürriyetlerin yargı dışı siyasi veya idari mekanizmalarla korunması konusu nispeten yeni sayılabilecek bir olgudur. Tarihsel gelişlim süreci içinde, temel hak ve hürriyetlerin sadece anayasal ve yasal düzenlemeler ile yargısal yollar ve usuller vasıtasıyla korunamayacağı görülmüştür. Bu noktadan hareketle, yürütme veya yasama organı ile ilişkili olmakla birlikte toplumun ilgili tüm kesimlerinin temsil edilebileceği şekilde çoğulcu bir yapıya ve dış faktörlerden etkilenmesini önleyecek derecede idari ve mali özerkliğe sahip insan hakları kurumları kurulması fikri gündeme gelmiş ve dünyanın birçok ülkesinde bu tür kurumlar oluşturulmuştur.2 İnsan hakları alanında kurumsallaşma çalışmaları, dünyadaki gelişmelere paralel bir şekilde, ülkemizde de ivmesi giderek artan bir seyir izlemiştir. Avrupa Birliği üyeliği sürecinde yaşanan gelişmeler konunun önemini ve güncelliğini daha da arttırmıştır. İnsan haklarının hangi yöntem ve mekanizmalarla korunabileceği konusu da günümüzde insan haklarının içeriği kadar önem taşımaktadır. Yaşanan tecrübeler, insan hakları teorisinde sağlanan gelişmelerin uygulamaya hızlı ve doğru biçimde yansıtılamadığını ve geleneksel güvence mekanizmalarının çoğu kez yetersiz kalabildiğini göstermiştir. Bu nedenle insan hakları alanında ulaşılan evrensel standartların muhtemel tehlikelere karşı korunabilmesi ve uygulamaya daha iyi yansıtılabilmesi amacıyla yeni mekanizmalar kurmaya ve mevcutları da güçlendirmeye yönelik çabalar yoğunluk kazanmıştır. “Paris Prensipleri” olarak bilinen Birleşmiş Milletler Genel Kurul kararıyla, insan haklarını etkin bir şekilde koruyacak ulusal insan 2 Bu konuda bkz: Morten Kjaerum, National Human Rights Institutions Implementing Human Rights, Danish Institute for Human Rights, Denmark 2003, s. 5, 9; ayrıca: Birgit Lindsnaes ve Lone Lindholt, “National Human Rights Institutions-Standard Setting And Achievements”, Human Rights in Development Yearbook 1998-Global Perspectives and Local Issues, edited by Hugo Stokke ve Arne Tostensen, Kluwer Law International, Netherlands 1999, Nordic Human Rights Publications, s. 3 (1-33) 4 hakları kurumlarının kurulması, mevcut olanların ise güçlendirilmesi 3 tavsiyesinde bulunulmuştur. “İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesiyle Görevli Ulusal Kurumlar” konulu tez çalışmasında, özellikle 90’lı yıllardan sonra dünyada yaygınlaşan ve bu sürece paralel olarak ülkemizde de zaman zaman gündemin üst sıralarına taşınan insan hakları ulusal kurumları konusunun bilimsel bir biçimde ele alınması amaçlanmıştır. İki bölümden oluşan tezin ilk bölümünde, insan hakları ulusal kurumları hakkında genel bilgilere, bu çerçevede insan hakları ulusal kurumlarının bölgelere ve ülkelere göre değişiklik gösterebilen modellerine, konunun tarihsel gelişimine, konuya ilişkin uluslararası standartlara ve prensiplere değinilmiştir. İnsan hakları ulusal kurumlarından örneklere yer verilen ikinci bölümde ise Danimarka, İngiltere, Fransa ve Almanya’daki insan hakları ulusal kurumları ve ülkemizde insan hakları alanındaki kurumsallaşma çalışmaları ve mevcut kurumsal yapı ele alınmıştır. Tez ile ülkemizde halen devam eden insan hakları alanındaki kurumsallaşma çalışmalarına katkı sağlanması ümit edilmektedir. 3 İnsan Hakları : Temel Bilgiler, Koruma Mekanizmaları, İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları, 1. Baskı, 2006, Ankara, Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı, s.7-8,117. BİRİNCİ BÖLÜM İNSAN HAKLARI ULUSAL KURUMLARININ SINIFLANDIRILMASI VE BU KURUMLARA İLİŞKİN ULUSLARARASI PRENSİPLER I. KAVRAM VE TANIM İnsan hakları ulusal kurumlarının yapıları ve oluşumları ile görev, yetki ve sorumlulukları ülkeden ülkeye değişkenlik gösterebilmektedir. Bu nedenle, insan hakları ulusal kurumları kavramının kesin bir tanımın verebilmek en azından şimdilik mümkün görünmemektedir.1 Çok genel bir yaklaşımla, kavram “insan haklarının korunması ve yaygınlaştırılması amacına hizmet etmek için kurulmuş daimi ve bağımsız organlar” şeklinde tanımlanabilmektedir.2 Bununla birlikte, kolaylıkla fark edilebileceği gibi, bu tanım açıklayıcı olmaktan oldukça uzaktır.3 Tanımın genişliği, içerdiği bazı eksikliklerle birlikte belirsizliği de beraberinde getirmektedir. İnsan hakları ulusal kurumları, bir açıdan, insan hakları alanında görevli yarı kamusal ya da yasal kurumlar olarak da tanımlanmaktadırlar.4 Çeşitli açılardan tartışılabilir olsa da, bu tanımlama, insan hakları ulusal kurumlarını herhangi bir kamu 1 Gauthier De Beco, “Avrupa’da Ulusal İnsan Hakları Kurumları”, Human Rights Law Review, Vol. 7, Issue 2, pp. 331-370, 2007, İnsan Hakları Ortak Platformu (İHOP) çevirisi, İHOP Ulusal İnsan Hakları Kurumları Referans Materyali, s. 2. 2 Anna-Elina Pohjolainen, İnsan Hakları Ulusal Kurumlarının Geçirdiği Evrim Birleşmiş Milletlerin Rolü, Danimarka İnsan Hakları Enstitüsü yayını, Ocak 2006, Çevirenler: Nevzat KIRAÇ, Özden, Naci TEMELTAŞ, İHOP Ulusal İnsan Hakları Kurumları Referans Materyali, sayfa 3. 3 Kerem Altıparmak, “Türkiye’de İnsan Haklarında Kurumsallaş(ama)ma”, Bürokrasi ve İnsan Hakları, Türkiye Barolar Birliği Yayınları, Ankara, 2007, sayfa 5. 4 Mohammad-Mahmoud Mohamedou, “The Effectiveness of National Human Rights Institutions,” National Human Rights Institutions: Articles and Working Papers: Input To the Discussions on the Establishment and Development of the Functions of National Human Rights Institutions, Edited by Birgit Lindsnaes, Lone Lindholt, Kristine Yigen, The Danish Centre for Human Rights 2000, Denmark 2001, s. 49. 6 kurumundan ve sivil toplum kuruluşundan ayırması bakımından önemlidir.5 Konuyla ilgili BM çalışmalarında ve belgelerinde ise insan hakları ulusal kurumu terimi, anayasal bir hükümle ya da bir kanun veya kararname ile insan haklarını korumak ve geliştirmek amacıyla hükümetler tarafından oluşturulan organları ifade etmektedir.6 Bu tanım, diğerlerine nazaran daha kapsamlı ve belirgin olmasının yanında, aynı zamanda resmi bir tanım niteliği de taşımaktadır. II. SINIFLANDIRMA VE MODELLER A. Sınıflandırma Sorunu İnsan hakları ulusal kurumlarını sınıflandırmaya yönelik çalışmalar bir takım sıkıntılarla karşı karşıya kalmıştır. Öncelikle; ulusal kurumların görevleri, oluşumları ve işleyişleri bir kurumdan diğerine önemli farklılıklar göstermektedir. Ana kategoriler altındaki farklı kurumlara bakıldığında bu farklılıklar daha da açık bir biçimde görülmektedir. Öte yandan mevcut bazı kurumlar belirli herhangi bir kategoriye birebir uymayabilmekte ya da kimi durumlarda aynı anda birden fazla kategoriye girebilmektedir. Diğer taraftan, ulusal kurumların biçimsel yapılarıyla işleyiş ve çalışmaları farklılık gösterebilmektedir. Bu farklılıklar dünyadaki değişik hukuki teamülleri yansıtmaktadır.7 5 Performance & Legitimacy: National human rights institutions, Second edition, International Council on Human Rights Policy, France 2004, s. 3 6 National Human Rights Institutions, A Handbook on the Establishment and Strengthening of National Institutions for the Promotion and Protection of Human Rights, Professional Training Series No: 4, United Nations, New York and Geneva, 1995, s. 6, p. 39. Ayrıca bkz: Economic, Social and Cultural Rights Handbook for National Human Rights Institutions, Professional Training Series No. 12, United Nations, New York and Geneva, 2005, s. 31. Ayrıca bkz: National Human Rights Institutions: Best Practice, Commonwealth Secretariat. 2001 s. 2. 7 Morten Kjaerum, National Human Rights Institutions: Implementing Human Rights, Danish Institute for Human Rights, Denmark 2003, s. 8. Sınıflandırma konusunda ayrıca bkz: Engin Saygın, “Improving Human Rights through Non-judicial National Institutions: The Effectiveness of the 7 1993’te İnsan Hakları Dünya Konferansı tarafından kabul edilen Viyana Beyannamesi ve Eylem Programı, her devletin, kendi ihtiyaçlarına en uygun bir insan hakları kurumu için gereken çerçeveyi/çatıyı seçme hakkını özellikle vurgulamıştır: İnsan Hakları Dünya Konferansı, “ulusal kurumların statüsüne ilişkin ilkeler” doğrultusunda ulusal kurumların kurulmalarını ve güçlendirilmelerini teşvik eder ve her devletin, ulusal düzeyde kendi özel gereksinimlerine en uygun çerçeveyi seçme hakkının olduğunu tanır. (Viyana Deklarasyonu ve Eylem Programı, 1. Bölüm, 36. Paragraf)8 Bu hüküm, devletler arasındaki büyük farklılıkların, uluslararası insan hakları standartlarının uygulanması için oluşturulacak yapılara yansıtılması gerekliliğinin kabul edildiğinin açık bir ifadesidir.9 Yine de, tüm insan hakları kurumları temelde bazı ortak özelliklere sahiptir: Bu ortak özelliklerin belki de en önemlisi, tüm bu kurumların insan haklarının korunması ve geliştirilmesi amacıyla hükümetler (devletler) tarafından kurulmuş olmasıdır. Bir diğeri, bu kurumlardan görevlerini dış müdahalelere maruz kalmadan tarafsız bir biçimde yerine getiren ve diğer insan hakları aktörleri ile işbirliği içerisinde bulunan birer bağımsız insan hakları kuruluşu olarak çalışmalarının beklenmesidir.10 Ulusal kurumlara ilişkin bazı sınıflandırmalar aşağıda gösterilmiştir: Ombudsman Institution in Turkey” European Public Law 15, no. 3 (2009), Kluwer Law International BV, Netherlands, s. 407-408 (403-428). 8 Vienna Declaration and Programme of Action, as adopted by the World Conference on Human Rights on 25 June 1993, A/CONF.157/23, 12 Temmuz 1993, General Assembly, United Nations, s. 8, p. I/36, (Erişim) http://www.unhchr.ch/huridocda/huridoca.nsf/(Symbol)/A.CONF.157.23.En 09/03/2009 15:43 9 Handbook, s. 10, p. 63. 10 Pohjolainen, a.g.e., s. 16, dipnot 61 ve s. 19. 8 İnsan hakları komisyonları, kamu denetçileri (ombudsmanlar) ve etnik veya dilsel azınlıklar, yerli topluluklar, çocuklar, sığınmacılar ya da kadınlar gibi belirli hassas grupların haklarını korumakla görevli olan özel ulusal kurumlar,11 Danışma komisyonları, yargı yetkisine sahip komisyonlar, insan hakları merkezleri, insan hakları kamu denetçileri,12 Ulusal komisyonlar, ulusal danışma komisyonları, ulusal ayrımcılık karşıtı komisyonlar, kamu denetçileri ve sonuncuların bir türü olan “defensor del pueblo” olarak adlandırılan grup,13 İnsan hakları komisyonları, kamu denetçileri ve parlamento insan hakları organları14 İnsan hakları komisyonları ve kamu denetçileri15 İnsan hakları ulusal kurumları, bu sınıflandırmalardaki ortak noktalardan hareketle, çalışmamızda insan hakları komisyonu, danışma kurulu, kamu denetçisi (ombudsman) ve insan hakları enstitüsü modelleri başlıkları altında incelenecektir.16 B. Modeller 1. İnsan Hakları Komisyonları Ulusal kurumların klasik türünü temsil eden İnsan hakları komisyonları Paris Prensiplerine en uygun model olarak görülmektedir. Model, Avustralya 11 Fact Sheet No.19, (Erişim) http://www.ohchr.org/english/about/publications/docs/fs19.htm, 13.06.2007, 09:55. 12 Morten Kjærum, “What is a national human rights institution?” The Danish Institute for Human Rights, (Erişim) http://www.humanrights.dk/about+us/what+is+a+nhri, 08.07.2008 11:48 13 Performance & Legitmacy: National human rights institutions, page 4. 14 Human Development Report 2000, Published For The United Nations Development Programme (UNDP), New York Oxford, Oxford University Pres, 2000, s. 117. 15 Handbook, s. 7, p. 41. 16 Pohjolainen, a.g.e., s. 16. 9 (1981), Kanada (1977), Yeni Zelanda (1977) ve Birleşik Krallık (1976) gibi “ilk ulusal kurumlar”ın örneğine dayalıdır. Bu tür ulusal kurumlar, kökenleri ve Commonwealth ülkelerindeki yaygınlıkları nedeniyle kimi zaman “Commonwealth modeli” olarak adlandırılmaktadır. Bu erken dönem komisyonların yetki alanı ayrımcılık karşıtı ve eşitlik mevzuatının uygulanmasına odaklanırken, Paris Prensipleri, ayrımcılık vakalarının ötesine giden bir genel insan hakları görevine sahip yeni bir tür insan hakları komisyonu getirmiştir. Bu komisyonların yetkisi çoğu kez kamu kurum ve kuruluşlarını olduğu kadar özel sektörü de içermektedir. İnsan hakları komisyonları, ayrımcılık karşıtı ve eşitlik komisyonlarında olduğu gibi teknokratik uzman bileşimine ya da Paris Prensipleri idealine daha yakın ve toplumun farklı sektörlerini bir araya getiren çoğulcu bir bileşime dayalıdır.17 Komisyonlar, genellikle, bağımsız yapılarına uygun bir şekilde değişik kökenlerden gelen, ancak insan hakları alanında özel bir ilgi, uzmanlık ya da tecrübe sahibi olan kişilerden oluşmaktadır. Her ülke üyelerin seçiminde temsilci sayılarının sınırı ya da değişik mesleki, siyasi parti veya yerel idare kategorileri adayları gibi gereklilikler ya da sınırlamalara sahip olabilir.18 İnsan hakları komisyonlarının yetkileri ve görevleri kendisini kuran kanun ya da kararnamede tanımlanır.19 Komisyonlara tanınan yetkinin kapsamı değişmekle birlikte komisyonlar genelde proaktif ve önleyici görevlere özel bir vurgu yapan geniş ölçekli bir işlevi yerine getirmekten sorumludurlar. Komisyonların görevleri, hükümete insan hakları konularında tavsiyede bulunmak ve insan hakları yükümlülüklerine gösterdiği uyumu izlemektir. Bunların yanında insan hakları alanında farkındalık artırma ve eğitim faaliyetleri de gerçekleştirmektedirler. Şikâyetlerin incelenmesi ve dostane çözüm yoluyla uzlaştırma da genelde komisyonların görev ve 17 Pohjolainen, a.g.e., s. 16-17. Fact Sheet No.19, (Erişim) http://www.ohchr.org/english/about/publications/docs/fs19.htm, 13.06.2007, 09:55. 19 Fact Sheet No.19, (Erişim) http://www.ohchr.org/english/about/publications/docs/fs19.htm, 13.06.2007, 09:55. 18 10 yetkileri dâhilindedir. Bazı komisyonlar, insan hakları sorunlarıyla ilgili resmi inceleme yapma görevini de üstlenmişlerdir.20 İnsan hakları komisyonlarına verilen en önemli görevlerden biri de bireylerden (kimi durumlarda gruplardan) insan hakları ihlâli şikâyetleri almak ve incelemektir. Bu görevin bihakkın yerine getirilebilmesi için komisyonlar genellikle konuyla ilgili delilleri toplama konusunda yetkilidirler. Bu yetki, birey ile şikâyetçi olduğu kurum arasındaki işbirliği ya da iletişim eksikliğinden kaynaklanan olumsuzlukların önlenmesi açısından önemlidir.21 Bir insan hakları komisyonunun bir şikâyet hakkında taraflar için hukuken bağlayıcı kararlar alabilme yetkisine sahip olması olağan bir durum değildir. Ancak bu durum, sorunun çözümüne yönelik komisyon tavsiyelerinin görmezden gelinebileceği anlamına gelmez.22 Diğer taraftan, ortak hukukun (common law) uygulandığı Hindistan, İrlanda ve Güney Afrika gibi ülkelerle Letonya’da ve Nepal’de yargı yetkisine sahip komisyonlar da bulunmaktadır.23 İnsan hakları komisyonlarının bir diğer önemli görevi insan haklarını korumak ve geliştirmek amacıyla hükümetin insan hakları politikasını düzenli olarak izlemektir. İnsan hakları komisyonları, aynı zamanda, devletin insan hakları alanındaki kendi iç hukukuna ve uluslararası hukuka riayet edip etmediğini de gözlemleyebilir ve gereken durumlarda mevzuata ve uygulamaya ilişkin önerilerde bulunabilir. Bir komisyonun kendi inisiyatifiyle soruşturma yapabilmesi toplam gücü ve muhtemel etkinliği açısından önemli bir göstergedir. Bu durum, başvuru yapmak için gerekli ekonomik ve sosyal kaynaklara ve donanıma sahip olmayan kişi ve gruplar için özel bir önem taşımaktadır.24 20 Pohjolainen, a.g.e., s. 17. Handbook, s. 7, p. 49. 22 Fact Sheet No.19, (Erişim) http://www.ohchr.org/english/about/publications/docs/fs19.htm, 13.06.2007, 09:55. 23 Kjaerum, National Human Rights Institutions Implementing Human Rights, s. 8. 24 Handbook, s. 7-8, p. 51. 21 11 Birçok yönden burada anlatılanlardan farklı olmakla birlikte, ülkemizde de TBMM bünyesinde milletvekillerinden oluşan bir İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu bulunmaktadır. Komisyon hakkında bilgiye aşağıda yer verilecektir. 2. Danışma Kurulları Kimi kez Fransız modeli olarak da adlandırılan bu model Fransa İnsan Hakları Ulusal Danışma Komisyonu örneğine dayanmaktadır. Danışma Kurulu Modeli 1980 ve 1990’lı yıllarda daha çok Afrika’nın Fransızca konuşulan bölgelerinde popülerlik kazanmıştır. Yunanistan Ulusal İnsan Hakları Komisyonu da bu modele uygun bir kurumdur.25 Danışma Kurulları, İnsan Hakları Komisyonlarından farklı olarak daha ziyade sivil toplum ile hükümet arasında iletişim kurma işlevi taşırlar.26 Danışma Kurulları danışma fonksiyonları nedeniyle genellikle başvuru almazlar. Daha çok, insan hakları konularında çalışmalar yürütmek ve uzman desteği sağlamak yoluyla insan hakları konularında hükümete yardımcı olurlar. Danışma Kurulları bunun dışında İnsan Hakları Komisyonları gibi insan hakları alanında bilinç arttırma ve eğitim konularına da eğilebilirler. Örtüşen bu yetkiler nedeniyle, kendi inisiyatifleriyle de hareket edebilen proaktif Danışma Kurulları ile zayıf izleme yetkisine sahip İnsan Hakları Komisyonları arasındaki çizginin kavranması ve anlaşılması zordur. Bu kurumların oluşumlarında da benzerlikler bulunmaktadır. İnsan Hakları Komisyonları gibi Danışma Kurulları da çok üyelidirler. Her iki kurum da akademisyenler ile hükümet dışı kuruluşlardan insan hakları uzmanlarına ve resmi görevlilere kadar uzanan farklı arka plana sahip kişileri bir araya getirebilirler. Bununla birlikte, İnsan Hakları Komisyonları ile kıyaslandığında Danışma Kurullarının üyelik yelpazesi genellikle daha geniştir. Bu nedenle de 25 26 Kjaerum, National Human Rights Institutions Implementing Human Rights, s. 8. Pohjolainen, a.g.e., s. 17. 12 Danışma Kurullarının Paris Prensiplerinde tavsiye edilen çoğulcu yapıya sahip olma şansı daha yüksektir.27 3. Kamu Denetçisi (Ombudsman) İnsan hakları ulusal kurumları kategorisinde sınıflandırılan kamu denetçiliği türü klasik kamu denetçiliği modelinden bazı noktalarda ayrılmaktadır.28 Ulusal kurum sınıflandırmasına dâhil olan kamu denetçilerini klasik kamu denetçilerinden ayırt edebilmek için öncekiler “insan hakları ombudsmanları” ya da “insan hakları kamu denetçileri” olarak da nitelendirilebilmektedirler. 29 Günümüzde birçok ülkede var olan klasik anlamdaki kamu denetçisi (bir kişi ya da birden çok kişi olabilir), genellikle anayasal bir yetkiye dayanarak ya da özel bir usulle parlamento tarafından atanır. Bu kurumun birincil görevi kamu yönetiminin haksız eylem ve işlemleri nedeniyle mağdur olduğunu düşünen bireylerin haklarını korumaktır. Dolayısıyla, kamu denetçisi sıklıkla mağdur olan birey ile hükümet arasında tarafsız bir arabulucu rolü oynar. Her hangi bir iki ülkedeki kamu denetçisi tam olarak birbirlerinin aynısı olmamakla birlikte hepsi de görevlerini yerine getirirlerken benzer prosedürleri izlerler. Ombudsman bireylerden şikâyetler alır ve yetkisine girmek kaydıyla bu şikâyetleri inceler. Bu inceleme sürecinde, kamu denetçisi genellikle ilgili tüm kamu otoritelerinin bilgi ve belgelerine ulaşmaya yetkilidir. Daha sonra da, bu incelemeye dayalı olarak bir tavsiyede bulunur. Bu tavsiye, kendisine karşı şikâyette bulunulan kuruma olduğu kadar, şikâyetçiye de bildirilir. Ombudsmanın kararları bağlayıcı değildir.30 Genel olarak, tavsiyenin yerine getirilmediği durumlarda, kamu denetçisi yasama 27 Pohjolainen, a.g.e., s. 17. Çeşitli ombudsman uygulamaları için bkz: Kemal Özden, Ombudsman: Yeni Yönetim Anlayışı İçin Bir Model, Tasam Yayınları, İstanbul 2005, s.37-53. 29 Bkz. Pohjolainen, a.g.e., s. 17-18. 30 Tufan Erhüman, “Türkiye İçin Nasıl Bir Ombudsman Formülü?”, AÜHFD, c. 49, S. 1, 2000, s.159160 (155-180) 28 13 organına özel bir rapor sunar. Bu, aynı organa sunulan, idari ve yasal değişiklik önerileri içeren genel rapora da dâhil edilebilir.31 Haklarının ihlâl edildiğini düşünen her vatandaş kamu denetçisine başvuruda bulunabilirken bazı ülkeler alternatif diğer hukuksal başvuru yollarının tüketilmesini gerekli kılabilmektedirler. Aynı zamanda başvuruda bulunabilmek için zaman sınırlamaları da öngörülmüş olabilir.32 Kamu denetçisinin yetkileri genellikle kamu yönetiminin tüm yönlerini kapsarken bazıları devlet başkanı, bakanlar ya da yargıyı ilgilendiren şikâyetleri inceleme konusunda yetkilendirilmemişlerdir.33 Birçok yönden kamu denetçisinin yetkileri insan hakları komisyonlarınınkiyle oldukça benzerdir. Her ikisi de bireysel başvuruları alır ve inceler. Kural olarak her ikisi de bağlayıcı karar alma yetkisine sahip değildirler. Yine de her iki kurumun görevleri arasında, neden bazı ülkelerin her iki kurumu da kurup aynı anda bulundurduğunu açıklamaya yetecek kadar bazı farklılıklar vardır. Pek çok durumda, kamu denetçisinin birinci görevi kamu yönetiminde doğruluğu ve hukukiliği sağlamaktır. İnsan hakları komisyonları ayrımcılıkla daha ziyade ilgilidirler ve bu açıdan, hükümetin olduğu kadar özel kurumların ve bireylerin de faaliyetleriyle ilgilenirler. Genel olarak, kamu denetçisinin faaliyetlerinin odağı bireysel şikâyetlerdir. Bununla birlikte, kamu denetçileri, giderek artan bir biçimde, insan haklarının korunmasına ve geliştirilmesine yönelik geniş bir faaliyet alanıyla meşgul olmaktadırlar.34 31 Fact Sheet No.19, (Erişim) http://www.ohchr.org/english/about/publications/docs/fs19.htm, 13.06.2007, 09:55. 32 Ombudsmana başvurma şekilleri konusunda bkz: İbrahim Uğur Esgün, “Ombudsman Kurumunun Türkiye İçin Gerekliliği Üzerine Bir Değerlendirme”, AÜHFD, c. 45, S. 1, 1996, s.258-260 (252278). 33 Handbook, s. 8, p. 59-60. 34 Fact Sheet No.19, (Erişim) http://www.ohchr.org/english/about/publications/docs/fs19.htm, 13.06.2007, 09:55. 14 İnsan hakları kamu denetçiliği ise klasik kamu denetçiliği ve insan hakları komisyonu modelinin özelliklerini birleştiren kurumları ifade eder. Bu kurumlar literatürde “melez ofisler” olarak da tanımlanmaktadır.35 İnsan hakları yönelimli bu yeni tür kamu denetçilerinin ilk örnekleri olarak genellikle İspanya Kamu Denetçisi (1978) ve Portekiz Kamu Denetçisi (1975) gösterilmektedir. Melez modelin çoğalması, Latin Amerika ve Orta ve Doğu Avrupa devletlerinin kendi insan hakları yapılarını güçlendirmeye başladığı 1990’lı yıllarda başlamıştır. Kamu idaresinin yasallığı ve adilliğine yoğunlaşan Klasik İskandinav kamu denetçiliği modeline karşıt olarak, bu melez model kurumlar sadece “idari bekçi köpekleri” olarak faaliyet göstermezler, ama aynı zamanda insan haklarını yaygınlaştırma ve korumaya ilişkin açık bir yetkiyle de donatılmışlardır.36 Kural olarak bu yetki yine de kamu yönetimiyle sınırlıdır. Diğer taraftan, son yirmi yılda belirli grupların haklarının korunmasıyla ya da ayrımcılılıkla mücadele konusunda özel olarak görevlendirilmiş kamu denetçilerinin oluşturulduğu görülmektedir. Bu duruma örnek olarak Norveç (Çocuk Hakları Kamu Denetçisi, 1981), İsveç (Etnik Ayrımcılığına Karşı Kamu Denetçisi, 1986) ve Macaristan (Ulusal ve Etnik Azınlıklar Komiseri, 1993) gösterilebilir.37 İnsan hakları kamu denetçisinin çalışmasında vurgu, genellikle şikâyetlerin incelenmesi ve devletin farklı düzeylerinde insan haklarına uygunluğun gözetimine yapılır. Bu kurumlar genellikle insan hakları ile ilgili ya da insan haklarını etkileyen konularda tavsiyede ve önerilerde bulunma ve görüş açıklama ya da beyanat verme konusunda yetkilidirler. Klasik kamu denetçiliğinin dışında yeni insan hakları kamu denetçileri insan hakları 35 Peter Vedel Kessing, “Implementation of the Western Ombudsman Model in Countries in Democratic Transition”, National Human Rights Institutions: Articles and Working Papers: Input To the Discussions on the Establishment and Development of the Functions of National Human Rights Institutions, s. 131. 36 Latin Amerika ülkelerindeki kamu denetçiliği kurumlarının insan haklarını koruma görevleri konusunda bkz: Gonzalo Elizondo ve Irene Aguilar, “The Ombudsman Institution In Latin America: Minimum Standards For Its Existence”, National Human Rights Institutions: Articles and Working Papers: Input To the Discussions on the Establishment and Development of the Functions of National Human Rights Institutions, s. 213-214. 37 Pohjolainen, a.g.e., s. 17-18 ve dipnot 72. 15 komisyonları tarafından gerçekleştirilen eğitim ve öğretim faaliyetleri ile de uğraşabilirler.38 Ulusal kurumların klasik kamu denetçiliği kurumlarından ayrıldığı bir nokta, çoğulcu temsile imkân veren oluşumlarıdır.39 Kamu denetçiliği kurumları tanımı gereği genellikle tek-kişilik organlardır, bunun sonucu olarak Paris Prensiplerinde ifade edilen çoğulcu bir bileşim özelliğine sahip değildirler. Bu ayırt edici özelliğin dışında insan hakları kamu denetçiliği ve insan hakları komisyonlarını ayıran çizgi giderek belirsizleşmektedir. Bu bağlamda, örneğin, insan hakları komisyonu ile geleneksel idari denetim işlevine sahip olmayan ancak, bunun yerine, insan haklarının korunmasına ve geliştirilmesine yönelik çeşitli faaliyetlere yoğunlaşan insan hakları kamu denetçisi arasında ne fark olduğu sorulabilir. Genellikle iki temel ulusal kurum modeli olarak görülen bu iki modelin birbiriyle ilişkilendiği en önemli özellik, muhtemelen, çok sayıda insan hakları kamu denetçisinin hem Uluslararası Kamu Denetçileri Kurumu (International Ombudsman Institute; IOI) hem de Ulusal Kurumlar Uluslararası Koordinasyon Komitesinin (ICC) üyesi olmasıdır.40 28.09.2006 tarihli ve 5548 sayılı Kamu Denetçiliği Kurumu Kanunu41 ile ülkemizde de “Kamu Denetçiliği Kurumu” adı altında ombudsmanlık müessesesinin kurulması öngörülmüştür. Ancak, Anayasa Mahkemesi, öncelikle söz konusu Kanunun Kamu Denetçiliği Kurumunun kuruluşunu düzenleyen geçici 1. maddesinin yürürlüğü durdurmuş, daha sonra da Kanunun tümünü iptal etmiştir.42 Bunun sonucu olarak Kamu Denetçiliği Kurumunun kurulması mümkün olamamıştır. 5548 sayılı Kanuna ve bu 38 Pohjolainen, a.g.e., s. 17–18. Kjaerum, National Human Rights Institutions Implementing Human Rights, s. 8. 40 Pohjolainen, a.g.e., s. 18. 41 13.10.2006 tarihli ve 26318 sayılı RG’de yayımlanmıştır. 42 Anayasa Mahkemesinin konuya ilişkin 27.10.2006 tarihli ve E. 2006/140, K. 2006/33 sayılı yürürlüğü durdurma kararı 01.11.2006 tarihli ve 26333 sayılı RG’de, 25.12.2008 tarihli ve E. 2006/140, K. 2008/185 sayılı iptal kararı ise 04.04.2009 tarihli ve 27190 sayılı RG’de yayımlanmıştır. 39 16 Kanuna ilişkin Anayasa Mahkemesi kararına tezin ikinci bölümünde yer verilecektir. 4. İnsan Hakları Enstitüleri İnsan hakları enstitüsü modeli, demokratik yapıya ve özellikle de kamu denetçiliği kurumları ya da parlamento başvuru mekanizmaları gibi, nispeten iyi işleyen insan hakları kurumlarına sahip olan ve bu nedenle bunlara ek ve muhtemelen görev alanları çakışan yeni yapıları oluşturmayı işlevsel açıdan öncelikli görmeyen devletler için cazip bir seçenek oluşturma potansiyeline sahiptir. Bu tür kurumlara örnek olarak Danimarka ve Alman İnsan Hakları Enstitüleri gösterilebilir. İnsan hakları enstitüleri genellikle bireysel şikâyetleri incelememekte43 ya da geniş kapsamlı soruşturma yetkisini taşımamaktadırlar. Bunun yerine, bu enstitülerin ana çalışma konusu insan haklarıyla ilgili eğitim, bilgilendirme, araştırma ve dokümantasyon çalışmalarıdır. Pek çok örnekte, insan hakları enstitüleri mevzuat taslaklarıyla ilgili rapor hazırlamakta ve yorum yapmakta; insan haklarıyla ilgili çeşitli konularda enstitülerinin hükümete yapısı uzman bu görüşü kurumların sağlamaktadır. temel işlevlerini İnsan hakları yansıtmaktadır: Uygulamaya dönük çalışmalar farklı faaliyet alanlarında uzmanlaşmış profesyoneller tarafından yürütülmekte ve bu çalışmalar geniş bir ölçekte toplumun farklı sektörlerinin temsil edildiği bir yönetim kurulu tarafından yönlendirilmektedir.44 Bu kısa incelemenin ortaya koyduğu üzere, ulusal kurumların görevleri ve bileşimi bir kurumdan diğerine önemli farklılıklar göstermektedir. Ana kategoriler altındaki farklı kurumlara bakıldığında, bu çeşitlilik daha da belirgin bir biçimde görülmektedir. Yine de, bu bölümde tanımlanan tüm insan hakları kurumları esasen bazı ortak özelliklere sahiptir. Bu özelliklerin belki 43 44 Kjaerum, National Human Rights Institutions Implementing Human Rights, s. 8. Pohjolainen, a.g.e., s. 18-19. 17 de en önemlisi, tüm bu kurumların insan haklarının korunması ve geliştirilmesi amacıyla hükümetler tarafından kurulmuş olmasıdır. Bundan başka, bu kurumlardan görevlerini dış müdahalelere maruz kalmadan tarafsız bir biçimde ve diğer insan hakları aktörleri ile yakın işbirliği içerisinde yerine getirmeleri ve bağımsız bir insan hakları kuruluşu olarak çalışmaları beklenmektedir.45 III. ULUSLARARASI ALANDAKİ TARİHSEL GELİŞİM Temel hak ve hürriyetlerin yargı dışı siyasi veya idari mekanizmalarla korunması konusu nispeten yeni sayılabilecek bir olgudur. Tarihsel gelişim süreci içinde, temel hak ve hürriyetlerin sadece anayasal ve yasal düzenlemeler ile yargısal yollar ve usuller vasıtasıyla korunamayacağı görülmüştür. Bu noktadan hareketle, yürütme veya yasama organı ile ilişkili olmakla birlikte toplumun ilgili tüm kesimlerinin temsil edilebileceği şekilde çoğulcu bir yapıya ve dış faktörlerden etkilenmesini önleyecek derecede idari ve mali özerkliğe sahip insan hakları kurumları kurulması fikri gündeme gelmiş ve dünyanın birçok ülkesinde bu tür kurumlar oluşturulmuştur.46 İnsan hakları alanında kurumsallaşma çabalarına ilişkin bu gelişmeler BM tarafından da memnuniyetle karşılanmıştır. “Paris Prensipleri” olarak bilinen ve ulusal insan hakları kurumlarının kuruluş, görev ve işleyişlerine, yetki ve sorumluluklarına ilişkin ilkeler içeren 20.12.1993 tarihli ve 48/134 sayılı BM Genel Kurul kararıyla, insan haklarını etkin bir şekilde koruyacak ulusal insan hakları kurumlarının kurulması, mevcut olanların ise güçlendirilmesi tavsiyesinde bulunulmuştur.47 45 Pohjolainen, a.g.e., s. 19. Bu konuda bkz: Kjaerum, National Human Rights Institutions Implementing Human Rights, Danish Institute for Human Rights, s. 5, 9; ayrıca: Birgit Lindsnaes ve Lone Lindholt, “National Human Rights Institutions-Standard Setting And Achievements”, Human Rights in Development Yearbook 1998-Global Perspectives and Local Issues, s. 3. 47 İnsan Hakları: Temel Bilgiler, Koruma Mekanizmaları, İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları, s. 117 46 18 Bazı ülkeler, insan haklarının, ulusal düzeyde, insan hakları komisyonları veya ombudsmanlar gibi kurumlar oluşturularak korunması konusunda köklü bir geleneğe sahiptirler. Bununla birlikte, bu tür kurumların çoğu, 1980’lerden itibaren kurulmaya başlanmıştır.48 BM tarafından aktif olarak teşvik edilen bu süreç, insan haklarının desteklenmesi konusunda ulusal ve uluslararası düzeyde giderek artan bir hareketlenmenin göstergesidir. Ulusal insan hakları kurumlarına giderek artan ilgi, son yıllarda pek çok ülkede yaşanan demokratikleşme ve reform süreçlerinde de gözlemlenebilir.49 İnsan hakları ulusal kurumları kavramının ortaya çıkışı, gelişimi ve yaygınlaşması süreci aşağıda ana hatlarıyla ele alınmaktadır. A. BM Ekonomik ve Sosyal Konseydeki İlk Çalışmalar İnsan hakları ulusal kurumları konusu ilk defa BM Genel Kurulu’nun İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’ni “tüm insanlar ve uluslar için ortak bir başarı standardı” olarak ilan etmesinden iki yıl önce, 1946 yılında, Ekonomik ve Sosyal Konsey (ECOSOC) tarafından tartışılmıştır.50 1946’daki ikinci oturumunda ECOSOC üye ülkeleri “ülkelerinde bilgi edinme grupları ya da yerel insan hakları komiteleri kurarak İnsan Hakları Komisyonu’yla işbirliği yapma” konusunu değerlendirmeye davet etmiştir. Daha sonra alınan kararlarda, ulusal kurumların insan haklarının desteklenmesi ve korunmasında oynayabileceği rol kabul edilmiş ve ayrıca Hükümetler; bu 48 Bu konuda bkz: Kjaerum, “The Experiences Of European National Human Rights Institutions”, National Human Rights Institutions: Articles and Working Papers: Input To the Discussions on the Establishment and Development of the Functions of National Human Rights Institutions, s. 114. 49 Fact Sheet No.19, (Erişim) http://www.ohchr.org/english/about/publications/docs/fs19.htm, (13.06.2007, 09:55). 50 Handbook, sayfa 4, paragraf 20. 19 kurumların oluşumunu teşvik etmeye ve mevcut kurumların sürekliliğini sağlamaya davet edilmiştir.51 B. Cenevre Semineri (1978) 1960'lar ve 70'lerde, ulusal kurumlarla ilgili tartışmalar giderek bu kurumların uluslararası standartların etkili bir şekilde uygulanmasına nasıl katkıda bulunabileceği konusuna odaklanmaya başlamıştır. 1978 yılında İnsan Hakları Komisyonu, ulusal kurumların yapı ve işleyişine dair ilkeleri tartışmaya açmak üzere bir seminer düzenleme kararı almıştır. İnsan Haklarının Desteklenmesi ve Korunması için Ulusal ve Yerel Kurumlar Semineri 1978 Eylül’ünde Cenevre’de yapılmıştır.52 Burada kabul edilen ilkelerle ulusal kurumların görevleri konusunda aşağıdaki önerilerde bulunulmuştur: Hükümet ve vatandaşlar için insan hakları konusunda bilgi kaynağı olmak; İnsan hakları bilincinin ve insan haklarına saygının oluşturulmasına yardımcı olmak; Ulusal düzeydeki gelişmeleri dikkatlice değerlendirmek ve bu konularda önerilerde bulunmak; İnsan hakları ile ilgili olarak Hükümet tarafından kendilerine iletilen konular hakkında görüş bildirmek; 51 Effective Functioning Of Human Rights Mechanisms: National Institutions and Regional Arrangements, Enhancing The Participation Of National Human Rights Institutions In The Work Of The Commission On Human Rights And Its Subsidiary Bodies, Report Of The Secretary-General, Commission On Human Rights, Sixty-First Session, Item 18 (B) Of The Provisional Agenda, Economic and Social Council, Distr. GENERAL, E/CN.4/2005/107, 19 January 2005, s. 2, p. 4. 52 International Congress on the Teaching of Human Rights, Vienna, Austria, Working Document, The Promotion of the Teaching of Human Rights Trough The United Nations Programme of Advisory Services, Document Prepared by the Division of the Human Rights, United Nations, 12-16 September 1978, SS-78/CONF.401/5, 14, Paris, August 1978, United Nations Educational Scientific and Cultural Organization. 20 İnsan hakları ile ilgili mevzuat ve yargı kararlarını takip etmek incelemek, araştırmak ve bunlar hakkında ilgili makamlara rapor hazırlamak ve sunmak; Devletin insan hakları alanında taraf olduğu uluslararası sözleşmelerden kaynaklanan yükümlülükleri çerçevesinde Hükümet tarafından verilen diğer görevleri yerine getirmek; Ulusal kurumların yapısı hakkında ise aşağıdaki tavsiyelerde bulunulmuştur: Kurumu oluşturan kişiler toplumun her kesiminden gelmeli, böylelikle karar alma süreçlerine dâhil edilmeli; Düzenli bir şekilde çalışmalı, kamu yetkilileri ya da halk tarafından ulaşılabilir olmalı; Gereken hallerde, yerel veya bölgesel danışma organlarına sahip olmalı ve bunların görevlerini yerine getirmelerine yardımcı olmalı53 Bu ilkelerle, ulusal kurumların hükümetin uluslararası insan hakları normlarını uyumunu izlemek ve bu normları yaygınlaştırmak konularındaki temel işlevleri ortaya konulmuş ve bu kurumlar resmen “insan haklarının korunması ve yaygınlaştırılması için ulusal kurumlar” olarak adlandırılmıştır.54 Bu ilkeler seminer sonrasında İnsan Hakları Komisyonu ve Genel Kurul tarafından onaylanmıştır. Genel Kurul, ulusal kurumların bulunmadığı ülkeleri bu kurumları oluşturma yönünde adım atmaya çağırmıştır.55 53 Handbook, s. 4, p. 22. De Beco, “Avrupa’da Ulusal İnsan Hakları Kurumları”, s. 3. 55 Handbook, s. 4, p.23. 54 21 C. Paris Toplantısı (1991) 1990 yılında İnsan Hakları Komisyonu insan haklarının desteklenmesi ve korunması konusunda çalışan ulusal ve bölgesel kurumların katılacağı bir atölye çalışması yapılmasını talep etmiştir. Çalışma, ulusal kurumlar ve BM ve ajansları gibi uluslararası örgütler arasındaki işbirliğinin ne düzeyde olduğunu gözden geçirmek ve ulusal kurumların etkililiğini arttırmanın yollarını araştırmak amacını taşıyordu. İnsan haklarının korunması ve geliştirilmesiyle görevli ulusal kurumlarla ilgili bu ilk atölye çalışması 7-9 Ekim 1991 tarihlerinde Paris’te gerçekleştirilmiştir.56 İnsan Hakları Komisyonu bu çalışmanın sonuçlarını 1992/54 sayılı kararıyla ulusal kurumların statüsüne ilişkin ilkeler (Paris Prensipleri) olarak kabul etmiştir. Bu sonuçlar Genel Kurul tarafından 20 Aralık 1993 tarihli ve 48/134 sayılı kararla kabul edilmiştir.57 Paris Prensipleri BM’den ve AK’nin de dâhil olduğu bölgesel örgütlerden geniş bir ilgi görmüş ve ulusal kurumların kurulması ve güçlendirilmesini teşvik amacıyla bu örgütlerin tavsiye ve deklarasyonlarında Paris Prensiplerine düzenli olarak atıfta bulunulmuştur.58 İnsan hakları ulusal kurumları ile ilgili olarak 1991 yılından sonra da birçok önemli toplantı düzenlenmiştir. Ocak 1993’te Cakarta’da gerçekleştirilen BM İkinci Asya ve Pasifik Bölgesi İnsan Hakları Sorunları Atölye Çalışmasında Asya ve Pasifik bölgesinde ulusal kurumların oluşturulması konusu tartışılmıştır.59 Nisan 1993’te Sydney’de Hoşgörü ve Uyumu Desteklemek, Irkçılık ve Irk Ayrımcılığıyla Mücadele İçin Çalışan 56 Further Promotion And Encouragement Of Human Rights And Fundamental Freedoms, Including The Question Of The Programme And Methods Of Work Of The Commission, National Institutions For The Promotion And Protection Of Human Rights, Commission on Human Rights, Forty-eight session, Item 11(b) of the provisional agenda, Economic and Social Council, E/CN.4/1992/43/Add.1, 23 January 1992, United Nations. 57 Handbook, s. 4-5, p. 25. 58 De Beco, “Avrupa’da Ulusal İnsan Hakları Kurumları”, s. 3. 59 United Nations Workshop for the Asia-Pacific Region on Human Rights Issues (Jakarta, 26-28 January 1993) (HR/PUB/93/1) 22 Ulusal Kurumların ve Örgütlerin Temsilcileri Toplantısı60 ve Aralık 1993’te Tunus’ta İnsan Haklarının Desteklenmesi ve Korunması Ulusal Kurumlar İkinci Uluslararası Atölye Çalışması61 düzenlenmiştir.62 Temmuz 1996’da Darwin, Avustralya’da ilk Asya-Pasifik insan hakları ulusal kurumları bölgesel atölye çalışması gerçekleştirilmiştir. Bölge hükümetlerinden ve hükümet dışı kuruluşlarından da gözlemcilerin katıldığı bu toplantıda, Avustralya, Endonezya, Hindistan ve Yeni Zelanda ulusal insan hakları komisyonları temsilcileri Ulusal İnsan hakları Kurumları Asya Pasifik Forumunun kurulmasını kararlaştırmışlardır.63 D. Dünya İnsan Hakları Konferansı (1993) 14-25.06.1993 tarihlerinde Viyana’da düzenlenen Dünya İnsan Hakları Konferansı’nda onaylanan Viyana Deklarasyonu ve Eylem Planı; tüm insan haklarının bölünmezliği ve birbirlerine bağımlılığını da içeren birçok önemli ilkeyi vurgulamıştır.64 Ulusal kurumlarla ilgili olarak, bilhassa yetkili makamlara tavsiyede bulunma, ihlâllerin giderilmesi ve insan haklarıyla ilgili bilginin ve eğitimin yaygınlaştırılmasındaki etkinlikleriyle insan haklarını destekleme ve koruma konusunda oynadıkları önemli ve yapıcı rol teyit 60 Report Of The Meeting Of Representatives Of National Institutions And Organizations Promoting Tolerance And Harmony And Combating Racism And Racial Discrimination, (Sydney, Australia, 1923 Nisan 1993), Report On Other Meetings And Activities, World Conference on Human Rights, Preparatory Committee, Fourth Session, Geneva, 19 April - 7 May 1993, A/CONF.157/PC/92/Add.5, 19 May 1993. 61 Further Promotion and Encouragement of Human Rights and Fundamental Freedoms, Including the Question of the Programme and Methods of Work of the Commission, National Institutions for the Promotion and Protection of Human Rights, Report of the second International Workshop on National Institutions for the Promotion and Protection of Human Rights, (Tunis, 13-17 December 1993), Commission On Human Rights, Fiftieth Session, Item 11 (B) Of The Provisional Agenda, Economic and Social Council, E/CN.4/1994/45, 23 December 1993, United Nations. 62 Handbook, s. 5, p. 28. 63 Kieren Fitzpatrick, “The Asia Pacific Forum: A Partnership For Regional Human Rights Cooperation”, National Human Rights Institutions: Articles and Working Papers: Input To the Discussions on the Establishment and Development of the Functions of National Human Rights Institutions, s. 142. 64 Viyana Deklarasyonu ve Eylem Planı için bkz: Vienna Declaration and Programme of Action, as adopted by the World Conference on Human Rights on 25 June 1993, A/CONF.157/23, 12 July 1993, General Assembly, United Nations. (Erişim) http://www.unhchr.ch/huridocda/huridoca.nsf/(Symbol)/A.CONF.157.23.En 26.07.2009 13:18 23 edilmiştir. Ulusal kurumların statüsüne ilişkin ilkeler (Paris Prensipleri) doğrultusunda ulusal kurumların kurulmaları ve güçlendirilmelerini teşvik edilmiş ve bu konuda her devletin, ulusal düzeyde kendi özel gereksinimlerine en uygun çerçeveyi seçme hakkına sahip olduğu ifade edilmiştir.65 Bunun sonucunda ulusal ve uluslararası düzeyde, insan hakları ulusal kurumlarına gösterilen ilgi artmıştır.66 E. Tunus Toplantısı (1993) İnsan haklarının korunması ve geliştirilmesiyle görevli ulusal kurumlara ilişkin ikinci uluslararası atölye çalışması 28’in üstünde ulusal kurumun katılımıyla 13–17 Aralık 1993 tarihleri arasında Tunus’ta gerçekleştirilmiştir.67 Çalışmada, ulusal kurumların statülerinin ve faaliyetlerinin Paris Prensipleri’yle uyumlu olması için gerekli önlemlerin alınması konusu da değerlendirilmiştir.68 Çalışmada, devlet ve ulusal kurumlar arasındaki ilişkiler, ulusal kurumların kendi aralarındaki ilişkileri, ulusal kurumlar ve İnsan Hakları Merkezi arasındaki ilişkiler gibi birçok konu katılımcılarca tartışılmış ve işbirliğinin arttırılmasını teşvik etme çabasının bir parçası olarak bir Koordinasyon Komitesi (ICC) kurulması kararı alınmıştır.69 F. Diğer Çalışmalar İnsan hakları ulusal kurumlarının oluşturulması ve güçlendirilmesi konularında çalışmak amacıyla BM İnsan Hakları Yüksek Komiserliği Ofisi (OHCHR) bünyesinde Ulusal Kurumlar Birimi oluşturulmuştur. Bu birim, 65 Handbook, s. 5, p. 30. De Beco, “Avrupa’da Ulusal İnsan Hakları Kurumları”, s. 4-5. 67 Report of the second International Workshop on National Institutions for the Promotion and Protection of Human Rights, (Tunis, 13-17 December 1993). 68 Handbook, s. 6, p. 32. 69 De Beco, “Avrupa’da Ulusal İnsan Hakları Kurumları”, sayfa 4. 66 24 ICC’nin sekretaryası olarak çalışmaktadır.70 1998 yılında ICC ulusal kurumlara resmi bir “sıfat” getirme anlayışı içinde bir Akreditasyon Alt Komitesi (SCA) kurmuştur. Bu alt komitenin amacı ulusal kurumları Paris Prensipleri’ne uygunluk açısından derecelendirmektir.71 OHCHR, ayrıca, insan haklarının kurulması ve güçlendirilmesi yönündeki çalışmalarını da sürdürmektedir.72 Commonwealth Sekretaryası ve IOI başta olmak üzere birçok uluslararası örgüt, ulusal insan hakları kurumlarının kurulması ve geliştirilmesini aktif şekilde teşvik etmiştir. Commonwealth, çok sayıda ulusal ve uluslararası atölye çalışmasını desteklemiş ve kapsamlı materyaller geliştirmiştir. Bunlar arasında, Commonwealth ülkelerinde faaliyet göstermekte olan kurumların bir rehberi ve yeni kurumlar oluşturmak isteyen devletlere yasal karşılaştırma ve rehberlik imkânı sağlayan bir el kitabı bulunmaktadır.73 Dünyadaki tüm ombudsman ofisleriyle ilgili bilgiler toplayan ve çeşitli yayınlar ve konferanslar aracılığıyla kurumlar arasındaki ilişkileri 70 National Human Rights Institutions, (Erişim) http://www.ohchr.org/EN/Countries/NHRI/Pages/NHRIMain.aspx 11.12.2008 13:47 71 De Beco, “Avrupa’da Ulusal İnsan Hakları Kurumları”, s. 4-5. 72 Bu çalışmalarla ilgili olarak bkz: De Beco, “Networks of European National Human Rights Institutions”, European Law Journal, Vol. 14, Issue 6, November 2008, sayfa 868-871. Ayrıca: Annual Report of the United Nations High Commissioner for Human Rights and Reports of the Office of the High Commissioner and the Secretary-General, Report of the Secretary-General on National Institutions for the Promotion and Protection of Human Rights, Human Rights Council, Seventh session, A/HRC/7/69, 14 January 2008, s. 1 (59 sayfa); Annual Report of the United Nations High Commissioner for Human Rights and Reports of the Office of the High Commissioner and the Secretary-General, Process currently utilized by the International Coordinating Committee of National Institutions for the Promotion and Protection of Human Rights to accredit national human rights institutions in compliance with the Paris Principles and to ensure that the process is strengthened with appropriate periodic review and ways and means of enhancing participation of national human rights institutions in the work of the Human Rights Council Report of the Secretary-General, Human Rights Council, Seventh session, Item 2 of the provisional agenda, GE.08-40218 (E) 250108, United Nations, General Assembly A/HRC/7/70, 18 January 2008, (13 sayfa). Ulusal İnsan Hakları Kurumları arasındaki karşılıklı etkileşim ve Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Konseyi Özel Prosedürleri hakkında bakınız: Discussion Paper on Interaction between National Human Rights Institutions and Special Procedures, Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights, June 2007 (4 sayfa). 73 Comparative Study on Mandates of National Human Rights Institutions in the Commonwealth, The Commonwealth Secretariat, 2007. 25 güçlendirmeye çalışan IOI74 de özellikle son yıllarda ombudsmanların çalışmalarının insan hakları boyutuna ağırlık vermektedir.75 İnsan hakları ulusal kurumları konusu uluslararası resmi kuruluşların olduğu kadar uluslararası sivil toplum örgütlerinin de ilgisini çekmiştir. Uluslararası Af Örgütü (Amnesty International), insan hakları ulusal kurumlarının çalışmalarına ve bunların dünya çapındaki etkilerine yönelik gözlemlerine dayanarak bu kurumların bağımsız ve etkin kuruluşunu ve işleyişini sağlamaya yönelik bir takım tavsiyeler geliştirmiştir.76 İnsan Hakları İzleme Örgütü (Human Rights Watch-HRW) de Afrika’daki insan hakları kurumlarını inceleyen bir rapor yayınlamıştır.77 IV. İNSAN HAKLARI ULUSAL KURUMLARINA İLİŞKİN PRENSİPLER A. 20.12.1993 Tarihli ve 48/134 Sayılı BM Genel Kurulu Kararı 1990 yılında İnsan Hakları Komisyonu insan haklarının desteklenmesi ve korunması konusunda çalışan ulusal ve bölgesel kurumların katılacağı bir atölye çalışması yapılmasını talep etmiştir. Çalışma, ulusal kurumlar ve BM ve ajansları gibi uluslararası örgütler arasındaki işbirliğinin ne düzeyde olduğunu gözden geçirmek ve ulusal kurumların etkililiğini arttırmanın yollarını araştırmak amacını taşıyordu. İnsan haklarının korunması ve geliştirilmesiyle görevli ulusal kurumlarla ilgili bu ilk atölye çalışması 7-9 Ekim 74 The International Ombudsman Institute: (Erişim) http://www.law.ualberta.ca/centres/ioi/index.php 11.12.2008 15:48; Ombudsman ofisleri rehberi için bakınız: Directory 2008, International Ombudsman Institute, ISSN 1726-3212 75 Handbook, s. 6, p. 33-35. 76 National Human Rights Institutions: Amnesty International's Recommendations for Effective Protection and Promotion of Human Rights, AI Index: IOR 40/007/2001 1 September 2001. 77 Protectors or Pretenders? Government Human Rights Commissions in Africa, Human Rights Watch, 2001, (Erişim) http://www.hrw.org/legacy/reports/2001/africa/contents.html 11.12.2008 15:21. 26 1991 tarihlerinde Paris’te gerçekleştirilmiştir.78 İnsan Hakları Komisyonu bu çalışmanın sonuçlarını 1992/54 sayılı kararıyla ulusal kurumların statüsüne ilişkin ilkeler (Paris Prensipleri) olarak kabul etmiştir. Bu sonuçlar Genel Kurul tarafından 20 Aralık 1993 tarihli ve 48/134 sayılı kararla79 kabul edilmiştir.80 Ulusal kurumların statüsü hakkında “Paris Prensipleri” olarak bilinen ilkelerin belirlendiği 20.12.1993 tarihli ve 48/134 sayılı BM Genel Kurul Kararında81, ulusal kurumların bu ilkeler doğrultusunda kurulması ve geliştirilmesi teşvik edilmektedir. Söz konusu Kararda, ulusal insan hakları kurumlarının kurulması konusunda ulusal düzeyde kendi ihtiyaçlarına en uygun çerçeveyi seçmenin her devletin kendi hakkı olduğu tanınmaktadır. Kararda insan haklarını ve temel hürriyetleri geliştirmede ve korumada ve bu haklara ve hürriyetlere ilişkin kamusal duyarlılığı geliştirmede ve güçlendirmede ulusal düzeyde kurumların oynayabileceği rolün önemi vurgulanmaktadır. İnsan haklarının geliştirilmesi ve korunması için ulusal mevzuatla uyum içinde, etkili ulusal kurumların geliştirilmesinin ve bu kurumların üyeliklerinde çoğulculuğun ve kurumun bağımsızlığının temin edilmesinin önemi teyit edilmektedir. Üye devletler, insan haklarının geliştirilmesi ve korunması için ulusal kurumlar kurmaya, kurmuş olanlarsa bunları güçlendirmeye davet edilmektedir. Bu kurumların insan haklarına yönelik bütün ihlâlleri önlemeye çalışması ve bunlara karşı mücadele etmesi 78 Further Promotion And Encouragement Of Human Rights And Fundamental Freedoms, Including The Question Of The Programme And Methods Of Work Of The Commission, National Institutions For The Promotion And Protection Of Human Rights, Commission on Human Rights, Forty-eight session, Item 11(b) of the provisional agenda, Economic and Social Council, E/CN.4/1992/43/Add.1, 23 January 1992. 79 National institutions for the promotion and protection of human rights, General Assembly resolution 48/134 of 20 December 1993, A/RES/48/134, 4 March 1994, General Assembly, United Nations. 80 Handbook, s. 4-5, p. 25. Ayrıca bkz: Mandeep S. Tiwana, A Critique of the National Commission for Human Rights Bill, 2005, Commonwealth Human Rights Initiative, Haziran 2005 (Erişim) http://www.humanrightsinitiative.org/new/chri_critique_nchr_bill.pdf 18.06.2009 14:32 s 1, dipnot 1 81 İnsan Haklarının Geliştirilmesi ve Korunması İçin Ulusal Kurumlar, 20.12.1993 tarih ve 48/134 sayılı Genel Kurul Kararı, (Bu kararın çevirisi AÜSBF İnsan Hakları Merkezi’nden, öğretim elemanları Yrd. Doç. Dr. Kerem Altıparmak ve Ar. Gör. Hasan Sayim Vural tarafından yapılmıştır.) (Erişim) http://ihm.politics.ankara.edu.tr/Belgeler/Metinler/Paris%20Ilkeleri.pdf s.1-3, 13.07.2007 19:49 Ayrıca bkz: İnsan Hakları Ulusal Kurumları: Dünya ve Türkiye, Uluslararası Konferans, 0506.12.2005, Ankara, AÜSBF İnsan Hakları Merkezi, Henrich Böll Stiftung Derneği, İmaj Yayınevi, Ankara, Aralık 2005, (Hazırlayanlar: Kerem Altıparmak, Ertuğrul Cenk Gürcan, Hasan Sayim Vural) Sayfa: 1-19. 27 teşvik edilmektedir. Kararda ayrıca, İnsan Hakları Dünya Konferansı Viyana Bildirgesi ve Eylem Programının, insan haklarının geliştirilmesi ve korunmasında ulusal kurumların oynadığı önemli ve kurucu rolü; özellikle yetkili makamlara tavsiyede bulunma kapasitelerini; insan hakları ihlallerinin giderilmesinde, insan hakları eğitiminde ve insan hakları bilgilerinin yayılmasındaki rollerini teyit ettiği de hatırlatılmaktadır.82 B. Paris Prensipleri 20.12.1993 tarihli ve 48/134 sayılı BM Genel Kurulu Kararı ekinde yer alan Ulusal Kurumların Statüsüne İlişkin İlkeler ya da yaygın olarak bilinen adıyla Paris Prensipleri, ulusal insan hakları kurumlarının yetki ve sorumluluklarına, oluşum, bağımsızlık ve çoğulculuk güvencelerine, çalışma yöntemlerine ve bunlara ek olarak yarı yargısal yetkilerle donatılmış kurumların statüsüne dair standartları belirlemektedir. 1. Görevler ve Oluşum Anılan prensipler gereğince, ulusal kurumlar, anayasal veya yasal bir düzenleme ile insan haklarının korunması ve geliştirilmesine ilişkin yetkilerle donatılacaklardır. Ulusal kurumlar, yargının örgütlenmesine ilişkin olanlar da dâhil olmak üzere insan haklarının korunmasını ve geliştirilmesini amaçlayan her türlü yasal ve idari düzenlemeler, tasarı ve taslaklar, insan hakları ihlâlleri ve bunların giderilmesi, genel ve özel olarak ulusal düzeyde insan haklarının durumu ve bu durum ile devletin insan hakları alanındaki uluslararası yükümlülüklerinin uyumlulaştırılması konularında hükümet ve parlamento başta olmak üzere yetkili tüm makamlara bunların isteği üzerine veya re’sen 82 Bkz: Vienna Declaration and Programme of Action, as adopted by the World Conference on Human Rights on 25 June 1993, p. I/36, A/CONF.157/23, 12 June 1993, General Assembly, United Nations. (Erişim) http://www.unhchr.ch/huridocda/huridoca.nsf/(Symbol)/A.CONF.157.23.En 09/03/2009 15:43 28 tavsiyede bulunacaklar, görüş bildirecekler ve öneri sunacaklardır. Gerekiyorsa bu konularda yeni yasal ve idari düzenlemeler yapılmasını veya var olanların değiştirilmesini isteyebileceklerdir. Ulusal kurumlar bu konulardaki faaliyetlerini kamuoyuna sunabileceklerdir. Ulusal kurumlar insan hakları alanında bilgilendirme, bilinçlendirme, eğitim ve araştırma faaliyetlerinde bulunacaklardır. Ulusal kurumların üyeleri belirlenirken toplumun ilgili tüm kesimlerinin temsil edilebileceği çoğulcu bir yapı oluşturulmasına özen gösterilmelidir. Bu da, kuruma insan hakları alanında çalışan kişiler, akademisyenler, parlamento, (istişari mahiyette katılmak şartıyla) bakanlıklar veya diğer kamu kuruluşları mensupları, sosyal ve mesleki kuruluşlar ile felsefi veya dini düşünce akımları temsilcilerinin katılımıyla gerçekleştirilebilecektir. Üyelerin belirlenme usulü, görev süreleri ve yeniden seçilip seçilemeyecekleri açık bir biçimde düzenlenmelidir.83 2. İdari ve Mali Özerklik Ulusal kurum, nitelik ve nicelik açısından, görevlerini sorunsuz bir şekilde yerine getirebilecek derecede idari ve mali altyapıya, daha açık bir ifadeyle bütçe ve personele sahip olmalıdır. Kaynak tahsisi ve kullanımı ile mali kontrole ilişkin hususlar, kurumun görevini bağımsızca yerine getirmesini engellemeyecek şekilde düzenlenmelidir. 83 Ulusal insan hakları kurumları üyelerinin atanma ve görevden alınma usulleri hakkında bkz: Kristine Yigen, “Guarantees Of Independence Of National Human Rights Institutions: Appointment And Dismissal Procedures Of Leading Members”, National Human Rights Institutions: Articles and Working Papers: Input To the Discussions on the Establishment and Development of the Functions of National Human Rights Institutions, s. 59-81. 29 3. Yetki Ulusal kurumlar yetkisine giren konuları değerlendirebilmek için gerekli her türlü bilgi ve belgeye ulaşabilmeli, ilgili kişileri dinleyebilmeli, kamuoyuna açıklamalarda bulunabilmelidir. İnsan hakları ihlâli iddialarına ilişkin başvuru ve şikâyet almak ve incelemekle yetkilendirilmeleri durumunda, ulusal kurumlar, uzlaştırma yoluyla veya yasaların belirlediği sınırlar içinde bağlayıcı kararlar alabilme ya da, gerekli görüldüğü takdirde, gizlilik içinde dostane çözümler arayabilme; başvuru sahibini hakları konusunda, özellikle de kendisi için açık olan yollar hakkında bilgilendirebilme ve onun bu yollara ulaşmasını kolaylaştırabilme; şikâyetleri ve başvuruları kabul edebilme veya yasayla belirlenmiş sınırlar içinde yetkili diğer mercilere aktarabilme ve özellikle de başvuru sahiplerinin haklarını elde etmelerini engelleyen yasa, tüzük ve idari uygulamalar için uyarmalar ve değişiklikler önerme dâhil olmak üzere yetkili mercilere tavsiyelerde bulunabilme konularında görevlendirilebilirler.84 Paris Prensipleri hakkındaki açıklamalara son verilmeden önce, söz konusu İlkelerin esas itibariyle bir tavsiye kararı niteliği taşıdığı, daha açık bir ifadeyle devletleri ulusal insan hakları kurumları kurmaya zorlamadığı ve bununla yükümlü kılmadığının belirtilmesi yararlı olacaktır. Ancak hiç kuşkusuz bu durumun bu alanda en önemli kilometre taşlarından biri olan Paris Prensiplerinin değerini düşürdüğü veya önemini azalttığı düşünülmemelidir. 84 İnsan hakları ulusal kurumlarının yargı benzeri yetkileri ve şikayet konuları hakkında bkz: Lone Lindholt, Kristine Yigen ve Birgit Lindsnaes, “Jurisdiction and Subject Matter of Complaints: A General and Comparative Perspective”, National Human Rights Institutions: Articles and Working Papers: Input To the Discussions on the Establishment and Development of the Functions of National Human Rights Institutions, s. 83-89; ayrıca bkz: Lone Lindholt ve Fergus Kerrigan, “General Aspects of Quasi-Judicial Competence of National Human Rights Institutions”, National Human Rights Institutions: Articles and Working Papers: Input To the Discussions on the Establishment and Development of the Functions of National Human Rights Institutions, s. 91-110. 30 C. Paris Prensiplerine Atıf Yapan Uluslararası Belgeler Paris Prensipleri BM’den ve AK’nin de dâhil olduğu bölgesel örgütlerden geniş bir ilgi görmüştür. Ulusal kurumların kurulması ve güçlendirilmesini teşvik amacıyla bu örgütlerin tavsiye ve deklarasyonlarında ve insan haklarına ilişkin bazı uluslararası sözleşmelerde Paris Prensiplerine düzenli olarak atıfta bulunulmuştur.85 Bu belgelerin bir kısmına aşağıda kısaca değinilecektir: 1. BM Irk Ayrımcılığının Önlenmesi Komitesinin Sözleşmenin Uygulanmasını Kolaylaştırmak İçin Ulusal Kurumların Kurulması Hakkındaki 17 Numaralı Genel Yorumu (25.03.1993) Ülkemizin de taraf olduğu BM Her Türlü Irk Ayrımcılığının Önlenmesi Sözleşmesi ırk ayrımcılığını tanımlamakta, ırk ayrımcılığının ortadan kaldırılması için alınacak tedbirler ile ırksal ayrımcılık ve ırkçı propaganda ve faaliyetlerin yasaklanmasına ilişkin hükümler ihtiva etmektedir.86 BM Irk Ayrımcılığının Önlenmesi Komitesi 17 numaralı genel yorumunda anılan Sözleşmenin uygulanmasına yardımcı olmak amacıyla taraf ülkeleri Paris Prensipleri ile uyumlu insan hakları ulusal kurumları kurmaya davet etmektedir.87 Komite, ülkemiz tarafından kendisine sunulan birleştirilmiş periyodik raporlara ilişkin değerlendirmesinde, bir kamu denetçiliği kurumu ile 85 De Beco, “Avrupa’da Ulusal İnsan Hakları Kurumları”, sayfa 3. “Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Uluslararası Sözleşme”, 13.10.1972 tarihinde imzalanmış, 03.04.2002 tarihli ve 4750 sayılı Kanunla onaylanması uygun bulunmuş, 13.05.2002 tarihli ve 2002/4171 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile de beyanlar ve çekince ile onaylanmıştır. Söz konusu Bakanlar Kurulu Kararı 16.06.2002 tarihli ve 24787 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır. 87 General Recommendation No. 17: Establishment of national institutions to facilitate implementation of the Convention, 25/03/93, Gen. Rec. No. 17. (General Comments), (Erişim) http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/(Symbol)/4872085cc3178e3bc12563ee004beb99?Opendocument 01.03.2010 14:51 86 31 Paris Prensipleri ile uyumlu bir insan hakları kurumunun kurulması sürecini not ettiğini ifade etmiştir.88 2. Viyana Deklarasyonu ve Eylem Planı (25.06.1993) Dünya İnsan Hakları Konferansı’nda onaylanan Viyana Deklarasyonu ve Eylem Planı; tüm insan haklarının bölünmezliği ve birbirlerine bağımlılığını da içeren birçok önemli ilkeyi vurgulamıştır. Ulusal kurumlarla ilgili olarak, bilhassa yetkili makamlara tavsiyede bulunma, ihlâllerin giderilmesi ve insan haklarıyla ilgili bilginin ve eğitimin yaygınlaştırılmasındaki etkinlikleriyle insan haklarını destekleme ve koruma konusunda oynadıkları önemli ve yapıcı rol teyit edilmiştir. Paris Prensipleri doğrultusunda ulusal kurumların kurulmaları ve güçlendirilmelerini teşvik edilmiş ve bu konuda her devletin, ulusal düzeyde kendi özel gereksinimlerine en uygun çerçeveyi seçme hakkına sahip olduğu ifade edilmiştir.89 Bunun sonucunda ulusal ve uluslararası düzeyde, insan hakları ulusal kurumlarına gösterilen ilgi artmıştır.90 1993’te İnsan Hakları Dünya Konferansı tarafından kabul edilen Viyana Beyannamesi ve Eylem Programı, her devletin, kendi ihtiyaçlarına en uygun bir insan hakları kurumu için gereken çerçeveyi/çatıyı seçme hakkını özellikle vurgulamıştır: İnsan Hakları Dünya Konferansı, “ulusal kurumların statüsüne ilişkin ilkeler” doğrultusunda ulusal kurumların kurulmalarını ve güçlendirilmelerini teşvik eder ve her devletin, ulusal düzeyde kendi özel gereksinimlerine en 88 Consideration of Reports Submitted By States Parties Under Article 9 Of The Convention, Concluding Observations Of The Committee On The Elimination Of Racial Discrimination, Turkey, Committee On The Elimination Of Racial Discrimination, Seventy-Fourth Session, 16 February – 6 March 2009, s. 7. 89 Handbook, sayfa 5, paragraf 30. 90 De Beco, “Avrupa’da Ulusal İnsan Hakları Kurumları”, sayfa 4-5. 32 uygun çerçeveyi seçme hakkının olduğunu tanır. (Viyana Deklarasyonu ve Eylem Programı, 1. Bölüm, 36. Paragraf)91 Bu hüküm, devletler arasındaki büyük farklılıkların, uluslararası insan hakları standartlarının uygulanması için oluşturulacak yapılara yansıtılması gerekliliğinin kabul edildiğinin açık bir ifadesidir.92 3. BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesinin Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Hakların Korunmasında Ulusal İnsan Hakları Kuruluşlarının Rolüne İlişkin 10 Numaralı Genel Yorumu (14.12.1998) BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi halkların kendi kaderlerini tayin hakkı, ayrımcılık yasağı, cinsiyet eşitliği, çalışma, sendika, sosyal güvenlik, sağlık, eğitim ve kültürel hayata katılım haklarına ilişkin hükümler ihtiva etmektedir. Sözleşmenin 2. maddesi, her bir taraf devleti, sözleşmedeki hakların tam anlamıyla gerçekleştirilmesi için uygun tüm yolları kullanarak gerekli adımları atmaya davet etmektedir.93 BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi94’nin Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Hakların 91 Vienna Declaration and Programme of Action, p. I/36, (Erişim) http://www.unhchr.ch/huridocda/huridoca.nsf/(Symbol)/A.CONF.157.23.En 09/03/2009 15:43 92 Handbook, s. 10, p. 63. 93 “Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme”, Türkiye adına 15.08.2000’de imzalanmış, 04.06.2003 tarihli ve 4867 sayılı Kanunla beyanlar ve çekince ile onaylanması uygun bulunmuş, 10.07.2003 tarihli ve 2003/5923 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla da ilişik beyanlar ve çekince ile onaylanmıştır. Sözleşmenin onaylanmasının uygun bulunduğuna dair 04.06.2003 tarihli ve 4867 sayılı Kanun 18.06.2003 tarihli ve 25142 sayılı, onaylanması hakkındaki 10.07.2003 tarihli ve 2003/5923 sayılı Bakanlar Kurulu kararı ise 11.08.2003 tarihli ve 25196 sayılı RG’de yayımlanmıştır. Sözleşme metni için ayrıca bkz: Osman Doğru, İnsan Hakları Uluslararası Mevzuatı, Beta, 1. Bası, İstanbul, 1988, sayfa 6-16. Sözleşme hakkında daha fazla bilgi için: Sivil Toplum Kuruluşları İçin Adım Adım Rapor Hazırlama Kılavuzu: Birleşmiş Milletler Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesine Sunulacak Raporların Hazırlanması ve Sunumu, Çeviren. İdil Işıl Gür, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 1. Baskı, İstanbul Aralık 2004. 94 Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi hakkında bkz: Fact Sheet No.16 (Rev.1), The Committee on Economic, Social and Cultural Rights, (Erişim) http://www.ohchr.org/Documents/Publications/FactSheet16rev.1en.pdf 19.12.2009 12:27. İnsan haklarıyla ilgili temel BM sözleşmeleri ve sözleşme organları için bkz: The United Nations Human Rights Treaty System: An Introduction To The Core Human Rights Treaties And The Treaty Bodies, Fact Sheet No: 30, Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights, Geneva 2005 33 Korunmasında Ulusal İnsan Hakları Kuruluşlarının Rolüne ilişkin 10 numaralı Genel Yorumunda, bu adımların atılması için gereken araçlardan birinin de, insan haklarının korunmasını ve geliştirilmesini hedefleyen ulusal kuruluşların çalışmaları olduğu belirtilmiştir. Son yıllarda bu tür kuruluşların sayılarının artması BM Genel Kurulu ve İnsan Hakları Komitesi tarafından memnuniyetle karşılanmıştır. Komite, ulusal kuruluşların insan haklarının geliştirilmesi, bölünmezliği ve birbirine bağlılıklarının garanti altına alınması alanında kritik bir rol oynadığına dikkat çekmektedir. Komite, taraf devletleri, ulusal insan hakları kuruluşlarının faaliyetlerinin ekonomik, sosyal ve kültürel haklara gereken önemi vermesinin garanti altına alınması ve anılan sözleşme uyarınca hazırlanacak devlet raporlarının söz konusu kuruluşların temel aktivitelerine ilişkin detayları da içermesi konusunda gereken çabayı göstermeye davet etmektedir.95 4. BM Çocuk Hakları Komitesi’nin Bağımsız Ulusal İnsan Hakları Kuruluşlarının Korunmasındaki Çocuk Rolüne Haklarının İlişkin 2 Yaygınlaştırılmasındaki Numaralı Genel ve Yorumu (15.11.2002) BM Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin 4’üncü maddesi, taraf devletlere, “hâlihazırdaki Sözleşme’de tanınan hakların yaşama geçirilmesi için gerekli bütün yasal, idari ve diğer önlemleri alma” yükümlülüğü getirmektedir.96 95 The Role of National Human Rights Institutions in the Protection of Economic, Social and Cultural Rights: 14/12/98, E/C.12/1998/25, CESCR General Comment 10. (General Comments) Committee On Economic, Social And Cultural Rights, Nineteenth Session, Geneva, 16 November-4 December 1998, Agenda item 3. Bu konuda ayrıca bkz: Altıparmak, “Türkiye’de İnsan Haklarında Kurumsallaş(ama)ma,” s: 64-65 ve dipnot: 28. 96 Çocuk Haklarına Dair Sözleşme, Türkiye adına 14.10.1990’da imzalanmış, 09.12.1994 tarihli ve 4058 sayılı Kanunla ihtirazi kayıt ile onaylanması uygun bulunmuş, 23.12.1994 tarihli ve 94/6423 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla da ihtirazi kayıt ile onaylanmıştır. Sözleşmenin onaylanmasının uygun bulunduğuna dair 09.12.1994 tarihli ve 4058 sayılı Kanun 11.12.1994 tarihli ve 22138 sayılı, onaylanması hakkındaki 23.12.1994 tarihli ve 94/6423 sayılı Bakanlar Kurulu kararı ise 27.01.1995 tarihli ve 22184 sayılı RG’lerde yayımlanmıştır. Sözleşme metni için ayrıca bkz: Doğru, İnsan Hakları Uluslararası Mevzuatı, s. 218-238; ayrıca bkz: The Core International Human Rights Treaties, Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights, United Nations, New York and Geneva, 2006, s.97-123. 34 Sözleşme organı olan Çocuk Hakları Komitesi97, Bağımsız Ulusal İnsan Hakları Kuruluşlarının Çocuk Haklarının Yaygınlaştırılmasındaki ve Korunmasındaki Rolüne İlişkin 2 Numaralı Genel Yorumunda, bağımsız ulusal insan hakları kuruluşlarının Sözleşme’nin uygulanmasını sağlama açısından önemli bir mekanizma oluşturduğu tespitinde bulunmaktadır. Komite bu tür organların oluşturulmasını taraf devletlerin Sözleşme’yi uygulama ve çocuk haklarının tam olarak gerçekleşmesinde daha ileri adımlar atma taahhütleri kapsamında değerlendirmektedir. Bu açıdan, bazı taraf devletlerin Sözleşme’nin uygulanmasının yaygınlaştırılmasına ve izlenmesine yönelik olarak ulusal insan hakları kurumları, çocuk ombudsmanları, komiserleri ve benzeri bağımsız organlar oluşturmasını memnuniyetle karşılamaktadır. Komite, bu tür kurumların halen oluşturulmuş bulunduğu yerlerde, söz konusu kurumların statüsünü ve işleyişini çocuk haklarının Sözleşme’de ve ilgili diğer uluslararası belgelerde belirtildiği biçimde korunması ve kollanması açısından gözden geçirmeleri çağrısında bulunmaktadır. Dünya İnsan Hakları Konferansına ve Viyana Deklarasyonu’na atıfta bulunulan genel yorumda, ulusal insan hakları kurumlarının Paris Prensipleri doğrultusunda oluşturulmaları gerekliliği vurgulanmaktadır.98 97 Çocuk Hakları Komitesi için bkz: Fact Sheet No.10 (Rev.1), The Rights of the Child, (Erişim) http://www.ohchr.org/Documents/Publications/FactSheet10rev.1en.pdf 19.12.2009 12:37, s.4-6. 98 Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Komitesi’nin Çocuk Haklarına dair Sözleşme’ye ilişkin Genel Yorumları 2001 – 2006, International Children’s Center, Nisan 2006, Ankara, s. 2–1/2–2, (20– 21) p. 1–4; ayrıca bkz: The Role of Independent National Human Rights Institutions in the Protection and Promotion of the Rights of the Child, 15/11/2002, CRC/GC/2002/2. (General Comments), General Comment No. 2 (2002), Committee on the Rights of the Child, Thirty-second session, 13-31 January 2003, (Erişim) http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/(symbol)/CRC.GC.2002.2.En?OpenDocument 05/04/2009 13:06, ayrıca bkz: http://www2.ohchr.org/english/bodies/crc/docs/GC2_en.doc 05/04/2009 13:07 35 5. BM İşkence ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı ya da Aşağılayıcı Muamele ya da Cezaya Karşı Sözleşmenin İhtiyari Protokolü (18.12.2002) İşkence ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı ya da Aşağılayıcı Muamele ya da Cezaya Karşı Sözleşmenin İhtiyari Protokolü (OPCAT) BM Genel Kurulunun 18.12.2002 tarihli ve A/RES/57/199 sayılı kararı ile kabul edilmiş ve 22.7.2006 tarihinde yürürlüğe girmiştir.99 Türkiye Protokolü 14.09.2005 tarihinde imzalamış ancak henüz onaylamamıştır.100 Protokolün amacı, işkencenin ve diğer zalimane, insanlık dışı ya da aşağılayıcı muamele ya da cezanın önlenmesi için, özgürlüklerinden yoksun bırakılan kişilerin alıkonuldukları yerlere bağımsız uluslararası ve ulusal organlar tarafından gerçekleştirilecek olan bir düzenli ziyaretler sistemi kurmaktır (1. madde). Protokolle, İşkenceye Karşı Komitenin bir alt komitesi olarak "İşkencenin ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı ya da Aşağılayıcı Muamele ya da Cezanın Önlenmesi Alt-Komitesi (Önleme Alt-Komitesi) kurulması öngörülmekte ve bu Komitenin oluşumu, görevleri ve yetkileri düzenlenmektedir (5-16. maddeler). Protokole göre, ayrıca her taraf devlet, işkencenin ve diğer zalimane, insanlık dışı ya da aşağılayıcı muamele ya da cezanın önlenmesi için ulusal düzeyde bir ya da daha fazla sayıda organ (ulusal önleme mekanizması) kuracaktır. Ulusal önleme mekanizmaları kurulurken, Taraf Devletler, insan haklarının geliştirilmesi ve korunması için ulusal kurumların statüsüne dair ilkelere, yani Paris Prensiplerine gereken önemi vereceklerdir (17. ve 18. maddeler). Protokole göre, gerekli olması halinde, özgürlüğünden yoksun bırakılan kişilerin işkenceye ve diğer zalimane, insanlık dışı ya da aşağılayıcı muamele ya da cezaya karşı korunmalarını güçlendirmek amacıyla önleme Alt 99 (Erişim) http://www2.ohchr.org/english/law/cat-one.htm 12.04.2009 11:39 100 http://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=TREATY&id=131&chapter=4&lang=en 12.04.2009 11:40 (Erişim) 36 Komitesi ve ulusal önleme mekanizmaları tarafından alıkonulma yerlerine ziyaretler gerçekleştirilecektir (4. madde).101 6. BM Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme (13.12.2006) Engelli Haklarına İlişkin Sözleşmenin “Ulusal Uygulama ve Denetim” başlıklı 33. maddesinin (2) numaralı paragrafı, taraf devletlerin, kendi hukuki ve idari sistemleriyle uyumlu olarak Sözleşmenin uygulanmasını izlemek, korumak ve geliştirmek amacıyla, bir veya daha fazla bağımsız mekanizmayı içeren bir yapı kurmalarını, bulundurmalarını, görevlendirmelerini veya güçlendirmelerini öngörmektedir. Böyle bir mekanizma kurulur veya görevlendirilirken insan haklarının geliştirilmesi ve korunması için ulusal kurumların statüsüne dair ilkeler, yani Paris Prensipleri taraf devletlerce göz önünde bulundurulacaktır.102 101 Sözleşme metni için bkz: http://www2.ohchr.org/english/law/pdf/cat-one.pdf 12.04.2009 11:49, ayrıca: Mehmet Semih Gemalmaz, İnsan Hakları Belgeleri, Cilt VI, s. 166 vd., Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul, 2004; Ulusal Önleme Mekanizmaları Hakkında daha fazla bilgi için: Ulusal Önleme Mekanizmalarının Kurulması ve Tayin Edilmesi, Çeviren: Eren Buğlalılar, Türkiye İnsan Hakları Vakfı 2007; ayrıca: Birleşmiş Milletler İşkence ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı ya da Aşağılayıcı Muamele ya da Cezaya Karşı Sözleşmenin Seçmeli Protokolü: İşkenceyi Önleme Kılavuzu, Çeviren: Elif Şimşek, Türkiye İnsan Hakları Vakfı, Ankara, 2007; ayrıca: Altıparmak, “İşkenceyi Ciddiye Almak: Seçmeli Protokol ve Türkiye’de Ulusal Ziyaret Mekanizmaları”, Ankara Barosu Dergisi, Yıl: 65, Sayı: 2, Bahar 2007, sayfa 82–100. 102 Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme BM Genel Kurulunun 13.12.2006 tarihli ve A/RES/61/106 sayılı kararıyla kabul edilmiş ve 03.05.2008 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bakınız: (Erişim) http://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=TREATY&id=1&chapter=4&lang=en 12.04.2009 13:38. Sözleşme Türkiye adına 30.03.2007 tarihinde imzalanmış, 03.12.2008 tarihli ve 5825 sayılı Kanunla onaylanması uygun bulunmuştur. Onay Kanunu 18.12.2008 tarihli ve 27084 sayılı RG’de yayımlanmıştır. Sözleşme 14.07.2009 tarihli ve 27288 sayılı RG’de yayımlanan 27.05.2009 tarihli ve 2009/15137 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla onaylanmıştır. Sözleşme metni için bakınız: The New Core International Human Rights Treaties, Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights, United Nations, New York and Geneva, 2007, s.3-37. 37 7. Irkçılık ve Hoşgörüsüzlüğe Karşı Avrupa Komisyonunun (ECRI), Irkçılık, Yabancı Düşmanlığı ve Hoşgörüsüzlükle Mücadele Amacıyla Ulusal Düzeyde Oluşturulan Kurumlara İlişkin 2 Numaralı Genel Politika Tavsiyesi (13.06.1997) AK bünyesindeki Irkçılık ve Hoşgörüsüzlüğe Karşı Avrupa Komisyonunun (ECRI), 2 numaralı genel politika tavsiyesinde, ırkçılık, yabancı düşmanlığı ve hoşgörüsüzlükle mücadele amacıyla ulusal düzeyde ulusal düzeyde Paris Prensiplerine uygun kurumlar oluşturulması tavsiye edilmektedir. Tavsiyede, söz konusu kurumların bu alanda yapılan çalışmalara somut katkılar sağlayacağı, bu konularda ulusal otoritelere bilgi ve danışmanlık desteği sağlayacağı ifade edilmekte ve üye ülkelerin bazılarında bu tür uzmanlaşmış kurumların kurulmasının memnuniyetle karşılandığı belirtilmektedir. Tavsiyede ayrıca bu kurumların kuruluş ve işleyiş biçimlerinin ülkelere göre farklılık gösterebileceği ve insan hakları alanında daha geniş görevlere sahip yapıların bir parçası olarak da kurulabileceği ifade edilmektedir. 103 8. AK Bakanlar Komitesinin İnsan Haklarının Korunmasına ve Geliştirilmesine Yönelik Bağımsız Ulusal Kurumlar kurulmasına İlişkin R (97) 14 Sayılı Tavsiye Kararı (30.09.1997) AK Bakanlar Komitesinin İnsan Haklarının Korunmasına ve Geliştirilmesine Yönelik Bağımsız Ulusal Kurumlar kurulmasına İlişkin R (97) 14 Sayılı Tavsiye Kararında Paris Prensiplerine ilişkin 48/134 sayılı BM Genel Kurul Kararına ve Dünya İnsan Hakları Konferansında kabul edilen Viyana Deklarasyonu ve Eylem Programına atıfta bulunulmaktadır. Kararda, insan haklarının korunmasında ve geliştirilmesinde bağımsız kurumların rolü 103 ECRI General Policy Recommendation No: 2: Specialised bodies to combat racism, xenophobia, antisemitism and intolerance at national level, Adopted by ECRI on 13 June 1997, Published by the European Commission against Racism and Intolerance (ECRI) Council of Europe – 1997 Printed in Strasbourg, s. 4 (8 sayfa). 38 ve önemi üzerinde durulmakta ve bu kurumların kamu otoritelerinin dikkatini çekme, onlara tavsiyede bulunma ve kamuoyuna yönelik bilgilendirme, bilinçlendirme ve eğitim faaliyetlerinde bulunma görevleri vurgulanmaktadır. Üye ülkelerde insan hakları ulusal kurumlarının kurulması memnuniyetle karşılanmakta, bu kurumların yaygınlaştırılması teşvik edilmektedir. Üye ülkeler kendi özel gereksinimlerini göz önünde bulundurarak çoğulcu üye yapısına sahip, insan hakları komisyonları, kamu denetçileri ve benzeri etkin insan hakları ulusal kurumları kurma konusunu değerlendirmeye davet edilmektedir. Kararda ayrıca insan hakları ulusal kurumları arasında ve bu kurumlar ile Avrupa Konseyi arasında bilgi ve tecrübe alışverişinin ve işbirliğinin yaygınlaştırılması tavsiye edilmektedir.104 9. İnsan Haklarının Korunmasında ve Geliştirilmesinde Ulusal Kurumların ve Temel Haklar Ajansı Dâhil Avrupa Kurumlarının Rolüne İlişkin Avrupa Parlamentosu Kararı (26.05.2005) İnsan Haklarının Korunmasında ve Geliştirilmesinde Ulusal Kurumların ve Temel Haklar Ajansı Dâhil Avrupa Kurumlarının Rolüne İlişkin Avrupa Parlamentosu Kararında, bazı üye ülkelerin Paris Prensipleri çerçevesinde temel hakların korunması ve geliştirilmesi amacıyla ulusal kurumlar kurdukları ifade edilmekte ve diğer üye ülkeler bu amaca yönelik adımlar atmaya çağırılmaktadır. Kararda bu kurumların görevlerinin sadece sorunların çözümüne ilişkin değil, aynı zamanda önleyici nitelikte çalışmalar yapmayı da içerdiği vurgulanmaktadır. Bu noktadan hareketle üye ülkeler, söz konusu kurumların aksaklıkların giderilmesi ve iyileştirilmeler önerilmesi amacıyla hükümetlerin insan hakları politikalarını izlemekle de görevli 104 Recommendation R(97)14 on the Establishment of Independent National Institutions for the Promotion and Protection of Human Rights, Council of Europe, Committee of Ministers, 30.09.1997, (Erişim) https://wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?id=589191&Site=CM&BackColorInternet=9999CC&BackColorIntr anet=FFBB55&BackColorLogged=FFAC75 12.04.2009 12:38 39 olduklarını göz önünde bulundurarak bu kurumlara yeterli mali kaynaklar sağlamaya davet edilmektedir.105 10. AB Temel Haklar Ajansı Kurulmasına İlişkin Konsey Tüzüğü (15.02.2007) Bir AB kurumu olan Temel Haklar Ajansı, topluluk hukukunu uygularken temel haklar ile ilgili konularda ilgili AB kurumlarına ve üye ülkelere uzmanlık desteği ve yardım sağlamaktadır. Ajans görevlerini bağımsız olarak yerine getirmektedir.106 AB Temel Haklar Ajansı Kurulmasına İlişkin Konsey Tüzüğünde, insan haklarının korunması ve geliştirilmesiyle görevli ulusal kurumlarının görevlerine ve statülerine ilişkin ilkelerin, yani Paris Prensiplerinin göz önünde bulundurularak Yönetim Kurulunun oluşumunun Ajansın diğer AB kurumlarından ve üye ülke hükümetlerinden bağımsızlığını sağlaması ve temel haklar alanında mümkün olan en geniş uzmanlık katılımını temin etmesi öngörülmektedir. Ajansa verilen özel görevler göz önünde bulundurularak her üye ülke Yönetim Kuruluna bir bağımsız uzman atayacaktır.107 105 European Parliament resolution on promotion and protection of fundamental rights: the role of national and European institutions, including the Fundamental Rights Agency, (2005/2007(INI)), P6_TA(2005)0208, 26 May 2005, Official Journal of the European Union, 18.5.2006,C 117 E/242, p. 16. 106 Factsheet about FRA, (Erişim) http://fra.europa.eu/fraWebsite/attachments/factsheet_en.pdf 19.12.2009 13:00 107 Council Regulation (EC) No 168/2007 of 15 February 2007 establishing a European Union Agency for Fundamental Rights, Official Journal of the European Union, 22.2.2007, L 53/1 p. 20. 40 V. İNSAN HAKLARI ULUSAL KURUMLARI VE İNSAN HAKLARI ALANINDA ULUSAL DÜZEYDE GÖREVLİ DİĞER KURUM VE KURULUŞLAR Bu başlık altında; insan hakları ulusal kurumlarından başka, bunlarla birlikte veya bunlardan ayrı olarak insan haklarının korunması ve geliştirilmesine yönelik çalışmalarda bulunmak amacıyla ulusal düzeyde oluşturulan ve yine bu amaçlar doğrultusunda görev ve yetkilerle donatılan diğer yapılanmalar ele alınacak ve bunlarla insan hakları ulusal kurumları arasındaki ilişkilere değinilecektir. Ancak hemen belirtmek gerekir ki, burada kast edilen kurum ve kuruluşlar, devletlerin genel veya çeşitli insan hakları konularına münhasır olarak yürütme veya yasama organları bünyesinde kurdukları insan hakları birimleri olmayıp insan hakları ulusal kurumlarına benzer görev ve yetkilere, statüye, güvencelere, oluşuma ve işleyiş biçimine sahip yapılanmaları ifade etmektedir. Bunlar da kamu denetçileri (ombudsman), İşkence ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı ya da Aşağılayıcı Muamele ya da Cezaya Karşı Sözleşmenin İhtiyari Protokolü (OPCAT) gereğince bu Protokole taraf devletlerin kurmakla yükümlü oldukları ulusal önleme mekanizmaları ve ayrımcılıkla mücadele ve eşitlik konularındaki AB Direktifleri gereğince üye ülkelerce kurulması gereken eşitlik kurumlarıdır. Kamu denetçiliği (ombudsmanlık) kurumları ve ulusal önleme mekanizmaları ile bunlarla insan hakları ulusal kurumları arasındaki bağ ve ilişkiler yukarıdaki başlıklarda ele alındığından burada daha çok eşitlik kurumlarına değinilecektir.108 108 Kamu denetçiliği kurumlaruına Tezin 12-16., ulusal önleme mekanizmalarına ise Tezin 35-36. sayfalarında değinilmiştir. 41 A. İnsan Hakları Ulusal Kurumları ve Eşitlik Kurumları Ayrımcılıkla mücadele ve eşitlik, bu konularda yürürlüğe konulan direktifler ve uygulanan programlarla Avrupa Birliği politikalarında giderek artan bir önem kazanmaktadır. Bu süreçte, ayrımcılık yasağının ya da eşitlik ilkesinin ihlali durumunda, mağdur olduğunu düşünenlerin haklarının korunması amacıyla devletlere çeşitli yükümlülükler getirilmiştir. Bunlar arasında, ayrımcılıkla mücadele ve eşitlik konularında görev yapacak bir kurumun oluşturulması da yer almaktadır.109 Avrupa Birliğinin ayrımcılıkla mücadele ve eşitlik konularına ilişkin üç ana direktifi bulunmaktadır:110 İstihdam ve Meslek Sahibi Olma Konularında Erkek ile Kadınlara Eşit Fırsatlar Tanınması ve Eşit Muamelede Bulunulması İlkelerinin Uygulanmasına Dair Direktif (2006/54/EC) (Erkek ile Kadınlara Eşit Fırsatlar Tanınması Direktifi)111 Irk ve Etnik Kökene Bakılmaksızın Kişilere Eşit Muamele Edilmesi İlkesinin Uygulamaya Konmasına İlişkin 29.07.2000 tarihli ve 2000/43/EC sayılı Konsey Direktifi (Irk Ayrımcılığı Direktifi)112 İstihdam ve İş Konusunda Eşit Muamele İçin Bir Genel Çerçeve Oluşturulmasına İlişkin 27.11.2000 tarihli ve 2000/78/EC sayılı Konsey Direktifi (Çerçeve Direktif).113 109 Fatma Başterzi, “Eşitlik Kurumu: Bir Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Modeli”, TİSK Akademi, Cilt: 2, Sayı: 3, 2007/I, s. 106. 110 Levent Korkut, Ayrımcılık Karşıtı Hukuk, İnsan Hakları Gündemi Derneği, Ankara, 2009, s.25. 111 Directive 2006/54/EC of the European Parliament and Of the Council of 5 July 2006 on the implementation of the principle of equal opportunities and equal treatment of men and women in matters of employment and occupation (recast), Official Journal of the European Union, 26.7.2006, L 204/23-L 204/36 112 Council Directive 2000/43/EC of 29 June 2000 implementing the principle of equal treatment between persons irrespective of racial or ethnic origin, Official Journal of the European Communities 19.7.2000, L 180/22-L 180/26 113 Council Directive 2000/78/EC of 27 November 2000 establishing a general framework for equal treatment in employment and occupation, Official Journal of the European Communities 2.12.2000, L 303/16- L 303/22 42 “Erkek ile Kadınlara Eşit Fırsatlar Tanınması Direktifi” cinsiyet ayrımcılığı; “Irk Ayrımcılığı Direktifi” ırk ve etnik köken ayrımcılığı; “İstihdam Çerçeve Direktifi” ise ırk ve etnik köken, engellilik, din ya da inanç, cinsel yönelim ve yaş ayrımcılıkları alanlarında düzenlemeler içermektedir. Direktifler, hem kamu hem de özel sektörde gerçek ve tüzel kişilerin ayrımcılık uygulamalarını yasaklamaktadır. Özel bir şahsa ait işletme ya da kamu kuruluşları ayrımcılık yapılmaması konusunda aynı sorumluluğa sahiptir. Direktifler gerçek kişileri, yani bireyleri ayrımcılığa karşı korumaktadır. Buna ek olarak Irk Ayrımcılığı Direktifi tüzel kişileri de ayrımcılığa karşı korur.114 Erkek ile Kadınlara Eşit Fırsatlar Tanınması Direktifi ile Irk Ayrımcılığı Direktifleri eşit muameleyi destekleyecek bağımsız bir kurum oluşturulması zorunluluğu getirmektedir. Bu yükümlülük çerçevesinde AB üyesi olan devletler gerekli düzenlemeleri yaparak eşitlik kurumlarını oluşturmak zorundadır.115 Irk Ayrımcılığı Direktifinin “Eşit Muameleyi Yerleştirip Geliştirecek Organlar” başlıklı 13. maddesinde, üye devletlerin, ırk ve etnik kökene dayalı ayrımcılık yapılmaksızın bütün insanlara eşit muamele edilmesini yerleştirip geliştirecek kimi organ veya organları görevlendirecekleri ifade edilmiştir. Maddeye göre, bu organlar ulusal düzeyde insan hakları veya birey haklarını koruma sorumluluğunu üstlenmiş kurumların, başka bir deyişle ulusal insan hakları kurumlarının bir parçasını teşkil edebilirler. Anılan hükümle bu organların, yani eşitlik kurumlarının, ayrımcılıkla ilgili şikâyetlerini takip etmede ayrımcılık mağdurlarına bağımsız yardım sağlamak, ayrımcılık ile ilgili bağımsız incelemeler hazırlamak, raporlar yayınlamak ve tavsiyelerde bulunmakla görevlendirilmeleri öngörülmüştür. 114 115 Korkut, Ayrımcılık Karşıtı Hukuk, s.26. Başterzi, “Eşitlik Kurumu: Bir Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Modeli”, s.111. 43 2006/54/EC sayılı Direktifin 20. maddesinde de, üye devletlerin cinsiyete dayalı ayrımcılık yapılmaksızın tüm insanlara eşit muameleyi teşvik edecek, analiz edecek, izleyecek ve destekleyecek kurum ya da kurumlara yönelik olarak gerekli düzenlemeleri tasarlamaları ve yapmaları gerektiği belirtilmektedir. Direktifte, bu kurumların ayrımcılık mağdurlarına ayrımcılığa ilişkin şikâyette bulunma konusunda bağımsız destekleme, ayrımcılığa ilişkin bağımsız araştırmalar yürütme ve tavsiyelerde bulunma gibi görevleri yerine getirmesi gerektiği açıkça ifade edilmektedir. Direktife göre, bu kurumlar ulusal düzeyde insan hakları veya birey haklarını koruma sorumluluğunu üstlenmiş kurumların, başka bir deyişle ulusal insan hakları kurumlarının bir parçasını teşkil edebilirler.116 Avrupa Birliği üyesi ülkelerde, ayrımcılığın önlenmesine ilişkin temel ilkeler çerçeve eşitlik yasalarında düzenlenmektedir. Eşitlik Kurumları da yine bu yasalarda yapılmasını düzenlenmekte önleyecek ve tedbirlerin en önemli alınmasını fonksiyonları teşvik etmek ayrımcılık şeklinde belirlenmektedir.117 Eşitlik Kurumları, danışma, teşvik, analiz, denetim ve destekleme, mağdurlara bağımsız yardım sağlama, anketler yapma, raporlar hazırlama ve yayımlama ve tavsiyelerde bulunmak üzere kurulmaktadırlar. Üye ülkeler, ülke şartları ve mevcut yapılanmaları da göz önünde bulundurarak öngörülen bu görevleri farklı biçimde mevzuatlarına yansıtmaktadırlar. Avrupa Birliği üyesi ülkelerin hemen hemen tamamında ayrımcılıkla mücadele ve eşitliğin korunması amacıyla ulusal düzeyde kurulmuş eşitlik kurumları bulunmaktadır.118 Devletlere, bir eşitlik kurumu kurarken Paris Prensiplerini ilkelerini uygulamaları tavsiye edilmektedir. Bu durum, bağımsız ve etkin eşitlik kurumlarının varlığına verilen önemi göstermektedir.119 116 Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Kurumu Taslak Modeli Tartışma Dokümanı, T.C. Başbakanlık Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü, Ekim 2008, Ankara, s.3. 117 Başterzi, “Eşitlik Kurumu: Bir Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Modeli”, s. 111-112. 118 Başterzi, “Eşitlik Kurumu: Bir Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Modeli”, s. 114-115. 119 Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Kurumu Taslak Modeli Tartışma Dokümanı, s.8. 44 Eşitlik kurumu sadece toplumsal cinsiyet eşitliği alanında faaliyet gösterebileceği gibi, birden fazla ayrımcılık zeminini de kapsayabilir. Eşitlik kurumları, insan hakları ulusal kurumlarının bir parçası olabilir ya da ayrı bir kurum olarak oluşturulabilir. Bu durum, AB ülkelerinin ilgili direktifi uygularken kendi yorum ve tercihleri için de fırsatları olduğu anlamına gelmektedir. Üye devletlerdeki uygulamalara bakıldığında her bir ülkenin, kendi kurumsal yapısını göz önünde bulundurarak AB direktiflerine uyum sağlamaya çalıştığı görülmektedir. Bazı durumlarda eşitlik kurumları direktifte yer alandan daha fazla yetkinliğe sahip olacak şekilde kurulmuştur. Kurumlar, birçok ülkede cinsiyet temelli ayrımcılığın yanı sıra diğer ayrımcılık temellerinde de görevli ve yetkili olacak şekilde yapılandırılmıştır.120 Sonuç olarak üye ülkelerdeki eşitlik kurumları benzer özelliklere sahip olmakla birlikte, ülkelerin toplumsal yapısı ve özelliklerini dikkate alarak kurulmaktadırlar.121 B. İnsan Hakları Ulusal Kurumları ve Kamu Denetçiliği Kurumları Kamu denetçiliği kurumu, yukarıda bir insan hakları ulusal kurumu modeli olarak incelenmiş ve klasik kamu denetçiliği ile insan hakları kamu denetçiliği ve insan hakları ulusal kurumları arasındaki farklılık ve benzerlikler anlatılmıştı.122 Burada bu konular tekrarlanmayacak, daha önce değinilen hususlardan hareketle elde edilen sonuçlar yorumlanmaya ve değerlendirilmeye çalışılacaktır. Bilindiği gibi kamu denetçiliği, diğer bir ifadeyle ombudsmanlık kurumları, idarenin işleyişinden, eylem ve işlemlerinden kaynaklanan ve kişileri 120 etkileyen sorunları bireysel başvuru mekanizması vasıtasıyla Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Kurumu Taslak Modeli Tartışma Dokümanı, s.8, 4. Toplumsal Cinsiyet Eşitliğinin Geliştirilmesi Eşleştirme Projesi Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Kurumu Taslak Modeli Oluşturulması Bileşeni Macaristan, Hollanda Ve İrlanda Çalışma Ziyareti Raporu Özet Bilgi Notu, Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü, s.9 (Erişim) http://www.ksgm.gov.tr/Pdf/calismaziyaretirapor.doc 09.11.2009 14:30 122 Kamu denetçiliği kurumu hakkındaki genel bilgilere Tezin 12-16. sayfalarında değinilmiştir. 121 45 çözümlemeye çalışan ve bireyler ile idare arasında arabuluculuk rolü üstlenen bir kurumdur. Yargı yoluna nispeten daha hızlı ve daha az maliyetli bir sorun çözme mekanizması olması nedeniyle yaygın bir uygulama alanına sahip olan kamu denetçiliği kurumları, yine yargı makamlarının aksine kamu otoritelerini bağlayıcı kararlar alma yetkisine sahip bulunmamakta, ancak bu kurumların sahip oldukları prestij ve güvenilirlik, kararlarını nerdeyse bir yargı kararı gibi uyulması zorunlu algılanır kılmaktadır. İnsan hakları ulusal kurumları ise kamu denetçiliği kurumlarından farklı olarak insan hakları alanında incelemeler ve araştırmalar yapmak; öneri, görüş ve tavsiyelerde bulunmak; bilgilendirme, bilinçlendirme ve eğitim faaliyetleri gerçekleştirmekle görevli ve yetkilidirler. Ulusal insan hakları kurumları, bu görev ve yetkilerinin yanı sıra kamu denetçiliği kurumlarınınkine benzer bir fonksiyona daha sahip olabilmektedirler: İnsan hakları ihlali iddialarına ilişkin bireysel başvuruları incelemek. Bununla birlikte, bu fonksiyon ulusal insan hakları kurumları için varlığı zorunlu bir husus olmayıp takdire ve tercihe bağlı bulunmaktadır. Kimi ulusal kurumlar bireysel başvuru kabul ederken kimileri de bu konuda görevlendirilmemişlerdir. Bireysel başvuru almaları durumunda dahi kamu denetçiliği kurumları ile insan hakları kurumlarının inceledikleri başvurular arasında temel bazı nitelik farklılıkları bulunmaktadır. İnsan hakları kurumları yalnızca insan hakları ihlali iddiası içeren ve bu potansiyele sahip olabilen başvuruları inceleme konusunda yetkilidirler. Buna karşın kamu denetçilerinin bu konuda çok daha geniş bir görev alanı bulunmaktadır. İdarenin her türlü eylem ve işlemleri ile işleyişine yönelik başvuru ve şikâyetler kural olarak kamu denetçisinin görev ve yetki alanı içindedir. Bu başvuruların bir kısmı aynı zamanda bir insan hakkı ihlali iddiası niteliği taşıyabileceği gibi büyük bir bölümü de idarenin işleyişinden kaynaklanan teknik bir takım sorunlara ilişkin olacaktır. Dolayısıyla başvuru alma ve inceleme yönünden kamu denetçileri ile insan hakları kurumları arasında bir görev ve yetki paylaşımına gidilmesi, daha açık bir ifadeyle, hak ihlali iddiası niteliğindeki başvuruların incelenmesi 46 görevinin insan hakları kurumuna, idarenin işleyişinden kaynaklanan diğer başvuruların ise kamu denetçilerine verilmesi mümkündür. Bununla birlikte, hangi başvuruların insan hakları ihlali iddiası niteliği taşıdığı ve dolayısıyla da insan hakları ulusal kurumlarının görev ve yetki alanına girdiği, hangilerinin ise bir ihlal iddiası içermeyip salt idarenin işleyişinden, eylem ve işlemlerinden kaynaklandığı ve bu nedenle de kamu denetçiliği kurumlarının görev ve yetki alanına girdiği kolaylıkla tespit edilemeyecek nitelikte olup, bu konuda bir görev ve yetki paylaşımına gidilmesi durumunda dahi insan hakları ulusal kurumları ile kamu denetçiliği kurumları arasında görev ve yetki uyuşmazlıklarının doğması kuvvetle muhtemel bulunmaktadır. Nitekim her iki kuruma da sahip olan Fransa ulusal insan hakları kurumunu başvuru alma konusunda yetkilendirmemiştir.123 Kamu denetçiliği kurumları Paris Prensiplerinin insan hakları ulusal kurumları için öngördüğü temsili ve çoğulcu yapıya sahip değildirler. Kamu denetçilerinin insan hakları kurumlarından ayrıldığı bir diğer nokta da bireysel başvurulara odaklanmaları ve insan hakları kurumlarının sahip olduğu inceleme ve araştırmalar yapma; görüş, öneri ve tavsiyelerde bulunma; bilgilendirme, bilinçlendirme ve eğitim çalışmaları yapma görevlerine sahip olmamalarıdır. Bununla birlikte, yine yukarıda değinildiği gibi, “insan hakları kamu denetçileri” olarak da nitelendirilen yeni tür kamu denetçileri, insan hakları ağırlıklı görev ve yetkilere sahip kılınmakta, insan hakları ihlali iddialarına ilişkin bireysel başvuruları incelemenin yanı sıra Paris Prensiplerinin ulusal insan hakları kurumları için öngördüğü diğer fonksiyonları da üstlenmektedirler. Bu özelliklere sahip kamu denetçileri aynı zamanda insan hakları ulusal kurumu olarak da tanınmakta ve akredite edilmektedir. İspanya, Portekiz ve Avusturya (B statüsünde akredite edilmiştir) Kamu 123 Fransa İnsan Hakları Ulusal Danışma Komisyonu Tezin 65-71. sayfalarında incelenmiştir. 47 Denetçileri aynı zamanda insan hakları ulusal kurumu olarak da 124 görevlendirilen kamu denetçiliği kurumları arasındadır. Sonuç olarak özellikle bireysel başvuru ve şikâyetlerin alınması ve incelenmesi noktasında kamu denetçiliği ve insan hakları ulusal kurumları birbiriyle benzer ve örtüşen görev, yetki ve fonksiyonlara sahip olabilmektedirler. Bu nedenle de kimi ülkeler bu iki kurumu tek bir çatı altında yapılandırmakta, bu kurumları ayrı ayrı oluşturmayı tercih edenler ise muhtemel görev ve yetki uyuşmazlıklarını önlemek amacıyla insan hakları ulusal kurumlarını bireysel başvuru alma konusunda yetkilendirmemektedirler. Bu konuda yapılacak tercih siyasi olduğu kadar teknik ve hukuki bir nitelik taşımakta olup, ülkelerin tarihi, kültürel, sosyal yapıları, anayasal ve idari teamülleri ve hatta ekonomik durumları ile yakından alakalıdır. Ülkemizde kurulması düşünülen ancak Kanununun iptali nedeniyle kurulması mümkün olamayan Kamu Denetçiliği Kurumu hakkındaki değerlendirmelere ise tezin ikinci bölümünde yer verilecektir.125 C. İnsan Hakları Ulusal Kurumları ve Ulusal Önleme Mekanizmaları İşkence ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı ya da Aşağılayıcı Muamele ya da Cezaya Karşı Sözleşmenin İhtiyari Protokolüne (OPCAT) yukarıda kısaca değinilmişti.126 Burada da ifade edildiği gibi, Protokolün amacı, işkencenin ve diğer zalimane, insanlık dışı ya da aşağılayıcı muamele ya da 124 Chart of the Status of National Institutions, Accredited By The International Coordinating Committee Of National Institutions For The Promotion And Protection Of Human Rights, Accreditation Status As Of January 2010. İnsan hakları ulusal kurumu olarak akredite edilen diğer kamu denetçiliği kurumları için ekteki tablolara bakılabilir. 125 5548 sayılı Kamu Denetçiliği Kurumu kurulmasına ilişkin 5548 sayılı Kanun ve bu Kanunun iptaline ilişkin 25.12.2008 tarihli ve E. 2006/140, K. 2008/185 sayılı Anayasa Mahkemesi kararı Tezin 82-84. sayfalarında incelenmiştir. 126 OPCAT hakkında genel bilgilere Tezin 35-36. sayfalarında değinilmiştir. 48 cezanın önlenmesi için, özgürlüklerinden yoksun bırakılan kişilerin alıkonuldukları yerlere bağımsız uluslararası ve ulusal organlar tarafından gerçekleştirilecek olan bir düzenli ziyaretler sistemi kurmaktır (1. madde). Protokolle, İşkenceye Karşı Komitenin bir alt komitesi olarak "İşkencenin ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı ya da Aşağılayıcı Muamele ya da Cezanın Önlenmesi Alt-Komitesi (Önleme Alt-Komitesi) kurulması öngörülmekte ve bu Komitenin oluşumu, görevleri ve yetkileri düzenlenmektedir (5-16. maddeler). Protokole göre, ayrıca her taraf devlet, işkencenin ve diğer zalimane, insanlık dışı ya da aşağılayıcı muamele ya da cezanın önlenmesi için ulusal düzeyde bir ya da daha fazla sayıda organ (ulusal önleme mekanizması) kuracaktır ki, konunun tezi ilgilendiren yönü de bu organlar, yani ulusal önleme mekanizmalarıdır. OPCAT, her taraf devletin, Protokole taraf olmasından itibaren en fazla bir yıl içinde, ulusal düzeyde işkencenin önlenmesi için bir ya da daha fazla sayıda bağımsız ulusal önleme mekanizması kurmasını öngörmektedir. Protokol hükümleriyle uygun nitelikte olmaları halinde, merkezi olmayan birimler tarafından kurulmuş bulunan mekanizmalar da ulusal önleme mekanizmaları olarak görevlendirilebileceklerdir (17. madde). Taraf ülkeler, Protokol gereğince ulusal önleme mekanizmalarını kurarlarken, insan haklarının korunması ve geliştirilmesiyle görevli ulusal kurumların statülerine ilişkin ilkeleri, yani Paris Prensiplerini göz önünde bulunduracaklardır. mekanizmaların Taraf görev ülkeler, yönünden bu doğrultuda bağımsızlığını ulusal ve önleme personelinin bağımsızlığını güvence altına alacaklar, uzmanlarının gereken yeterliliğe ve mesleki bilgiye sahip bulunmalarını sağlamak için gerekli önlemleri alacaklardır. Ulusal önleme mekanizmaların kompozisyonunda cinsiyet açısından dengeli bir dağılım olmasına ve ülkedeki etnik ve azınlık grupların yeterli temsiline çaba göstereceklerdir. Ulusal önleme mekanizmaların görevlerini yerine getirebilmesi için gerekli kaynakları sağlayacaklardır (18. madde). 49 Ulusal önleme mekanizmalarının asgari görevleri Protokolün 19. maddesinde aşağıdaki şekilde düzenlenmiştir: a) Alıkonulma yerlerinde özgürlüklerinden yoksun bırakılanlara yapılan muameleyi, gerekiyorsa, bunların işkenceye ve diğer kötü muamele ve cezaya karşı korunmalarını güçlendirmek amacıyla, düzenli biçimde incelemek, b) Konuyla ilgili BM normlarını dikkate alarak, özgürlüklerinden yoksun bırakılanlara yapılan muamelenin ve koşulların iyileştirilmesi amacıyla ve işkence ve diğer kötü muamele ve cezayı önlemek amacıyla ilgili makamlara tavsiyelerde bulunmak, c) Mevzuata ve tasarılara ilişkin gözlemlerini, önerilerini ve tespitlerini sunmak. Ulusal önleme mekanizmalarının yetkileri Protokolün 20. maddesinde aşağıdaki şekilde belirtilmiştir: a) Alıkonulma yerlerinin sayısına ve bulundukları yerlere, buralarda özgürlüklerinden mahrum bırakılarak tutulanların sayısına ilişkin tüm bilgileri edinebilmek, b) Bunlara yapılan muamele ve alıkonulma koşulları hakkındaki tüm bilgiyi edinebilmek, c) Tüm alıkonulma yerlerine girebilmek, d) Özgürlüklerinden mahrum bırakılanlarla ya da konu hakkında bilgi edinebileceğini düşündüğü başkalarıyla bir başkası olmaksızın, şahsen ya da lüzumu halinde çevirmen vasıtasıyla özel görüşme yapabilmek e) ziyaret etmek istediği yerleri ve görüşme yapmak istediği kişileri seçmek, f) Alt Komite ile temas halinde olmak, bilgi vermek ve görüşmek 50 Görüldüğü gibi, ulusal önleme mekanizmaları ile insan hakları ulusal kurumları arasında, oluşumları başta olmak üzere birçok yönüyle benzerlikler mevcuttur. Her iki kurumun da görev ve yetkileri açısından bağımsız olmaları, yeterli mali kaynaklara sahip bulunmaları ve çoğulcu ve temsili bir yapıya sahip olmaları gerekmektedir. Ulusal önleme mekanizmaları oluşturulurken Paris Prensiplerinin dikkate alınması gerekliliği Protokolde de belirtilmiştir. OPCAT, ulusal önleme mekanizmaları için belirli bir teşkilat modeli önermemektedir. Ulusal önleme mekanizmaları için Protokolde öngörülen şartların sağlanması kaydıyla her taraf devlet kendi siyasi, sosyal ve coğrafi durumuna uygun bir yapı seçebilecektir.127 Uygulamaya bakıldığında kimi ülkelerin insan hakları ulusal kurumlarını, kimilerinin ise kamu denetçiliği kurumlarını ulusal önleme mekanizması olarak görevlendiği görülmektedir. Bazı ülkeler ise ulusal önleme mekanizmalarını kamu denetçiliği ve insan hakları ulusal kurumlarından ayrı olarak oluşturmaktadırlar. Danimarka, Çek Cumhuriyeti, Polonya, İspanya ve İsveç kamu denetçiliği kurumlarını; Şili, Meksika ve Yeni Zelanda ise ulusal insan hakları kurumlarını ulusal önleme mekanizması olarak görevlendirirken; Fransa, Almanya ve İsviçre gibi ülkeler ulusal önleme mekanizması olarak yeni kurumlar oluşturmayı tercih etmişlerdir.128 127 Ulusal Önleme Mekanizmalarının Kurulması ve Tayin Edilmesi, s. 82. OPCAT Country Status Ratification and Implementation, Association for the Prevention of Torture (APT), 27 April 2010 s. 3-4, 6-8. 128 İKİNCİ BÖLÜM İNSAN İHAKLARI ULUSAL KURUMLARINDAN ÖRNEKLER Tezin ikinci bölümünde, ilk olarak dünyadaki insan hakları ulusal kurumlarına genel olarak değinilecek, bunun öncesinde de İnsan Hakları Ulusal Kurumları Uluslararası Koordinasyon Komitesi ve Ulusal İnsan Hakları Kurumları Forumu hakkında çok genel ve kısa bilgiler verilecektir. Sonrasında Danimarka, İngiltere, Fransa ve Almanya’daki ulusal insan hakları kurumları incelenecektir.1 Bölümün sonunda ise ülkemizdeki insan hakları kurumları ele alınacaktır. I. İNSAN HAKLARI ULUSAL KURUMLARI ULUSLARARASI KOORDİNASYON KOMİTESİ VE ULUSAL İNSAN HAKLARI KURUMLARI FORUMU 1993’te Tunus’ta düzenlenen uluslararası toplantıda, insan hakları ulusal kurumları ağının çalışmalarının koordinasyonu amacıyla “İnsan Hakları Ulusal Kurumları Uluslararası Koordinasyon Komitesi (ICC)” kurulmuştur. 1998’de ICC için usul kuralları geliştirilmiş ve dört farklı coğrafi bölgenin her birinden dört tane olmak üzere üyelik sayısı 16’ya yükseltilmiştir. Aynı 1 Diğer bazı Avrupa ülkelerindeki insan hakları kurumları için bkz: Avrupa’da İnsan Hakları Kurumları, Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı, Ankara, 2 Temmuz 2008, (42 sayfa). Avustralya İnsan Hakları ve fırsat Eşitliği Komisyonu için bkz: İnsan Hakları ve Fırsat Eşitliği Komisyonu Broşürü (6 sayfa). Avrupa, Afrika, Asya-Pasifik ve Amerika’daki insan hakları kurumlarından örnekler için bkz: Veysel Eşsiz, İnsan Hakları Ulusal Kurumları: Farklı Coğrafyalar, Başka Deneyimler, (İHOP için Kapasite Geliştirme Derneği tarafından bastırılmıştır), Ankara, 2010 (232 sayfa). 52 toplantıda, ulusal kurumların akreditasyonu için usul kuralları oluşturulması da kararlaştırılmıştır.2 ICC, insan hakları ulusal kurumlarını temsil eden bir organdır. Paris Prensipleriyle uyumlu insan hakları ulusal kurumlarının kurulması ve güçlendirilmesi amacıyla oluşturulmuştur. Bu amaçla ulusal kurumlar arasındaki işbirliği ve iletişimi teşvik etmekte, uluslararası konferanslar düzenlemekte, ulusal kurumlar ile BM ve diğer uluslararası kuruluşlar arasında irtibat sağlamakta ve istenilmesi halinde ulusal kurumlar kurulması konusunda devletlere yardımcı olmaktadır.3 Yalnızca Paris Prensipleri ile tam olarak uyumlu olan ulusal insan hakları kurumları ICC’nin oy hakkına sahip üyesi olabilmektedir. Paris Prensipleri ile kısmen uyumlu kurumlar ise ICC üyesi olabilmekle birlikte bunların oy hakkı bulunmamaktadır.4 ICC genel kurul, büro ve akreditasyon alt komitesi toplantıları ile uluslararası konferansları BM İnsan Hakları Yüksek Komiserliğinin (OHCHR) himaye ve işbirliğinde gerçekleştirilmektedir.5 ICC’nin Accreditation Akreditasyon (SCA)), Alt Komitesi akreditasyon (The başvurularını Sub-Committee gözden on geçirmek, değerlendirmek ve başvuranların Paris Prensipleri ile uyumu konusunda ICC 2 OHCHR and NHRIs (Erişim) http://www.ohchr.org/EN/Countries/NHRI/Pages/NHRIMain.aspx 24.02.2009 12:01 3 The International Co-Ordinating Committee of National Institutions for the Promotion and Protection of Human Rights Rules Of Procedure (Preamble), sayfa 1. 4 Association International Coordinating Committee of National Institutions for the Promotion and Protection of Human Rights Statute, Art 24.1 ve 24.2 (Executed By: Ms. Jennifer Lynch, Q.C. 30 July 2008, Amended at a General Meeting held at Nairobi, 21st October 2008, Amended at a General Meeting held at Geneva, 24th March 2009) 5 OHCHR and NHRIs (Erişim) http://www.ohchr.org/EN/Countries/NHRI/Pages/NHRIMain.aspx 24.02.2009 12:01 53 Bürosu üyelerine tavsiyelerde bulunmakla görevlidir.6 SCA, dört bölgenin, yani Afrika, Amerika, Asya-Pasifik ve Avrupa’nın her birinden A statüsüne sahip birer ulusal insan hakları kurumundan oluşmaktadır. SCA üyeleri, bölge grupları tarafından, yenilenebilir üç yıllık süreliğine atanmaktadır. OHCHR, SCA çalışmalarına daimi gözlemci ve sekretarya olarak katılmaktadır.7 Paris Prensipleri ve ICC Usul Kuralları gereğince SCA tarafından kullanılan akreditasyon sınıflandırmaları şunlardır: A : Oy hakkına sahip üye; Paris Prensiplerinin her biri ile tam olarak uyumlu. A (R) : Şartlı akreditasyon. Ön inceleme Paris Prensiplerine uyumu göstermektedir. Ancak A statüsü için eksik belgelerin sunulması gerekmektedir. (Bu akreditasyon statüsü artık ICC tarafından kullanılmamaktadır. Yalnızca Nisan 2008’den önce bu statü ile akredite edilmiş insan hakları ulusal kurumları için kullanılmaktadır.)8 B : Oy hakkına sahip olmayan üye; Paris Prensiplerinin her biri ile tam olarak uyumlu değil ya da bir karar verebilmek için yeterli bilgi yok. C : Herhangi bir statüye sahip değil; Paris Prensipleri ile uyumlu değil.9 6 Guidelines for Accreditation & Re-Accreditation of National Human Rights Institutions to the International Coordinating Committee of National Human Rights Institutions, Version 3 – April 2008, s. 1. 7 Rules of Procedure for the ICC Sub-Committee on Accreditation, (2. Composition of the SubCommittee), (Adopted by the members of the International Coordinating Committee at its 15th session, held on 14 September 2004, Seoul, Republic of Korea. Amended by the members of the ICC at its 20th session, held on 15 April 2008, Geneva, Switzerland.) s. 1. 8 Chart of the Status of National Institutions, Accredited By The International Coordinating Committee Of National Institutions For The Promotion And Protection Of Human Rights, Accreditation Status As Of January 2010. 9 Rules of Procedure for the ICC Sub-Committee on Accreditation, (5. Accreditation Classifications), s. 2. 54 Ulusal İnsan Hakları Kurumları Forumu ise, Danimarka İnsan Hakları Enstitüsünün OHCHR ile işbirliği içinde geliştirdiği bir web sitesidir. Bu site, ulusal insan hakları kurumları alanındaki uygulayıcılar ve araştırmacılar için uluslararası bir forum ve dünyadaki ulusal insan hakları kurumları için bir bilgi platformu işlevi görmektedir. Sitede temel küresel ve bölgesel dokümanlara, küresel ve bölgesel forumlardaki dokümantasyon çalışmalarına, ulusal insan hakları kurumları hakkında ve kaynaklı bilgilere, kaynakça ve araştırma belgelerine, kapasite geliştirme ve eğitim kaynaklarına erişilebilmektedir.10 II. DÜNYADAKİ İNSAN HAKLARI ULUSAL KURUMLARINA GENEL BİR BAKIŞ Ocak 2010 tarihi itibariyle ICC tarafından insan hakları ulusal kurumu olarak akredite edilen 91 kurum bulunmaktadır. Bunlardan 65 tanesi A, 1 tanesi A(R) (şartlı A), 16 tanesi B, 9 tanesi C akreditasyon statüsüne sahiptir.11 4 bölge şeklinde gruplandırılan insan hakları ulusal kurumlarından 25 tanesi Afrika grubundadır. Afrika’daki 25 kurumdan 15 tanesi A, 1 tanesi A(R) (şartlı A), 7 tanesi B, 2 tanesi C akreditasyon statüsüne sahiptir. Amerika grubunda 18 kurum bulunmaktadır. Bunlardan 15 tanesi A, 3 tanesi C akreditasyon statüsüne sahiptir. 19 Kurumun bulunduğu Asya-Pasifik grubunda 15 kurum A, 2 kurum B, 2 kurum C akreditasyon statüsüne sahiptir. 10 National Human Rights Institutions Forum (Erişim) http://www.nhri.net/default.asp?PID=45&DID=0 20.05.2009 21:26 11 Chart of the Status of National Institutions, Accredited By The International Coordinating Committee Of National Institutions For The Promotion And Protection Of Human Rights, Accreditation Status As Of January 2010. 55 29 kurumum bulunduğu Avrupa grubunda ise 20 kurum A, 7 kurum B, 2 kurum C akreditasyon statüsüne sahiptir. 27 AB ülkesinden 16 ülkenin kurumu ICC tarafından akredite edilmiştir. Bunlardan 10 tanesi A, 5 tanesi B, 1 tanesi C akreditasyon statüsüne sahiptir. 11 AB ülkesinin ICC tarafından akredite edilmiş ulusal kurumu bulunmamaktadır. Bu ülkeler şunlardır: Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Estonya, Finlandiya, İsveç, İtalya, Kıbrıs Rum Kesimi, Letonya, Lituanya, Macaristan, Malta. 12 İnsan hakları ulusal kurumlarının gruplara göre dağılımı ve gruplardaki insan hakları ulusal kurumları ekteki tablolarda gösterilmektedir:13 III. İNSAN HAKLARI ULUSAL KURUMLARINDAN ÖRNEKLER A. Danimarka İnsan Hakları Enstitüsü 1. Kuruluş, Oluşum ve Görevler Danimarka İnsan Hakları Enstitüsü (DIHR), Danimarka Uluslararası Çalışmalar ve İnsan Hakları Merkezi bünyesinde bağımsız bir birim olarak kurulmuştur. Kendi kendini yöneten bağımsız bir kurum olan Danimarka Uluslararası Çalışmalar ve İnsan Hakları Merkezi, Danimarka İnsan Hakları İsveç’in 1999’da A statüsü ile akredite edilen Eşit Fırsatlar Ombudsmanının akreditasyon statüsü kurumların tek bir insan hakları ulusal kurumu içinde birleşmesi nedeniyle sona ermiştir. Bkz: Chart of the Status of National Institutions, Accredited By The International Coordinating Committee Of National Institutions For The Promotion And Protection Of Human Rights, Accreditation Status As Of January 2010, s.6. 12 Member states of the EU (Erişim) http://europa.eu/abc/european_countries/eu_members/ 12.06.2009 10:23; Chart of the Status of National Institutions. 13 Chart of the Status of National Institutions. 56 Enstitüsü ile birlikte yine bağımsız olan Uluslararası Çalışmalar Enstitüsünü bünyesinde barındırmaktadır. Merkezin kuruluşunu düzenleyen 06.06.2002 tarihli ve 411 sayılı Kanunda Merkezin, kendi kendini yöneten bağımsız bir kurum olduğu, DIHR’in de Merkez bünyesinde bağımsız bir birim olduğu ifade edilmiştir (Bölüm 1 ve Bölüm 3).14 DIHR Kurulu; İnsan Hakları Konseyi tarafından atanan altı üye: İnsan Hakları Konseyi ilgili gönüllü organizasyonlar ve kamu otoriteleri, araştırmacılar, ilgili diğer kişiler ve etnik azınlıklar dahil ilgili gruplardan oluşmaktadır. Konsey, uluslararası alanda kabul görmüş prensipler çerçevesinde Enstitünün faaliyetlerine rehberlik edecek genel ilkeleri tartışır ve Enstitü faaliyetlerinin Kanunla belirlenen amaca uygunluğunu sağlar. Konsey, Enstitü Kuruluna yeni faaliyetler için önerilerde bulunabilir ve şimdiye dek yürütülen faaliyetleri değerlendirir. Konsey tarafından atanan üyelerden en az ikisi, etnik azınlıklarla ya da etnik azınlıklara alanında faaliyet gösteren insani örgütlerle ilişkili olmalıdır. Kopenhag ve Aarhus Üniversiteleri Rektörleri tarafından atanan ikişer üye: Bu üyelerden en az ikisi hukuk mesleği ile ilgili olmalıdır. Danimarka Rektörler Konferansı tarafından atanan iki üye, Enstitü personeli tarafından seçilen bir üye olmak üzere toplam 13 üyeden oluşmaktadır (Bölüm 7). Kurul Başkanı, kendi üyeleri arasından Kurul tarafından seçilmektedir (Bölüm 7). 14 Act no. 411 of 06.06.2002 (In force) [DIHR working translation] Act governing the Establishment of the Danish Centre for International Studies and Human Rights; ayrıca bkz: Reports Submitted By States Parties Under Article 9 Of The Convention, Seventeenth Periodic Reports Of States Parties Due İn 2005, Addendum, Denmark, [15 June 2005], Committee On The Elimination Of Racial Discrimination, International Convention On The Elimination Of All Forms Of Racial Discrimination, Cerd/C/496/Add.1, 2 September 2005, s. 27, p. 165. 57 Merkez Kurulu ve Enstitü Kurulları üyeleri dört yıllık bir süre için atanmaktadırlar ve ikinci bir dönem için tekrar atanabilmektedirler. Bunu takiben tekrar seçilmeleri veya atanmaları için asgari dört yıllık bir sürenin geçmesi gerekmektedir (Bölüm 8). Kanunda, Merkez Kurulu, Enstitü Kurulları ve İnsan Hakları Konseyi’nin bu Kanunun yürürlüğe girmesinden sonra en kısa zamanda tüzüklerini hazırlayacakları, İnsan Hakları Konseyi Tüzüğünde, Konsey üyeliğine ilişkin kuralların ulusal insan hakları kurumlarının yönetiminde uluslararası alanda kabul görmüş prensiplere uygun olarak düzenleneceği hükme bağlanmıştır (Bölüm 8). Kanuna göre, DIHR, faaliyetlerinin yürütülmesinde BM İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi, BM ve AK sözleşmeleri başta olmak üzere uluslararası sözleşmeler ve Danimarka Anayasasının kapsadığı sivil hakları temel alır. Enstitünün başlıca görevleri şunlardır (Bölüm 2, Altbölüm 2): Parlamentoya ve Hükümete insan hakları alanında Danimarka’nın yükümlülükleri ile ilgili tavsiyelerde bulunmak, Kamunun bilgilendirilmesi de dâhil olmak üzere her seviyede insan hakları ile ilgili eğitimler yürütmek ve bu eğitimleri desteklemek, Irk ve etnik ayrım yapılmaksızın herkese eşit muamele yapılmasını desteklemek, ayrımcılık mağdurlarına yardım sağlamak, derneklerin, organizasyonların ve diğer yasal kurumların haklarını dikkate alarak ayrımcılık mağdurlarının şikâyetleriyle ilgilenmek, ayrımcılık konusunda bağımsız analizler yapmak, raporlar yayımlamak ve tavsiyelerde bulunmak, İnsan hakları alanında çalışan gönüllü organizasyonlara yardımcı olmak ve bunlar arasındaki işbirliğini desteklemek, 58 İnsan hakları alanında Nordik ve diğer uluslararası işbirliğini desteklemek ve güçlendirmek, Ulusal ve uluslararası alanda insan haklarının uygulanmasına katkıda bulunmak. 2. Teşkilat ve Mali Kaynaklar Danimarka Uluslararası Çalışmalar ve İnsan Hakları Merkezi, Merkezin idare ve finansmanını ilgilendiren tüm temel konularda karar veren bir Merkez Kurulu tarafından yönetilmektedir. Merkez Kurulu, Dışişleri Bakanınca atanan bir başkanın başkanlığında, Uluslararası Çalışmalar Enstitüsü Kurulu Başkanı ve Kurul tarafından atana iki üye, DIHR Kurul Başkanı ve Kurul tarafından atana iki üye ve Merkez personeli tarafından seçilen iki üyeden oluşmaktadır (Bölüm 5, Altbölüm 3). Merkez bünyesindeki Enstitüler, yani, Uluslararası Çalışmalar Enstitüsü ile DIHR ise, Enstitü Kurulları tarafından yönetilmektedir. Enstitü Kurulları, araştırma stratejisi de dâhil olmak üzere, her bir Enstitünün görev alanına giren konulardan sorumludur (Bölüm 5, Altbölüm 2). Merkezin ve Enstitülerin rutin idari ve mali işleri Merkez ve Enstitü Kurulları tarafından atanana Direktörler tarafından yerine getirilmektedir (Bölüm 9). Kanunda, Enstitünün de bünyesinde bulunduğu Merkezin bütçesi ve harcamaları hakkında; Devletin, Merkezin çalışması ile ilgili masraflara yıllık olarak katkıda bulunacağı; amacına uygun olarak fonlardan, bağışlardan ve diğer kaynaklardan yararlanabileceği; diğer yükümlülükleri ile de uyumlu olduğu sürece bağışlarla ve yardımlarla karşılanan danışmanlık ve araştırma çalışmalarında ve gelir getirici faaliyetlerde bulunabileceği; amaç ve hedefleri 59 doğrultusunda belli görevlerin yürütülmesi için kamu görevlileri ile uzun vadeli anlaşmalar yapabileceği hususlarına yer verilmiştir (Bölüm 3, Bölüm 4). Merkezin bütçesinin hazırlanmasına ve muhasebesine ilişkin kurallar Dışişleri Bakanı tarafından hazırlanmaktadır (Bölüm 10, Altbölüm 2). 3. Değerlendirme DİHR insan hakları enstitüsü modeli için gösterilebilecek bir örnektir.15 Araştırma ve eğitim odaklı bir çalışma alanı bulunmaktadır.16 A derecesinde akreditasyon statüsüne sahip bulunmaktadır.17 DIHR hakkında bazı uluslararası insan hakları kuruluşlarınca yapılan değerlendirmelere aşağıda kısaca yer verilmiştir. AK İnsan Hakları Komiseri Alvaro Gil-Robles’in 13–16 Nisan 2004 tarihlerinde Danimarka’ya gerçekleştirdiği ziyarete ilişkin raporda; DIHR’in ırk ve etnik kökene dayanan ayrımcılık şikâyetlerini değerlendirmekle görevlendirildiği, Enstitünün şikâyet konusu faaliyetlerin bir ihlâl teşkil edip etmediği konusunda görüş beyan edebileceği ve yargı sürecinde ücretsiz adli yardımdan yararlandırılması tavsiyesinde bulunabileceği, Enstitünün bunların haricinde herhangi bağlayıcı karar ya da ceza verme yetkisinin bulunmadığı ifade edilmiştir.18 15 Anna-Elina Pohjolainen, İnsan Hakları Ulusal Kurumlarının Geçirdiği Evrim Birleşmiş Milletlerin Rolü, Danimarka İnsan Hakları Enstitüsü yayını, Ocak 2006, Çevirenler: Nevzat Kıraç, Özden, Naci Temeltaş, İnsan Hakları Ortak Platformu (İHOP) Ulusal İnsan Hakları Kurumları Referans Materyali, s. 18-19. 16 The Danish Institute for Human Rights, Presentation paper, (Erişim) http://www.humanrights.dk/files/doc/International/Presentation/Presentation_DIHR_Turkish.doc 18.12.2009 18:07 17 Chart of the Status of National Institutions, s. 5. 18 Report By Mr Alvaro Gil-Robles, Commissioner For Human Rights, On His Visit To Denmark, 13th – 16th April 2004, For The Attention Of The Committee Of Ministers And The Parliamentary Assembly, Strasbourg, 8 July 2004, CommDH(2004)12, Original version, s. 12, p. 29. 60 Danimarka’nın Irk Ayrımcılığının Her Türünün Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Uluslararası Sözleşme Çerçevesinde BM Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılması Komitesi’ne sunduğu 16. ve 17. dönemsel raporlara ilişkin olarak anılan Komite tarafından yapılan değerlendirmede, DIHR’in ırk ayrımcılığıyla mücadele konusunda gerçekleştirdiği aktivitelerin ve bu konuda taraf devletle gerçekleştirilen diyaloga yaptığı katkıların memnuniyetle karşılandığı ifade edilmiştir.19 Danimarka’nın Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme çerçevesinde BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi’ne sunduğu 4. dönemsel raporlara ilişkin olarak anılan Komite tarafından yapılan değerlendirmede, DIHR’in bünyesinde ayrımcılıkla ilgili iddiaları karşılandığı inceleyen ifade edilmiş bir ve mekanizma taraf kurulmasının devlet Enstitünün memnuniyetle çalışmalarının güçlendirilmesi için etkin tedbirlerin alınması, bu amaçla yeterli kaynakların tahsisi ve ekonomik, sosyal ve kültürel haklar da dâhil olmak üzere daha geniş bir haklar yelpazesini kapsayan bir başvuru mekanizmasının düşünülmesi konularında teşvik edilmiştir.20 19 Committee on The Elimination Of Racial Discrimination, Sixty-Ninth Session, 31 July -18 August 2006, Consideration Of Reports Submitted By States Parties Under Article 9 Of The Convention, Concluding Observations Of The Committee On The Elimination Of Racial Discrimination, Denmark, International Convention on the Elimination of all Forms of Racial Discrimination, CERD/C/Den/Co/17, 19 October 2006, s. 2, p: 5; bu konuda ayrıca bkz: Implementation of the International Covenant On Economic, Social and Cultural Rights, Fourth Periodic Reports Submitted By States Parties under Articles 16 and 17 Of The Covenant, Addendum, Denmark, [28 March 2003], United Nations Economic And Social Council, Substantive Session Of 2003, E/C.12/4/Add.12 28 April 2003, s. 20, p. 62/ (iv) ve (vi). 20 Concluding Observations Of The Committee On Economic, Social And Cultural Rights: Denmark. 14/12/2004, E/C.12/1/Add.102. (Concluding Observations/Comments), CESCR, Committee on Economic, Social And Cultural Rights, Thirty-Third Session, 8-26 November 2004, Consideration Of Reports Submitted By States Parties, Under Articles 16 And 17 Of The Covenant, Concluding Observations Of The Committee On Economic, Social And Cultural Rights, Denmark, E/C.12/1/Add.102, 14 December 2004, p. 23. 61 B. İngiltere Eşitlik ve İnsan Hakları Komisyonu 1. Kuruluş, Oluşum ve Görevler 2006 tarihli Eşitlik Kanunu ile Eşit Fırsatlar Komisyonu, Irk Eşitliği Komisyonu ve Engelli Hakları Komisyonu ilga edilerek Eşitlik ve İnsan Hakları Komisyonu (EHRC) kurulmuştur.21 EHRC, tüzel kişiliğe sahip bağımsız bir kamu kurumudur. Komisyon, Büyük Britanya düzeyinde ulusal bir kurumdur. Bütçe ve ulusal muhasebe açısından merkezi hükümet sektöründe sınıflandırılmaktadır.22 Komisyon Başkanı ve üyeleri devlet bakanı tarafından atanmaktadır.23 Devlet bakanı, en az 10, en fazla 15 kişiyi üye olarak atar. Komisyonun baş idarecisi görevi gereği komisyon üyesidir. Devlet bakanı, Komisyon üyelerini belirlerken, atayacağı kişilerin ayrımcılık ve insan hakları konuları konularında bilgi ve tecrübe sahibi olmasını göz önünde bulundurur. Komisyon üyelerinden biri engelli kişilerden, biri İskoç Bakanlarının muvafakati ile İskoçya’nın şartlarını bilen kişilerden, biri de, Galler Milli 21 Equality Act 2006, Chapter 3; bu konuda ayrıca bakınız: Tolga Duygun, “1995/2005 İngiltere Özürlüler Ayrımcılıkla Mücadele Yasası ve Yasayla İlgili Güncel Konular”, ÖZ-VERİ Dergisi, Mayıs 2005, Cilt: 2 Sayı: 1, (Erişim) http://www.ozida.gov.tr/ozveri/ov3/ov3engozurayrim.htm 28.04.2009 14:22. Ayrıca: Serkan Kolat, “Avrupa Birliği’nde Özürlülere Yönelik Ayrımcılıkla Mücadele”, ÖZ-VERİ Dergisi, Aralık 2007. Cilt: 4 Sayı: 2, (Erişim) http://www.ozida.gov.tr/ozveri/ov8/ov8mak3.htm 28.04.2009 14:08. Ayrıca: Concluding Observations (2008), Committee on the Elimination of Discrimination against Women, Part of A/63/38 1, Fifth and sixth periodic reports, United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, s. 6, p. 270; Commission for Equality and Human Rights: Structure, Functions and Powers, Eleventh Report of Session 2003–04, Report, together with formal minutes and appendices, Ordered by The House of Lords to be printed 20 April 2004, Ordered by The House of Commons to be printed 20 April 2004, House of Lords, House of Commons, Joint Committee on Human Rights, HL Paper 78, HC 536, Published on 5 May 2004 by authority of the House of Lords and the House of Commons London: The Stationery Office Limited, s. 9, p. 2. 22 Equality and Human Rights Commission Framework Document, s. 1, 2. 23 Equality and Human Rights Commission Framework Document, s. 2. 62 Meclisi’nin muvafakati ile Galler’in şartlarını bilen kişilerden seçilir (Komisyon Tüzüğü, madde 1, 2).24 Üyeler asgari 2, azami 5 yıllık bir süre için atanırlar. Süresi biten üye yeniden atanabilir. Devlet bakanı, göreve uygun olmadıklarını düşündüklerinin üyeliklerine son verebilir. (Komisyon Tüzüğü, madde 3). Devlet bakanı bir üyeyi başkan, bir ya da daha fazla üyeyi başkan yardımcısı olarak atar. Bu atama yenilenebilir. Komisyonun baş idarecisi başkan veya başkan yardımcısı olarak atanamaz (Komisyon Tüzüğü, madde 4). Komisyonun genel görevi, bireylerin potansiyellerine ulaşmalarının ayrımcılıkla ve önyargılarla sınırlandırılmadığı, her bireyin insan haklarının korunduğu ve saygı gördüğü, onur ve değerine saygı gösterildiği, topluma katılımda eşit fırsatlara sahip olduğu; gruplar arasında eşitlik ve insan haklarına saygıdan ve farklılıklarının anlaşılması ve değerlendirilmesinden kaynaklanan karşılıklı saygının bulunduğu bir toplumun geliştirilmesini desteklemektir (Eşitlik Kanunu, madde 3).25 Komisyon, eşitlik ve insan hakları mevzuatının etkilerini ve etkinliğini izlemekle yükümlüdür. Değişiklikler için hükümete önerilerde bulunabilir. Komisyon, önerilerini kamuya açıklamadan önce devlet bakanı ile paylaşır ve tartışır.26 Komisyon, bir kişinin eşitliğe ilişkin mevzuata aykırı hareket edip etmediği, kanun dışı fiil ihbarı ile getirilen bir yükümlülüğe veya taahhüdüne uyup uymadığı konularını soruşturabilir. Komisyon, bir kişinin eşitlik mevzuatına aykırı hareket ettiği, kanun dışı fiil ihbarı ile getirilen bir yükümlülüğe veya taahhüdüne uymadığı hakkındaki raporunu karara bağlamadan önce rapor taslağını ilgili kişiye gönderir, rapor hakkında yazılı 24 Equality Act 2006, 2006 Chapter 3, Schedule 1 Section 2, The Commission: Constitution, &C., Part 1, Constitution, Membership, s. 60, m. 1, 2. 25 Equality Act 2006 (c. 3) Part 1-The Commission for Equality and Human Rights, s. 2, m. 3. 26 Equality and Human Rights Commission Framework Document, s. 2. 63 açıklamalarını yapması için asgari 28 günlük bir süre tanır ve yapılan açıklamaları değerlendirir. (Eşitlik Kanunu, madde 20). Kanun dışı fiil ihbarını alan kişi, 6 haftalık bir süre içerisinde, ihbarda belirtilen fiili işlemediği veya ihbarla getirilen yükümlülüğün makul olmadığını ileri sürerek görevli ve yetkili bir mahkemeye veya yargı makamına başvurabilir. Mahkeme veya yargı makamı, başvuru üzerine ihbarı onaylayabilir, iptal edebilir veya değiştirebilir (Eşitlik Kanunu, madde 21). Komisyon ayrıca, kanun dışı fiil işlediği kanısına vardığı kişilerle anlaşma (madde 23), konu hakkında yargı makamlarına başvurma (madde 24), belirli konularda uzlaştırma yoluna gitme (madde 27), bireylere hukuki yardım sağlama (madde 28), yargılama sürecine dâhil olma (madde 30) gibi görev ve yetkileri bulunmaktadır.27 Komisyon kendi usul kurallarını kendisi belirler. Komisyon, toplantı nisabını da kendisi belirler. Ancak bu belirleme en az 5 üyenin katılımıyla yapılır (Komisyon Tüzüğü, madde 5, 6). Komisyon, her mali yılda o yılki performansına ilişkin bir yılık rapor hazırlar ve söz konusu raporu devlet bakanına gönderir. Devlet bakanı bu raporu parlamentoya sunar. Komisyon, yıllık raporlarını İskoç Parlamentosuna ve Galler Milli Meclisine gönderir. (Komisyon Tüzüğü, madde 32). Komisyon baş idarecisini devlet bakanının muvafakatiyle, diğer personeli ise kendi belirlediği ve devlet bakanı tarafından uygun bulunan usule göre atar. (Komisyon Tüzüğü, madde 8). 27 Equality Act 2006 (c. 3) Part 1 — The Commission for Equality and Human Rights, s. 13-20, m. 23, 24, 27, 28, 30. 64 2. Teşkilat ve Mali Kaynaklar Merkezi Londra’da olan Komisyonun Manchester, Cardiff ve Glasgow’da bürosu bulunmaktadır.28 Komisyon, üyelerine devlet bakanınca belirlenen miktarda ücret vermekte ve sair ödemelerde bulunmaktadır. Komisyonun görevlerini yerine getirebilmesi için gerekli olan ödenek devlet bakanı tarafından karşılanmaktadır (Komisyon Tüzüğü, madde 35). 3. Değerlendirme İnsan hakları komisyonu modelinin tipik bir örneği olan EHCR, ayrımcılık karşıtı ve eşitlik mevzuatının uygulanması ağırlıklı bir göreve sahiptir.29 A derecesinde akreditasyon statüsüne sahip bulunmaktadır.30 Bununla birlikte, EHRC başkan, başkan yardımcıları ve üyeleri devlet bakanı tarafından atanmakta, bakan üyelerin görevine son verebilmektedir. Baş idareci bakanın muvafakatiyle atanmaktadır. Komisyonun ödenekleri de bakan tarafından karşılanmaktadır. Bu durumda EHRC’ nin idari ve mali açıdan özerkliğinden, dolayısıyla da Paris Prensiplerine uyumundan söz edilebilmesi mümkün görünmemektedir. Nitekim 2008 yılı içinde ülkemizde Paris Prensipleri ile uyumlu bir insan hakları kurumu kurulması amacıyla çeşitli kamu kurum ve kuruluşlarının temsilcilerinin katılımıyla Başbakanlıkta gerçekleştirilen bir toplantıda Dışişleri Bakanlığı temsilcisi tarafından EHRC’ nin henüz akreditasyon başvurusunda bulunmadığı ve EHRC yetkililerinin kurumlarını B statüsünde gördükleri belirtilmiştir. Bununla birlikte, EHCR Kasım 2008’de ICC tarafından A statüsü ile akredite edilmiştir. 28 Ulusal İnsan Hakları Kurumları Karşılaştırmalı Tablosu, Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı 11.09.2008, s. 6. 29 Pohjolainen, a.g.e., s. 16. 30 Chart of the Status of National Institutions, s. 5; Ayrıca bkz: Our human rights strategy and programme of action 2009–2012, Equality and Human Rights Commission, November 2009, s.4. 65 BM Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılması Komitesi, Birleşik Krallığın 5. ve 6. periyodik raporlarına ilişkin sonuç gözlemlerinde, EHRC’nin kurulmasını memnuniyetle karşıladığını belirtmiştir.31 C. Fransa İnsan Hakları Ulusal Danışma Komisyonu 1. Kuruluş, Oluşum ve Görevler Fransa İnsan Hakları Ulusal Danışma Komisyonu (CNCDH) 1947 yılında kurulmuştur.32 Nihai statüsü 1993 yılında çıkarılan bir kararname ile belirlenmiştir.33 Komisyon, bu tarihte Paris Prensipleri ile uyumlu hale getirilmiştir.34 Komisyon, bugünkü haliyle doğrudan Başbakana bağlı olarak çalışan bağımsız bir kuruluştur.35 Millet Meclisi ve Senato Başkanları tarafından atanan bir milletvekili ve bir senatör, Cumhuriyet Kamu Denetçisi (Ombudsman), insan hakları ve insani yardım alanlarında faaliyet gösteren sivil toplum kuruluşları ve sendikaların temsilcileri, uluslararası insan hakları kuruluşlarında bağımsız uzman olarak çalışanlar, insan hakları alanında bilgi ve tecrübeleriyle temayüz edenler, Başbakanın ve ilgili bakanlıkların temsilcileri Komisyonda yer almaktadır.36 Komisyonda, ayrıca, Danıştay’dan ve yargı organlarından, üniversitelerden, kiliseden, Müslüman ve Yahudi cemaatlerinden ve çeşitli hükümet dışı kuruluşlardan temsilciler yer almaktadır.37 Komisyon, insan hakları konularında çalışan kişiler ve sivil toplum kuruluşları ile sendika 31 Concluding Observations (2008), Committee on the Elimination of Discrimination against Women, Part of A/63/38 1, Fifth and sixth periodic reports, United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, s. 2, p. 253. 32 Adalet Bakanlığının 09.01.2009 tarihli bilgi notu, s. 3. 33 Dışişleri Bakanlığının 30.07.1997 tarihli ve FIL22549.XXX sayılı bilgi notu, s. 1. 34 Paris Büyükelçiliğinin 08.11.1999 tarihli bilgi notu, s. 1. 35 “Fransa İnsan Hakları Ulusal Danışma Komisyonu” başlıklı bilgi notu 36 Adalet Bakanlığının 13.02.2009 tarihli bilgi notu, s. 3-4. 37 Dışişleri Bakanlığının 30.07.1997 tarihli ve FIL22549.XXX sayılı bilgi notu, s. 1. 66 temsilcileri, insan hakları alanındaki uluslararası kuruluşlara üye olan Fransızlar, parlamento ve senato temsilcileri, ombudsman ve istişari oya sahip bir başbakanlık ve on ilgili bakanlık temsilcisinden oluşmaktadır.38 Komisyonun üye sayısı net olarak belirlenmemiştir.39 Üyeleri arasında Başbakanlık, bakanlık, sivil toplum kuruluşları, sendika ve dini grup temsilcileri, dini grup temsilcileri ile akademisyenler bulunmaktadır.40 Komisyonun teşkilat kararnamesinde üye sayısı belirtilmemekle birlikte üyelerin hangi kurum ve kuruluşlar ile gruplardan seçileceği belirlenmiştir. Buna göre Komisyonda; Millet Meclisi ve Senato Başkanları tarafından atanan bir milletvekili ve bir senatör, Cumhuriyet Kamu Denetçisi (Ombudsman), İnsan hakları ve insani yardım konularıyla uğraşan önemli dernek ve sendikaların temsilcileri, Uluslararası insan hakları kuruluşlarında bağımsız uzman olarak çalışan Fransızlar, İnsan hakları alanında bilgi ve tecrübeleriyle tanınmış kişiler, Başbakanın ve ilgili Bakanlıkların temsilcileri (oy hakkı bulunmamaktadır) yer almaktadır.41 Üyeler Başbakanlık kararnamesi ile atanmaktadır.42 Başkan ve üyelerin görev süresi üç yıldır. Ancak uluslararası kurum ve kuruluşlarda görevli uzmanlar ile milletvekili, senatör ve Cumhuriyet Kamu Denetçisinin üyelikleri bu sıfatları taşıdıkları sürece devam etmektedir (09.02.1993 tarihli ve 93-182 sayılı Kararname ile değişik 30.01.1984 tarihli ve 84-72 sayılı 38 “Fransa İnsan Hakları Ulusal Danışma Komisyonu” başlıklı bilgi notu. Adalet Bakanlığının 13.02.2009 tarihli bilgi notu, s. 3-4. Ayrıca: Paris Büyükelçiliğinin 08.11.1999 tarihli bilgi notu, s. 2-3. 40 Adalet Bakanlığının 09.01.2009 tarihli bilgi notu, s. 3. 41 Paris Büyükelçiliğinin 08.11.1999 tarihli bilgi notu, s. 2-3. 42 Paris Büyükelçiliğinin 08.11.1999 tarihli bilgi notu, s. 2-3. 39 67 Kararname, m. 3).43 Başkan ve iki yardımcısı, uluslararası kurum ve kuruluşlarda görevli uzmanlar ile milletvekili, senatör ve Cumhuriyet Kamu Denetçisi dışındaki üyeler arasından Başbakan tarafından üç yıllık bir süre için atanmaktadır (84-72 sayılı Kararname, m. 5)44. Üyeler üç toplantıya katılmadıkları takdirde çekilmiş sayılmaktadır. Bunu dışında, süreleri bitmeden Komisyon üyelerinin görevine son verilemez.45 Komisyon yılda en az üç kez Genel Kurul şeklinde toplanmaktadır.46 Bunun dışında oy hakkına sahip üyelerin en az üçte birinin talebiyle veya Başkanın çağrısı üzerine toplanır. Komisyon tüm üyelerinin katılımı ile toplanmakta ve oy çokluğu ile karar almaktadır. Oylarda eşitlik olması durumunda başkanın oyuna üstünlük tanınmaktadır (84-72 sayılı Kararname, m. 6).47 Komisyon, insan hakları ve insani yardım konularıyla ilgilenen kuruluşlar arasındaki iletişimi desteklemek, uluslararası kuruluşlara sunulan belgelere katkıda bulunmak, ırkçılık ve yabancı düşmanlığı konusunda Başbakana yıllık raporlar sunmak, Başbakanın veya bakanların talepleri üzerine belirli konularda görüş bildirmek, araştırmalar yapmak, insan hakları konuklarında 43 alınabilecek tedbirler hakkında ilgili makamların “Fransa Cumhuriyeti Başbakanlık İnsan Hakları Ulusal Danışma Kurulu 1993” başlıklı bilgi notu, çeviren: Müfit Erdoğan, Ocak 1999, s. 10. (Bu bilgi notu CNCDH hakkında Dışişleri Bakanlığının 12.11.1999 tarihli yazısı ekinde Başbakanlığa sunulan belgeler arasında yer almaktadır.) 44 “Fransa Cumhuriyeti Başbakanlık İnsan Hakları Ulusal Danışma Kurulu 1993” başlıklı bilgi notu, çeviren: Müfit Erdoğan, Ocak 1999, s. 12. Ayrıca: Paris Büyükelçiliğinin 08.11.1999 tarihli bilgi notu, s. 4; Dışişleri Bakanlığının 30.07.1997 tarihli ve FIL22549.XXX sayılı bilgi notu, s 1. 45 “Fransa İnsan Hakları Ulusal Danışma Komisyonu” başlıklı bilgi notu (CNCDH hakkında Dışişleri Bakanlığınca Başbakanlığa iletilen belgeler arasında yer alan bu bilgi notunun kim tarafından ve hangi tarihte hazırlandığı tespit edilememiştir. Metnin incelenmesinden, bu bilgi notunun genel bir eserin ilgili bölümlerinin fotokopisi olduğu kanaatine varılmıştır. İçeriğinde yer alan bilgiler konu hakkındaki diğer kaynaklarla uyumlu olduğundan bu belgeden de kaynak olarak yararlanılmıştır.). 46 Paris Büyükelçiliğinin 08.11.1999 tarihli bilgi notu, s 4. Ayrıca: Dışişleri Bakanlığının 30.07.1997 tarihli ve FIL22549.XXX sayılı bilgi notu, s. 1-2. 47 “Fransa Cumhuriyeti Başbakanlık İnsan Hakları Ulusal Danışma Kurulu 1993” başlıklı bilgi notu, çeviren: Müfit Erdoğan, Ocak 1999, s. 12. Ayrıca: “Fransa İnsan Hakları Ulusal Danışma Komisyonu” başlıklı bilgi notu. 68 bilgilendirilmesini sağlamak gibi konularla görevlidir.48 Komisyon, her yıl, ırkçılığın Fransa’daki tezahürleri ile ilgili olarak Başbakana bir rapor sunmakta ve raporu kamuoyuna da açıklanmaktadır.49 İnsan hakları alanında hükümete danışmanlık yapmaktadır.50 Komisyon, ulusal ve uluslararası düzeyde insan hakları ile ilgili tüm meselelerde görüş vermektedir. Komisyon bir yandan hükümetin yasa tasarısı, tüzük, politika ve program oluşturmasında rol oynamakta, diğer yandan idari uygulamalarda insan haklarına saygı gösterilip gösterilmediğini kontrol etmektedir.51 Komisyon diğer ülkelerdeki benzer kurumlarla görüş alışverişinde bulunmaktadır. BM, AK ve AGİT kapsamındaki çeşitli toplantıları izlemekte ve insan hakları konularında seminerler düzenlemektedir. Komisyon her yıl insan hakları ödülü vermektedir.52 Komisyon’un görev ve yetkileri şunlardır: İnsan hakları ve insani yardım konularında Başbakana ve ilgili bakanlara görüş bildirmek, İnsan hakları ve insani yardım konuları ile uğraşan kamu veya kamu haricindeki kurum ve kuruluşlar arasında görüş alış verişini teşvik etmek, İnsan hakları alanındaki uluslararası yükümlülükler uyarınca Fransa adına uluslararası kuruluşlara sunulan belgelere ihtiyaç duyulduğu ölçüde katkıda bulunmak, Irkçılık ve yabancı düşmanlığının Fransa’daki tezahürleri konusunda Başbakana yıllık raporlar sunmak, Başbakan veya bakanların talepleri üzerine belirli konularda araştırma yapmak, görüş bildirmek, 48 Adalet Bakanlığının 13.02.2009 tarihli bilgi notu, s. 3-4. Paris Büyükelçiliğinin 08.11.1999 tarihli bilgi notu, s. 5-6. 50 Adalet Bakanlığının 09.01.2009 tarihli bilgi notu, s. 3. 51 Dışişleri Bakanlığının 30.07.1997 tarihli ve FIL22549.XXX bilgi notu, s. 1. 52 Paris Büyükelçiliğinin 08.11.1999 tarihli bilgi notu, s. 6. 49 69 İnsan hakları ve insani yardım konularında alınabilecek tedbirler hakkında ilgili makamlarım dikkatini çekmek, bu çerçevede; insan haklarıyla ilgili uluslararası bir belgenin imzalanmasını veya onaylanmasını önermek, ulusal mevzuatın uluslararası uyumlu hale getirilmesi hususunda önerilerde bulunmak, ırkçılık ve yabancı düşmanlığı ile mücadele çerçevesinde eylem planları hazırlamak, İnsani yardım konularında acil müdahale gerektiren durumlarda hükümetin dikkatini çekmek, İnsan hakları eğitimi konularında kamuoyunu bilgilendirmek.53 Komisyon ayrıca resmi makamlar ile çeşitli sivil toplum kuruluşları temsilcileri ve insan hakları konusundaki çalışmalarıyla tanınan kişiler arasındaki işbirliğini kolaylaştırmaktadır. Komisyon görüşlerini kamuya açıklayabilir. Başkan, Komisyonun ele aldığı konularla ilgili Bakanlıklardan bir rapor ya da bir etüd isteyebilir. Komisyon, BM ve diğer uluslararası kuruluşlarca düzenlenen, insan haklarına ilişkin toplantılara katılır.54 2. Teşkilat ve Mali Kaynaklar Komisyon Başbakanlık bünyesinde teşkilatlanmıştır.55 Genel Kurul, Yönetim Kurulu ve alt komisyonlar şeklinde örgütlenmiştir.56 Yönetim Kurulu başkan, iki başkan yardımcısı ve genel sekreterden oluşmaktadır.57 Yönetim Kurulu, Komisyonu temsil etmekte ve toplantı gündemini ve zamanını belirlemektedir.58 53 Paris Büyükelçiliğinin 08.11.1999 tarihli bilgi notu, s. 1-2. “Fransa İnsan Hakları Ulusal Danışma Komisyonu” başlıklı bilgi notu. 55 Adalet Bakanlığının 09.01.2009 tarihli bilgi notu, s. 3. 56 Adalet Bakanlığının 13.02.2009 tarihli bilgi notu, s. 3-4. 57 “Fransa İnsan Hakları Ulusal Danışma Komisyonu” başlıklı bilgi notu. 58 Adalet Bakanlığının 13.02.2009 tarihli bilgi notu, s. 3-4. 54 70 Komisyonun Bürosu, Başkan, iki başkan yardımcısı ve genel sekreterden ibarettir. Genel Sekreter Başbakan tarafından atanır. (84-72 sayılı Kararname, m. 4, 5)59. Komisyon, bünyesinde kendine özgü sorunları incelemekle görevli alt komisyonlar oluşturabilir. Alt komisyonlar Komisyon Bürosu tarafından kurulur (84-72 sayılı Kararname, m. 7). Alt komisyonlar asgari ayda bir kez toplanmaktadır. Alt komisyonlar ilgili uzmanları dinleyebilmekte, idari birimlerden rapor isteyebilmekte, ziyaretler ve araştırmalar yapabilmektedir.60 Alt komisyonlarda, komisyona üye olamayan kişiler dinlenebilmekte ve mütalaalar kamuoyuna açıklanabilmektedir.61 Komisyonun dört alt komitesi bulunmaktadır: Eğitim Komitesi, Uluslararası Konular Komitesi, Hukuk Sorunları Komitesi, Etik Sorunlar Komitesi.62 Komisyonun mütalaaları dört alt komisyon tarafından hazırlanmaktadır. Ayda en az bir kez toplanan alt komisyonlar eğitim, uluslararası konular, hukuki konular ve etik konusunda görüşler ile meşgul olmaktadırlar.63 Genel Kurul toplantılarında, alt komisyonlarda hazırlanan mütalaalar ele alınmakta ve salt çoğunlukla oylanmaktadır.64 Komisyonun bütçesi Başbakanlık bütçesi içinde yer almaktadır.65 Hiçbir üye maaş almamaktadır.66 Komisyonun görevleri gereği yaptığı masraf 59 “Fransa Cumhuriyeti Başbakanlık İnsan Hakları Ulusal Danışma Kurulu 1993” başlıklı bilgi notu, çeviren: Müfit Erdoğan, Ocak 1999, s. 12. 60 “Fransa Cumhuriyeti Başbakanlık İnsan Hakları Ulusal Danışma Kurulu 1993” başlıklı bilgi notu, çeviren: Müfit Erdoğan, Ocak 1999, s. 13, 15. 61 Paris Büyükelçiliğinin 08.11.1999 tarihli bilgi notu, s. 4. 62 “Fransa İnsan Hakları Ulusal Danışma Komisyonu” başlıklı bilgi notu. 63 Dışişleri Bakanlığının 30.07.1997 tarihli ve FIL22549.XXX sayılı bilgi notu, s. 1-2. 64 Paris Büyükelçiliğinin 08.11.1999 tarihli bilgi notu, s. 4. 65 “Fransa İnsan Hakları Ulusal Danışma Komisyonu” başlıklı bilgi notu. 66 Dışişleri Bakanlığının 30.07.1997 tarihli ve FIL22549.XXX sayılı bilgi notu, s. 1-2. 71 ve harcamalar Başbakanlık bütçesinden karşılanmaktadır (84-72 sayılı Kararname, m. 7).67 3. Değerlendirme Danışma kurulu modeline verilebilecek en iyi örnekler arasında bulunan CNCDH en eski ulusal kurumdur.68 CNCDH aynı zamanda Avrupa’da ve dünyada en fazla üyeye sahip olan ulusal kurumudur. CNDCH’nin görevi öncelikle mevzuatı incelemek ve hükümete tavsiyede bulunmak noktasında yoğunlaşmaktadır.69 CNCDH, ayrıca hükümetle sivil toplum arasında iletişim kurma işlevini de yerine getirmektedir.70 A statüsünde akreditasyon derecesine sahip bulunmaktadır.71 Bununla birlikte, üyelerin Başbakanlık kararnamesi ile atandığı, yaptığı harcamaların Başbakanlık bütçesinden karşılandığı, dolayısıyla da kendi bütçesine sahip bulunmadığı, üyelerin ücret almadığı, yani profesyonel bir şekilde değil de gönüllülük esasına göre çalıştığı dikkate alındığında CNDCH’nin idari ve mali özerkliğe ve güçlü bir kurumsal yapıya sahip olmadığı görülmektedir. Bu nedenle de A derecesinde akreditasyon statüsüne sahip olmasını anlamak güçtür. CNCDH hakkındaki bu tereddütler tez yazarı tarafından Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığını 2009 yılında ziyaret eden ve ICC’de de görev yapmış olan DIHR yetkililerine iletilmiş ve kurumsal alt yapısı güçlü olmayan ve idari ve mali özerkliği haiz olmayan böyle bir kurumun nasıl olup da A statüsünü alabildiği sorulmuştur. Yetkililer bu soruya cevaben akreditasyon uygulamasının 67 ilk zamanlarında kriterlerin çok sıkı bir şekilde “Fransa Cumhuriyeti Başbakanlık İnsan Hakları Ulusal Danışma Kurulu 1993” başlıklı bilgi notu, çeviren: Müfit Erdoğan, Ocak 1999, s. 13. Ayrıca: Adalet Bakanlığının 13.02.2009 tarihli bilgi notu, s. 3-4. 68 Morten Kjaerum, National Human Rights Institutions Implementing Human Rights, Danish Institute for Human Rights, Denmark 2003, s. 8. 69 Gauthier De Beco, “Avrupa’da Ulusal İnsan Hakları Kurumları”, Human Rights Law Review, Vol. 7, Issue 2, pp. 331-370, 2007, İnsan Hakları Ortak Platformu (İHOP) çevirisi, İnsan Hakları Ortak Platformu (İHOP) Ulusal İnsan Hakları Kurumları Referans Materyali, s. 12 ve dipnot 52, s. 17, 20 70 Pohjolainen, a.g.e., s. 17. 71 Chart of the Status of National Institutions, s. 5. 72 uygulanmadığını bu yüzden kimi ulusal kurumların Paris Prensipleri ile tam uyumlu olmasa dahi A statüsünü alabildiği CNCDH’nin de bu şekilde akredite edildiği, ancak artık akredite edilmiş kurumların durumlarının da periyodik olarak tekrar değerlendirildiğini,72 durumun farkında olan CNCDH’nin bunun öncesinde mevzuatını değiştireceğini ve kendini Paris Prensipleri ile tam olarak uyumlu hale getireceğini belirtmişlerdir. Bu çerçevede CNCDH mevzuatında şu değişiklikler yapılmıştır: Öncelikle 13.07.1990 tarihli, 90-615 sayılı ve 05.03.2007 tarihli, 2007-292 sayılı Kanunlarla daha önce statüsü kararname ile belirlenmiş olan CNCDH kanuni bir statüye kavuşturulmuştur. 26.07.2007 tarihli ve 2007-1137 sayılı Kararname ile de üyelerin Başbakan tarafından yüksek idare mahkemesi başkan yardımcısı ile yüksek adliye ve bütçe mahkemeleri başkanlarına danışılarak atanacağı ve görevden alınamayacağı esası getirilmiştir. Ayrıca genel sekreterlik yeniden düzenlenerek genel sekreterle birlikte üç hukuk danışmanı ve iki idari asistandan oluşacağı ve koordinasyonun sağlanması ve sekretarya hizmeti verilmesiyle görevli olacağı hükme bağlanmıştır.73 Bu düzenlemelerle CNCDH kanuni bir statüye sahip kılınmış ve genel sekreterlikte yapılan düzenleme ile kurumsal yapısı nispeten güçlendirilmiş olmakla birlikte üyelerin ücret almaması ve bütçenin Başbakanlık tarafından karşılanması gibi temek konularda herhangi bir değişiklik olmamıştır. Bununla birlikte CNCDH Ekim 2007’de tekrar A statüsünde akreditasyon derecesi almıştır.74 72 ICC’nin yeni statüsünün 15. maddesine göre, A ststüsündeki tüm kurumlar 5 yılda bir periyodik akreditasyon değerlendirmesine tabifdir. Bkz: Association International Coordinating Committee of National Institutions for the Promotion and Protection of Human Rights Statute, Art 15 Periodic ReAccreditation (Executed By: Ms. Jennifer Lynch, Q.C. 30 July 2008, Amended at a General Meeting held at Nairobi, 21st October 2008, Amended at a General Meeting held at Geneva, 24th March 2009) 73 What is the CNCDH? (Erişim) http://www.cncdh.fr/rubrique.php3?id_rubrique=132 24.12.2009 11:29 74 Chart of the Status of National Institutions, s. 5. 73 D. Alman İnsan Hakları Enstitüsü 1. Kuruluş, Oluşum ve Görevler Alman İnsan Hakları Enstitüsü, Alman Federal Parlamentosunun 7 Aralık 2000’de oybirliği ile aldığı kararı takiben 8 Mart 2001’de kurulmuştur. Enstitü, Paris Prensipleri ile uyumlu bir ulusal insan hakları kurumu olarak akredite edilmiştir. İnsan haklarının korunmasına ve geliştirilmesine araştırma projeleri, siyasi danışmanlık, politika önerme, kamuya yönelik seminerler, uzman tartışmaları, konferanslar, dokümantasyon, kütüphane hizmeti ve eğitim programları vasıtasıyla katkıda bulunmaktadır. Enstitü ulusal ve uluslararası partnerlerle işbirliği yapmaktadır. Ulusal bir insan hakları kurumu olarak Enstitü sivil toplumun bir parçasıdır. Enstitü çalışmalarını BM insan hakları sözleşmeleri, Avrupa insan hakları sistemi ve Federal Almanya Cumhuriyeti Temel Kanunundaki temel haklara dayandırmaktadır.75 Alman İnsan Hakları Enstitüsünün Kuruluş Kanunu76, insan haklarını korumak ve geliştirmekle görevli bağımsız ulusal kurumlar kurulması tavsiyesinde bulunan 48/134 sayılı BM Genel Kurulu Kararına (Paris Prensipleri) ve AK Bakanlar Komitesinin Recommendation R (97) 14 sayılı Kararına atıfla başlamaktadır. Kanunun başlangıç kısmında, Enstitünün, mevcut devlet ve devlet dışı kurumlar ile ilişkisi bulunan bir sivil toplum kuruluşu 75 olarak, bu kurumların çalışmalarının desteklenmesi ve Leaflet about German Institute for Human Rights, ayrıca bakınız: Committee Against Torture, Consideration Of Reports Submitted By States Parties Under Article 19 Of The Convention, Third Periodic Reports Of States Parties Due In 1999, Addendum, Germany, [2 September 2002], Convention Against Torture And Other Cruel, Inhuman Or Degrading Treatment Or Punishment, CAT/C/49/Add.4, 8 July 2003, s. 5, p. 6; Report by the Commissioner for Human Rights Mr Thomas Hammarberg, On His Visit To Germany, 9 – 11 And 15 – 20 October 2006, Strasbourg, 11 July 2007, CommDH(2007)14, s. 10, p. 27-28; 76 Statutes of the German Institute for Human Rights, a registered Association (Revised version dated 29 November 2006), (Erişim) http://www.institut-fuermenschenrechte.de/webcom/show_article.php/_c-636/_nr-7/i.html, 17.07.2008 15:08 74 koordinasyonunda ve kurumlar arasında iletişim ve arabuluculuk sağlama konularında önemli bir rol yüklenmesinin öngörüldüğü ifade edilmektedir. Kanuna göre Enstitü Dernekler Kütüğü’ne kayıtlı bir dernektir. Kayıt bürosu Berlin’dir (Alman İnsan Hakları Enstitüsü Kanunu, Bölüm 1). Enstitü siyasi olarak bağımsızdır. Bağımsız olarak kendi inisiyatifiyle hareket eder. İdari organlarının üyelerinin çoğunun sivil toplum temsilcileri olması öngörülmüştür. Bunlar insan haklarıyla ilgili hükümet ve hükümet dışı kuruluşların görüşlerini çoğulcu bir şekilde yansıtacaklardır (Alman İnsan Hakları Enstitüsü Kanunu, Bölüm 3).77 Enstitünün 9 kurucu üyesinden; Üçü İnsan Hakları Forumu tarafından atanır (İnsan Hakları Forumu, dünyada ve Almanya’da, insan haklarını korumayı ve geliştirmeyi amaçlayan hükümet dışı kuruluşları (NGO) bir araya getiren bir platformdur. 2007 yılı Haziran ayı itibariyle Forumda 48 NGO bulunmaktadır. Forum, 1994’te Viyana’da düzenlenen Uluslarası İnsan Hakları Konferansını takiben kurulmuştur. 78), İkisi Alman Parlamentosu İnsan Hakları ve İnsani Yardım Komitesindendir, Üçü, sırasıyla uluslararası organizasyonlar, üniversiteler ve medya ile ilişkili bağımsız kişlerdir, Biri Federal Alman Hükümeti tarafından atanır (Bölüm 8). Enstitünün oy hakkına sahip üyeleri insan haklarının korunmasına ve geliştirilmesine bağlılıklarını mesleki ya da gönüllü faaliyetleriyle göstermiş gerçek 77 veya tüzel kişiler olmalıdır. Bunlar üyelik ücreti ödemekle Report by the Commissioner for Human Rights Mr Thomas Hammarberg, On His Visit To Germany, 9 – 11 And 15 – 20 October 2006, Strasbourg, 11 July 2007, CommDH(2007)14, s. 10, p. 27-28; 78 Forum Menschenrechte-network of German human rights organizations (Erişim) http://forummenschenrechte.de/cms/front_content.php?idart=225 10.10.2008 12:08 75 yükümlüdürler, ödeme miktarı ve tarihi Genel Kurul tarafından üyelik ücretleri listesinde gösterilir (Bölüm 8). Oy hakkından mahrum sponsor üyeler Enstitüye para yardımı veya başka türlü yardımlar yapan ya da ücretsiz hizmetler sunan gerçek veya tüzel kişiler olabilir. Bunlar üyelik ücreti ödemek zorunda değildirler (Bölüm 8). Enstitü Almanya ve yurtdışındaki insan hakları durumu hakkında bilgilendirme faaliyetlerinde bulunur ve insan hakları ihlallerinin önlenmesine ve insan haklarının korunması ve geliştirilmesine katkıda bulunur (Alman İnsan Hakları Enstitüsü Kanunu, Bölüm 2). Enstitü amaçlarını özellikle aşağıda belirtilen görevleri yerine getirmek suretiyle gerçekleştirir (Alman İnsan Hakları Enstitüsü Kanunu, Bölüm 2): Bilgilendirme ve dokümantasyon: Enstitü; parlamento üyeleri, kamu kurum ve kuruluşları, sivil toplum kuruluşları, akademisyenler, medya mensupları, hukuk uygulayıcıları ve ilgililerin bilgiye erişimini geliştirmek amacıyla internet temelli bir veritabanı kaydı tutar. Bunun yanı sıra, Federal Almanya Cumhuriyeti hukuki bilgi sistemine erişim sağlar ve Almanya’daki kütüphaneler ağına bilgisayar yoluyla ulaşımı temin eder. Aynı zamanda, insan hakları alanındaki temel eserler, antlaşmalar, içtihatlar, mekanizmalarının ve uluslararası parlamentoların insan hakları kararlarını koruma derleyen bir kütüphane kurmayı planlar. Araştırma: Enstitü insan hakları çalışmalarındaki yetkinliği geliştirmeye katkıda bulunmaya yönelik araştırmalarda bulunur; insan haklarını ihlal eden durumların önlenmesi, bunlardan kaçınılması ve bunlarla mücadele edilmesine ilişkin stratejiler geliştirmeye yönelik çalışmalar yapar ve bunları yayımlar. Enstitü, sinerji oluşturma amacıyla, mevcut akademik kurumlarla, siyasi danışmanlık yapan diğer ajanslarla ve siyasi vakıflarla işbirliğinde bulunur. 76 Siyasi danışmanlık: Enstitü diğer kişi, kurum ve kuruluşların yanı sıra, siyasi temsilcilere ve topluma, insan hakları konularında tavsiyede bulunur ve stratejiler önerir. Enstitü bunu kendi inisiyatifiyle yani re’sen ya da talep üzerine yapabilir. Ayrıca düzenlediği etkinlikler vasıtasıyla insan hakları konuları üzerinde akademisyenler ve politikacılar arasında diyalog sağlanması ve görüş alışverişinde bulunulmasına katkıda bulunur. İnsan hakları ile ilgili eğitim çalışmaları: Enstitü bu amaçla; insan hakları eğitimi milli koordinasyon merkezi olarak görev yapar, psikiyatrik kurumlar, hapishane hizmetleri ve polis yetkilileri gibi hassas alanlarda insan hakları eğitimi için eğitim programları ve araçları hazırlar, okul müfredatı için fikirler geliştirir, insan hakları ile ilgili konularda yetkinlik ilerletme ve sivil uyuşmazlık çözümleri ile meşgul uzmanlar için konu geliştirme faaliyetlerine katılır, insan haklarıyla ilgili etkinlikler, seminerler ve sempozyumlar düzenler. Uluslararası işbirliği: Esas itibariyle mevcut hükümet organları ve hükümet dışı organlarla işbirliğine odaklanır. Enstitünün uluslararası çalışmaları, aynı zamanda yurtdışındaki diğer mukabil kurumlarla etkileşimi ve AB, AK, AGİT ve BM insan hakları mekanizmalarının izlenmesini ve içerik açısından desteklenmesini de ihtiva eder. İşbirliği ve diyalogun desteklenmesi: İnsan Hakları Enstitüsü, iletişim ve halkla ilişkiler çalışmaları vasıtasıyla orta vadede, insan hakları çalışmalarında katalizör ve destekleyici bir rol oynar (Bölüm 2) 2. Teşkilat ve Mali Kaynaklar Enstitünün organları şunlardır (Bölüm 7): Genel Kurul, Mütevelli Heyeti, Yönetim Kurulu, 77 Gerektiğinde, özel bir konu ya da proje için atanabilen Danışma Kurulu (Bölüm 7) Enstitü, üyelik ücretleri, kamu tahsisatları ve özel yardımlar vasıtasıyla finanse edilir (Bölüm 5). Enstitünün kamu tahsisatları üç federal bakanlık tarafından finanse edilmektedir: Adalet, Dışişleri ve Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Bakanlıkları.79 Enstitünün Mütevelli Heyeti, sivil toplum, üniversite, medya ve siyaseti temsil eden 16 üyeden oluşmakta ve Enstitünün çalışma çerçevesini ve önceliklerini belirlenmektedir. Enstitünün siyasi bağımsızlığını güvence altına alma amacıyla, Enstitüyü finanse eden Bakanlıklara Mütevelli Heyetinde oy hakkı tanınmamıştır. Enstitüde ayrıca bir başkan ve bir başkan yardımcısından müteşekkil bir Yönetim Kurulu bulunmaktadır.80 3. Değerlendirme Alman İnsan Hakları Enstitüsü de enstitü modeline uygun bir ulusal kurumdur81. DIHR gibi araştırma ağırlıklı bir görev alanı bulunmaktadır.82 A statüsünde akreditasyon derecesine sahiptir.83 Tezde incelenen diğer kurumlardan farklı olarak bir sivil toplum kuruluşu gibi dernek şeklinde yapılandırılmıştır. 79 Leaflet about German Institute for Human Rights. ayrıca bkz: Committee Against Torture, Consideration Of Reports Submitted By States Parties Under Article 19 Of The Convention, Third Periodic Reports Of States Parties Due In 1999, Addendum, Germany, [2 September 2002], Convention Against Torture And Other Cruel, Inhuman Or Degrading Treatment Or Punishment, CAT/C/49/Add.4, 8 July 2003, s. 5, p. 6; Report by the Commissioner for Human Rights Mr Thomas Hammarberg, On His Visit To Germany, 9 – 11 And 15 – 20 October 2006, Strasbourg, 11 July 2007, CommDH(2007)14, s. 10, p. 27-28; 80 Leaflet about German Institute for Human Rights. ayrıca bakınız: Report by the Commissioner for Human Rights Mr Thomas Hammarberg, On His Visit To Germany, s. 10, p. 27-28; 81 Pohjolainen, “İnsan Hakları Ulusal Kurumlarının Geçirdiği Evrim Birleşmiş Milletlerin Rolü”, s. 19, d. 80 82 De Beco, “Avrupa’da Ulusal İnsan Hakları Kurumları”, s. 14. 83 Chart of the Status of National Institutions, s. 5. 78 Almanya’nın İşkence ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı ve Aşağılayıcı Ceza ve Muameleye Karşı Sözleşme çerçevesinde BM İşkenceye Karşı Komiteye sunduğu 3. dönemsel rapora ilişkin olarak anılan Komite tarafından yapılan değerlendirmede; Mart 2001’de bir odak noktası olarak ülkenin insan hakları alanındaki durumunu izlemekle görevli olan Alman İnsan Hakları Enstitüsü’nün kuruluşunun memnuniyetle karşılandığı ifade edilmiştir.84 AK İnsan Hakları Komiseri Thomas Hammarberg’in 09–11 ve 15–20 Ekim 2006 tarihlerinde Almanya’ya gerçekleştirdiği ziyarete ilişkin raporda; Enstitünün, Almanya’daki mevcut insan hakları koruma mekanizmalarını tamamlama noktasında temel bir role sahip bulunduğu, Enstitünün bağımsızlığının en önemli değeri olduğu, bu durumun kamuoyu bilincinin veya siyasi isteğin yeteri kadar ilgisini çekmeyen insan hakları konularını ele alma noktasında Enstitüyü eşsiz bir pozisyona soktuğu değerlendirmesinde bulunulmuştur. Raporda ayrıca, Enstitünün hâlihazırda oldukça sınırlı olan izleme fonksiyonlarının güçlendirilmesi, yapısal ve olaysal izleme yapabilme konusunda yetkilendirilmesi, insan haklarıyla ilgili mevzuat taslakları konusunda görüş bildirme yetkisinin geliştirilmesi, mevzuat taslakları konusunda zamanında bilgilendirilerek görüş ve tavsiye yayımlayabilmesi tavsiyelerinde bulunulmuştur.85 84 Conclusions and Recommendations of the Committee Against Torture: Germany. 11/06/2004, CAT/C/CR/32/7. (Concluding Observations/Comments), CAT Committee Against Torture ThirtySecond Session 3-21 May 2004, Consideration Of Reports Submitted By States Parties, Under Article 19 Of The Convention, Conclusions And Recommendations Of The Committee Against Torture Germany, CAT/C/CR/32/7, 11 June 2004 B/3/b, (Erişim) http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/(Symbol)/CAT.C.CR.32.7.En?Opendocument 13.10.2008 13:52 85 Report by the Commissioner for Human Rights Mr Thomas Hammarberg, On His Visit To Germany, s. 10-11, p. 29-30; 79 E. Ülkemizdeki İnsan Hakları Kurumları 1. Tarihsel Gelişim İnsan hakları alanında kurumsallaşma çalışmaları, dünyadaki gelişmelere paralel bir şekilde, ülkemizde de ivmesi giderek artan bir seyir izlemiştir.86 Bu konuda atılan adımlar aşağıda kısaca özetlenmiştir: 1990 yılında Türkiye Büyük Millet Meclisi bünyesinde bir İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu kurulmuştur.87 1991 yılından itibaren bir Devlet Bakanı insan haklarının takip ve koordinasyonu ile görevlendirilmeye başlanmıştır.88 1993 yılında, “İnsan Hakları Teşkilatı Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname” ile İnsan Hakları Yüksek Kurulu ile İnsan Hakları Teşkilatı Müsteşarlığından oluşan bir insan hakları teşkilatının kurulması öngörülmüştür. Bu teşkilat Başbakana bağlı olacak, Başbakan bu teşkilatın yönetimi ile ilgili yetkilerini gerekli gördüğü takdirde bir devlet bakanı eliyle kullanabilecekti. Teşkilat, genel olarak insan haklarını korumak ve geliştirmek, insan haklarının kurumsallaştırılması için gereken önerileri oluşturmak, ulusal ve uluslararası düzeydeki gelişmeleri izlemek, kamuoyunu ve yetkilileri bilgilendirmek, insan hakları konusunda koordinasyonu sağlamak, bu konuda eğitim önerileri hazırlamak ve yapılacak eğitime yardımcı olmak, insan hakları ihlallerini belirlemek ve çözüm önerilerinde bulunmakla görevlendirilmişti. Yüksek Kurul Başbakan veya görevlendireceği devlet bakanının başkanlığında yedi üyeden oluşmaktaydı. Üyeler TBMM 86 2007 Yılı Türkiye İnsan Hakları Raporu (TİHR-2007), Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı, Ankara, 2 Temmuz 2008, s. 5. 87 05.12.1990 tarihli ve 3686 sayılı İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu Kanunu 08.12.1990 tarihli ve 20719 sayılı RG’de yayımlanıştır. 88 TİHR-2007, sayfa 5. 80 İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu, Bakanlar Kurulu, Adalet Bakanlığı, Üniversitelerarası Kurul, Türkiye Barolar Birliği ve Türk Tabipler Birliği tarafından seçilmekteydi.89 Ancak söz konusu KHK, dayandığı yetki kanununun iptali dolayısıyla, içeriğine ilişkin bir değerlendirme yapılmaksızın Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilmiştir. İptal davası başvurusunda kurulan teşkilatın kuvvetler ayrılığı prensibine aykırı olup hem yürütmeye, hem yargıya müdahale niteliği taşıdığı ve yargı bağımsızlığıyla 90 bağdaşmayacağı ileri sürülmüştür. 1997 yılında, bir Başbakanlık Genelgesi ile insan hakları ile ilgili konularda görevli Devlet Bakanının başkanlığında Başbakanlık, Adalet, İçişleri ve Dışişleri Bakanlığı Müsteşarlarının katılımıyla İnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulu teşkil edilmiştir.91 1998 yılında, danışma organı olarak çalışmak ve BM İnsan Hakları Eğitimi Dünya Programı amaçları doğrultusunda çalışmalar yapmak üzere İnsan Hakları Eğitimi On Yılı Ulusal Komitesi kurulmuştur.92 2000 yılında, insan haklarının korunmasını ve ihlâllerin önlenmesini sağlamak amacıyla İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları (İHK) oluşturulmuştur.93 Devlet teşkilatı içerisinde insan hakları alanında kurumsallaşma konusundaki en kapsamlı düzenleme Başbakanlık teşkilatı hakkındaki 3056 89 20.08.1993 tarihli ve 502 sayılı İnsan Hakları Teşkilatı Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname 06.09.1993 tarihli ve 21690 sayılı RG’de yayımlanmıştır. Söz konus KHK hakkında bir değerlendirme için bakını: Ali Yavuz Birincioğlu, “İnsan Hakları Alanında Yargı Dışı Koruma Mekanizmaları”, Başbakanlık Uzmanlık Tezi, Ankara 2008, s. 104-110. 90 Anayasa Mahkemesinin konuya ilişkin 06.10.1993 tarihli ve E: 1993/39, K: 1993/37 sayılı Kararı, 25.11.1993 tarihli ve 21769 sayılı RG’de yayımlanmıştır. 91 09.04.1997 tarihli ve 1997/17 sayılı Başbakanlık Genelgesi. 92 BM İnsan Hakları Eğitimi On Yılına İlişkin Birleşmiş Milletler Genel Kurul Kararı için bakınız: United Nations Decade for Human Rights Education, General Assembly Resolution 1994/184, United Nations, General Assembly, A/RES/49/184, 6 March 1995; İnsan Hakları Eğitimi On Yılı Ulusal Komitesi Yönetmeliği 04.06.1998 tarihli ve 23362 sayılı RG’de yayımlanmıştır. 93 İnsan Hakları Kurullarının Görev, Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Yönetmelik 02.11.2000 tarihli ve 24218 sayılı RG’de yayımlanmıştır. 81 sayılı Kanunda değişiklik yapan 4643 sayılı Kanunla gerçekleştirilmiştir.94 Anılan Kanunla Başbakanlık merkez teşkilatı içerisinde ana hizmet birimi olarak “İnsan Hakları Başkanlığı” (İHB) kurulmuştur.95 İnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulu “İnsan Hakları Üst Kurulu” (İHÜK) adı altında yeniden yapılandırılmış ve kanuni bir statüye kavuşturulmuştur.96 Söz konusu Kanunla, ayrıca, “İnsan Hakları Danışma Kurulu” (İHDK) nun oluşumu düzenlenmiş, ihlal iddialarını incelemek üzere de “İnsan Hakları İhlâli İddialarını İnceleme Heyetleri” (İHİİİH) oluşturulabilmesine olanak tanınmıştır. İHÜK, İHDK ve İHİİİH’nin sekretarya hizmetlerini yapmak görevi İHB’ye verilmiştir. 4643 sayılı Kanunun yürürlüğe girmesinden sonra yayımlanan yönetmeliklerle İHÜK, İHDK ve İHİİİH’nin kuruluşları, görev ve işleyişleri ile ilgili usul ve esaslar belirlenmiştir.97 2003 yılında, bilgi edinme başvurusuyla ilgili yapılacak itirazlar üzerine, verilen kararları incelemek ve kurum ve kuruluşlar için bilgi edinme hakkının kullanılmasına ilişkin olarak kararlar vermek üzere Bilgi Edinme ve Değerlendirme Kurulu kurulmuştur.98 94 TİHR-2007, sayfa 5. 12.04.2001 tarihli ve 4643 sayılı Kanun 21.04.2001 tarihli ve 24380 sayılı RG’de yayımlanmıştır. 96 Başbakanlık Teşkilâtı Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabulü Hakkında Kanunda Değişiklik Yapılmasına Dair 626 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname ve Plan ve Bütçe Komisyonu Raporu (1/758), (Erişim) http://www.tbmm.gov.tr/sirasayi/donem21/yil01/ss609m.htm (24.07.2007 11:15) 97 İHÜK, İHDK ve İHİİİH yönetmelikleri 15.08.2001 tarihli ve 24494 sayılı RG’de yayımlanmıştır. 98 09.10.2003 tarihli ve 4982 sayılı Bilgi Edinme Hakkı Kanunu 24.10.2003 tarihli ve 25269 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır. Bilgi edinme hakkının başvuru yollarının ve hak arama hürriyetinin kullanılmasındaki ve dolayısıyla da temel hak ve hürriyetlerin korunmasındaki önemi hakkında: Bilgi Edinme Hakkı Kanunu Tasarısı Genel Gerekçesi, Bilgi Edinme Hakkı Kanunu Tasarısı ile Avrupa Birliği Uyum ve Adalet Komisyonları Raporları (1/632), (http://www.tbmm.gov.tr/sirasayi/donem22/yil01/ss248m.htm 13.12.2007 11:05); Sait Güran, “Hak Arama Özgürlüğünün İki Boyutu”, Anayasa Yargısı Dergisi, Cilt No:9 (1992) s. 29 (23-41); Cavidan Soykan, “Bir İnsan Hakkı Olarak Bilgi Edinme Hakkı”, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü (Siyaset Bilimi), Ankara 2006, s.38; İnsan Hakları : Temel Bilgiler, Koruma Mekanizmaları, İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları, 1. Baskı, 2006, Ankara, Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı, s.118. 95 82 Yine 2003 yılında, İHK’lar son mevzuat değişiklikleri doğrultusunda yeniden yapılandırılarak sivil toplum ağırlıklı ve eksenli bir oluşum gerçekleştirilmiştir.99 İnsan hakları alanında kurumsallaşma çalışmaları kapsamında ülkemizde son zamanlarda yaşanan en önemli gelişmelerden biri de, 2006 yılında 5548 sayılı Kanunla “Kamu Denetçiliği Kurumu”nun (Ombudsman) kurulması olmuştur. Kamu Denetçiliği Kurumu, anılan Kanun gereğince, kişilerin idarenin işleyişi ile ilgili şikâyetlerini, idarenin her türlü eylem ve işlemlerini; adalet anlayışı içinde, insan haklarına saygı, hukuka ve hakkaniyete uygunluk yönlerinden incelemek, araştırmak ve idareye önerilerde bulunmak üzere kurulmuştur. Kamu Denetçiliği Kurulu üyeleri, yani başdenetçi ve denetçiler 5 yıllık bir süre için TBMM Genel Kurulunca seçilmektedirler. Anılan Kanunla, Kamu Denetçiliği Kurumunun, TBMM Başkanlığına bağlı, kamu tüzel kişiliğini haiz ve özel bütçeli olması öngörülmüştür. Hiçbir organ, makam, merci veya kişinin, Başdenetçiye ve denetçilere görevleriyle ilgili olarak emir ve talimat veremeyeceği, genelge gönderemeyeceği, tavsiye ve telkinde bulunamayacağı hükme bağlanmak suretiyle Kurumun bağımsızlığı teminat altına alınmıştır.100 Ancak, Anayasa Mahkemesi, öncelikle söz konusu Kanunun Kamu Denetçiliği Kurumunun kuruluşunu düzenleyen geçici 1. maddesinin yürürlüğü durdurmuş, daha sonra da Kanunun tümünü iptal etmiştir. Bunun sonucu olarak Kamu Denetçiliği Kurumunun kurulması mümkün olamamıştır. Anayasa Mahkemesi, 5548 sayılı Kanunun iptaline ilişkin 25.12.2008 tarihli ve E. 2006/140, K. 2008/185 sayılı kararında şu gerekçelere yer vermiştir: Anayasa’nın 123. maddesi uyarınca, kamu tüzel kişisi olarak kurulan idari bir kurumun idari teşkilat yapısı içinde yer alması gerekmektedir. Kamu kurum ya da kuruluşlarının Anayasa’da öngörülen idari teşkilat yapısı dışında kurulması idarenin bütünlüğü ilkesiyle bağdaşmaz. İdari teşkilat içinde 99 TİHR-2007, s. 5. İHK yönetmeliği 23.11.2003 tarihli ve 25298 sayılı RG’de yayımlanmıştır. 28.09.2006 tarihli ve 5548 sayılı Kamu Denetçiliği Kurumu Kanunu 13.10.2006 tarihli ve 26318 sayılı RG’de yayımlanmıştır. 100 83 merkezi idare veya yerinden yönetim kuruluşları arasında yer alması gereken bir kurumun, merkezden yönetim ve yerinden yönetim esaslarına aykırı olarak idare dışında kurulması ve yasama organına bağlanması mümkün değildir. TBMM’nin Anayasa’da belirtilen görev ve yetkileri arasında Kamu Denetçiliği Kurumuna Başdenetçi ve denetçi seçme görev ve yetkisi bulunmadığı gibi adı geçen Kurumla TBMM arasında bu seçime olanak verecek Anayasa’dan kaynaklanan doğal sayılabilecek bir ilişki de söz konusu olmadığından Kanun Anayasa’nın 87. maddesi ile uyumlu değildir.101 Anayasa Mahkemesinin bu kararı dar ve çok katı bir pozitivist anlayış sergilediği gerekçesiyle eleştirilmiştir. Öncelikle TBMM’nin Anayasanın 87. maddesinde sayılan görev ve yetkileri sınırlı sayı prensibine tabi değildir. TBMM asli yasama yetkisine sahip bulunmaktadır. Diğer taraftan ombudsmanlık klasik devlet teşkilatlanması içerisinde belli bir yere konulamayan nevi şahsına münhasır bir müessesedir. Bu müessese idareyi idare dışından denetler ve bu denetimi de yasama organına bağlı olarak gerçekleştirir. Ombudsmanlık, mukayeseli hukuktaki örneklerinde olduğu gibi doğası gereği klasik anlamda idare içerisinde değerlendirilemez. Son olarak, anayasa yargısının varlık nedeni ve en önemli işlevi kişinin hak ve hürriyetlerini genişletmektir. Dolayısıyla anayasa yargısı organları hak ve hürriyetleri daraltıcı kararlar vermeleri ve yorumlarda bulunmaları durumunda varlık sebepleriyle çelişirler. Bununla birlikte, Anayasa Mahkemesi Kamu Denetçiliği Kurumu kurulmasının hukuk düzenine tamamen aykırı olduğunu söylememekte, bunun için Anayasada bir dayanak bulunmadığını ifade etmektedir. Bu durumda Anayasanın 123. maddesinde yapılacak bir değişiklikle sorun çözülebilecektir.102 Nitekim, 07.11.1982 Tarihli ve 2709 Sayılı Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının Bazı Maddelerinde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun Teklifi ile Kamu Denetçiliği Kurumunun kurulması öngörülmüştür. 101 Teklifin 9. maddesi ile Anayasanın 74. maddesi Anayasa Mahkemesinin konuya ilişkin 27.10.2006 tarihli ve E. 2006/140, K. 2006/33 sayılı yürürlüğü durdurma kararı 01.11.2006 tarihli ve 26333 sayılı RG’de, 25.12.2008 tarihli ve E. 2006/140, K. 2008/185 sayılı iptal kararı ise 04.04.2009 tarihli ve 27190 sayılı RG’de yayımlanmıştır. 102 E. Ethem Atay, “Türkiyede İnsan Haklarının Korunması ve Kamu Denetçiliği Kurumu”, Medeniyetler İttifakı Uluslararası İnsan Hakları Konferansı, 21-23 Mayıs 2009, Ankara, Temmuz 2009 Ankara, s. 116-119 (112-122). 84 değiştirilmekte ve TBMM Başkanlığına bağlı olarak kurulan Kamu Denetçiliği Kurumunun idarenin işleyişi ile ilgili şikâyetleri inceleyeceği hükme bağlanmaktadır. Maddeye göre Kamu Başdenetçisi TBMM tarafından dört yıllık bir süre için seçilecektir. Kamu Denetçiliği Kurumunun kuruluşu, görevleri, çalışması, incelemeler sonucunda yapacağı işlemler ile Kamu Başdenetçisi ve kamu denetçilerinin nitelikleri, seçimi ve özlük haklarına ilişkin usul ve esaslar kanunla düzenlenecektir.103 2006 yılında, ayrıca, İnsan Hakları Eğitimi On Yılı Ulusal Komitesi, İnsan Hakları Eğitimi Ulusal Komitesi adı altında daimi bir statüye kavuşturulmuştur.104 2009 yılında, kadın haklarının korunması ve geliştirilmesi amacıyla TBMM bünyesinde Kadın Erkek Fırsat Eşitliği Komisyonu kurulmuştur.105 Yukarıda ana hatlarıyla anlatılan süreç içerisinde ayrıca İçişleri ve Adalet Bakanlıkları başta olmak üzere çeşitli kurum ve kuruluşlar bünyesinde de insan hakları birimleri kurulmuştur.106 Yine değişik tarihlerde, tutuklular ve hükümlüler ile kadınlar, çocuklar ve engelliler gibi hassas grupların ve terör eylemleri veya terörle mücadele kapsamında yürütülen faaliyetler nedeniyle maddî zarara uğrayanların korunması amacıyla Ceza İnfaz Kurumları ve Tutukevleri İzleme Kurulları, Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü, Sosyal 103 07.11.1982 Tarihli ve 2709 Sayılı Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının Bazı Maddelerinde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun Teklifi, 9. madde, s. 23. 104 TİHR-2007, s. 5. İHEUK yönetmeliği 11.11.2006 tarihli ve 26343 sayılı RG’de yayımlanmıştır. 105 25.02.2009 tarihli ve 5840 sayılı Kadın Erkek Fırsat Eşitliği Komisyonu Kanunu 24.03.2009 tarihli ve 27179 sayılı RG’de yayımlanmıştır. Kadın erkek eşitliği mekanizmaları ve çeşitli ülke parlamentoları ile bölgesel kurumsal parlamentolardaki kadın erkek eşitliği komisyonları hakkında bakınız: Feride Eroğlu- Ayşe Asker, “Kadın erkek Eşitliği Mekanizmaları ve Çeşitli Parlamentolarda Kadın Erkek Eşitliği Komisyonları”, TBMM Araştırma Merkezi, Mayıs 2008. Eşitlik Kurumları ile ilgili olarak bakınız: Fatma Başterzi, “Eşitlik Kurumu: Bir Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Modeli”, TİSK Akademi 2007//I, Cilt 2, Sayı 3, sayfa 106-159; ayrıca: Ulaş Karan, Avrupa Birliği Ülkelerinde Ayrımcılık Yasağı ve Eşitlik Kurumları, (İHOP için Kapasite Geliştirme Derneği tarafından bastırılmıştır), Ankara, 2009 (275 sayfa). 106 Bu konuda bakınız: Kerem Altıparmak,: “Türkiye’de İnsan Haklarında Kurumsallaş(ama)ma”, Bürokrasi ve İnsan Hakları, Türkiye Barolar Birliği İnsan Hakları Araştırma ve Uygulama Merkezi Tarafından Dünya İnsan Hakları Günü Dolayısıyla Düzenlenen Açık Oturum, 10 Aralık 2006 Ankara, sayfa: 59-60. 85 Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu, Özürlüler İdaresi Başkanlığı ve Zarar Tespit Komisyonları gibi kurum ve kuruluşlar oluşturulmuştur.107 Tezin Danışman onayını takiben 22.01.2010 tarihinde Enstitüye sunulmasından sonra, ülkemizde insan hakları kurumsallaşması açısından önemli bir gelişme daha yaşanmıştır. Türkiye İnsan Hakları Kurumu Kanunu Tasarısı 28.01.2010 tarihinde TBMM Başkanlığına sunulmuş108, 11.02.2010 tarihinde de Anayasa ile Plan ve Bütçe Komisyonlarına sevk edilmiştir.109 Tasarı ile Paris Prensipleri ile uyumlu bir insan hakları teşkilatı kurulması amaçlanmaktadır. Kamu tüzel kişiliğini, idari ve mali özerkliği haiz Kurumun Türkiye İnsan Hakları Kurulu ve buna bağlı bir teşkilattan oluşması öngörülmektedir. Kurum genel olarak insan haklarını korumak ve geliştirmeye yönelik çalışmalarda bulunmak, bu çerçevede inceleme ve araştırmalar yapmak; raporlar hazırlamak, görüş, tavsiye ve önerilerde bulunmak, bilgilendirme, bilinçlendirme ve eğitim faaliyetleri gerçekleştirmek ve insan hakları ihlali iddialarını incelemek ve araştırmakla görevli olacaktır. Kurumun karar organı olan Türkiye İnsan Hakları Kurulu, onbir kişiden oluşmaktadır. Başkan ve üyeler Bakanlar Kurulunca seçilmektedir. Üye seçimlerinde ilgili sivil toplum, sosyal ve mesleki kuruluşların, düşünce akımlarının, üniversitelerin, uzmanların çoğulcu bir şekilde temsiline özen gösterilecektir. Üyelik yarı zamanlı bir görev olarak düzenlenmiştir. Kurulun asgari ayda bir toplanması, üyelere de fiilen görev yaptıkları gün sayısına göre ödemede bulunulması öngörülmüştür. Kurum görevlerinin gerektirdiği asli ve sürekli 107 14.06.2001 tarihli ve 4681 sayılı Ceza İnfaz Kurumları ve Tutukevleri İzleme Kurulları Kanunu 21.06.2001 tarihli ve 24439 sayılı RG’de; 27.10.2004 tarihli ve 5251 sayılı Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun 06.11.2004 tarihli ve 25635 sayılı RG’de; 24.05.1983 tarihli ve 2828 sayılı Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu 27.05.1983 tarihli ve 18059 sayılı RG’de; 25.03.1997 tarihli ve 571 sayılı Özürlüler İdaresi Başkanlığı Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname 30.05.1997 tarihli ve 23004 mükerrer sayılı RG’de; 17.07.2004 tarihli ve 5233 sayılı Terör ve Terörle Mücadeleden Doğan Zararların Karşılanması Hakkında Kanun 27.07.2004 tarihli ve 25535 sayılı RG’de yayımlanmıştır. 108 (Erişim) http://www.basbakanlik.gov.tr/docs/kkgm/kanuntasarilari/101-1712.doc 02.03.2010 14:08 109 (Erişim) http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/tasari_teklif_sd.onerge_bilgileri?kanunlar_sira_no=80776 02.03.2010 14:03; 86 hizmetler, insan hakları uzman yardımcıları ve uzmanları ile ihtiyaca göre belirlenecek diğer meslek personeli ve idari personel eliyle görülecektir. İnsan hakları uzmanlığı bir kariyer meslek olarak düzenlenmiştir. Ayrıca Kurumun sözleşmeli personel istihdam edebilmesi ve diğer kamu kurum ve kuruluşlarındaki personeli geçici olarak görevlendirebilmesine imkân tanınmıştır. Tasarı ile 4643 sayılı Kanunla kurulan insan hakları kurum ve kuruluşlarının, yani İHÜK, İHDK, İHİİİH ve İHB’nin kaldırılması öngörülmektedir. Türkiye İnsan Hakları Kurumu Kanunu Tasarısı ile gerekçesi ekte yer almaktadır. Bununla birlikte tasarı, tezin Enstitüye tesliminden sonra kamuoyuna açıklanması, tasarı olması nedeniyle TBMM Komisyonlarında ve Genel Kurulda değiştirilmesi ihtimalinin bulunması ve henüz kanunlaşmamış tutulmuştur. olması nedenleriyle tezin kapsamı dışında 110 2. Mevcut Kurumlar İnsan hakları alanında ülkemizde var olan mevcut kurumların ana hatlarıyla ele alınacağı bu başlık altında, ülkemizde insan hakları alanında genel anlamda görevli olan TBMM İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu, İn Hakları Üst Kurulu, İnsan Hakları Danışma Kurulu, İnsan Hakları İhlali İddialarını İnceleme Heyetleri ile İl ve İlçe İnsan Hakları Kurullarına değinilecektir. Belirli insan hakları konularında görevli olan Ceza İnfaz Kurumları ve Tutukevleri İzleme Kurulları, Zarar Tespit Komisyonları, Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü, Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu, 110 Tasarı hakkındaki bazı değerlendirmeler için bkz: Ulusal İnsan Hakları Kurumu Yasa Tasarısı Hakkında Ortak Görüş, (Helsinki Yurttaşlar Derneği, İnsan Hakları Derneği, İnsan Hakları ve Mazlumlar İçin Dayanışma Derneği, Türkiye İnsan Hakları Vakfı, Uluslararası Af Örgütü Türkiye Şubesi), 17 Şubat 2010 (Erişim) http://www.ihop.org.tr/ 02.03.2010 15:47; Kerem Altıparmak, Köprüden Önce Son Çıkış: Türkiye İnsan Hakları Kurumu Kanun Tasarısı’nın Eleştirel Değerlendirmesi, İnsan Hakları Çalışma Metinleri: XIII, AÜSBF İnsan Hakları Merkezi, Ankara, 2010 (67 sayfa); Rıza Türmen, “İnsan Hakları Kurumu Tasarısı”, Milliyet, 15.02.2010, s.18; Cüneyt Ülsever, “Demokratik Açılımın Neresindeyiz?”, Hürriyet, 17.02.2010, s.30; İbrahim Özden Kaboğlu, “İnsan Hakları, Olmasa da Olur”, Birgün, 18.02.2010, s.9. 87 Özürlüler İdaresi Başkanlığı gibi kurum ve kuruluşlar tezin kapsamı dışında tutulmuştur. a) TBMM İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu TBMM İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu, 05.12.1990 tarihli ve 3686 sayılı Kanunla kurulmuştur.111 Komisyonda siyasi parti grupları ile bağımsızlar Meclisteki üye sayıları ile orantılı olarak temsil edilmektedir. Komisyon başkanı, başkan vekilleri, sözcüsü ve kâtibi Komisyon üyelerince seçilmektedir (3686 sayılı Kanun, 3. madde). Komisyon genel olarak, insan hakları konusundaki gelişmeleri izlemek, Türkiye'nin insan hakları mevzuatı ve uygulamalarının, taraf olduğu uluslararası andlaşmalara, Anayasa ve Kanunlara uyumuna ilişkin çalışmalarda bulunmak, insan haklarının İhlâle uğradığına dair iddialar ile ilgili başvuruları incelemek veya gerekli gördüğü hallerde ilgili mercilere iletmek, yaptığı çalışmalar ve elde ettiği sonuçları kapsayan yıllık raporlar hazırlamakla görevlidir (3686 sayılı Kanun, 4. madde). İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu, görevleri ile ilgili olarak, bakanlıklar, mahalli idareler, üniversiteler ve diğer kamu kurum ve kuruluşları ile özel kuruluşlardan bilgi istemek ve buralarda inceleme yapmak, ilgililerini çağırıp bilgi almak yetkisine sahiptir (3686 sayılı Kanun, 5. madde). Komisyon, görevleri ile ilgili olarak hazırladığı raporları TBMM Başkanlığına sunar. Komisyon raporları Başbakanlık ve ilgili bakanlıklara da gönderilir (3686 sayılı Kanun, 6. madde). 111 05.12.1990 tarihli ve 3686 sayılı İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu Kanunu 08.12.1990 tarihli ve 20719 sayılı RG’de yayımlanıştır. 88 Komisyonun gerekli görmesi halinde; inceleme konusunun sorumluları hakkında genel hükümlere göre kovuşturma veya işlem yapılabilmesi için, TBMM Başkanlığınca Komisyon raporu ilgili mercie bildirilir (3686 sayılı Kanun, 6. madde). Komisyon, kendisine intikal eden başvuruların sonucu veya yapılmakta olan işlem hakkında başvuru sahibine en geç altmış gün içinde bilgi verir (3686 sayılı Kanun, 7. madde).112 TBMM bünyesinde kurulan ve milletvekillerinden oluşan İnsan Haklarını İnceleme Komisyonunun Meclisten ayrı bir varlığı, bütçesi ve personeli bulunmamaktadır. İnsan hakları ihlallerine ilişkin şikâyet ve başvuruları almak ve incelemek, ülkenin insan hakları açısından durumunu izlemek, ulusal mevzuat ve uygulamanın uluslararası standartlarla uyumunu sağlamak, ilgili kişilerden bilgi almak ve onları dinlemek, ilgili kurumlarda inceleme yapmak gibi önemli yetki ve görevlere sahip olmakla birlikte, bu yetki ve görevlerin ancak yeterli uzman personel ve mali kaynak vasıtasıyla ifa edilebileceği açıktır. Sadece milletvekillerinin Komisyon üyesi olabildiği ve üye olabilmek için insan hakları alanıyla ilgili herhangi bir özellik aranmadığı hususları da dikkate alındığında, TBMM İnsan Haklarını İnceleme Komisyonunun Paris Prensipleri çerçevesinde bir ulusal insan hakları kurumu olma niteliğine sahip bulunmadığı açık bir şekilde kendini göstermektedir. b) İnsan Hakları Üst Kurulu İHÜK, Başbakanlık Teşkilatı Hakkındaki 3056 sayılı Kanuna 12.04.2001 tarihli ve 4643 sayılı Kanunla eklenen ek 4. madde ile kurulmuştur.113 İnsan Hakları Üst Kurulunun Kuruluş, Görev ve İşleyişi ile İlgili 112 Komisyona yapılan başvurular ve nitelikleri konusunda bakınız: İzzet Eroğlu, İnsan Haklarının Parlamenter Denetimi, TBMM Kültür ve Sanat Kurulu Yayınları, Ankara 2007, s. 361-392. 113 12.04.2001 tarihli ve 4643 sayılı Kanun 21.04.2001 tarihli ve 24380 sayılı RG’de yayımlanmıştır. 89 Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik 15.08.2001 tarihli ve 24494 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır. İHÜK; Başbakanın görevlendireceği bir devlet bakanının başkanlığında; Başbakanlık, Adalet Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı, Dışişleri Bakanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı ve Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı müsteşarlarından teşekkül eder. Üst Kurul gerekli gördüğü takdirde ilgili kamu kuruluşları ile özel kuruluşların temsilcilerini toplantılarına katılmaya davet edebilir ve belirleyeceği konularda komisyonlar ve çalışma grupları kurabilir (3056 sayılı Kanun, ek 4. madde). Üst Kurul insan haklarının korunması ve geliştirilmesine yönelik idarî ve kanunî düzenlemelere ilişkin çalışmalar yapmak ve Başbakanlık ve bakanlıklar ile diğer kamu kurum ve kuruluşları için insan hakları konusunda tavsiye kararları vermekle görevlidir (3056 sayılı Kanun, ek 4. madde). İnsan Hakları Eğitimi Ulusal Komitesinde görev alacak öğretim üyesi ve temsilci gönderecek gönüllü kuruluşları seçmek, Komite çalışmalarını izlemek, değerlendirmek ve yönlendirmek ve İnsan Hakları Danışma Kurulunda görev alacak kurum ve kuruluş temsilcileri dışındaki üyeleri seçmek, çalışmalarını izlemek ve değerlendirmek, Üst Kurulun görevleri arasındadır (İHÜK Yön. 5. m.). Üst Kurul İnsan haklarıyla ilgili bakanlıkların müsteşarlarını bir araya getirmekle sorunların üst düzeyde ele alınmasına ve çözüm önerileri geliştirilmesine imkân vermektedir Bu yönüyle de insan haklarının korunması ve geliştirilmesinde oldukça önemli rol oynayabilecek bir potansiyele sahip bulunmaktadır. Bununla birlikte Üst Kurulun da ulusal insan hakları kurumu olarak nitelendirilemeyeceği izahtan varestedir. Zaten Üst Kurulun bu amaçla kurulmadığı 4643 anlaşılabilmektedir. sayılı Kanunun tamamının incelenmesinden 90 c) İnsan Hakları Danışma Kurulu İHDK, Başbakanlık Teşkilatı Hakkındaki 3056 sayılı Kanuna 12.04.2001 tarihli ve 4643 sayılı Kanunla eklenen ek 5. madde ile kurulmuştur. İHDK, anılan maddede aşağıdaki şekilde düzenlenmiştir: “İnsan haklarına ilişkin olarak ilgili Devlet kuruluşları ile sivil toplum kuruluşları arasında iletişim sağlamak ve insan haklarını kapsayan ulusal ve uluslararası konularda danışma organı olarak görev yapmak üzere, Başbakanın görevlendireceği bir Devlet bakanına bağlı olarak İnsan Hakları Danışma Kurulu oluşturulmuştur. Danışma Kurulu, insan hakları ile ilgili bakanlık, kamu kurum ve kuruluşları ile meslek kuruluşları temsilcileri, insan hakları alanında faaliyet gösteren sivil toplum kuruluşları temsilcileri ve bu alanda yayınları ve çalışmaları bulunan kişilerden oluşur. Danışma Kuruluna, kendi üyeleri arasından seçeceği bir başkan başkanlık eder. Danışma Kurulunun sekretarya hizmetleri İnsan Hakları Başkanlığınca yerine getirilir. Danışma Kurulunun giderleri Başbakanlık bütçesinden karşılanır.” İnsan Hakları Danışma Kurulunun Kuruluş, Görev ve İşleyişi ile İlgili Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik 15.08.2001 tarihli ve 24494 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır. “İnsan haklarına ilişkin olarak ilgili Devlet kuruluşları ile sivil toplum kuruluşları arasında iletişim sağlamak ve insan haklarını kapsayan ulusal ve uluslararası konularda danışma organı olarak görev yapmak” gibi çok önemli iki konuda görevlendirilen Danışma Kurulu, üye kompozisyonu açısından, 4643 sayılı Kanunla oluşturulan kuruluşlar arasında ulusal insan hakları kurumu nitelendirmesine en fazla yaklaşanı olmuştur.114 Kurulun bu amaçla 114 Bu konuda bkz: Abdurrahman Eren, Türkiye’de İnsan Haklarının Korunması: Uluslararası Koruma Mekanizmaları ve Ulusal İnsan Hakları Kurumlarının Rolü, Turhan Kitabevi Yayınları, Ankara 2007, s.927. 91 kurulduğu madde gerekçesinde de açıkça belirtilmiştir.115 İnsan hakları ile ilgili kamu, meslek ve sivil toplum kuruluşları temsilcileri ile insan hakları alanında yayınları ve çalışmaları bulunan kişilerden oluşan Kurul, başkanını kendi üyeleri arasından seçmektedir. Bununla birlikte, üyelerin sayısı, seçim usulü ve görev süreleri dâhil olmak üzere Kurulun kuruluş, görev ve işleyişleri ile ilgili usul ve esaslar Kanunla düzenlenmemiş, 4643 sayılı Kanunun geçici 2. maddesiyle yönetmeliğe havale edilmiştir. Bu durumun hem ulusal kurumlara ilişkin temel unsurların en azından kanunla düzenlenmesini öngören Paris Prensiplerine, hem de ulusal kurumların en nihayetinde idari yapılanmalar oldukları göz önünde bulundurulduğunda, idare hukukunun temel ilkelerinden olan ve Anayasamızda da ifadesini bulan idarenin kanuniliği ilkesi ile uyumlu olmadığı düşünülmektedir. Kurulun bir Devlet bakanına bağlı olması, ayrı bir idari, mali ve hukuki varlığının ve personelinin bulunmaması da kendisinin Paris Prensiplerine uygun bir ulusal insan hakları kurumu olarak nitelendirilmesini engellemektedir. Son olarak, Kurulun insan hakları ihlâli iddialarına ilişkin başvuru ve şikâyet alma ve bunları inceleme yetkisinin bulunmadığını da belirtmek gerekir. d) İnsan Hakları İhlâli İddialarını İnceleme Heyetleri İHİİİH, Başbakanlık Teşkilatı Hakkındaki 3056 sayılı Kanuna 12.04.2001 tarihli ve 4643 sayılı Kanunla eklenen ek 6. madde ile kurulmuştur. İHİİİH, anılan maddede aşağıdaki şekilde düzenlenmiştir: “İnsan hakları ihlâli iddialarını yerinde incelemek ve araştırmak üzere, Başbakanın görevlendireceği bir Devlet bakanına bağlı olarak heyetler oluşturulur. Heyetler; Başbakanlık, Adalet Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı, Dışişleri Bakanlığı, Millî Eğitim Bakanlığı ve Sağlık Bakanlığı temsilcileri ile 115 Başbakanlık Teşkilâtı Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabulü Hakkında Kanunda Değişiklik Yapılmasına Dair 626 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname ve Plan ve Bütçe Komisyonu Raporu (1/758), http://www.tbmm.gov.tr/sirasayi/donem21/yil01/ss609m.htm (24.07.2007 11:15) 92 insan hakları alanında çalışmalar yapan kişi ve meslek kuruluşları arasından inceleme ve araştırma yeri ve konusuna göre Başbakanın görevlendireceği bir Devlet bakanınca beş kişiden az olmamak üzere belirlenir. Heyetlere Başbakanlık temsilcisi başkanlık eder ve sekretarya hizmetleri İnsan Hakları Başkanlığınca yerine getirilir. Heyetlerde görev alacak bakanlık temsilcileri kurumlarınca, kişi ve meslek kuruluşları ise Başbakanın görevlendireceği bir Devlet bakanınca belirlenir. Heyetler, Başbakanın görevlendireceği bir Devlet bakanının onayı ile inceleme ve araştırma yaparlar ve inceleme ve araştırma sonuçlarını bir rapor halinde görevlendiren makama sunarlar. Heyetlerin giderleri Başbakanlık bütçesinden karşılanır.” İnsan Hakları İhlâli İddialarını İnceleme Heyetlerinin Kuruluş, Görev ve İşleyişi İle İlgili Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik 15.08.2001 tarihli ve 24494 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır Heyetler süreklilik arz etmemekte, araştırma yeri ve konusuna göre, beş kişiden az olmamak şartıyla ilgili kişiler ile kamu ve meslek kuruluşları temsilcileri arasından Devlet bakanınca belirlenmektedir. Heyetlerin görevi insan hakları ihlali iddialarının yerinde incelenmesi ve araştırılması ile sınırlıdır. İnceleme ve araştırma Devlet bakanının onayı ile yapılmakta ve sonuca ilişkin rapor Bakana sunulmaktadır. Uzman kişilerden oluşan bir heyetin İhlâl iddialarını yerinde etkin ve hızlı bir şekilde inceleyebileceği düşünülebilir. Ancak heyetin ne gibi yetkilere sahip olduğu Kanunda belirtilmemiştir. Bu durumda, heyet üyesi kamu görevlilerinin inceleme ve araştırma sırasında ancak kendi görevlerine ilişkin yetkileri kullanabilecekleri akla gelmektedir. Sonuç olarak İHİİİH de Paris Prensiplerine uygun bir yapılanma değildir. Diğer taraftan, İHİİİH’nin tamamen kâğıt üzerinde kaldığını, uygulamaya hiç geçirilmediğini de belirtmek gerekir.116 116 Eren, a.g.e., s.933. 93 e) İnsan Hakları Başkanlığı İHB, 12.04.2001 tarihli ve 4643 sayılı Kanunun Başbakanlık Teşkilatı Hakkındaki 3056 sayılı Kanunun mülga 17/A maddesini yeniden düzenleyen 2. maddesi ile kurulmuştur. Başkanlık, Başbakanlık ana hizmet birimi olarak insan haklarının korunması ve geliştirilmesine yönelik çalışmalarda bulunmak üzere kurulmuştur. Başkanlık genel olarak insan hakları ile ilgili konularda görevli kuruluşlar arasında koordinasyon sağlamak, insan hakları konusundaki mevzuat ve uygulamayı izlemek, aksaklıkların giderilmesine ve ulusal mevzuatın uluslararası belgelerle uyumlu hale getirilmesine ilişkin çalışmalarda bulunmak, kamu kurum ve kuruluşlarının insan hakları eğitim programlarının uygulanmasını izlemek, insan hakları ihlâli iddiaları ile ilgili başvuruları incelemek ve araştırmakla görevlidir. Başkanlık ayrıca İHÜK, İHDK, İHİİİH ve İHEUK’un sekretarya hizmetlerini yürütmektedir. İnsan haklarının korunması ve geliştirilmesi konusunda oldukça önemli görevler üstlenmekle birlikte, Başkanlık bu görevlerini etkin bir biçimde yerine getirmesi sağlayacak yetkilerden mahrumdur. Söz gelimi İhlâl iddialarının incelenmesi konusunda Başkanlığın ilgili kuruluş temsilcilerini ya da kişileri dinleyip dinleyemeyeceği, kişi, kurum veya kuruluşlardan bilgi veya belge isteyip isteyemeyeceği, bunların da istenenleri vermek zorunda olup olmadıkları konuları belirsizdir. Başbakanlığın ana hizmet birimi olması, dolayısıyla da Başbakanlıktan ayrı bir hukuki, idari ve mali bir varlığının, bütçesinin ve personelinin bulunmaması nedeniyle İnsan hakları Başkanlığının da Paris Prensiplerine uygun bir yapılanma olmadığı açıktır. f) İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları İHK’lar, insan haklarının korunması ve geliştirilmesi çerçevesinde, gerek vatandaşlarla bireyler olarak, gerek sivil toplum kuruluşlarıyla genel düzeyde, temasları kolaylaştırmak ve işbirliğini arttırmak amacına yönelik 94 olarak oluşturulmuştur. 02.11.2000 tarihli ve 24218 sayılı RG’de yayımlanan Yönetmelikle kurulan İHK’lar 23 Kasım 2003 tarihli ve 25298 sayılı RG’de yayımlanan Yönetmelikle yeniden yapılandırılmıştır. Anılan Yönetmelikle Kurulların kamu görevlisi ağırlıklı yapısı değiştirilmiş, sivil toplum eksenli ve ağırlıklı bir oluşum gerçekleştirilmiştir.117 Kurulların görevleri, çalışma usul ve esasları ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. İnsan haklarının korunması ve İhlâllerin önlenmesine ilişkin genel görevlerin yanı sıra Kurullar her türlü ayrımcılığın önlenmesi için gerekli çalışmaları yapmakla görevlendirilmiştir. İHK’lar mülki idare amirlerinin başkanlığında kamu görevlileri, sivil toplum kuruluşları, meslek odaları ve siyasi parti temsilcilerinden oluşmaktadır. Kurul Başkanı gerekli gördüğü durumlarda ilgili kamu veya özel kuruluş temsilcilerini veya kişileri de toplantıya çağırabilmektedir (İHK Yön., 5. ve 6. m.). Türkiye genelinde il ve ilçe merkezlerinde bulunan her bir kurulun bünyesinde “İnsan Hakları Danışma ve Başvuru Masası” oluşturulmuştur. Masaya gelen başvurularla ilgilenmek üzere her bir masada hukuk formasyonuna sahip ya da halkla ilişkiler konusunda uzman bir memurun görevlendirilmesi öngörülmüştür (İHK Yön., 7. m.). İHK’lar; insan hakları ihlâli iddiaları ile ilgili başvuruları incelemek ve araştırmak, inceleme ve araştırma sonuçlarını değerlendirmek, ulaşılan sonuçları konusuna göre Cumhuriyet savcılıklarına ya da ilgili idari makamlara iletmek ve sonucunu takip etmekle görevlidir (İHK Yön, 13. m.). Kurullar aynı zamanda insan hakları alanında bilgilendirme, bilinçlendirme eğitim faaliyetleri gerçekleştirmek, kadın, çocuk, hasta ve özürlü hakları ile araştırmalar yapılmasını ve çözümler üretilmesini teşvik etmek, insan hakları uygulamalarını yerinde görmek amacıyla ilgili kurum ve kuruluşlara ziyaretler 117 Bu yöndeki bir değerlendirme için bakınız: The Functioning of the Judicial System in the Republic of Turkey, Report of an Advisory Visit 11 – 19 July 2004, by Paul Richmond Kjell Björnberg, European Commission, Brussels, sayfa 143. 95 gerçekleştirmek, her türlü ayrımcılığın önlenmesi için gerekli çalışmaları yapmakla da görevlidirler (İHK Yön., 9-12. m.). Kurullar üye tamsayılarının salt çoğunluğu ile toplanmakta ve toplantıya katılanların salt çoğunluğu ile karar almaktadır. Kararlara itirazı olan üyelerin karşı oy gerekçeleri, karar altında özet olarak kaydedilmektedir. (İHK Yön. 14. m.). Herhangi başka bir kişi, kurum veya kuruluşun kararlar üzerinde onama, veto ya da değişiklik yapma yetkisi bulunmamaktadır. İHK’lar da insan hakları alanındaki kamu ve sivil toplum temsilcilerinin bir araya geldiği daimi bir platform niteliği taşımakta bu özelliğiyle İHDK ve İHEUK’un yerel düzeydeki örneklerine benzemektedirler. Bununla birlikte Kurulların görevleri daha geniş ve ayrıntılı olarak belirlenmiştir. Diğer taraftan Kurul başkanları Kurul üyeleri tarafından seçilmemekte, mülki idare amirleri Kurullara Başkanlık etmektedirler. Kurulların hukuki dayanağı noktasında birtakım sıkıntılar mevcuttur.118 Kurulların kuruluş, görev ve işleyişlerini düzenleyen ve 23.11.2003 tarihli ve 25298 sayılı RG’de yayımlanan Yönetmelikte hukuki dayanak olarak Başbakanlık Teşkilatı Hakkındaki 3056 sayılı Kanunun ek 6. maddesine atıf yapılmaktadır. Bu madde ise yukarıda anlatılan İnsan Hakları İhlâli İddialarını İnceleme Heyetlerinin oluşumunu düzenlemektedir. Bilindiği gibi, idarenin belli bir alanda düzenleme yapabilmesi için kanuni bir dayanağa ihtiyacı olmakla birlikte, bu kanuni dayanakta idarenin düzenleme yapma yetkisinin açıkça öngörülmüş olması kural olarak zorunlu değildir.119 Bu noktadan hareketle, 4643 sayılı Kanunun bir bütün olarak Kurullar için kanuni bir dayanak teşkil ettiği ileri sürülebilir. Ancak, daha net ve belirgin bir kanuni dayanağın Kurulların görevlerini daha etkin bir biçimde yerine getirmelerine 118 Bu konuda bkz: EREN, a.g.e., s.937-939. Metin Günday, İdare Hukuku, İmaj Yayıncılık, 3. Baskı, Ankara-1998, s.159. Bu konuda ayrıca bkz: Ender Ethem Atay, İdare Hukuku, Güncelleştirilmiş İkinci Baskı, Turhan Kitabevi, Ankara 2009, s.79; aynı yazar, İdare Hukuku c.1, Gazi Kitabevi Ankara 2006, s. 39; A.Şeref Gözübüyük, Yönetim Hukuku, 13. Baskı, Turhan Kitabevi, Ankara 1999, 59-60, 273. 119 96 büyük katkılar sağlayacağı ve Kurulları daha sağlıklı bir hukuki statüye kavuşturacağı aşikârdır. Kurullar insan haklarının korunması ve geliştirilmesi noktasında özellikle ayrımcılıkla mücadele; bilgilendirme, bilinçlendirme ve eğitim; araştırma ve izleme ve ihlal iddialarını inceleme konularında önemli görevler üstlenmişlerdir. Bununla birlikte, İHB’de olduğu gibi bu görevlerini ifa için gereken yetkilerden mahrumdurlar. Söz gelimi ihlal iddialarının incelenmesi konusunda Kurulların ilgili kuruluş temsilcilerini ya da kişileri dinleyip dinleyemeyeceği, kişi, kurum veya kuruluşlardan bilgi veya belge isteyip isteyemeyeceği, bunların da istenenleri vermek zorunda olup olmadıkları konuları belirsizdir. Bu konulara ilişkin olarak Yönetmelikteki tek hüküm, 18. maddenin son fıkrasındaki Kurul kararlarının ilgili kamu kurum ve kuruluşları tarafından gecikmeksizin öncelikle ele alınıp sonuçlandırılacağına ilişkin düzenlemedir. Kurullara yöneltilebilecek bir diğer eleştiri de mülki idare amirlerinin başkanlık etmesi ve Kurul üyelerinin yarısına yakın bir kısmının Kurul başkanları tarafından belirlenmesidir. Yönetmelikte üyelik süresi ve teminatı hakkında herhangi bir hüküm bulunmamaktadır. Mahalli seviyede tüm ülke düzeyinde oluşturulmaları açısından Kurullar insan hakları kurumsallaşmasına yeni bir ivme ve açılım kazandırmışlardır. Bununla birlikte, özellikle belirli büyük merkezler haricinde, ülkemizde insan hakları konularıyla ilgilenen uzmanların, araştırmacıların ve sivil toplum kuruluşlarının azlığı, hatta birçok yerlerde bunların hiç bulunmayışı Kurulların etkin ve verimli çalışmalarının önündeki en büyük engeli oluşturmaktadır. Bu durum aynı zamanda Kurulların oluşum ve işleyişlerinde neden mülki idare amirlerinin etkin kılındığını ya da etkin kılınması gerektiğini bir ölçüde açıklamaktadır. Tüm bu olumsuzluklara rağmen yerel düzeydeki insan hakları sorunlarının tespiti ve giderilmesinde ve insan hakları bilincinin geliştirilmesinde Kurulların oynadığı büyük rol inkâr 97 edilemez. Bazı Kurulların bu konudaki özverili çalışmaları gelecek için güven vermektedir. Bunların yanında Kurullar, Danışma Kurulu ve Ulusal Komite örneklerinde olduğu gibi kamu ve sivil toplum temsilcilerini düzenli olarak buluşturan bir platform olmalarıyla da önemli bir fonksiyon icra etmektedirler.120 3. Değerlendirme Görüldüğü gibi, insan hakları alanında ülkemizde yasama organı ile merkezi idare teşkilatı bünyesinde ve yerel düzeyde çeşitli kurum ve kuruluşlar mevcuttur.121 TBMM’de milletvekillerinden oluşan bir İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu bulunmaktadır. Merkezi idare teşkilatında ise, insan haklarından sorumlu bakanın başkanlığında toplanan ve ilgili bakanlıkların müsteşarlarından oluşan İHÜK; insan haklarından sorumlu bakana bağlı olan ve ilgili kamu ve sivil toplum temsilcilerini bir araya getiren İHDK, ihlâl iddialarını yerinde incelemek ve araştırmak üzere, insan haklarından sorumlu bakana bağlı olarak ilgili bakanlıklar ile meslek kuruluşları temsilcileri ve kişilerden oluşan İHİİİH, insan hakları eğitimi konularında çalışmalar yapmak üzere İHÜK’e bağlı olarak kurulan ve insan hakları ile ilgili kamu kurum ve kuruluşları ile gönüllü kuruluş temsilcilerinden ve insan hakları alanında çalışmalarıyla tanınmış öğretim üyelerinden oluşan İHEUK, insan haklarının korunması ve geliştirilmesine yönelik çalışmalarda bulunmak üzere Başbakanlık bünyesinde bir ana hizmet birimi olarak kurulan İHB bulunmaktadır. Bunlara ek olarak merkezi idare bünyesinde, kadınlar, çocuklar ve engelliler gibi hassas grupların haklarının korunması konularında 120 Bazı Kurullar hakkındaki akademik çalışmaları için bakınız: Aslı Işık, “Türkiye’de İnsan Hakları İle İlgili Kurumsal Yapının Güçlendirilmesi Girişimleri: Antalya İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları Örneği”, Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi Anabilim Dalı, Antalya, 2005. Kemal Kızılkaya, “İl-İlçe İnsan Hakları Kurulları ve Mardin Uygulaması”, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı, Ankara 2007 121 Bu yöndeki bir değerlendirme için bakınız: Irkçılık ve Hoşgörüsüzlüğe Karsı Avrupa Komisyonu Üçüncü Türkiye Raporu (Kabul edilme tarihi 25 Haziran 2004), CRI(2005)5, Version turque, Turkish version, Strasbourg, 15 Şubat 2005, s. 30, p. 113. 98 görevli Başbakanlığa bağlı Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu, Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü ve Özürlüler İdaresi Başkanlığı ve çeşitli kamu kurum ve kuruluşları bünyesinde insan hakları birimleri bulunmaktadır. Yerel düzeyde ise, insan haklarının korunması ve geliştirilmesi konularında genel görevli İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları ile özel görevli Zarar Tespit Komisyonları ve Ceza İnfaz Kurumları ve Tutukevleri İzleme Kurulları bulunmaktadır. Ülkemizde, kuruluşları, görevleri ve işleyişleri açısından farklılıklar gösteren bu kadar çok kurumun varlığı insan haklarının korunması ve geliştirilmesi açısından büyük bir güvence teşkil etmekle birlikte, Paris Prensiplerine uygun bir kurumsal yapının varlığından söz etmek mümkün değildir.122 İnsan haklarının korunması amacıyla var olan mevcut yapılanmanın yanında Paris Prensiplerine uygun bir insan hakları kurumunun kurulmasının gerekli olup olmadığı, eğer böyle bir kurum kurulacak ise bunun şeklinin, oluşumunun, görev, yetki ve işleyişinin nasıl belirleneceği, sözgelimi ayrı birer kamu denetçiliği ve insan hakları kurumları mı olacağı ya da bunların tek bir yapılanma içinde mi yer alacağı konuları cevaplanması gereken soruların başında gelmektedir. Yukarıda da ifade edildiği gibi, ülkemizde Paris Prensiplerine uygun bir insan hakları yapılanması bulunmamaktadır. Bununla beraber, kurumsal kapasitelerinin güçlendirilmesi gerekliliği açık olmakla birlikte, var olan kurumlardan birçoğu mevcut halleriyle de büyük bir boşluğu doldurmakta ve önemli görevler ifa etmektedirler. Diğer taraftan, ülkemizde Paris Prensiplerine uygun bir insan hakları yapılanması oluşturulmasının tercih edilmesi halinde, bu durumun mutlak anlamda mevcut kurumları olumsuz yönde etkileyeceği düşünülmemelidir. Her şeyden önce ulusal insan hakları 122 Eren, a.g.e., s. 888. Bu konuda ayrıca bkz: Commission of the European Communities, Turkey 2008 Progress Report, Brussels, 05.11.2008, Sec(2008) 2699 Final, s. 12-13, 69. 99 kurumları mevcut yapının yerini alan ve onların alternatifi olan değil, onları destekleyen ve tamamlayan oluşumlardır. Bazı kurumların yeni durum karşısında revize edilmesi gerekebilirse de birçok kurumun da mevcut haliyle var olabileceği, hatta var olması gerektiği açıktır. Ulusal insan hakları kurumu ile insan haklarının korunması ve geliştirilmesiyle görevli diğer kamu kurum ve kuruluşları arasındaki etkin işbirliği ve iletişim insan haklarının korunması ve geliştirilmesi çabalarına önemli katkılar sağlayacaktır.123 4. Nasıl Bir İnsan Hakları Kurumu? Ülkemiz İçin Bir Model Önerisi Yukarıda değişik başlıklar altında sıklıkla ifade edildiği gibi, insan hakları ulusal kurumları hakkındaki genel ilkeleri belirleyen Paris Prensipleri ülkelerin nasıl bir insan hakları kurumu kurmaları gerektiği konusunda belirli bir model ortaya koymamakta, bu konudaki tercihi ülkelerin kendisine bırakmaktadır. Bu husus Viyana Deklarasyonu ve Eylem Planında da ifadesini bulmuş ve bu konuda her devletin, ulusal düzeyde kendi özel gereksinimlerine en uygun yapılanmayı seçme hakkına sahip olduğu ifade edilmiştir.124 Bu durumun doğal bir sonucu olarak, ülkeler insan hakları kurumlarını oluştururlarken siyasi, sosyal ve hukuki yapılarını, anayasal ve idari gelenek ve teamüllerini ve bu konudaki tecrübe ve birikimlerini göz önünde bulundurmaktadırlar. Değişik ülkelerde, değişik tip ve modellerde insan hakları ulusal kurumlarının varlığına yukarıda değinilmişti. Kimi ülkeler insan hakları alanında görevli birçok kuruma; söz gelimi ayrı ayrı yapılandırılmış 123 Fatih Aydın, “Türkiye’de İnsan Hakları Kurumları”, (Erişim) http://www.turkhukuksitesi.com/makale_649.htm 23.07.2009 10:25. Yazarın İnsan Hakları Başkanlığı tarafından hazırlanan bilgi notlarında ve raporlarda yer alan insan hakları ulusal kurumlarına ve ülkemizdeki kurumsallaşma çalışmalarına ilişkin bilgilere esas teşkil eden bu çalışması Temmuz 2007’de İnsan Hakları Başkanlığına sunulmuştu. Yazarın bu çalışması 02.08.2007 tarihinde Türk Hukuk Sitesi internet sayfasında da yayımlanmıştır: http://www.turkhukuksitesi.com/makale_649.htm Söz konusu çalışma bilimsel çalışma ve tez yazımı esasları doğrultusunda revize edilerek güncellenmiş ve teze dahil edilmiştir. 124 Handbook, s. 5, p.. 30. 100 kamu denetçiliği, eşitlik ve ulusal insan hakları kurumları ile OPCAT gereğince tesisi gereken ulusal önleme mekanizmalarına sahip olabilirlerken kimi ülkeler bahsedilen bu kurumların bir kaçını tek bir çatı altında yapılandırabilmektedir. Söz gelimi Fransa’da insan hakları ulusal kurumu, eşitlik kurumu, kamu denetçiliği kurumu ve ulusal önleme mekanizması ayrı ayrı kurulmuşken İngiltere’de insan hakları ve eşitlik kurumu; İspanya ve Portekiz’de ise insan hakları ve kamu denetçiliği kurumu tek bir çatı altında yapılandırılmıştır. Bu durumda, ülkemiz için nasıl bir ulusal insan hakları kurumu modeli önerilebileceği konusunda, çok çeşitli seçenekler arasındaki en uç iki noktadan biri yukarıda belirtilen tüm kurumların tek bir çatı altında yapılandırılması, diğeri de, bu kurumların her birinin birbirinden bağımsız olarak kurulmasıdır. Bu iki uç nokta ile bunların arasındaki seçeneklerden hangisinin tercih edilmesi gerektiği ise siyasi ve hukuki olduğu kadar teknik bir tercih sorunu olarak karşımıza çıkmaktadır. Her iki uçtaki alternatifin de, yani insan hakları ulusal kurumu, eşitlik kurumu, kamu denetçiliği kurumu ve ulusal önleme mekanizmasının ayrı ayrı kurulması seçeneği ile bunların tümünün tek bir kurum bünyesinde oluşturulmaları tercihinin kendine özgü avantajları ve dezavantajları bulunmaktadır. Belirtilen bu kurumların ayrı ayrı oluşturulmaları durumunda her bir kurumun kendi görev alanında uzmanlaşarak daha etkin ve profesyonel bir biçimde faaliyet göstermeleri mümkün olmakla beraber, kurumlar arasında benzer yetki ve görevlere sahip olunmasının bir koordinasyon sorununu gündeme getirmesi, hatta görev ve yetki uyuşmazlıklarına yol açması kuvvetle muhtemel olacaktır. Ayrıca böyle bir tercih birbirine yakın faaliyet alanlarında birden çok teşkilatın oluşturulması nedeniyle kamu kaynaklarının etkin kullanılmadığı iddialarına da zemin hazırlayabilecektir. Kurumların tek bir çatı altında yapılandırılmasının tercih edilmesi halinde ise, çok geniş görev ve yetkilere sahip bir kurumun spesifik insan hakları konularında uzmanlaşması konusunda birtakım sıkıntılar 101 yaşanabilecek, ayrı kurumların alanına giren kimi görevler ön plana geçerek diğer görevlerin nispeten geri planda kalmasına yol açabilecektir. Ülkemizde kamu kurum ve kuruluşları bünyesinde insan hakları konularında görevli çok sayıda birimin varlığına rağmen Paris Prensiplerine uygun bir yapılanmanın mevcut olmadığına yukarıda değinilmişti. Ülkemizde halen bir kamu denetçiliği kurumu, eşitlik kurumu ve OPCAT’a henüz taraf olunmaması nedeniyle ulusal önleme mekanizması bulunmamaktadır. Dolayısıyla ülkemizin bu tür kurumlar konusundaki tecrübesizliği dikkate alındığında, ayrı ayrı kurumlar oluşturulması yerine sayılan tüm kurumların işlevlerini üstlenebilecek tek bir kurumun tesisinin yerinde olacağı düşünülmektedir. Ülkemizde Paris Prensipleri ile uyumlu bir insan hakları kurumu kurulurken dikkate alınması gereken bazı noktalar bulunmaktadır. İlk olarak, Paris Prensipleri ulusal insan hakları kurumlarının çoğulcu ve temsili bir yapıya sahip olmalarını öngörmekte, insan hakları ile ilgili siyasi, sosyal, sivil toplum güçlerinin yanısıra ve dini düşünce akımlarının temsilcilerinin de varlığını aramaktadır. Benzer bir şekilde OPCAT da ulusal önleme mekanizmalarının oluşumunda etnik ve azınlık grupların yeterli temsiline çaba gösterilmesini istemektedir. Dini düşünce akımları ile etnik ve azınlık grupların insan hakları ulusal kurumlarında ya da ulusal önleme mekanizmalarında temsili, konunun Anayasaya uygun olup olmadığı sorusunu gündeme getirebilecektir. Diğer taraftan, sivil toplum temsili konusu da ülkemiz açısından değişik sıkıntılar getirebilir. Bilindiği gibi ülkemizdeki sivil toplumun örgütlenmesi oldukça düşüktür. Örgütlü sivil toplum ise sivil toplumun tamamını temsil etmemekte, ancak onlar adına konuşma pozisyonunda bulunmaktadır. Dolayısıyla ülkemiz açısından sivil toplum örgütlerinin kurumdaki temsiline ağırlık verilmesi gerçek sivil toplumun ihmal edilmesi sonucunu doğurabilecektir. Diğer taraftan bazı sivil toplum örgütlerinin de belli önyargı ve kabullenmelerle malul olduğu, bazılarının da, işin doğası gereği kendi önceliklerinin bulunduğu da malumdur. Dolayısıyla 102 sivil toplum kuruluşlarının temsili konusunda hassas ve dengeli olunmalı, son derece objektif kriterler getirilmelidir. Paris Prensipleri, insan hakları ulusal kurumlarının üyelerinin seçimi konusunda herhangi bir öneri getirmemektedir. Yukarı da da belirtildiği gibi, üyeler Almanya ve Danimarka’da çeşitli kişi, kurum ve kuruluşlar; Fransa’da Başbakan, İngiltere’de ise Devlet Bakanı tarafından seçilmektedir.125 Ülkemiz için üyelerin belirli bir oran nispetinde TBMM, Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulu tarafından seçilmesi düşünülebilir. Ancak, yukarıda da belirtildiği gibi, Kamu Denetçiliği Kurumuna TBMM tarafından üye seçilmesinin Kanunun iptal gerekçelerinden biri olduğu unutulmamalıdır. 126 Üye sayısı konusunda da Paris Prensipleri herhangi bir düzenleme getirmemiştir. Üye sayısının hem çoğulculuğu sağlayacak, hem de kurumun çalışmalarını güçleştirmeyecek bir şekilde belirlenmesi gerekmektedir. Ülkemiz açısından asgari 10, azami 20 civarında üyeli bir kurumun uygun olacağı düşünülmektedir. Üyelerde insan hakları alanında belirli bir eğitim ve mesleki tecrübeye ve yaşa sahip olma şartı aranmalı, kurumsal yapının devamlılığının sağlanması amacıyla dört veya beş yıl gibi makul bir üyelik süresi öngörülmeli ve sonrasında bir kez daha üye olabilmek mümkün olmalıdır. Bu konudaki açıklamalara son verilmeden önce hatırlatılması gereken bir husus hâlihazırda ülkemizi Tezde ele alınan insan hakları yapılanmalarını kurmaya zorlayan hiçbir hukuki mekanizmanın bulunmadığıdır. Yukarıda da belirtildiği gibi, Paris Prensipleri bağlayıcı bir niteliğe sahip olmayıp ülkeleri insan hakları ulusal kurumları kurmaya ve mevcut olanları güçlendirmeye teşvik etmektedir. Eşitlik Kurumları AB üyesi ülkeler için söz konusudur. 125 Danimarka İnsan Hakları Enstitüsü Tezin 55-59, İngiltere Eşitlik ve İnsan Hakları Komisyonu 6164, Fransa İnsan Hakları Ulusal Danışma Komisyonu 65-71, Alman İnsan Hakları Enstitüsü 73-77. sayfalarında incelenmiştir. 126 5548 sayılı Kamu Denetçiliği Kurumu kurulmasına ilişkin 5548 sayılı Kanun ve bu Kanunun iptaline ilişkin 25.12.2008 tarihli ve E. 2006/140, K. 2008/185 sayılı Anayasa Mahkemesi kararı Tezin 82-84. sayfalarında incelenmiştir. 103 OPCAT ise taraf ülkeleri bağlamaktadır. Aynı durum kamu denetçiliği kurumu için de söz konusudur. Dolayısıyla ülkemiz bu kurumları tesis edip etmemek noktasında en azından hukuki anlamda kendi değerlendirmesine, tercih ve takdirine bağlı bulunmaktadır. SONUÇ İnsan haklarının korunması ve geliştirilmesiyle görevli ulusal kurumlar konulu tez çalışmasıyla ulaşılan sonuçların aşağıdaki şekilde özetlenebilmesi mümkündür: Temel hak ve hürriyetlerin yargı dışı siyasi veya idari mekanizmalarla korunması konusu nispeten yeni sayılabilecek bir olgudur. Tarihsel gelişim süreci içinde, temel hak ve hürriyetlerin sadece anayasal ve yasal düzenlemeler ile yargısal yollar ve usuller vasıtasıyla korunamayacağı görülmüştür. Bu noktadan hareketle, yürütme veya yasama organı ile ilişkili olmakla birlikte toplumun tüm kesimlerinin temsil edilebileceği şekilde çoğulcu bir yapıya ve dış faktörlerden etkilenmesini önleyecek derecede idari ve mali özerkliğe sahip insan hakları kurumları kurulması fikri gündeme gelmiş ve dünyanın birçok ülkesinde bu tür kurumlar oluşturulmuştur.1 İnsan hakları alanında kurumsallaşma çabalarına ilişkin bu gelişmeler Birleşmiş Milletler tarafından da memnuniyetle karşılanmıştır. “Paris Prensipleri” olarak bilinen ve ulusal insan hakları kurumlarının kuruluş, görev ve işleyişlerine, yetki ve sorumluluklarına ilişkin ilkeler içeren 20.12.1993 tarihli ve 48/134 sayılı BM Genel Kurul Kararıyla, insan haklarını etkin bir şekilde koruyacak ulusal insan hakları kurumlarının kurulması, mevcut olanların ise güçlendirilmesi tavsiyesinde bulunulmuştur.2 Ulusal insan hakları kurumlarına ilişkin temel standartları ve genel çerçeveyi belirleyen söz konusu ilkelere ya da yaygın söyleyişle Paris Prensiplerine göre, ulusal kurumlar kanunla kurulmalı ve mümkün olduğunca geniş yetki ve görevlerle donatılmalıdır. 1 Bu konuda bkz: Morten Kjaerum, National Human Rights Institutions: Implementing Human Rights, Danish Institute for Human Rights, Denmark 2003, s. 5, 9; ayrıca: Birgit Lindsnaes ve Lone Lindholt, “National Human Rights Institutions-Standard Setting And Achievements”, Human Rights in Development Yearbook 1998-Global Perspectives and Local Issues, edited by Hugo Stokke and Arne Tostensen, Kluwer Law International (1998), Nordic Human Rights Publications, s. 3 (1-33) 2 İnsan Hakları: Temel Bilgiler, Koruma Mekanizmaları, İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları, 1. Baskı, 2006, Ankara, Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı, s.117 105 Ulusal kurumlar bu çerçevede özellikle insan hakları alanında incelemeler ve araştırmalar yapma, raporlar hazırlama, görüş bildirme, tavsiye ve önerilerde bulunma, bilgilendirme, bilinçlendirme ve eğitim faaliyetleri gerçekleştirme konularında görevlendirilmelidirler. Bunlara ek olarak ulusal kurumlara insan hakları ihlali iddialarına ilişkin başvuruları alma ve inceleme görev ve yetkisi de verilebilir. Ulusal kurumlarda, insan haklarının korunması ve geliştirilmesi alanında faaliyet gösteren sosyal ve sivil toplum güçlerinin çoğulcu temsiline imkan tanınmalıdır. Ulusal kurumlar, görevlerini bağımsız bir şekilde yerine getirebilmeleri için yeterli mali kaynaklara ve personele sahip kılınmalıdır.3 Bazı ülkeler, insan haklarının, ulusal düzeyde, insan hakları komisyonları veya ombudsmanlar gibi kurumlar oluşturularak korunması konusunda köklü bir geleneğe sahiptirler. Bununla birlikte, bu tür kurumların çoğu, 1980’lerden itibaren kurulmaya başlanmıştır.4 Birleşmiş Milletler tarafından aktif olarak teşvik edilen bu süreç, insan haklarının desteklenmesi konusunda ulusal ve uluslararası düzeyde giderek artan bir hareketlenmenin göstergesidir. Ulusal insan hakları kurumlarına giderek artan ilgi, son yıllarda pek çok ülkede yaşanan demokratikleşme ve reform süreçlerinde de gözlemlenebilir.5 1993’te İnsan Hakları Dünya Konferansı tarafından kabul edilen Viyana Beyannamesi ve Eylem Programı, her devletin, kendi ihtiyaçlarına en uygun bir insan hakları kurumu için gereken çerçeveyi seçme hakkını özellikle vurgulamıştır: 3 İnsan Haklarının Geliştirilmesi ve Korunması İçin Ulusal Kurumlar, 20.12.1993 tarih ve 48/134 sayılı Genel Kurul Kararı, (Bu kararın çevirisi AÜSBF İnsan Hakları Merkezi’nden, öğretim elemanları Yrd. Doç. Dr. Kerem Altıparmak ve Ar. Gör. Hasan Sayim Vural tarafından yapılmıştır.) (Erişim) http://ihm.politics.ankara.edu.tr/Belgeler/Metinler/Paris%20Ilkeleri.pdf s.3-6, 13.07.2007 19:49 4 Bu konuda bkz: Morten Kjaerum, “The Experiences Of European National Human Rights Institutions”, National Human Rights Institutions: Articles and Working Papers: Input To the Discussions on the Establishment and Development of the Functions of National Human Rights Institutions, Edited by Birgit Lindsnaes, Lone Lindholt, Kristine Yigen, The Danish Centre for Human Rights 2000, Denmark 2001, s. 114 (113-120). 5 Fact Sheet No.19, National Institutions for the Promotion and Protection of Human Rights, (Erişim) http://www.ohchr.org/english/about/publications/docs/fs19.htm, (13.06.2007, 09:55). 106 İnsan Hakları Dünya Konferansı, “ulusal kurumların statüsüne ilişkin ilkeler” doğrultusunda ulusal kurumların kurulmalarını ve güçlendirilmelerini teşvik eder ve her devletin, ulusal düzeyde kendi özel gereksinimlerine en uygun çerçeveyi seçme hakkının olduğunu tanır. (Viyana Deklarasyonu ve Eylem Programı, 1. Bölüm, 36. Paragraf)6 Bu hüküm, devletler arasındaki büyük farklılıkların, uluslararası insan hakları standartlarının uygulanması için oluşturulacak yapılara yansıtılması gerekliliğinin kabul edildiğinin açık bir ifadesidir.7 İnsan hakları ulusal kurumlarının yapıları ve oluşumları ile görev, yetki ve sorumlulukları ülkeden ülkeye değişiklik gösterebilmektedir. Bu nedenle, insan hakları ulusal kurumları kavramının kesin bir tanımı verebilmek en azından şimdilik mümkün görünmemektedir.8 Konuyla ilgili Birleşmiş Milletler çalışmalarında ve belgelerinde insan hakları ulusal kurumu terimi, anayasal bir hükümle ya da bir kanun veya kararname ile insan haklarını korumak ve geliştirmek amacıyla hükümetler tarafından oluşturulan organları ifade etmektedir.9 İnsan hakları ulusal kurumlarını sınıflandırmaya yönelik çalışmalar da tanımlama konusundakilere benzer sıkıntılarla karşı karşıya kalmıştır. Öncelikle; ulusal kurumların görevleri, oluşumları ve işleyişleri bir kurumdan 6 Vienna Declaration and Programme of Action, as adopted by the World Conference on Human Rights on 25 June 1993, sayfa 8, paragraph I/36, Distr., GENERAL, A/CONF.157/23, 12 July 1993, General Assembly, United Nations. (Erişim) http://www.unhchr.ch/huridocda/huridoca.nsf/(Symbol)/A.CONF.157.23.En 09/03/2009 15:43 7 National Human Rights Institutions: A Handbook on the Establishment and Strengthening of National Institutions for the Promotion and Protection of Human Rights, Professional Training Series No: 4, United Nations, New York and Geneva, 1995, s. 10, p. 63. 8 Gauthier De Beco, “Avrupa’da Ulusal İnsan Hakları Kurumları”, Human Rights Law Review, Vol. 7, Issue 2, pp. 331-370, 2007, İnsan Hakları Ortak Platformu (İHOP) çevirisi, İnsan Hakları Ortak Platformu (İHOP) Ulusal İnsan Hakları Kurumları Referans Materyali, sayfa 2. 9 Handbook s. 6, p. 39. Ayrıca bkz: Economic, Social and Cultural Rights Handbook for National Human Rights Institutions, Professional Training Series No. 12, United Nations, New York and Geneva, 2005, s. 31. Ayrıca bkz: National Human Rights Institutions Best Practice, Commonwealth Secretariat, s. 2. 107 diğerine önemli farklılıklar göstermektedir. Ana kategoriler altındaki değişik kurumlara bakıldığında bu farklılıklar daha da açık bir biçimde görülmektedir. Öte yandan mevcut bazı kurumlar belirli herhangi bir kategoriye birebir uymayabilmekte ya da kimi durumlarda aynı anda birden fazla kategoriye girebilmektedir. Diğer taraftan, ulusal kurumların biçimsel yapılarıyla işleyiş ve çalışmaları da farklılık gösterebilmektedir. Bu farklılıklar dünyadaki değişik hukuki teamülleri yansıtmaktadır.10 Yine de, tüm insan hakları kurumları temelde bazı ortak özelliklere sahiptir: Bu ortak özelliklerin belki de en önemlisi, tüm bu kurumların insan haklarının korunması ve geliştirilmesi amacıyla hükümetler (devletler) tarafından kurulmuş olmasıdır. Bir diğeri, bu kurumlardan görevlerini dış müdahalelere maruz kalmadan tarafsız bir biçimde yerine getiren ve diğer insan hakları aktörleri ile işbirliği içerisinde bulunan birer bağımsız insan hakları kuruluşu olarak çalışmalarının beklenmesidir.11 İnsan sınıflandırmalardaki ortak hakları ulusal noktalardan kurumları, hareketle dört tezde, başlık değişik altında incelenmiştir: İnsan hakları komisyonları, danışma kurulları, kamu denetçileri (ombudsman) ve insan hakları enstitüleri. Commonwealth ülkelerinde yaygın olan insan hakları komisyonları ayrımcılık karşıtı ve eşitliğe ilişkin mevzuatının uygulanmasına odaklanmaktadır..12 İnsan hakları ihlâli şikâyetleri almak ve incelemek komisyonların en önemli görevleri arasındadır.13 Fransa İnsan Hakları Ulusal Danışma Komisyonu örneğine dayanan danışma kurulları daha ziyade sivil toplum ile hükümet arasında iletişim kurma işlevi taşımaktadır. Genellikle başvuru almayan danışma kurulları daha çok insan hakları konularında çalışmalar yürütmek ve uzman desteği sağlamak yoluyla insan hakları 10 Kjaerum, National Human Rights Institutions Implementing Human Rights, s. 8. Anna-Elina Pohjolainen, İnsan Hakları Ulusal Kurumlarının Geçirdiği Evrim Birleşmiş Milletlerin Rolü, Danimarka İnsan Hakları Enstitüsü yayını, Ocak 2006, Çevirenler: Nevzat Kıraç, Özden, Naci Temeltaş, İnsan Hakları Ortak Platformu (İHOP) Ulusal İnsan Hakları Kurumları Referans Materyali,s. 16, d. 61 ve s. 19. 12 Pohjolainen, a.g.e., s. 16-17. 13 Handbook, s. 7, p. 49. 11 108 konularında hükümete yardımcı olurlar.14 İnsan hakları kamu denetçiliği klasik kamu denetçiliği ve insan hakları komisyonu modelinin özelliklerini birleştiren kurumları ifade etmektedir.15 İnsan hakları yönelimli bu yeni tür kamu denetçilerine örnek olarak genellikle İspanya ve Portekiz Kamu Denetçileri gösterilmektedir. Kamu idaresinin yasallığı ve adilliğine yoğunlaşan klasik kamu denetçiliği modeline nazaran insan hakları kamu denetçileri aynı zamanda insan haklarını yaygınlaştırma ve korumaya ilişkin açık bir yetkiyle de donatılmışlardır.16 İnsan Hakları Enstitülerinin ana çalışma konusu insan haklarıyla ilgili eğitim, bilgilendirme, araştırma ve dokümantasyon çalışmalarıdır.17 Bu tür kurumlara örnek olarak Danimarka ve Alman İnsan Hakları Enstitüleri gösterilebilir. İnsan hakları enstitüleri genellikle bireysel şikâyetleri incelememektedir.18 Ocak 2010 tarihi itibariyle ICC tarafından insan hakları ulusal kurumu olarak akredite edilen 91 kurum bulunmaktadır. Bunlardan 65 tanesi A, 1 tanesi A(R) (şartlı A), 16 tanesi B, 9 tanesi C akreditasyon statüsüne sahiptir.19 27 AB ülkesinden 16 ülkenin kurumu ICC tarafından akredite edilmiştir. Bunlardan 10 tanesi A, 5 tanesi B, 1 tanesi C akreditasyon statüsüne sahiptir. 11 AB ülkesinin ICC tarafından akredite edilmiş ulusal kurumu bulunmamaktadır. Bu ülkeler şunlardır: Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Estonya, Finlandiya, İsveç, İtalya, Kıbrıs Rum Kesimi, Letonya, Lituanya, Macaristan, Malta. 20 14 Pohjolainen, Pohjolainen, a.g.e., s. 17. Peter Vedel Kessing,: “Implementation of the Western Ombudsman Model in Countries in Democratic Transition”, National Human Rights Institutions: Articles and Working Papers: Input To the Discussions on the Establishment and Development of the Functions of National Human Rights Institutions, s. 131. 16 Pohjolainen, a.g.e., s. 17-18 ve d. 72. 17 Pohjolainen, a.g.e., s. 18-19. 18 Kjaerum, National Human Rights Institutions Implementing Human Rights, s. 8. 19 Chart of the Status of National Institutions, Accredited By The International Coordinating Committee Of National Institutions For The Promotion And Protection Of Human Rights, Accreditation Status As Of January 2010. İsveç’in 1999’da A statüsü ile akredite edilen Eşit Fırsatlar Ombudsmanının akreditasyon statüsü kurumların tek bir insan hakları ulusal kurumu içinde birleşmesi nedeniyle sona ermiştir. Bkz: Chart 15 109 Paris Prensipleri insan hakları ulusal kurumlarına ilişkin genel ilkeleri belirlemekle birlikte bu konuda ülkelere belirli bir model önermemekte, bu ilkeler doğrultusunda ulusal düzeyde kendi ihtiyaçlarına en uygun çerçeveyi seçmenin her devletin kendi hakkı olduğunu tanımaktadır. Avrupa’daki uygulamalara bakıldığında, Danimarka ve Almanya’da Enstitü, Fransa’da danışma kurulu, İngiltere’de komisyon, İspanya ve Portekiz’de ise kamu denetçisi (ombudsman) modelinde yapılanan ulusal kurumlar göze çarpmaktadır. İnsan hakları alanında kurumsallaşma çalışmaları, dünyadaki gelişmelere paralel bir şekilde, ülkemizde de ivmesi giderek artan bir seyir izlemiştir.21 1990’larla birlikte Türkiye Büyük Millet Meclisi bünyesinde İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu kurulması ve insan haklarından sorumlu Bakan ihdasıyla başlayan süreç İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları, İnsan Hakları Üst Kurulu, İnsan Hakları Danışma Kurulu ve Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığının kurulmasıyla devam etmiştir. Halen devam eden bu süreç içerisinde merkezi idare içinde veya dışında genel veya özel insan hakları konularıyla görevli olan çeşitli kurum ve kuruluşlar oluşturulmuştur. İnsan hakları alanında ülkemizde yasama organı ile merkezi idare teşkilatı bünyesinde ve yerel düzeyde çeşitli kurum ve kuruluşlar mevcuttur. Türkiye Büyük Millet Meclisinde milletvekillerinden oluşan bir İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu bulunmaktadır. Merkezi idare teşkilatı dâhilinde ise, insan haklarından sorumlu Bakanın başkanlığında toplanan ve ilgili Bakanlıkların müsteşarlarından oluşan İnsan Hakları Üst Kurulu; insan haklarından sorumlu Bakana bağlı olan ve ilgili kamu ve sivil toplum of the Status of National Institutions, Accredited By The International Coordinating Committee Of National Institutions For The Promotion And Protection Of Human Rights, Accreditation Status As Of January 2010, s.6. 20 Member states of the EU (Erişim) http://europa.eu/abc/european_countries/eu_members/ 12.06.2009 10:23; Chart of the Status of National Institutions. 21 2007 Yılı Türkiye İnsan Hakları Raporu (TİHR-2007), Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı, Ankara, 2 Temmuz 2008, sayfa 5. 110 temsilcilerini bir araya getiren İnsan Hakları Danışma Kurulu, ihlâl iddialarını yerinde incelemek ve araştırmak üzere, insan haklarından sorumlu Bakana bağlı olarak ilgili Bakanlıklar ile meslek kuruluşları temsilcileri ve kişilerden oluşan İhlal İddialarını İnceleme Heyetleri, insan hakları eğitimi konularında çalışmalar yapmak üzere İnsan Hakları Üst Kuruluna bağlı olarak kurulan ve insan hakları ile ilgili kamu kurum ve kuruluşları ile gönüllü kuruluş temsilcilerinden ve insan hakları alanında çalışmalarıyla tanınmış öğretim üyelerinden oluşan İnsan Hakları Eğitimi Ulusal Komitesi, insan haklarının korunması ve geliştirilmesine yönelik çalışmalarda bulunmak üzere Başbakanlık bünyesinde bir ana hizmet birimi olarak kurulan İnsan Hakları Başkanlığı bulunmaktadır. Bunlara ek olarak merkezi idare bünyesinde, kadınlar, çocuklar ve engelliler gibi hassas grupların haklarının korunması konularında görevli Başbakanlığa bağlı Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu, Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü ve Özürlüler İdaresi Başkanlığı ve çeşitli kamu kurum ve kuruluşları bünyesinde insan hakları birimleri bulunmaktadır. Yerel düzeyde ise, insan haklarının korunması ve geliştirilmesi konularında genel görevli İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları ile özel görevli Zarar Tespit Komisyonları ve Ceza İnfaz Kurumları ve Tutukevleri İzleme Kurulları bulunmaktadır. Ülkemizde, kuruluşları, görevleri ve işleyişleri açısından da farklılıklar gösteren bu kadar çok kurumun varlığı, insan haklarının korunması ve geliştirilmesi açısından büyük bir güvence teşkil etmektedir. Bununla birlikte, ülkemizde Paris Prensiplerine uygun bir kurumsal yapının varlığından söz etmek mümkün değildir.22 İnsan haklarının korunması amacıyla var olan mevcut yapılanmanın yanında Paris Prensiplerine uygun bir insan hakları kurumunun kurulmasının gerekli olup olmadığı, eğer böyle bir kurum kurulacak ise bunun şeklinin, 22 Abdurrahman Eren,: Türkiye’de İnsan Haklarının Korunması: Uluslararası Koruma Mekanizmaları ve Ulusal İnsan Hakları Kurumlarının Rolü, Turhan Kitabevi Yayınları, Ankara 2007, s. 888. Bu konuda ayrıca bakınız: Commission of the European Communities, Turkey 2008 Progress Report, Brussels, 05.11.2008, Sec(2008) 2699 Final, s. 12-13, 69. 111 oluşumunun, görev, yetki ve işleyişinin nasıl belirleneceği, siyasi ve hukuki olduğu kadar aynı zamanda teknik bir tercih sorunudur. Yukarıda da ifade edildiği gibi, ülkemizde Paris Prensiplerine uygun bir insan hakları yapılanması bulunmamaktadır. Bununla beraber, insan hakları alanında ülkemizde var olan kurumların insan haklarının korunması ve geliştirilmesinde kendi görev alanlarında etkin olmadıkları sonucu çıkarılmamalıdır. Kurumsal kapasitelerinin güçlendirilmesi gerekliliği açık olmakla birlikte, var olan kurumlardan birçoğu mevcut halleriyle de büyük bir boşluğu doldurmakta ve önemli görevler ifa etmektedirler. Diğer taraftan, ülkemizde Paris Prensiplerine uygun bir insan hakları yapılanması oluşturulmasının tercih edilmesi halinde, bu durumun mutlak anlamda mevcut kurumları ve onların kapasitelerini olumsuz yönde etkileyeceği düşünülmemelidir. Her şeyden önce, ulusal insan hakları kurumları mevcut yapının yerini alan ve onların alternatifi olan değil, onları destekleyen ve tamamlayan oluşumlardır. Bazı kurumların yeni durum karşısında revize edilmesi gerekebilirse de birçok kurumun da mevcut haliyle var olabileceği, hatta var olması gerektiği açıktır. Hiç şüphe yok ki, ulusal insan hakları kurumu ile insan haklarının korunması ve geliştirilmesiyle görevli diğer kamu kurum ve kuruluşları arasında nasıl bir bağ olacağının kanunla belirlenmesi gerekir. Bunlar arasındaki etkin işbirliği ve iletişimin insan haklarının korunması ve geliştirilmesi çabalarına önemli katkılar sağlayacağı açıktır.23 23 Fatih Aydın, “Türkiye’de İnsan Hakları Kurumları”, (Erişim) http://www.turkhukuksitesi.com/makale_649.htm 23.07.2009 10:25. Yazarın İnsan Hakları Başkanlığı tarafından hazırlanan bilgi notlarında ve raporlarda yer alan insan hakları ulusal kurumlarına ve ülkemizdeki kurumsallaşma çalışmalarına ilişkin bilgilere esas teşkil eden bu çalışması Temmuz 2007’de İnsan hakları Başkanlığına sunulmuştu. Yazarın bu çalışması 02.08.2007 tarihinde Türk Hukuk Sitesi internet sayfasında da yayımlanmıştır: http://www.turkhukuksitesi.com/makale_649.htm Söz konusu çalışma bilimsel çalışma ve tez yazımı esasları doğrultusunda revize edilerek güncellenmiş ve teze dahil edilmiştir. 112 KAYNAKÇA 2007 Yılı Türkiye İnsan Hakları Raporu (TİHR-2007), Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı, Ankara, 2 Temmuz 2008 Act no. 411 of 06/06/2002 (In force) [DIHR working translation] Act governing the Establishment of the Danish Centre for International Studies and Human Rights Adalet Bakanlığının 09.01.2009 tarihli bilgi notu Adalet Bakanlığının 13.02.2009 tarihli bilgi notu ALTIPARMAK, Kerem; “İşkenceyi Ciddiye Almak: Seçmeli Protokol ve Türkiye’de Ulusal Ziyaret Mekanizmaları”, Ankara Barosu Dergisi, Yıl: 65, Sayı: 2, Bahar 2007, sayfa 82–100 ALTIPARMAK, Kerem: Köprüden Önce Son Çıkış: Türkiye İnsan Hakları Kurumu Kanun Tasarısı’nın Eleştirel Değerlendirmesi, İnsan Hakları Çalışma Metinleri: XIII, AÜSBF İnsan Hakları Merkezi, Ankara, 2010 (67 sayfa). ALTIPARMAK, Kerem; “Türkiye’de İnsan Haklarında Kurumsallaş(ama)ma”, Bürokrasi ve İnsan Hakları, Türkiye Barolar Birliği Yayınları, Ankara, 2007, sayfa 54–111 Annual Report of the United Nations High Commissioner for Human Rights and Reports of the Office of the High Commissioner and the SecretaryGeneral, Report of the Secretary-General on National Institutions for the Promotion and Protection of Human Rights, Human Rights Council, Seventh 113 session, Agenda item 2, General Assembly Distr., GENERAL, A/HRC/7/69, 14 January 2008, Original: ENGLISH (59 sayfa); Annual Report of the United Nations High Commissioner for Human Rights and Reports of the Office of the High Commissioner and the SecretaryGeneral, Process currently utilized by the International Coordinating Committee of National Institutions for the Promotion and Protection of Human Rights to accredit national human rights institutions in compliance with the Paris Principles and to ensure that the process is strengthened with appropriate periodic review and ways and means of enhancing participation of national human rights institutions in the work of the Human Rights Council Report of the Secretary-General, Human Rights Council, Seventh session, Item 2 of the provisional agenda, GE.08-40218 (E) 250108, United Nations, General Assembly Distr., GENERAL, A/HRC/7/70, 18 January 2008, Original: English (13 sayfa). Association International Coordinating Committee of National Institutions for the Promotion and Protection of Human Rights Statute, (Executed By: Ms. Jennifer Lynch, Q.C. 30 July 2008, Amended at a General Meeting held at Nairobi, 21st October 2008, Amended at a General Meeting held at Geneva, 24th March 2009) ATAY, Ender Ethem: İdare Hukuku c.1, Gazi Kitabevi Ankara 2006 ATAY, Ender Ethem: İdare Hukuku, Güncelleştirilmiş İkinci Baskı, Turhan Kitabevi, Ankara 2009. ATAY, Ender Ethem: “Türkiyede İnsan Haklarının Korunması ve Kamu Denetçiliği Kurumu”, Medeniyetler İttifakı Uluslararası İnsan Hakları Konferansı, 21-23 Mayıs 2009, Ankara, Temmuz 2009 Ankara, s. (112122). Avrupa’da İnsan Hakları Kurumları, Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı, Ankara, 2 Temmuz 2008, (42 sayfa). 114 AYDIN, Fatih; “Türkiye’de İnsan Hakları Kurumları”, (Erişim) http://www.turkhukuksitesi.com/makale_649.htm 29.06.2009 17:57 (Yazarın İnsan Hakları Başkanlığı tarafından hazırlanan bilgi notlarında ve raporlarda yer alan insan hakları ulusal kurumlarına ve ülkemizdeki kurumsallaşma çalışmalarına ilişkin bilgilere esas teşkil eden bu çalışması Temmuz 2007’de İnsan hakları Başkanlığına sunulmuştu. Yazarın bu çalışması 02.08.2007 tarihinde Türk Hukuk Sitesi internet sayfasında da yayımlanmıştır: http://www.turkhukuksitesi.com/makale_649.htm Söz konusu çalışma bilimsel çalışma ve tez yazımı esasları doğrultusunda revize edilerek güncellenmiş ve teze dahil edilmiştir.) Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı Bilgi Dosyası, 2005. Başbakanlık Teşkilâtı Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabulü Hakkında Kanunda Değişiklik Yapılmasına Dair 626 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname ve Plan ve Bütçe Komisyonu Raporu (1/758), (Erişim) http://www.tbmm.gov.tr/sirasayi/donem21/yil01/ss609m.htm (24.07.2007 11:15) BAŞTERZİ, Fatma: “Eşitlik Kurumu: Bir Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Modeli”, TİSK Akademi 2007//I, Cilt 2, Sayı 3, sayfa 106-159. Bilgi Edinme Hakkı Kanunu Tasarısı Genel Gerekçesi, Bilgi Edinme Hakkı Kanunu Tasarısı ile Avrupa Birliği Uyum ve Adalet Komisyonları Raporları (1/632), (Erişim) (http://www.tbmm.gov.tr/sirasayi/donem22/yil01/ss248m.htm 13.12.2007 11:05); BİRİNCİOĞLU, Ali Yavuz; “İnsan Hakları Alanında Yargı Dışı Koruma Mekanizmaları”, Başbakanlık Uzmanlık Tezi, Ankara 2008 Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Komitesi’nin Çocuk Haklarına dair Sözleşme’ye ilişkin Genel Yorumları 2001 – 2006, ICC (International Children’s Center) Nisan 2006, Ankara 115 Birleşmiş Milletler İşkence ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı ya da Aşağılayıcı Muamele ya da Cezaya Karşı Sözleşmenin Seçmeli Protokolü: İşkenceyi Önleme Kılavuzu, Çeviren: Elif Şimşek, Türkiye İnsan Hakları Vakfı, Ankara, 2007. Chart of the Status of National Institutions, Accredited By The International Coordinating Committee Of National Institutions For The Promotion And Protection Of Human Rights, Accreditation Status As Of January 2010. Commission for Equality and Human Rights: Structure, Functions and Powers, Eleventh Report of Session 2003–04, Report, together with formal minutes and appendices, Ordered by The House of Lords to be printed 20 April 2004, Ordered by The House of Commons to be printed 20 April 2004, House of Lords, House of Commons, Joint Committee on Human Rights, HL Paper 78, HC 536, Published on 5 May 2004 by authority of the House of Lords and the House of Commons London: The Stationery Office Limited Commission of the European Communities, Turkey 2008 Progress Report, Brussels, 05.11.2008, Sec(2008) 2699 Final Committee Against Torture, Consideration Of Reports Submitted By States Parties Under Article 19 Of The Convention, Third Periodic Reports Of States Parties Due In 1999, Addendum, Germany, [2 September 2002], Convention Against Torture And Other Cruel, Inhuman Or Degrading Treatment Or Punishment, Distr., General, CAT/C/49/Add.4, 8 July 2003, Original: English Committee on The Elimination Of Racial Discrimination, Sixty-Ninth Session, 31 July-18 August 2006, Consideration Of Reports Submitted By States Parties Under Article 9 Of The Convention, Concluding Observations Of The Committee On The Elimination Of Racial Discrimination, Denmark, International Convention on the Elimination of all Forms of Racial Discrimination, Distr., General, Cerd/C/Den/Co/17, 19 October 2006 Original: English 116 Comparative Study on Mandates of National Human Rights Institutions in the Commonwealth, The Commonwealth Secretariat, 2007, ISBN No: 978-0-85092-867-9 (148 sayfa) Concluding Observations (2008), Committee on the Elimination of Discrimination against Women, Part of A/63/38 1, Fifth and sixth periodic reports, United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland Concluding Observations Of The Committee On Economic, Social And Cultural Rights: Denmark. 14/12/2004, E/C.12/1/Add.102. (Concluding Observations/Comments), Convention Abbreviation: CESCR, Committee on Economic, Social And Cultural Rights, Thirty-Third Session, 8-26 November 2004, Consideration Of Reports Submitted By States Parties, Under Articles 16 And 17 Of The Covenant, Concluding Observations Of The Committee On Economic, Social And Cultural Rights, Denmark, Distr., General, E/C.12/1/Add.102, 14 December 2004, Original: English, paragraph: 23, (Erişim) http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/(Symbol)/E.C.12.1.Add.102.En?Opendocu ment 08.10.2008 16:10 Conclusions and Recommendations of the Committee Against Torture: Germany. 11/06/2004, CAT/C/CR/32/7. (Concluding Observations/Comments), Convention Abbreviation: CAT Committee Against Torture Thirty-Second Session 3-21 May 2004, Consideration Of Reports Submitted By States Parties, Under Article 19 Of The Convention, Conclusions And Recommendations Of The Committee Against Torture Germany, Distr. General CAT/C/CR/32/7, 11 June 2004 Original: English, B/3/b, (Erişim) http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/(Symbol)/CAT.C.CR.32.7.En?Opendocume nt 13.10.2008 13:52 117 Council Regulation (EC) No 168/2007 of 15 February 2007 establishing a European Union Agency for Fundamental Rights, Official Journal of the European Union, 22.2.2007, L 53/1 DE BECO Gauthier; “Networks of European National Human Rights Institutions”, European Law Journal, Vol. 14, Issue 6, November 2008, sayfa 860-877. DE BECO, Gauthier; “Avrupa’da Ulusal İnsan Hakları Kurumları”, Human Rights Law Review, Vol. 7, Issue 2, pp. 331-370, 2007, İnsan Hakları Ortak Platformu (İHOP) çevirisi, İnsan Hakları Ortak Platformu (İHOP) Ulusal İnsan Hakları Kurumları Referans Materyali, sayfa 2. Dışişleri Bakanlığının 30.07.1997 tarihli ve FIL22549.XXX sayılı bilgi notu Directory 2008, International Ombudsman Institute, ISSN 1726-3212 Discussion Paper on Interaction between National Human Rights Institutions and Special Procedures, Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights June 2007 (4 sayfa). DOĞRU, Osman; İnsan Hakları Uluslararası Mevzuatı, Beta, 1. Bası, İstanbul, 1988, ISBN: 975-486-694-1, s. 6-16 DUYGUN, Tolga; “1995/2005 İngiltere Özürlüler Ayrımcılıkla Mücadele Yasası ve Yasayla İlgili Güncel Konular”, ÖZ-VERİ Dergisi, Mayıs 2005, Cilt: 2 Sayı: 1, (Erişim) http://www.ozida.gov.tr/ozveri/ov3/ov3engozurayrim.htm 28.04.2009 Economic, Social and Cultural Rights Handbook for National Human Rights Institutions, Professional Training Series No. 12, United Nations, New York and Geneva, 2005 Effective Functioning Of Human Rights Mechanisms: National Institutions and Regional Arrangements, Enhancing The Participation Of National 118 Human Rights Institutions In The Work Of The Commission On Human Rights And Its Subsidiary Bodies, Report Of The Secretary-General, Commission On Human Rights, Sixty-First Session, Item 18 (B) Of The Provisional Agenda, Economic and Social Council, Distr. GENERAL, E/CN.4/2005/107, 19 January 2005, Original: ENGLISH ELIZONDO, Gonzalo and AGUILAR, Irene; “The Ombudsman Institution In Latin America: Minimum Standards For Its Existence”, National Human Rights Institutions: Articles and Working Papers: Input To the Discussions on the Establishment and Development of the Functions of National Human Rights Institutions, Edited by Birgit Lindsnaes, Lone Lindholt, Kristine Yigen, The Danish Centre for Human Rights 2000, ISBN: 87-90744-18-7, Printed in Denmark 2001, sayfa 209-220 Equality Act 2006 Equality and Human Rights Commission Framework Document EREN, Abdurrahman; Uluslararası Koruma Türkiyede İnsan Mekanizmaları ve Haklarının Ulusal Korunması: İnsan Hakları Kurumlarının Rolü, Turhan Kitabevi Yayınları ISBN: 978-975-6194-92-8, Ankara 2007 ERHÜMAN, Tufan: “Türkiye İçin Nasıl Bir Ombudsman Formülü?”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, c. 49, S. 1, 2000, s. 155-180. EROĞLU, Feride ASKER, Ayşe: “Kadın erkek Eşitliği Mekanizmaları ve Çeşitli Parlamentolarda Kadın Erkek Eşitliği Komisyonları”, TBMM Araştırma Merkezi, Mayıs 2008. EROĞLU, İzzet; İnsan Haklarının Parlamenter Denetimi, TBMM Kültür ve Sanat Kurulu Yayınları No: 127, ISBN: 978-975-6226-35-3, Ankara 2007. 119 ESGÜN, İbrahim Uğur: “Ombudsman Kurumunun Türkiye İçin Gerekliliği Üzerine Bir Değerlendirme”, AÜHFD, c. 45, S. 1, 1996, s. 252-278. EŞSİZ, Veysel: İnsan Hakları Ulusal Kurumları: Farklı Coğrafyalar, Başka Deneyimler, (İHOP için Kapasite Geliştirme Derneği tarafından bastırılmıştır), ISBN: 978-975-01033-2-2, Ankara, 2010 (232 sayfa) European Parliament resolution on promotion and protection of fundamental rights: the role of national and European institutions, including the Fundamental Rights Agency, (2005/2007(INI)), P6_TA(2005)0208, Thursday 26 May 2005, Official Journal of the European Union, 18.5.2006,C 117 E/242 Fact Sheet No.10 (Rev.1), The Rights of the Child, (Erişim) http://www.ohchr.org/Documents/Publications/FactSheet10rev.1en.pdf 19.12.2009 12:37 Fact Sheet No.16 (Rev.1), The Committee on Economic, Social and Cultural Rights, (Erişim) http://www.ohchr.org/Documents/Publications/FactSheet16rev.1en.pdf 19.12.2009 12:27 Fact Sheet No.19, National Institutions for the Promotion and Protection of Human Rights, (Erişim) http://www.ohchr.org/english/about/publications/docs/fs19.htm, (13.06.2007, 09:55). Factsheet about FRA, http://fra.europa.eu/fraWebsite/attachments/factsheet_en.pdf (Erişim) 19.12.2009 13:00 FITZPATRICK, Kieren; “The Asia Pacific Forum: A Partnership For Regional Human Rights Cooperation”, National Human Rights Institutions: Articles and Working Papers: Input To the Discussions on the Establishment and Development of the Functions of National Human Rights 120 Institutions, Edited by Birgit Lindsnaes, Lone Lindholt, Kristine Yigen, The Danish Centre for Human Rights 2000, ISBN: 87-90744-18-7, Printed in Denmark 2001, sayfa 141-148 “Fransa Cumhuriyeti Başbakanlık İnsan Hakları Ulusal Danışma Kurulu 1993” başlıklı bilgi notu, çeviren: Müfit Erdoğan, Ocak 1999. (Bu bilgi notu CNCDH hakkında Dışişleri Bakanlığının 12.11.1999 tarihli yazısı ekinde Başbakanlığa sunulan belgeler arasında yer almaktadır.) “Fransa İnsan Hakları Ulusal Danışma Komisyonu” başlıklı bilgi notu (CNCDH hakkında Dışişleri Bakanlığınca Başbakanlığa iletilen belgeler arasında yer alan bu bilgi notunun kim tarafından ve hangi tarihte hazırlandığı tespit edilememiştir. İçeriğinde yer alan bilgiler konu hakkındaki diğer kaynaklarla uyumlu olduğundan bu belgeden de kaynak olarak yararlanılmıştır). Forum Menschenrechte-network of German human rights organizations (Erişim) http://forum-menschenrechte.de/cms/front_content.php?idart=225 10.10.2008 12:08 Further Promotion And Encouragement Of Human Rights And Fundamental Freedoms, Including The Question Of The Programme And Methods Of Work Of The Commission, National Institutions For The Promotion And Protection Of Human Rights, Commission on Human Rights, Forty-eight session, Item 11(b) of the provisional agenda, Economic and Social Council, Distr.GENERAL, E/CN.4/1992/43/Add.1, 23 January 1992, English, Original: French, United Nations Further Promotion and Encouragement of Human Rights and Fundamental Freedoms, Including the Question of the Programme and Methods of Work of the Commission, National Institutions for the Promotion and Protection of Human Rights, Report of the second International Workshop on National Institutions for the Promotion and Protection of Human Rights, (Tunis, 13-17 121 December 1993), Commission On Human Rights, Fiftieth Session, Item 11 (B) Of The Provisional Agenda, Economic and Social Council, Distr. General, E/CN.4/1994/45, 23 December 1993, English, Original: English/French, United Nations GEMALMAZ, Mehmet Semih; İnsan Hakları Belgeleri, Cilt VI, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul, 2004 GÖZÜBÜYÜK A.Şeref: Yönetim Hukuku, 13. Baskı, Turhan Kitabevi, Ankara 1999. Guidelines for Accreditation & Re-Accreditation of National Human Rights Institutions to the International Coordinating Committee of National Human Rights Institutions, Version 3 – April 2008 GÜNDAY, Metin; İdare Hukuku, İmaj Yayıncılık, 3. Baskı, Ankara-1998 GÜRAN, Sait; “Hak Arama Özgürlüğünün İki Boyutu”, Anayasa Yargısı Dergisi, Cilt No:9 (1992) sayfa23-41 Human Development Report 2000, Published For The United Nations Development Programme (UNDP), New York Oxford, Oxford University Pres, 2000 Implementation of the International Covenant On Economic, Social and Cultural Rights, Fourth Periodic Reports Submitted By States Parties under Articles 16 and 17 Of The Covenant, Addendum, Denmark, [28 March 2003], United Nations Economic And Social Council, Substantive Session Of 2003, Distr. General E/C.12/4/Add.12 28 April 2003, Original: English International Congress on the Teaching of Human Rights, Vienna, Austria, Working Document, The Promotion of the Teaching of Human Rights Trough The United Nations Programme of Advisory Services, Document Prepared by the Division of the Human Rights, United Nations, 12-16 September 1978, 122 SS-78/CONF.401/5, 14, Paris, August 1978, United Nations Educational Scientific and Cultural Organization Irkçılık ve Hoşgörüsüzlüğe Karsı Avrupa Komisyonu Üçüncü Türkiye Raporu (Kabul edilme tarihi 25 Haziran 2004), CRI(2005)5, Version turque, Turkish version, Strasbourg, 15 Şubat 2005. IŞIK, Aslı; “Türkiye’de İnsan Hakları İle İlgili Kurumsal Yapının Güçlendirilmesi Girişimleri: Antalya İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları Örneği”, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Yard. Doç. Dr. Bilgi Küçükcan Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi Anabilim Dalı, Antalya, 2005. İnsan Hakları Ulusal Kurumları: Dünya ve Türkiye, Uluslararası Konferans, 05-06.12.2005, Ankara, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi İnsan Hakları Merkezi, Henrich Böll Stiftung Derneği, İmaj Yayınevi, Ankara, Aralık 2005, (Hazırlayanlar: Kerem Altıparmak, Ertuğrul Cenk Gürcan, Hasan Sayim Vural) İnsan Hakları ve Fırsat Eşitliği Komisyonu Broşürü İnsan Hakları: Temel Bilgiler, Koruma Mekanizmaları, İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları, 1. Baskı, 2006, Ankara, Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı İnsan Haklarının Geliştirilmesi ve Korunması İçin Ulusal Kurumlar, 20.12.1993 tarih ve 48/134 sayılı Genel Kurul Kararı, (Bu kararın çevirisi A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi İnsan Hakları Merkezi’nden, öğretim elemanları Yrd. Doç. Dr. Kerem ALTIPARMAK ve Ar. Gör. Hasan Sayim VURAL tarafından yapılmıştır.) KABOĞLU, İbrahim Özden: “İnsan Hakları, Olmasa da Olur”, Birgün, 18.02.2010, s.9. 123 KARAN, Ulaş: Avrupa Birliği Ülkelerinde Ayrımcılık Yasağı ve Eşitlik Kurumları, (İHOP için Kapasite Geliştirme Derneği tarafından bastırılmıştır), ISBN: 978-975-01033-1-5, Ankara, 2009 (275 sayfa). KESSING, Peter Vedel; “Implementation of the Western Ombudsman Model in Countries in Democratic Transition”, National Human Rights Institutions: Articles and Working Papers: Input To the Discussions on the Establishment and Development of the Functions of National Human Rights Institutions, Edited by Birgit Lindsnaes, Lone Lindholt, Kristine Yigen, The Danish Centre for Human Rights 2000, ISBN: 87-9074418-7, Printed in Denmark 2001, sayfa 121-140 KIZILKAYA, Kemal; İl-İlçe İnsan Hakları Kurulları ve Mardin Uygulaması, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı, Ankara 2007. KJAERUM Morten; “What is a national human rights institution?” The Danish Institute for Human Rights, (Erişim) http://www.humanrights.dk/about+us/what+is+a+nhri, 08.07.2008 11:48 KJAERUM Morten; National Human Rights Institutions Implementing Human Rights, Danish Institute for Human Rights, ISBN: 87-90744-72-1, Printed in Denmark 2003 KJAERUM, Morten; “The Experiences Of European National Human Rights Institutions”, National Human Rights Institutions: Articles and Working Papers: Input To the Discussions on the Establishment and Development of the Functions of National Human Rights Institutions, Edited by Birgit Lindsnaes, Lone Lindholt, Kristine Yigen, The Danish Centre for Human Rights 2000, ISBN: 87-90744-18-7, Printed in Denmark 2001, sayfa 113-120 124 KJAERUM, Morten; National Human Rights Institutions Implementing Human Rights, Danish Institute for Human Rights, ISBN: 87-90744-72-1, Printed in Denmark 2003 KOLAT, Serkan; “Avrupa Birliği’nde Özürlülere Yönelik Ayrımcılıkla Mücadele”, ÖZ-VERİ Dergisi, Aralık 2007. Cilt: 4 Sayı: 2, (Erişim) http://www.ozida.gov.tr/ozveri/ov8/ov8mak3.htm 28.04.2009 14:08. KORKUT, Levent; Ayrımcılık Karşıtı Hukuk, İnsan Hakları Gündemi Derneği, Ankara, 2009, Leaflet about German Institute for Human Rights LINDHOLT, Lone and KERRIGAN, Fergus; “General Aspects of QuasıJudıcıal Competence of National Human Rights Institutions”, National Human Rights Institutions: Articles and Working Papers: Input To the Discussions on the Establishment and Development of the Functions of National Human Rights Institutions, Edited by Birgit Lindsnaes, Lone Lindholt, Kristine Yigen, The Danish Centre for Human Rights 2000, ISBN: 87-90744-18-7, Printed in Denmark 2001, sayfa 91-110. LINDHOLT, Lone YIGEN, Kristine and LINDSNAES, Birgit: “Jurisdiction and Subject Matter of Complaints: A General and Comparative Perspective”, National Human Rights Institutions: Articles and Working Papers: Input To the Discussions on the Establishment and Development of the Functions of National Human Rights Institutions, Edited by Birgit Lindsnaes, Lone Lindholt, Kristine Yigen, The Danish Centre for Human Rights 2000, ISBN: 87-90744-18-7, Printed in Denmark 2001, sayfa 83-89; LINDSNAES, Birgit and LINDHOLT, Lone; “National Human Rights Institutions-Standard Setting And Achievements”, Human Rights in Development Yearbook 1998-Global Perspectives and Local Issues, edited by Hugo Stokke and Arne Tostensen, Kluwer Law International (1998), Nordic Human Rights Publications, ISBN 90-411-1297-9, sayfa 1-33 125 Member states of the EU (Erişim) http://europa.eu/abc/european_countries/eu_members/ 12.06.2009 10:23; MOHAMEDOU, Mohammad-Mahmoud; “The Effectiveness of National Human Rights Institutions,” National Human Rights Institutions: Articles and Working Papers: Input To the Discussions on the Establishment and Development of the Functions of National Human Rights Institutions, Edited by Birgit Lindsnaes, Lone Lindholt, Kristine Yigen, The Danish Centre for Human Rights 2000, ISBN: 87-90744-18-7, Printed in Denmark 2001, sayfa 49-58 National Human Rights Institutions (Erişim) http://www.nhri.net/nationaldatalist.asp 19.05.2009 13:59 National Human Rights Institutions: A Handbook on the Establishment and Strengthening of National Institutions for the Promotion and Protection of Human Rights, Professional Training Series No: 4, United Nations, New York and Geneva, 1995 National Human Rights Institutions: Amnesty International's Recommendations for Effective Protection and Promotion of Human Rights, AI Index: IOR 40/007/2001 1 October 2001 National Human Rights Institutions: Best Practice, Commonwealth Secretariat page 2. National institutions for the promotion and protection of human rights, General Assembly resolution 48/134 of 20 December 1993, Distr., GENERAL, A/RES/48/134, 4 March 1994, General Assembly, United Nations OHCHR and NHRIs (Erişim) http://www.ohchr.org/EN/Countries/NHRI/Pages/NHRIMain.aspx 24.02.2009 12:01 126 Our human rights strategy and programme of action 2009–2012, Equality and Human Rights Commission, November 2009. OPCAT Country Status Ratification and Implementation, Association for the Prevention of Torture (APT), 27 April 2010 ÖZDEN, Kemal: Ombudsman: Yeni Yönetim Anlayışı İçin Bir Model, Tasam Yayınları, İstanbul 2005. Paris Büyükelçiliğinin 08.11.1999 tarihli bilgi notu Performance & Legitimacy: National human rights institutions, Second edition, International Council on Human Rights Policy, page 3 POHJOLAİNEN, Anna-Elina; İnsan Hakları Ulusal Kurumlarının Geçirdiği Evrim Birleşmiş Milletlerin Rolü, Danimarka İnsan Hakları Enstitüsü yayını, Ocak 2006, Çevirenler: Nevzat KIRAÇ, Özden, Naci TEMELTAŞ, İnsan Hakları Ortak Platformu (İHOP) Ulusal İnsan Hakları Kurumları Referans Materyali Protectors or Pretenders? Government Human Rights Commissions in Africa, Human Rights Watch, 2001, http://www.hrw.org/legacy/reports/2001/africa/contents.html (Erişim) 11.12.2008 15:21. Recommendation R(97)14 on the Establishment of Independent National Institutions for the Promotion and Protection of Human Rights, Council of Europe, Committee of Ministers, 30.09.1997 Report By Mr Alvaro Gil-Robles, Commissioner For Human Rights, On His Visit To Denmark, 13th – 16th April 2004, For The Attention Of The Committee Of Ministers And The Parliamentary Assembly, Strasbourg, 8 July 2004, CommDH(2004)12, Original version 127 Report by the Commissioner for Human Rights Mr Thomas Hammarberg, On His Visit To Germany, 9 – 11 And 15 – 20 October 2006, Strasbourg, 11 July 2007, CommDH(2007)14, Original Version. Report Of The Meeting Of Representatives Of National Institutions And Organizations Promoting Tolerance And Harmony And Combating Racism And Racial Discrimination, (Sydney, Australia, 19-23 April 1993), Report On Other Meetings And Activities, World Conference on Human Rights, Preparatory Committee, Fourth Session, Geneva, 19 April - 7 May 1993, Agenda Item 6, Distr. GENERAL, A/CONF.157/PC/92/Add.5, 19 May 1993, English, Original: English Report of the second International Workshop on National Institutions for the Promotion and Protection of Human Rights, (Tunis, 13-17 December 1993) Reports Submitted By States Parties Under Article 9 Of The Convention, Seventeenth Periodic Reports Of States Parties Due İn 2005, Addendum, Denmark, [15 June 2005], Committee On The Elimination Of Racial Discrimination, International Convention On The Elimination Of All Forms Of Racial Discrimination, Distr. General Cerd/C/496/Add.1, 2 September 2005, Original: English Reports Submitted By States Parties Under Article 9 Of The Convention, Seventeenth Periodic Reports Of States Parties Due In 2005, Addendum, Denmark, [15 June 2005], Committee On The Elimination Of Racial Discrimination, International Convention On The Elimination Of All Forms Of Racial Discrimination, Distr. General Cerd/C/496/Add.1, 2 September 2005, Original: English Rules of Procedure for the ICC Sub-Committee on Accreditation (Adopted by the members of the International Coordinating Committee at its 15th session, held on 14 September 2004, Seoul, Republic of Korea. Amended by the 128 members of the ICC at its 20th session, held on 15 April 2008, Geneva, Switzerland.) SAYGIN, Engin; “Improving Human Rights through Non-judicial National Institutions: The Effectiveness of the Ombudsman Institution in Turkey” European Public Law 15, no. 3 (2009): sayfa 403-428 Kluwer Law International BV, The Netherlands Sivil Toplum Kuruluşları İçin Adım Adım Rapor Hazırlama Kılavuzu: Birleşmiş Milletler Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesine Sunulacak Raporların Hazırlanması ve Sunumu, Çeviren. İdil Işıl GÜR, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları 87, İnsan Hakları Hukuku Çalışmaları 2, 1. Baskı, İstanbul, Aralık 2004, ISBN: 975-6176-02-4. SOYKAN, Cavidan; “Bir İnsan Hakkı Olarak Bilgi Edinme Hakkı”, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü (Siyaset Bilimi), Ankara 2006 Statutes of the German Institute for Human Rights, a registered Association (Revised version dated 29 November 2006), (Erişim) http://www.institut-fuermenschenrechte.de/webcom/show_article.php/_c-636/_nr-7/i.html, 17.07.2008 15:08 The Core International Human Rights Treaties, Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights, United Nations, New York and Geneva, 2006. The Danish Institute for Human Rights, Presentation paper, (Erişim) http://www.humanrights.dk/files/doc/International/Presentation/Presentation_ DIHR_Turkish.doc 18.12.2009 18:07 The Functioning of the Judicial System in the Republic of Turkey, Report of an Advisory Visit 11 – 19 July 2004, by Paul Richmond, Kjell Björnberg, European Commission, Brussels. 129 The International Co-Ordinating Committee of National Institutions for the Promotion and Protection of Human Rights Rules Of Procedure The International Ombudsman http://www.law.ualberta.ca/centres/ioi/index.php Institute: (Erişim) 13.07.2009 13:40 The New Core International Human Rights Treaties, Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights, United Nations, New York and Geneva, 2007, s.3-37 The Role of Independent National Human Rights Institutions in the Protection and Promotion of the Rights of the Child, 15/11/2002, CRC/GC/2002/2. (General Comments), General Comment No. 2 (2002), Convention Abbreviation: CRC, Committee on the Rights of the Child, Thirty-second session, 13-31 January 2003 The Role of National Human Rights Institutions in the Protection of Economic, Social and Cultural Rights: 14/12/98, E/C.12/1998/25, CESCR General Comment 10. (General Comments) Convention Abbreviation: CESCR, Committee On Economic, Social And Cultural Rights, Nineteenth Session, Geneva, 16 November-4 December 1998, Agenda item 3 The United Nations Human Rights Treaty System: An introduction to the core human rights treaties and the treaty bodies, Fact Sheet No: 30, Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights, Geneva 2005 TIWANA, Mandeep S.; “A Critique of the National Commission for Human Rights Bill", 2005, Commonwealth Human Rights Initiative, June 2005 Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Kurumu Taslak Modeli Tartışma Dokümanı, T.C. Başbakanlık Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü, Ekim 2008, Ankara, 130 Toplumsal Cinsiyet Eşitliğinin Geliştirilmesi Eşleştirme Projesi Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Kurumu Taslak Modeli Oluşturulması Bileşeni Macaristan, Hollanda Ve İrlanda Çalışma Ziyareti Raporu Özet Bilgi Notu, Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü, (Erişim) http://www.ksgm.gov.tr/Pdf/calismaziyaretirapor.doc 09.11.2009 14:30 TÜRMEN, Rıza: “İnsan Hakları Kurumu Tasarısı”, Milliyet, 15.02.2010, s.18. Ulusal İnsan Hakları Kurumları Karşılaştırmalı Tablosu, Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı 11.09.2008 Ulusal İnsan Hakları Kurumu Yasa Tasarısı Hakkında Ortak Görüş, (Helsinki Yurttaşlar Derneği, İnsan Hakları Derneği, İnsan Hakları ve Mazlumlar İçin Dayanışma Derneği, Türkiye İnsan Hakları Vakfı, Uluslararası Af Örgütü Türkiye Şubesi), 17 Şubat 2010 (Erişim) http://www.ihop.org.tr/ 02.03.2010 15:47. Ulusal Önleme Mekanizmalarının Kurulması ve Tayin Edilmesi, Çeviren: Eren Buğlalılar, Türkiye İnsan Hakları Vakfı United Nations Decade for Human Rights Education, General Assembly Resolution 1994/184, United Nations, General Assembly, Distr., GENERAL, A/RES/49/184, 6 March 1995; United Nations Workshop for the Asia-Pacific Region on Human Rights Issues (Jakarta, 26-28 January 1993) (HR/PUB/93/1) ÜLSEVER, Cüneyt: “Demokratik Açılımın Neresindeyiz?”, Hürriyet, 17.02.2010, s.30. Vienna Declaration and Programme of Action, as adopted by the World Conference on Human Rights on 25 June 1993, sayfa 8, paragraph I/36, Distr., GENERAL, A/CONF.157/23, 12 July 1993, Original: ENGLISH, General Assembly, United Nations. (Erişim) 131 http://www.unhchr.ch/huridocda/huridoca.nsf/(Symbol)/A.CONF.157.23.En 09/03/2009 15:43 What is the CNCDH? (Erişim) http://www.cncdh.fr/rubrique.php3?id_rubrique=132 24.12.2009 11:29 YIGEN, Kristine; “Guarantees Of Independence Of National Human Rights Institutions: Appointment And Dismissal Procedures Of Leading Members”, National Human Rights Institutions: Articles and Working Papers: Input To the Discussions on the Establishment and Development of the Functions of National Human Rights Institutions, Edited by Birgit Lindsnaes, Lone Lindholt, Kristine Yigen, The Danish Centre for Human Rights 2000, ISBN: 87-90744-18-7, Printed in Denmark 2001, sayfa 59-81. 132 EKLER TABLOLAR Tablo 1: İnsan Hakları Ulusal Kurumlarının Gruplara Göre Dağılımı Akreditasyon Statüsü Gruplar A A(R) B C Afrika 15 1 7 2 Amerika 15 3 Asya-Pasifik 15 2 2 Avrupa 20 7 2 Toplam 65 1 16 9 Tablo 2: Afrika’daki İnsan Hakları Ulusal Kurumları Ülke Kurum Benin Benin İnsan Hakları Komisyonu Burkina Faso Burkina Faso Ulusal İnsan Hakları Komisyonu Cezayir Cezayir Ulusal İnsan Hakları Komisyonu Çad Çad Ulusal İnsan Hakları Komisyonu Fas İnsan Hakları Danışma Konseyi Gana Adalet İdaresi ve İnsan hakları Komisyonu Güney Afrika Güney Afrika İnsan Hakları Komisyonu Kamerun İnsan Hakları ve Özgürlükler Ulusal Komisyonu Kenya Kenya Ulusal İnsan Hakları Komisyonu Kongo Dem. Ulusal İnsan Hakları Gözlem Bürosu Cum. Madagaskar Madagaskar Ulusal İnsan Hakları Komisyonu Malawi Malawi İnsan Hakları Komisyonu Mauritius Ulusal İnsan Hakları Komisyonu Mısır İnsan Hakları Ulusal Konseyi Moritanya Ulusal İnsan Hakları Komisyonu Namibya Ombudsman (Kamu Denetçisi) Nijer İnsan Hakları ve Temel Hürriyetler Ulusal Komisyonu Nijerya Nijerya İnsan Hakları Komisyonu Ruanda İnsan Hakları Ulusal Komisyonu Senegal Senegal İnsan Hakları Komitesi Tanzanya Ulusal İnsan Hakları Komisyonu Togo Ulusal İnsan Hakları Komisyonu Tunus İnsan Hakları ve Temel Özgürlükler Üst Kurulu Uganda Uganda İnsan Hakları Komisyonu Zambiya Zambiya İnsan Hakları Komisyonu Toplam 25 18 19 29 91 Akreditasyon C B B B A A A B A A(R) C A A A B A A B A A A A B A A 133 Tablo 3: Amerika’daki İnsan Hakları Ulusal Kurumları Ülke Kurum Antigua ve Ombudsman (Kamu Denetçisi) Barbuda Arjantin Arjantin Ombudsman (Kamu Denetçiliği) Ofisi Barbados Ombudsman (Kamu Denetçisi) Bolivya Ombudsman (Kamu Denetçisi) Ekvator Ombudsman (Kamu Denetçisi) El Salvador İnsan Hakları Savunucusu (Procuraduría de Defensa de los Derechos Humanos) Guatemala İnsan Hakları Avukatı Procurador de los Derechos Humanos Honduras Ulusal İnsan Hakları Komisyonu Kanada Kanada İnsan Hakları Komisyonu Kolombiya Ombudsman (Kamu Denetçisi) Kosta Rika Ombudsman (Kamu Denetçisi) Meksika Ulusal İnsan Hakları Komisyonu Nikaragua Nikaragua İnsan Haklarını Savunma Avukatı (Procuraduría para la Defensa de los Derechos Humanos de Nicaragua) Panama Panama Cumhuriyeti Ombudsmanı (Kamu Denetçisi) Paraguay Paraguay Cumhuriyeti Ombudsmanı (Kamu Denetçisi) Peru Peru Ombudsmanı (Kamu Denetçisi) Porto Riko Vatandaş Avukatı Ofisi (Oficina del Procurador del Ciudadano del Estado Libre Asociado de Puerto Rico) Venezuela Ombudsman (Kamu Denetçisi) Akreditasyon C A C A A A A A A A A A A A A A C A 134 Tablo 4: Asya Pasifik’teki İnsan Hakları Ulusal Kurumları Ülke Kurum Afganistan Bağımsız İnsan Hakları Komisyonu Avustralya Avustralya İnsan Hakları ve Fırsat Eşitliği Komisyonu Endonezya Endonezya Ulusal İnsan Hakları Komisyonu Filipinler Filipinler İnsan Hakları Komisyonu Filistin Filistin Bağımsız Vatandaş Hakları Komisyonu Hindistan Hindistan Ulusal İnsan Hakları Komisyonu Hong Kong Hong Kong Eşit Fırsatlar Komisyonu İran İslami İnsan Hakları Komisyonu Katar İnsan Hakları Ulusal Komitesi Kore Cumhuriyeti Kore Cumhuriyeti Ulusal İnsan Hakları Komisyonu Maldivler İnsan Hakları Komisyonu Malezya Malezya İnsan Hakları Komisyonu Moğolistan Moğolistan Ulusal İnsan Hakları Komisyonu Nepal Nepal Ulusal İnsan Hakları Komisyonu Sri Lanka Sri Lanka İnsan Hakları Komisyonu Tayland Ulusal İnsan Hakları Komisyonu Timor Leste İnsan Hakları ve Adalet Ombudsmanı Ürdün İnsan Hakları Ulusal Merkezi Yeni Zelanda Yeni Zelanda İnsan Hakları Komisyonu Akreditasyon A A A A A A C C A A B A A A B A A A A 135 Tablo 5: Avrupa’daki İnsan Hakları Ulusal Kurumları Ülke Kurum Almanya Alman İnsan Hakları Enstitüsü Arnavutluk Arnavutluk Cumhuriyeti Halkın Avukatı Avusturya Avusturya Ombudsman Kurulu Azerbaycan İnsan Hakları Komiseri (Ombudsman) Belçika Eşit Fırsatlar ve Irkçılık Karşıtlığı Merkezi Bosna Hersek Bosna Hersek İnsan Hakları Ombudsmanı Danimarka Danimarka İnsan Hakları Enstitüsü Ermenistan Ermenistan İnsan Hakları Savunucusu Fransa İnsan Hakları Ulusal Danışma Komisyonu Gürcistan Gürcistan Kamu Savunucusu Ofisi Hırvatistan Hırvatistan Cumhuriyeti Ombudsmanı Hollanda Hollanda Eşit Muamele Komisyonu İngiltere Eşitlik ve İnsan Hakları Komisyonu İrlanda İrlanda İnsan Hakları Komisyonu İspanya Ombudsman (Kamu Denetçisi) İsviçre Irkçılığa Karşı Federal Komisyon İsviçre Kadın Sorunları Federal Komisyonu Kuzey İrlanda Kuzey İrlanda İnsan Hakları Komisyonu Lüksemburg Lüksemburg Büyük Dukalığı İnsan Hakları Danışma Komisyonu Moldova Moldova İnsan Hakları Merkezi Norveç İnsan Hakları Merkezi Polonya Sivil Hakları Koruma Komiseri Portekiz Ombudsman (Kamu Denetçisi) Romanya Romanya İnsan Hakları Enstitüsü Rusya Rusya Federasyonu İnsan Hakları Komiseri Slovakya Ulusal İnsan Hakları Merkezi Slovenya Slovenya Cumhuriyeti İnsan hakları Ombudsmanı Ukrayna Ukrayna İnsan Hakları Parlamento Komiseri Yunanistan Ulusal İnsan Hakları Komisyonu Akreditasyon A A B A B A A A A A A B A A A B C A A B A A A C A B B A A 136 Tablo 6: Avrupa Birliği Ülkelerindeki İnsan Hakları Ulusal Kurumları Ülke Kurum Akreditasyon Almanya Alman İnsan Hakları Enstitüsü A Avusturya Avusturya Ombudsman Kurulu B Belçika Eşit Fırsatlar ve Irkçılık Karşıtlığı Merkezi B Danimarka Danimarka İnsan Hakları Enstitüsü A Fransa İnsan Hakları Ulusal Danışma Komisyonu A Hollanda Hollanda Eşit Muamele Komisyonu B İngiltere Eşitlik ve İnsan Hakları Komisyonu A İrlanda İrlanda İnsan Hakları Komisyonu A İspanya Ombudsman (Kamu Denetçisi) A Lüksemburg Lüksemburg Büyük Dukalığı İnsan Hakları A Danışma Komisyonu Polonya Sivil Hakları Koruma Komiseri A Portekiz Ombudsman (Kamu Denetçisi) A Romanya Romanya İnsan Hakları Enstitüsü C Slovakya Ulusal İnsan hakları Merkezi B Slovenya Slovenya Cumhuriyeti İnsan Hakları B Ombudsmanı Yunanistan Ulusal İnsan Hakları Komisyonu A Kaynak : Member states of the http://europa.eu/abc/european_countries/eu_members/ EU (Erişim) 12.06.2009 10:23; Chart of the Status of National Institutions, Accredited By The International Coordinating Committee Of National Institutions For The Promotion And Protection Of Human Rights, Accreditation Status As Of January 2010. 137 TÜRKİYE İNSAN HAKLARI KURUMU KANUNU TASARISI Amaç ve tanımlar MADDE 1- (1) Bu Kanunun amacı, insan haklarını korumak ve geliştirmek amacıyla çalışmalar yapmak üzere, Türkiye İnsan Hakları Kurumunun kurulması ile teşkilat, görev ve yetkilerine ilişkin esasları düzenlemektir. (2) Bu Kanunun uygulanmasında; a) Kurum: Türkiye İnsan Hakları Kurumunu, b) Kurul: Türkiye İnsan Hakları Kurulunu, c) Başkan: Kurum ve Kurul Başkanını, ifade eder. Kuruluş ve görevler MADDE 2- (1) Bu Kanunla ve ilgili diğer mevzuatla verilen görevleri yerine getirmek ve yetkileri kullanmak üzere, kamu tüzel kişiliğini haiz, idarî ve malî özerkliğe sahip ve özel bütçeli, Türkiye İnsan Hakları Kurumu kurulmuştur. Kurum Başbakanlıkla ilişkilidir. Kurumun merkezi Ankara’dadır. Kurum yurt içinde ve sayısı ikiyi geçmemek üzere yurt dışında büro açabilir. (2) Kurum, insan hakları alanındaki gelişmeleri izlemek ve değerlendirmek; sorunların çözüme kavuşturulması doğrultusunda çalışmalar yapmak; şikâyet ve başvuruları incelemek, araştırmak ve bunların sonuçlarını takip etmek; insan haklarının korunmasına, geliştirilmesine ve ihlallerin önlenmesine yönelik çalışmalar yapmakla görevli ve yetkilidir. (3) Kurum, bu Kanunla ve diğer mevzuatla verilen görev ve yetkilerini kendi sorumluluğu altında, bağımsız olarak yerine getirir ve kullanır. Görev alanına giren konularla ilgili olarak hiçbir organ, makam, merci veya kişi, Kurula emir ve talimat veremez, tavsiye ve telkinde bulunamaz. (4) Kurum, faaliyetleri hakkında internet ortamı ve resmî bültenler aracılığıyla kamuoyunu azamî ölçüde bilgilendirir. 138 (5) Kurumun her kademedeki yöneticileri, görevlerini mevzuata, stratejik plan ve programlara, performans ölçütlerine ve hizmet kalite standartlarına uygun olarak yürütmekten üst kademelere karşı sorumludur. (6) Kurum; görev, yetki ve sorumluluk alanına giren ve önceden kanunla düzenlenmiş konularda idarî düzenlemeler yapabilir. (7) Kurum kadrolarının tespiti, ihdası, kullanımı ve iptali ile kadrolara ilişkin diğer hususlar 13/12/1983 tarihli ve 190 sayılı Genel Kadro ve Usûlü Hakkında Kanun Hükmünde Kararname hükümlerine göre düzenlenir. (8) Kurum, geçici veya belli bir ihtisas gerektiren nitelikteki işler için hizmet satın alabilir. (9) Kurumun gelirleri şunlardır: a) Genel bütçeden yapılacak yardımlar. b) Kuruma yapılacak her türlü bağış, yardım ve vasiyetler. c) Kurum gelirlerinin değerlendirilmesinden elde edilen gelirler. ç) Diğer gelirler. Türkiye İnsan Hakları Kurulu MADDE 3- (1) Türkiye İnsan Hakları Kurulu, Kurumun karar organıdır. Kurul, biri Başkan, biri İkinci Başkan olmak üzere onbir üyeden oluşur. (2) Kurula Başkan ve üye olabilmek için; a) 14/7/1965 tarihli ve 657 sayılı Devlet Memurları Kanununun 48 inci maddesinin (A) bendinin (1), (4), (5), (6) ve (7) numaralı alt bentlerinde belirtilen şartları taşımak, b) Herhangi bir siyasi partinin yönetim ve denetim organlarında görev almamış veya bu görevlerinden ayrılmış olmak, c) En az lisans düzeyinde yükseköğrenim yapmış olmak, gerekir. (3) İkinci fıkrada belirtilen nitelikleri taşıyanlardan Kurul üyesi olmak isteyenler bu taleplerini yazılı olarak Kuruma iletirler. Kurum, üye olma niteliklerine sahip olanları Bakanlar Kuruluna sunulmak üzere Başbakanlığa bildirir. 139 (4) Başkan, İkinci Başkan ve üyeler, ikinci fıkrada belirtilen şartları taşıyanlar arasından Bakanlar Kurulu tarafından seçilir. Seçimlerde, ilgili sivil toplum, sosyal ve mesleki kuruluşların, düşünce akımlarının, üniversitelerin, uzmanların çoğulcu bir şekilde temsiline özen gösterilir. (5) Başkan ve üyelerin görev süresi dört yıldır. Süresi bitenler en fazla bir dönem daha yeniden seçilebilir. (6) Başkan ve üyelerin görev sürelerinin sona ermesinden en geç iki ay önce durum, Kurum tarafından uygun iletişim araçlarıyla kamuoyuna duyurulur. Duyuruyu takip eden bir ay içinde ikinci fıkrada belirtilen şartları taşıyanların başvuruları, Kurum tarafından Bakanlar Kuruluna sunulmak üzere Başbakanlığa iletilir. Bakanlar Kurulu tarafından Başkan, İkinci Başkan ve üye olarak seçilenler, yerlerine seçildikleri kişilerin üyeliklerinin sona ermesini takiben göreve başlar. (7) Başkan ve üyelerin görev süreleri dolmadan görevlerinin herhangi bir sebeple sona ermesi durumunda, sona erme tarihinden itibaren en fazla bir hafta içinde durum, Kurum tarafından kamuoyuna duyurulur ve duyuruyu takip eden onbeş gün içinde ikinci fıkrada belirtilen şartları taşıyanların başvuruları, Kurum tarafından Bakanlar Kuruluna sunulmak üzere Başbakanlığa iletilir. Bu şekilde seçilenler, yerlerine seçildikleri kişilerin kalan süresini tamamlar ve bunlardan iki yıl veya daha az süreyle görev yapanların bu görevleri seçilme dönemi olarak değerlendirilmez. (8) Kamu görevlisi iken Kurul Başkanlığına ve İkinci Başkanlığa seçilenlerin önceki kurumları ve görevleriyle ilişikleri sona erer. Bunlar, memuriyete giriş şartlarını kaybetmemeleri kaydıyla, hâkimler ve savcılar dâhil, görev sürelerinin sona ermesi veya görevden ayrılma isteğinde bulunmaları ve otuz gün içinde önceki kurumlarına başvurmaları durumunda, atamaya yetkili makam tarafından başvuru tarihinden itibaren en geç bir ay içinde mükteseplerine uygun kadrolara atanır. Görevin sona erdiği tarihten atama yapılıncaya kadar, almakta oldukları aylık ücret ile sosyal hak ve yardımların Kurum tarafından ödenmesine devam olunur. Bunların Kurumda geçirdiği süreler, özlük ve diğer hakları açısından önceki kurum veya kuruluşlarında geçirilmiş sayılır. 140 (9) Kurul Başkanı, İkinci Başkan ve üyelerin süreleri dolmadan herhangi bir nedenle görevlerine son verilemez. Ancak, seçilmeleri için gerekli şartları taşımadıkları ya da kaybettikleri Kurulca tespit edilen Başkan ve üyelerin görevlerine Bakanlar Kurulunca son verilir. Kurul kararlarını süresi içinde imzalamayan veya karşı oy gerekçesini süresi içinde yazılı olarak bildirmeyen Başkan ve üyelerin üyeliklerine de aynı usûl çerçevesinde son verilir. (10) Kurul tarafından kabul edilebilir mazereti olmaksızın bir takvim yılı içinde toplam üç Kurul toplantısına katılmayan; ağır hastalık veya sakatlık nedeniyle iş göremeyecekleri sağlık kurulu raporuyla tespit edilen; görevleri ile ilgili olarak işledikleri suçlardan dolayı haklarında verilen mahkûmiyet kararı kesinleşen; geçici iş göremezlik hâli üç aydan fazla süren veya üç aydan fazla hürriyeti bağlayıcı cezaya mahkûm edilip de cezasının infazına fiilen başlanan üyelerin üyelikleri düşer. (11) Başkan ve üyeler 19/4/1990 tarihli ve 3628 sayılı Mal Bildiriminde Bulunulması, Rüşvet ve Yolsuzluklarla Mücadele Kanununa tâbidir. Başkan ve üyeler göreve başladıkları ve görevlerinin sona erdiği tarihten itibaren bir ay içinde mal beyanında bulunurlar. (12) Başkan ve üyeler ile Kurum personeli görevlerini yerine getirmeleri sırasında edindikleri kamuya, ilgililere ve üçüncü kişilere ait gizlilik taşıyan bilgileri, kişisel verileri, Kurumla ilgili gizlilik taşıyan bilgileri, ticarî sırları ve bunlara ait belgeleri bu konuda kanunen yetkili kılınan mercilerden başkasına açıklayamaz, kendilerinin veya üçüncü kişilerin yararına kullanamaz. Bu yükümlülük görevden ayrılmalarından sonra da devam eder. Kurulun görevleri, yetkileri ve çalışma esasları MADDE 4- (1) Kurul, bu Kanun ve diğer mevzuatta belirtilen görevler yanında aşağıdaki görevleri yapar ve yetkileri kullanır: a) Kurum tarafından yapılan inceleme ve araştırmaları, hazırlanan raporları ve benzeri çalışmaları karara bağlamak. b) Kurumla ve Kurumun görev alanıyla ilgili düzenlemeler yapılmasına yönelik kararlar almak. 141 c) Kanunla verilen görevler kapsamında Kurumun faaliyet alanını ve görev önceliklerini belirlemek. ç) Kurumun stratejik planı ile amaç ve hedeflerine uygun olarak hazırlanan bütçe teklifini görüşmek ve karara bağlamak. d) Kurumun performansını ve malî durumunu gösteren raporları onaylamak. e) Taşınmaz alımı, satımı ve kiralanması konularındaki önerileri görüşüp karara bağlamak. f) Türkiye’nin taraf olduğu uluslararası insan hakları sözleşmelerinin uygulanmasını izlemek. Bu sözleşmeler tarafından kurulan inceleme, izleme ve denetleme mekanizmalarına Devletin sunmakla yükümlü olduğu raporların hazırlanması sürecinde, ilgili sivil toplum kuruluşlarından da yararlanmak suretiyle görüş bildirmek; bu raporların sunulacağı uluslararası toplantılara, heyet temsilcisi göndererek katılmak. g) Kurumun diğer ülkelerin ulusal ya da uluslararası düzeyde faaliyet gösteren benzeri işleve sahip kurumlarıyla ikili ve çok taraflı ilişkiler kurmasına karar vermek. Birleşmiş Milletler ve bölgesel insan hakları kuruluşlarıyla işbirliği yapmak ve ortak faaliyetlerde bulunulmasına karar vermek. ğ) Gerek gördüğünde Kurumun kendi alanında çalışan uluslararası birliklere üye olmasına veya bu kuruluşlarda Türkiye’nin temsil edilmesine karar vermek. h) İnsan hakları alanındaki sorunlar, gelişmeler ile kamu kurum ve kuruluşlarının bu alandaki performanslarını değerlendiren yıllık raporlar hazırlamak, bunları yayınlamak ve ilgili kişi ve kuruluşlara dağıtmak. Düzenli yıllık raporlar dışında, gerek görüldüğünde insan hakları alanına ilişkin özel raporlar yayınlamak. ı) Kamu kurum ve kuruluşları ile sivil toplum kuruluşlarıyla birlikte, insan haklarının geliştirilmesini teşvik eden ve hak ihlallerinin giderilmesini hedefleyen kampanya ve programlar yürütmek. (2) Kurul, en az ayda bir defa olmak üzere, gerekli hâllerde toplanır. Toplantıları Başkan yönetir. 142 (3) Kurul, en az yedi üyenin hazır bulunması ile toplanır ve en az altı üyenin aynı yöndeki oyuyla karar alır. Kararlarda çekimser oy kullanılamaz. (4) Kurul kararları tutanakla tespit edilir ve karar tutanağı toplantı esnasında veya en geç toplantıyı izleyen beş iş günü içinde toplantıya katılan tüm üyeler tarafından imzalanır. Kurul kararları, alındığı toplantı tarihinden itibaren en geç onbeş iş günü içinde gerekçeleri ve varsa karşı oy gerekçeleri ile birlikte tekemmül ettirilir. Gerektiğinde, Kurul tarafından bu süre uzatılabilir. (5) Başkan ve üyeler kendileri, eşleri, evlatlıkları ve üçüncü derece dâhil üçüncü dereceye kadar kan ve ikinci derece dâhil ikinci dereceye kadar kayın hısımlarıyla ilgili veya kişisel menfaat ilişkisi içinde oldukları konularda müzakere ve oylamaya katılamaz. Bu durum karar metninde ayrıca belirtilir. (6) Kurul toplantıları gizlidir. İhtiyaç duyulması hâlinde görüşlerinden yararlanılmak üzere ilgili kişiler, Kurul toplantısına davet edilebilir. Ancak, Kurul kararları toplantıya dışardan katılanların yanında alınamaz. (7) Kurul kararları, tekemmül etmesinden itibaren en geç beş iş günü içinde ilgili kişi, kurum ve kuruluşlara gönderilir. (8) Kurul, gerekli gördüğü durumlarda kararlarını, kişisel verilerin gizliliği ilkesine uygun olarak uygun vasıtalarla kamuoyuna duyurabilir. Açıklanması kişi hakları ve kamu düzeni açısından sakıncalı olan kararlar bu hükmün dışındadır. (9) Başkanın, izin, hastalık, görevde bulunmadığı diğer hâller ile hangi nedenle olursa olsun görevinin sona ermesi durumunda İkinci Başkan, Başkana vekâlet eder. (10) Kurul üyeleri ile Kurum personelinin uyacakları meslekî ve etik ilkeler ile Kurulun çalışma usûl ve esaslarına ilişkin diğer hususlar yönetmelikle düzenlenir. Teşkilat, Başkanın görev ve yetkileri MADDE 5- (1) Kurumun teşkilatı Kurul ve Başkanlıktan oluşur. Başkanlık; Başkan Yardımcısı, hizmet birimleri ve çalışma gruplarından 143 oluşur. Başkanlık, Kurul kararlarını uygulamakla ve diğer konularda Başkana ve Kurula yardımcı olmakla görevlidir. (2) Kurum görevlerinin gerektirdiği aslî ve sürekli hizmetler Başkan, İkinci Başkan, Başkan Yardımcısı ile İnsan Hakları Uzmanları ve Uzman Yardımcıları tarafından yürütülür. (3) Başkan, Kurumun en üst amiri olup, Kurum hizmetlerini, mevzuata, Kurumun amaç ve politikalarına, stratejik planına, performans ölçütlerine ve hizmet kalite standartlarına uygun olarak düzenler, yürütür ve hizmet birimleri arasında koordinasyonu sağlar. Başkan, Kurumun genel yönetim ve temsilinden sorumludur. Bu sorumluluk, Kurum çalışmalarının düzenlenmesi, yürütülmesi, denetlenmesi, değerlendirilmesi ve gerektiğinde kamuoyuna duyurulması görev ve yetkilerini kapsar. (4) Başkanın görev ve yetkileri şunlardır: a) Kurul toplantılarının gündemini, gün ve saatini belirlemek ve toplantıları yönetmek. b) Kurul kararlarının tebliğini ve Kurulca gerekli görülenlerinin kamuoyuna duyurulmasını sağlamak ve uygulanmalarını izlemek. c) Kurum personelini atamak. ç) Hizmet birimlerinden gelen önerilere son şeklini vererek Kurula sunmak. d) Kurumun stratejik planını, performans ölçütlerini, amaç ve hedeflerini, hizmet kalite standartlarını belirlemek, insan kaynakları ve çalışma politikalarını oluşturmak. e) Belirlenen stratejilere, yıllık amaç ve hedeflere uygun olarak Kurumun yıllık bütçesi ile malî tablolarını hazırlamak. f) Kamu kurum ve kuruluşları için, insan haklarına aykırı uygulamaların giderilmesine yönelik rehberler hazırlamak ve bunların uygulamaya geçirilip geçirilmediğini izlemek. g) Kurul ile Kurumun ve hizmet birimlerinin uyumlu, verimli, disiplinli ve düzenli bir biçimde çalışması amacıyla koordinasyonu sağlamak, bunlar arasında çıkabilecek görev ve yetki sorunlarını çözmek. 144 ğ) Yıllık faaliyet raporlarını hazırlamak, yıllık amaç ve hedeflere, performans ölçütlerine göre faaliyetlerin değerlendirmesini yapmak ve bunları Kurula sunmak. h) Kurumun diğer kuruluşlarla ilişkilerini yürütmek ve Kurumu temsil etmek. ı) Kurum Başkanı adına imzaya yetkili personelin görev ve yetki alanını belirlemek. i) Kurumun yönetim ve işleyişine ilişkin diğer görevleri yerine getirmek. (5) Başkan, Kuruma ilişkin görevlerinde yardımcı olmak üzere bir Başkan Yardımcısı atayabilir. Başkan Yardımcısı olarak atanacaklarda; a) Kurumun faaliyet alanına giren konularda en az dört yıllık lisans eğitimi veren ve yönetmelikle belirlenen fakültelerden veya bunlara denkliği Yükseköğretim Kurulu tarafından kabul edilen yurt dışındaki yüksek öğretim kurumlarından mezun olma, b) Devlet memuriyetinde en az on yıllık meslekî tecrübeye sahip olma, c) 657 sayılı Devlet Memurları Kanununun 48 inci maddesinin (A) fıkrasının (1), (4), (5), (6) ve (7) numaralı bentlerinde belirtilen nitelikleri taşıma, şartları aranır. Başkan Yardımcısının görev süresi dört yıldır. Görevleri sona erenler yeniden görevlendirilebilir. Başkanın görev süresinin herhangi bir nedenle sona ermesi hâlinde Başkan Yardımcısının görevi de sona erer. (6) Başkan Yardımcılığına atananlar, hâkimler ve savcılar dâhil, görevlerinin sona ermesi durumunda, eski kurum veya kuruluşlarına başvurmaları hâlinde atamaya yetkili makamlar tarafından en geç bir ay içerisinde mükteseplerine uygun bir kadroya atanır; başvurdukları tarihten atandıkları tarihe kadar Kurumdaki malî, sosyal ve özlük haklarından yararlanmaya ve aylıklarını almaya devam eder. Bunların Kurumda geçirdiği süreler özlük ve diğer hakları açısından önceki kurum veya kuruluşlarında geçirilmiş sayılır. (7) Başkan; sınırlarını yazılı olarak açıkça belirlemek şartıyla, Kurula ilişkin olmayan görev ve yetkilerinden bir bölümünü Başkan Yardımcısına devredebilir. Yetki devri, uygun araçlarla ilgililere duyurulur. 145 Hizmet birimleri MADDE 6- (1) Kurumun hizmet birimleri ile görev ve yetkileri şunlardır: a) İhlal İddialarını İnceleme Birimi; 1) Her türlü insan hakları ihlali iddialarını başvuru üzerine veya re’sen incelemek, araştırmak, değerlendirmek; bunların sonuçlarını ilgili kişi, kurum ve kuruluşlara bildirmek ve takip etmek, sorumlu bulunanlar hakkında yasal işlemlerin başlatılması için girişimde bulunmak. b) İşkence ve Kötü Muameleyle Mücadele Birimi; 1) İşkencenin ve diğer zalimane, insanlık dışı ya da aşağılayıcı muamele ya da cezaların önlenmesi amacıyla çalışmalar yapmak. 2) Özgürlüğünden mahrum bırakılan ya da koruma altına alınan kişilerin bulundukları yerlere düzenli ziyaretler gerçekleştirmek, bu ziyaretlere ilişkin raporları ilgili kurum ve kuruluşlara iletmek, Kurulca gerekli görülmesi durumunda kamuoyuna açıklamak; ceza infaz kurumları ve tutukevleri izleme kurulları, il ve ilçe insan hakları kurulları ile diğer kişi, kurum ve kuruluşların bu gibi yerlere gerçekleştirdikleri ziyaretlere ilişkin raporları incelemek ve değerlendirmek. c) Hukuk Birimi; 1) İnsan hakları ile ilgili mevzuat taslakları, mevzuat, uygulamalar ve diğer hukukî konular hakkında ilgili kişi, kurum ve kuruluşlara veya kamuoyuna talep üzerine veya re’sen görüş bildirmek ve tavsiyelerde bulunmak. 2) Taraf olduğu davalarda Kurumu temsil etmek, hukukî hizmetleri yürütmek ve Kurum tarafından hizmet satın alma yoluyla temsil ettirilen davaları takip ve koordine etmek. 3) Yerli ve yabancı kurum ve kuruluşlarla görev alanıyla ilgili konularda işbirliği yapmak. 4) İnsan hakları ihlali tespiti yapan yargı kararlarının idare tarafından gereği gibi uygulanmasını takip etmek. ç) Eğitim Birimi; 146 1) İnsan hakları bilincinin yaygınlaştırılması için çalışmak; bu amaçla ilgili kişi, kurum ve kuruluşlarla işbirliği yapmak, görüş bildirmek ve tavsiyelerde bulunmak. 2) Milli Eğitim Bakanlığı müfredatında bulunan insan hakları ile ilgili bölümlerin hazırlanmasına; Yükseköğretim Kurulunun koordinesinde üniversitelerin insan hakları bölümlerinin kurulmasına ve müfredatının belirlenmesine katkıda bulunmak. 3) Kamu kurum ve kuruluşlarının meslek öncesi ve meslek içi insan hakları eğitimlerine yönelik olarak çalışmalarda bulunmak. 4) İstekleri hâlinde kamu kurum ve kuruluşları ile özel kuruluşlara yönelik insan hakları konulu eğitim programları düzenlemek. d) Dış İlişkiler ve Proje Birimi; 1) Kurumun dış ilişkilerine yönelik faaliyetlerini düzenlemek ve yürütmek. 2) İnsan haklarıyla ilgili proje hazırlamak ve yürütmek. e) Medya ve Halkla İlişkiler Birimi; 1) Medya ile olan ilişkileri düzenlemek ve medyayı takip etmek. 2) Halkla ilişkiler politikasını düzenlemek ve yürütmek. 3) Bu Kanunla ve diğer mevzuatla Kuruma verilen görevlerin ifasına yönelik çalışmaların sonuçlarını ilgili kurum ve kuruluşlara iletmek, Başkanın gerekli görmesi durumunda kamuoyuna açıklamak. f) Bilgi ve Dokümantasyon Birimi; 1) İnsan hakları konularında veri tabanı ve dokümantasyon merkezi oluşturmak. 2) Bilgi teknolojileri alanında çalışmalarda bulunmak. g) Personel Birimi: 1) Kurumun personel politikasını belirlemek, personelin eğitimi konularında çalışmalar yapmak ve özlük işlemlerini yürütmek. ğ) Yönetim Hizmetleri Birimi; 1) 5018 sayılı Kamu Malî Yönetimi ve Kontrol Kanunu, 22/12/2005 tarihli ve 5436 sayılı Kanunun 15 inci maddesi ve diğer mevzuatla strateji geliştirme ve malî hizmetler birimlerine verilen görevleri yapmak. 147 2) Kurumun idarî, malî ve sosyal hizmetlerini yürütmek. (2) Birinci fıkrada belirtilen birimler Başkan tarafından belirlenen İnsan Hakları Uzmanlarının eşgüdümünde faaliyet gösterir. Hukuk Biriminin eşgüdümünü yürütecek İnsan Hakları Uzmanının avukatlık stajını tamamlamış olması gerekir. (3) Başkanın onayı ile Kurum personelinden çalışma grupları oluşturulabilir. Gruplar, Başkan tarafından görevlendirilecek personelin eşgüdümünde faaliyet gösterir. (4) Kurum, görev alanına giren konularla ilgili olarak çalışmalarda bulunmak üzere kamu kurum ve kuruluşları, sivil toplum kuruluşları ve konu ile ilgili uzmanların katılımı ile geçici ve sürekli kurullar oluşturabilir. (5) Büroların açılmasına, kurulmasına, görev ve yetkilerine ve diğer hususlara ilişkin usûl ve esaslar Kurumun teklifi üzerine Bakanlar Kurulu tarafından belirlenir. Başvurular, inceleme, araştırma ve ziyaretler ile düzenli istişareler MADDE 7- (1) İnsan hakları ihlaline maruz kaldığını iddia eden kişiler Kuruma başvurabilirler. (2) Başvurulara ilişkin usûl ve esaslar Kurum tarafından çıkarılacak yönetmelikle belirlenir. (3) Bu Kanun ve diğer mevzuatla Kuruma verilen inceleme, araştırma, ziyaret ve rapor hazırlama görevleri ile diğer görevler, İnsan Hakları Uzman ve Uzman Yardımcıları ile diğer görevliler tarafından yapılır. Bunlar, Başkanın yetkilendirmesi hâlinde, tüm kamu kurum ve kuruluşları ile diğer gerçek ve tüzel kişilerden ilgili bilgi ve belgeleri istemeye, incelemeye ve bunların örneklerini almaya, ilgililerden yazılı ve sözlü bilgi almaya, özgürlüğünden mahrum bırakılan ya da koruma altına alınan kişilerin bulundukları yerleri ziyaret etmeye, buralarda inceleme yapmaya ve gerekli tutanakları düzenlemeye yetkilidir. (4) Kurumun görev ve yetki alanına giren konularda yerinde inceleme ve araştırma yapmak üzere, Başkanın belirleyeceği Kurum personelinin başkanlığında, ilgili kurum ve kuruluşların temsilcilerinin ve kişilerin 148 katılımıyla heyet oluşturulabilir. Heyette görev alacak kamu kurum ve kuruluşları temsilcileri kendi kurum ve kuruluşlarınca, diğer kişiler ise Başkan tarafından belirlenir. Heyetler tarafından yapılan inceleme ve araştırma sonuçları Kurum tarafından bir rapor hâline getirilir. Heyetlerin giderleri Kurum bütçesinden karşılanır. (5) Kurum, insan hakları sorunlarını tartışmak ve insan hakları konularında bilgi ve görüş alışverişinde bulunmak amacıyla, kamu kurum ve kuruluşları, sivil toplum kuruluşları, yükseköğretim kurumları, basın-yayın kuruluşları, araştırmacılar ve ilgili diğer kişi, kurum ve kuruluşlarla en az üç ayda bir düzenli istişareler gerçekleştirir. Personel ve özlük haklarına ilişkin hükümler MADDE 8- (1) Kurum personeli, 657 sayılı Devlet Memurları Kanununa tâbidir. Kurumda Başkan Yardımcısı, İnsan Hakları Uzmanı ve İnsan Hakları Uzman Yardımcıları kadroları karşılık gösterilmek kaydıyla 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu ve diğer kanunların sözleşmeli personel çalıştırılması hakkındaki hükümlerine bağlı olmaksızın sözleşmeli olarak çalıştırılabilir. Bu suretle çalıştırılacakların sözleşme usûl ve esasları ile unvanlar itibarıyla taban ve tavan ücretleri ve her çeşit ödemeler Bakanlar Kurulunca tespit edilir. Başkan Yardımcılarının sözleşme ücreti Başbakanlık Genel Müdürlerinin sözleşme ücretini, İnsan Hakları Uzmanı ve Uzman Yardımcılarının sözleşme ücreti Başbakanlık Uzmanı ve Uzman Yardımcılarının sözleşme ücretini geçmeyecek şekilde Bakanlar Kurulu kararıyla belirlenir. Söz konusu personele, çalıştıkları günlerle orantılı olarak, hastalık ve yıllık izinleri dâhil, Ocak, Nisan, Temmuz ve Ekim aylarında birer aylık sözleşme ücreti tutarında ikramiye ödenir. Bunlardan üstün gayret ve çalışmaları sonucunda emsallerine göre başarılı çalışma yaptıkları tespit edilenlere, Başkanın onayı ile Haziran ve Aralık aylarında birer aylık sözleşme ücreti tutarında teşvik ikramiyesi ödenebilir. Başkan tarafından birimlerin eşgüdümü için görevlendirilecek İnsan Hakları Uzmanlarına kadroları için öngörülen sözleşme ücreti yüzde on artırımlı olarak ödenir. 149 Kurum kadrolarında çalışan memurlar, Başbakanlık personelinin yararlandığı fazla çalışma ücretinden aynı usul ve esaslara göre yararlanır. (2) Başkan, İkinci Başkan ve Başkan Yardımcısının sosyal güvenlik hak ve yükümlülükleri, 31/5/2006 tarihli ve 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun geçici 4 üncü maddesi hükümleri saklı kalmak kaydıyla, 5510 sayılı Kanun hükümlerine göre tespit olunur. Ancak, sigorta primine veya emeklilik keseneğine esas alınacak aylık ücret ile emekli aylığının hesabında, Başkan ve İkinci Başkan için Başbakanlık genel müdürleri, Başkan Yardımcısı için genel müdür yardımcıları için tespit edilen ek gösterge ve makam tazminatı ile temsil veya görev tazminatı ve diğer ödeme unsurları dikkate alınır. Bu görevlerde geçirilen süreler makam tazminatı veya yüksek hâkimlik tazminatı ödenmesini gerektiren görevlerde geçmiş sayılır. (3) Başkana, Başbakanlık Genel Müdürlerine malî haklar kapsamında fiilen yapılmakta olan her türlü ödemeler toplamının brüt tutarını geçmemek üzere, İkinci Başkana Başkan için belirlenen ücretin yüzde doksanbeşi tutarında Bakanlar Kurulu kararıyla belirlenecek tutarda ücret ödenir. Kurul üyelerine, 10/2/1954 tarihli ve 6245 sayılı Harcırah Kanunu hükümleri saklı kalmak kaydıyla, fiilen görev yaptıkları her gün için, uhdesinde kamu görevi bulunanlara (5.000), uhdesinde kamu görevi bulunmayanlara (6.000) gösterge rakamının memur aylık katsayısı ile çarpımı sonucu bulunacak miktarda huzur hakkı ödenir. Bu ödemeden damga vergisi hariç herhangi bir kesinti yapılmaz. Bir ayda fiilen görev yapılan gün sayısının üçü aşması hâlinde, aşan günler için huzur hakkı ödenmez. (4) Kurumda, özel bilgi ve ihtisası gerektiren işlerde, Kurumun faaliyet alanına ilişkin konularda en az on yıl meslekî tecrübesi bulunanlar ile doktor unvan ve derecesini alanlar arasından, 657 sayılı Devlet Memurları Kanununun 4 üncü maddesinin (B) fıkrasına göre sözleşmeli personel çalıştırılabilir. Bu personele ödenecek ücretlerin net tutarı, birinci dereceli İnsan Hakları Uzmanına ödenen net tutarı aşamaz. Bu fıkra uyarınca çalıştırılacakların sayısı, Kurumda fiilen çalışan İnsan Hakları Uzmanı ve Uzman Yardımcısı sayısının yüzde onunu geçemez. 150 (5) Başkan ve üyeler 26/9/2004 tarihli ve 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu açısından kamu görevlileri gibi yargılanır. 2/12/1999 tarihli ve 4483 sayılı Memurlar ve Diğer Kamu Görevlilerinin Yargılanması Hakkında Kanun uyarınca Başkan ve üyeler için soruşturma izinleri Başbakan tarafından verilir. Soruşturma izni verilmesi veya verilmemesine ilişkin kararlara karşı yapılan itirazlar, Danıştay tarafından karara bağlanır. (6) Kurumda, İnsan Hakları Uzman Yardımcılığına atanabilmek için, 657 sayılı Devlet Memurları Kanununun 48 inci maddesinde sayılan şartlara ek olarak aşağıdaki şartlar aranır: a) Kurumun faaliyet alanına giren konularda en az dört yıllık lisans eğitimi veren ve yönetmelikle belirlenen fakültelerden veya bunlara denkliği Yükseköğretim Kurulu tarafından kabul edilen yurt dışındaki yüksek öğretim kurumlarından mezun olmak; Hukuk Biriminde görevlendirilecekler için avukatlık stajını tamamlamış olmak. b) Yapılacak yarışma sınavında başarılı olmak. c) Sınavın yapıldığı tarihte otuz yaşını doldurmamış olmak. (7) İnsan Hakları Uzman Yardımcılığına atananlar; en az üç yıl çalışmak, her yıl olumlu sicil almak ve istihdam edildikleri birimlerce belirlenecek konularda hazırlayacakları uzmanlık tezinin oluşturulacak tez jürisi tarafından kabul edilmesi kaydıyla, yapılacak yeterlik sınavına girmeye hak kazanırlar. Süresi içinde tezlerini sunmayan veya hazırladıkları tez kabul edilmeyenlere tezlerini sunmaları veya yeni bir tez hazırlamaları için bir yılı aşmamak üzere ilave süre verilir. Yeterlik sınavında başarılı olanlar, Kamu Personeli Yabancı Dil Bilgisi Seviye Tespit Sınavından en az (C) düzeyinde veya buna denk kabul edilen uluslararası geçerliliği bulunan yabancı dil puanı aldıklarını gösterir belgeyi Kuruma teslim etmeleri durumunda İnsan Hakları Uzmanı olarak atanır. Sınavda başarılı olamayanlar veya sınava girmeye hak kazandığı hâlde geçerli mazereti olmaksızın sınav hakkını kullanmayanlara, bir yıl içinde ikinci kez sınav hakkı verilir. Verilen ilave süre içinde tezlerini sunmayan veya ikinci defa hazırladıkları tezleri de kabul edilmeyenler, ikinci sınavda da başarı gösteremeyen veya sınav hakkını kullanmayanlar ile olumsuz sicil alanlar İnsan Hakları Uzman Yardımcısı unvanını kaybeder ve 151 diğer kamu kurum ve kuruluşlarında öğrenim durumlarına uygun kadrolara atanmak üzere Devlet Personel Başkanlığına bildirilir. (8) İnsan Hakları Uzmanı ve İnsan Hakları Uzman Yardımcılarının mesleğe alınmaları, yetiştirilmeleri, yarışma sınavı, tez hazırlama ve yeterlik sınavı ile çalışma usûl ve esasları yönetmelikle düzenlenir. (9) Merkezî yönetim kapsamındaki kamu idarelerinde, sosyal güvenlik kurumlarında, mahallî idarelerde, mahallî idarelerin bağlı kuruluşlarında, mahallî idare birliklerinde, döner sermayeli kuruluşlarda, kanunlarla kurulan fonlarda, kamu tüzel kişiliğini haiz kuruluşlarda, sermayesinin yüzde ellisinden fazlası kamuya ait kuruluşlarda, iktisadî devlet teşekkülleri ve kamu iktisadî kuruluşları ile bunlara bağlı ortaklıklar ve müesseselerde çalışanlar kurumlarının, hâkimler ve savcılar ise kendilerinin muvafakati ile aylık, ödenek, her türlü zam ve tazminatlar ile diğer malî ve sosyal hak ve yardımları kurumlarınca ödenmek kaydıyla geçici olarak Kurumda görevlendirilebilir. Kurumun bu konudaki talepleri, ilgili kurum ve kuruluşlarca öncelikle sonuçlandırılır. Değiştirilen ve yürürlükten kaldırılan mevzuat, kadro iptal ve ihdası MADDE 9- (1) 657 sayılı Devlet Memurları Kanununun; a) 36 ncı maddesinin “Ortak Hükümler” bölümünün (A) fıkrasının (11) numaralı bendine “Kadının Statüsü Uzman Yardımcıları,” ibaresinden sonra gelmek üzere “İnsan Hakları Uzman Yardımcıları,” ve “Kadının Statüsü Uzmanlığına,” ibaresinden sonra gelmek üzere “İnsan Hakları Uzmanlığına,”, b) 152 nci maddesinin “II- Tazminatlar” fıkrasının “(A) Özel Hizmet Tazminatı” bendinin (i) alt bendine “Kadının Statüsü Uzmanları,” ibaresinden sonra gelmek üzere “İnsan Hakları Uzmanları,”, c) (I) sayılı Ek Gösterge Cetvelinin “I- Genel İdare Hizmetleri Sınıfı” bölümünün (h) bendine “Kadının Statüsü uzmanları,” ibaresinden sonra gelmek üzere “İnsan Hakları Uzmanları,”, ibareleri eklenmiştir. 152 (2) 27/6/1989 tarihli ve 375 sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin ek 3 üncü maddesinin birinci fıkrasına “Çevre ve Orman Bakanlığı,” ibaresinden sonra gelmek üzere “Türkiye İnsan Hakları Kurumu,” ibaresi eklenmiştir. (3) 10/12/2003 tarihli ve 5018 sayılı Kamu Malî Yönetimi ve Kontrol Kanununa ekli (II) sayılı cetvelin “B) Özel Bütçeli Diğer İdareler” bölümüne “36) Türkiye İnsan Hakları Kurumu” ibaresi eklenmiştir. (4) 10/10/1984 tarihli ve 3056 sayılı Başbakanlık Teşkilatı Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabulü Hakkında Kanunun 7 nci maddesinin birinci fıkrasının (m) bendi, 17/A maddesi, ek 4 üncü, ek 5 inci ve ek 6 ncı maddeleri ile anılan Kanunun eki cetvelin ana hizmet birimlerinin düzenlendiği (13) numaralı bölümü yürürlükten kaldırılmıştır. (5) Ekli (1) sayılı listede yer alan kadro iptal edilerek, 190 sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin eki cetvellerden çıkarılmış, ekli (2) sayılı listede yer alan kadrolar ihdas edilerek, 190 sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin eki (I) sayılı cetvele İnsan Hakları Kurumu bölümü olarak eklenmiştir. Geçiş hükümleri GEÇİCİ MADDE 1- (1) Kurum Başkanlığı ve İkinci Başkanlığına ilk defa seçileceklerin ilk görev süresi altı yıl olarak uygulanır. Ad çekme yoluyla yapılacak kura sonuçlarına göre, Kurumun ilk üyelerinden dördünün ilk görev süresi altı yıl, üçünün ilk görev süresi dört yıl, ikisinin ilk görev süresi de iki yıl olarak uygulanır. (2) Kurul üyeliklerine ilk seçimler, bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren iki ay içinde 3 üncü maddenin ikinci fıkrasında belirtilen niteliklere sahip olanlardan, Başbakanlığa başvuranlar arasından yapılır. (3) Başbakanlık teşkilatına ait taşınır, araç, gereç, malzeme, demirbaş ve taşıtlardan, bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarih itibarıyla İnsan Hakları Başkanlığı tarafından kullanılanlar, Başbakanlık ile Kurum arasında düzenlenecek protokole göre Kuruma devredilir. (4) Başbakanlığa ait her türlü hak ve yükümlülüklerden İnsan Hakları Başkanlığını ilgilendirenler; hiçbir işleme gerek kalmaksızın Kuruma devredilmiş, taşınmazlar ise tahsis edilmiş sayılır. 153 (5) Bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarih itibarıyla, geçici olarak görevlendirilenler de dâhil olmak üzere, İnsan Hakları Başkanlığında görev yapan personelden Kurumda geçici olarak görevlendirilmek isteyenler, talepleri üzerine 8 inci maddenin dokuzuncu fıkrası hükümlerine göre Kurumda geçici olarak görevlendirilebilir. (6) Kurumun teşkilatı bu Kanuna göre yeniden düzenleninceye kadar, Kurum tarafından yürütülecek hizmetlerin İnsan Hakları Başkanlığında görevli personel eliyle yürütülmesine devam edilir. (7) Kurum büroları kuruluncaya kadar, İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları, Kurum bürosu olarak görev yapar. (8) Kurumun 2010 malî yılı harcamaları, 25/12/2009 tarihli ve 5944 sayılı 2010 Yılı Merkezî Yönetim Bütçe Kanununun ilgili hükmüne göre yeni bir düzenleme yapılıncaya kadar, Başbakanlığın 2010 yılı bütçesinde yer alan İnsan Hakları Başkanlığına ait ödeneklerden karşılanır. (9) Bu maddede öngörülen bütün geçiş, devir, temlik ve intikal işlemleriyle düzenlenecek protokoller, her türlü vergi, resim, harç, ücret ve fonlardan müstesnadır. (10) Bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren bir yıl süreyle, Kurum kadrolarına ilişkin olarak yapılacak düzenlemelerde 190 sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin 9 uncu maddesinin son fıkrası hükmü uygulanmaz. (11) Bir defaya mahsus olmak üzere, insan hakları ile ilgili yargılama, inceleme, araştırma, denetleme, uygulama veya danışma konularında en az üç yıl çalışmış olmak kaydıyla, 8 inci maddenin altıncı fıkrasına göre belirlenecek yüksek öğretim kurumlarını bitirerek mesleğe özel yarışma sınavı ile giren ve belirli süreli meslek içi eğitimden sonra özel bir yeterlik sınavı sonunda atanmış olanlar, hâkimler, savcılar ile bu meslekten sayılanlar ile en az yüksek lisans düzeyinde eğitim görmüş üniversite öğretim elemanlarından, a) Kamu Personeli Yabancı Dil Bilgisi Seviye Tespit Sınavından en az (C) düzeyinde puanı olan veya buna denk kabul edilen ve uluslararası geçerliliği bulunan bir belgeye sahip olanlar, b) İnsan Hakları Uzman Yardımcılığına atanabilme niteliklerini haiz ve kırkbeş yaşını doldurmamış olanlar, 154 bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren bir yıl içinde açılacak yeterlik sınavında başarılı olmaları hâlinde, başarı sıralaması dikkate alınarak İnsan Hakları Uzmanı olarak atanırlar. Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığında en az altı ay süreyle görev yapmış olan Başbakanlık Uzmanları ile bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarih itibarıyla, diğer kamu kurum ve kuruluşlarının kadrosunda olmakla birlikte en az beş yıldır İnsan Hakları Başkanlığında geçici olarak görevlendirilen personelden bu fıkrada belirtilen nitelikleri haiz olanlar İnsan Hakları Uzmanı kadrolarına; anılan Başkanlıkta en az altı ay süreyle görev yapmış olan Başbakanlık Uzman Yardımcıları ise İnsan Hakları Uzman Yardımcısı kadrolarına, bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren bir yıl içinde talepleri hâlinde kurumlarının muvafakatiyle atanabilir. Başbakanlık Uzman ve Uzman Yardımcılarının, Başbakanlık Uzmanlığı ve Uzman Yardımcılığında geçirdiği süreler, İnsan Hakları Uzmanlığı ve Uzman Yardımcılığında geçirilmiş sayılır. Bu fıkra hükümlerine göre İnsan Hakları Uzmanlığına atanacak olanların sayısı, toplam İnsan Hakları Uzmanı ve İnsan Hakları Uzman Yardımcısı kadro sayısının yüzde kırkını geçemez. Sınava ilişkin esaslar Kurum tarafından hazırlanacak bir yönetmelikle belirlenir. Yürürlük MADDE 10- (1) Bu Kanun yayımı tarihinde yürürlüğe girer. Yürütme MADDE 11- (1) Bu Kanun hükümlerini Bakanlar Kurulu yürütür. 155 (1) SAYILI LİSTE KURUMU : BAŞBAKANLIK TEŞKİLATI : MERKEZ İPTAL EDİLEN KADRONUN TOPLAM SINIFI UNVANI GİH KADRO KADRO DERECESİ ADEDİ 1 1 İnsan Hakları Başkanı 1 TOPLAM (2) SAYILI LİSTE KURUMU : TÜRKİYE İNSAN HAKLARI KURUMU TEŞKİLATI : MERKEZ İHDAS EDİLEN KADROLARIN SINIFI UNVANI SERBEST TOPLAM KADRO KADRO KADRO DERECESİ ADEDİ ADEDİ GİH Başkan Yardımcısı 1 1 1 GİH İnsan Hakları Uzmanı 1 5 5 GİH İnsan Hakları Uzmanı 2 5 5 GİH İnsan Hakları Uzmanı 3 5 5 GİH İnsan Hakları Uzmanı 4 5 5 GİH İnsan Hakları Uzmanı 5 5 5 GİH İnsan Hakları Uzmanı 7 5 5 GİH İnsan Hakları Uzman Yardımcısı 9 15 15 GİH Malî Hizmetler Uzmanı 4 1 1 GİH Sosyal Hizmetler Uzmanı 5 1 1 GİH Psikolog 3 1 1 GİH Mütercim Tercüman 5 1 1 GİH Kütüphaneci 7 1 1 GİH Memur 8 2 2 GİH Memur 9 2 2 GİH Bilgisayar İşletmeni 7 2 2 GİH Sekreter 7 1 1 GİH Sekreter 8 1 1 GİH Santral Memuru 9 1 1 60 60 TOPLAM 156 GENEL GEREKÇE Ulusal insan hakları kurumları, genel anlamda, insan haklarını korumak ve geliştirmek amacıyla devletler tarafından kurulan resmi kurumlar olarak tanımlanmaktadır. Kavramın ortaya çıkışı, İkinci Dünya Savaşı sonrasına ve Birleşmiş Milletler teşkilatının kuruluş çalışmalarına kadar gitmektedir. Bununla beraber, bu kurumlar 1970’ler ve özellikle de Soğuk Savaşın sona erdiği 1990’lardan sonra yaygınlaşmaya başlamıştır. Bu konuda yaşanan gelişmeler Birleşmiş Milletlerce de teşvik edilmiştir. Birleşmiş Milletler Genel Kurulunun 20/12/1993 tarihinde kabul ettiği 48/134 sayılı Kararla, üye ülkeler bu kurumları kurmaya ya da mevcut kurumlarını güçlendirmeye davet edilmiştir. Anılan kararın ekinde, “Paris Prensipleri” olarak da bilinen, ulusal insan hakları kurumlarının statülerine ilişkin ilkeler yer almaktadır. Ulusal insan hakları kurumlarına ilişkin temel standartları ve genel çerçeveyi belirleyen Paris Prensiplerine göre; a) ulusal kurumlar asgarî kanun değerinde bir resmi işlemle kurulmalı ve mümkün olduğunca geniş yetki ve görevlerle donatılmalıdır. b) Ulusal kurumlar bu çerçevede özellikle insan hakları alanında incelemeler ve araştırmalar yapma, raporlar hazırlama, görüş bildirme, tavsiye ve önerilerde bulunma, bilgilendirme, bilinçlendirme ve eğitim faaliyetleri gerçekleştirme konularında görevlendirilmelidirler. c) Ulusal kurumlarda, toplumsal kesimlerin ve insan haklarının korunması ve geliştirilmesi alanında faaliyet gösteren sivil toplum şekilde yerine kuruluşlarının çoğulcu temsiline imkan tanınmalıdır. d) Ulusal kurumlar, görevlerini bağımsız bir getirebilmeleri için yeterli mali kaynaklara ve personele sahip kılınmalıdır. e) Bunlara ek olarak, zorunlu olmamakla birlikte, ulusal kurumlara insan hakları ihlali iddialarına ilişkin başvuruları alma ve inceleme görev ve yetkisi de verilebilir. 157 Dünyadaki ulusal insan hakları kurumlarının akredite olduğu İnsan Hakları Ulusal Kurumları Uluslararası Koordinasyon Komitesi (ICC), ulusal insan hakları kurumlarını Paris Prensiplerine uygunluklarına göre derecelendirmektedir. Ulusal insan hakları kurumlarına ilişkin Birleşmiş Milletler Kararı, tavsiye niteliği taşımakta ve bağlayıcılığı bulunmamaktadır. Bununla birlikte, birçok uluslararası sözleşme başta olmak üzere çeşitli uluslararası belgelerde giderek artan bir sıklıkla anılan ilkelere atıfta bulunulmaktadır. İşkenceye ve Diğer Zalimane, Gayriinsani veya Küçültücü Muamele veya Cezaya Karşı Birleşmiş Milletler Sözleşmesinin işkence ve kötü muameleyle mücadele için bağımsız ulusal denetim mekanizmaları kurulmasını öngören ihtiyari protokolü (OPCAT) ve Avrupa Birliğinin toplumsal yaşamda ırk ayrımcılığıyla mücadele edecek bağımsız komisyonlar kurulmasını öngören 2000/43/EC sayılı Irk Eşitliği Direktifi, bu belgelere verilecek örnekler arasındadır. Paris Prensipleri insan hakları ulusal kurumlarına ilişkin genel ilkeleri belirlemekle birlikte, bu konuda ülkelerin uygulayacağı belirli bir model içermemekte, bu ilkeler doğrultusunda ulusal düzeyde kendi ihtiyaçlarına ve özelliklerine en uygun yapılanmayı seçmenin her devletin kendi hakkı olduğunu öngörmektedir. Avrupa’daki uygulamalara bakıldığında, Danimarka ve Almanya’da insan hakları alanında eğitim ve araştırma ağırlıklı Enstitü niteliğinde, Fransa ve Yunanistan’da geniş katılımlı, hükümet ve parlamentoya insan haklarıyla ilgili konularda görüşler sunan danışma kurulu ya da komisyonu niteliğinde ulusal kurumlar göze çarpmaktadır. İnsan hakları alanındaki kurumsallaşma çalışmaları, dünyadaki gelişmelere paralel biçimde, ülkemizde de ivmesi giderek artan bir seyir izlemiştir. 90’lı yıllarla birlikte TBMM’de bir İnsan Hakları İnceleme Komisyonunun kurulmasını ve hükümet içerisinde bir devlet bakanının insan haklarından sorumlu olarak görevlendirilmesini, Adalet, İçişleri ve Dışişleri bakanlıkları başta olmak üzere çeşitli bakanlıklar ve diğer kamu kurum ve kuruluşları bünyesinde insan hakları birimlerinin kurulması takip etmiştir. Bu süreç 2000’li yıllara girilmesi ile yeni bir ivme kazanmış, önce yurt genelinde tüm il ve ilçelere yayılan ve sivil toplum ağırlıklı bir yapıya sahip bulunan “İl ve 158 İlçe İnsan Hakları Kurulları” oluşturulmuş, 4643 sayılı Kanunla da İnsan Hakları Üst Kurulu, İnsan Hakları Danışma Kurulu, İnsan Hakları İhlali İddialarını İnceleme Heyetleri ve Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı kurulmuştur. Ülkemizde yukarıda kısaca anlatıldığı üzere, yaygın bir insan hakları kurumsallaşmasının mevcudiyetine rağmen Paris Prensiplerine uygun bir yapılanmanın eksikliği, çeşitli kurum ve kuruluşlar tarafından ulusal düzeyde ve AB ilerleme raporları başta olmak üzere uluslararası düzeyde eleştiri konusu yapılmaktadır. Bu hususlar göz önünde bulundurularak hazırlanan Türkiye İnsan Hakları Kurumu Kanunu Tasarısı ile BM Paris Prensipleri ile uyumlu bir insan hakları teşkilatı kurulması amaçlanmaktadır. Tasarı ile kurulması öngörülen Kurum, genel olarak insan haklarını korumak ve geliştirmeye yönelik çalışmalarda bulunmak, bu çerçevede inceleme ve araştırmalar yapmak; raporlar hazırlamak, görüş, tavsiye ve önerilerde bulunmak, bilgilendirme, bilinçlendirme ve eğitim faaliyetleri gerçekleştirmek ve insan hakları ihlali iddialarını incelemek ve araştırmakla görevli olacaktır. Kamu tüzel kişiliğini, idari ve mali özerkliği haiz Kurumun, Türkiye İnsan Hakları Kurulu ve buna bağlı bir teşkilattan oluşması öngörülmektedir. Kurumun karar organı olan Türkiye İnsan Hakları Kurulu, biri Başkan, biri İkinci Başkan olmak üzere toplam onbir kişiden oluşmaktadır. Başkan, İkinci Başkan ve üyeler Bakanlar Kurulunca seçilmektedir. Üyelik yarı zamanlı bir görev olarak düzenlenmiştir. Kurulun asgarî ayda bir toplanması, üyelere de fiilen görev yaptıkları gün sayısına göre huzur hakkı ödemesinde bulunulması öngörülmüştür. Kurum görevlerinin gerektirdiği aslî ve sürekli hizmetler, insan hakları uzmanları ve uzman yardımcıları ile ihtiyaca göre belirlenecek diğer meslek personeli ve idari personel eliyle görülecektir. İnsan hakları uzmanlığı bir kariyer meslek olarak düzenlenmiştir. Ayrıca Kurumun sözleşmeli personel istihdam edebilmesi ve diğer kamu kurum ve kuruluşlarındaki personeli geçici olarak görevlendirebilmesine imkân tanınmıştır. 159 Tasarının ülkemizin insan hakları standartlarının yükseltilmesi çabalarına önemli katkılar sağlayacağına inanılmaktadır. MADDE GEREKÇELERİ MADDE 1- Madde ile Kanunun amacı ve kapsamı belirtilmekte, tekrarların önlenmesi amacıyla Kanunda sıkça geçen bazı terimler tanımlanmaktadır. Kurumun, dolayısıyla da Kanunun temel amacı insan haklarının korunması ve geliştirilmesi doğrultusunda çalışmalar yapmaktır. Böylece, Paris Prensiplerinin ulusal insan hakları kurumlarının mümkün olabilecek en geniş görev ve yetkilerle donatılması gerektiği şeklindeki ilkesine uyum sağlanmıştır. Bu maddede “insan haklarını korumak ve geliştirmek amacıyla çalışmalar yapmak” şeklinde çok genel olarak ifade edilen görev ve yetkiler, 2 nci, 4 üncü, 5 inci, 6 ncı ve 7 nci maddelerde daha ayrıntılı bir şekilde düzenlenmektedir. MADDE 2- Madde ile Türkiye İnsan Hakları Kurumunun kuruluşu ve görevleri düzenlenmekte ve statüsü belirlenmektedir. Paris Prensipleri gereğince ulusal kurumlar; yeterli malî kaynaklara, kendi personel ve tesislerine sahip, bağımsız kurumlar olmalıdır. Bu çerçevede, Türkiye İnsan Hakları Kurumunun, Paris Prensiplerinin öngördüğü bu hususiyetlere sahip olabilmesi için kamu tüzel kişiliğini haiz, idarî ve malî özerkliğe sahip bir kurum olması öngörülmüştür. Kurum, görev ve yetkilerini kendi sorumluluğu altında bağımsız olarak kullanacaktır. Bu bağlamda, görev alanına giren konularla ilgili olarak hiçbir organ, makam, merci veya kişinin Kurula emir ve talimat veremeyeceği, tavsiye ve telkinde bulunamayacağı öngörülmüştür. Paris Prensipleri gereğince ulusal kurumlar gerektiğinde yerel ve bölgesel birimler kurabileceklerdir. Bu çerçevede, Kuruma yurt içinde ve dışında büro açma imkânı tanınmaktadır. Paris Prensipleri, ulusal insan hakları kurumlarına, insan haklarının geliştirilmesi ve korunması konularında mümkün olduğunca geniş bir görev alanı verilmesini öngörmektedir. Bu çerçevede, Kurumun temel görevi, 1 inci 160 maddede insan haklarının korunması ve geliştirilmesi amacıyla çalışmalar yapmak olarak belirlenmiştir. Kurumun bu temel ve aslî görevi 2 nci maddede ayrıntılandırılmıştır. Buna göre Kurumun görev ve yetkileri şunlardır: İnsan hakları alanındaki gelişmeleri izlemek ve değerlendirmek, Sorunların çözüme kavuşturulması doğrultusunda çalışmalar yapmak, Şikâyet ve başvuruları incelemek, araştırmak ve sonuçlarını takip etmek, İnsan haklarının korunmasına, geliştirilmesine ve ihlallerin önlenmesine yönelik çalışmalar yapmak. Ayrıca, Kurumun kamuoyunu bilgilendirmesine, yöneticilerinin sorumluluklarına, kadroların kullanımına, idarî düzenleme yapma yetkisine, gelirlerine ve hizmet satın alınmasına ilişkin düzenlemelere yer verilmiştir. MADDE 3- Madde ile Kurumun karar organı olan Türkiye İnsan Hakları Kurulunun oluşumu düzenlenmektedir. Kurul, Başkan ve İkinci Başkan dâhil onbir üyeden oluşmakta, Başkan, İkinci Başkan ve üyeler Bakanlar Kurulunca seçilmektedir. Paris Prensipleri gereğince, ulusal insan hakları kurumlarının insan hakları alanında faaliyet gösteren siyasi, sosyal ve sivil toplum güçlerinin temsilcileri ile etkili işbirliğini sağlayacak yetkilere sahip bulunması ya da bu temsilcilere kurumda yer verilmesi gerekmektedir. Bu amaçla maddeye, üye seçimlerinde ilgili sivil toplum, sosyal ve mesleki kuruluşların, düşünce akımlarının, üniversitelerin, uzmanların çoğulcu bir şekilde temsiline özen gösterileceği hükmü konulmuştur. Bu hüküm, insan hakları alanında faaliyet gösteren kişi, kurum ve kuruluşlarla en az üç ayda bir düzenli istişarelerde bulunulmasını öngören 7 nci madde ile birlikte ele alındığında, Paris Prensiplerinin öngördüğü çoğulculuk şartı da sağlanmış olmaktadır. Kurumun çalışmalarını dış etkilerden uzak bir şekilde sürdürebilmesi için, karar organı olan Kurul üyelerinin bir takım güvencelere sahip olması gerekmektedir. Madde ile üyelerin görevlerinin hangi hallerde sona ereceği ve üyeliklerinin düşeceği açıkça belirlenmiştir. Maddede sayılan durumlar 161 haricinde herhangi bir üyenin görevine son verilemeyecek ve üyeliği düşmeyecektir. Bunun yanında, yine üyelerin bağımsız hareket edebilmelerini güvence altına almak maksadıyla, Kurula üye olmadan önce kamu görevi yürüten üyelerin görevlerinin sona ermesiyle birlikte kurumlarına dönüşü, Kurumda geçirdikleri sürelerin özlük haklarıyla ilgili olarak değerlendirilmesi de madde kapsamında düzenlenmektedir. Madde ile ayrıca Başkan ve Kurul üyelerinin mal bildiriminde bulunmaları ve görev nedeniyle edinilen bilgilerin gizliliğine ilişkin hususlar düzenlenmektedir. MADDE 4- Madde ile Kurumun karar organı olan Kurulun görev ve yetkileri ile çalışma esasları düzenlenmektedir. MADDE 5- Madde ile Kurumun teşkilatı ile Başkanın görev ve yetkileri düzenlenmektedir. Kurum teşkilatı, Kurul ve Başkanlıktan oluşmaktadır. Başkanlık ise başkan yardımcısı, hizmet birimleri ve çalışma gruplarından oluşmaktadır. MADDE 6- Madde ile Kurumun hizmet birimleri ile bunların görev ve yetkileri belirlenmektedir. Kurumda dokuz adet hizmet biriminin oluşturulması öngörülmektedir. MADDE 7- Madde ile Kuruma yapılacak başvuruların incelenmesine ilişkin usûl ve esasların, Kurumun çıkaracağı bir yönetmelikle belirlenmesi öngörülmektedir. Böylece, bir kanun değişikliğine gerek duyulmaksızın, başvuru alınabilmesine ilişkin usûl ve esaslar, günün ihtiyaçları doğrultusunda daha hızlı bir şekilde revize edilebilecektir. Maddede, Kuruma kanunla verilen görevlerin yerine getirilmesini sağlayacak yetkiler düzenlenmektedir. Kurum, yetkili personeli vasıtasıyla, görevleri çerçevesinde tüm kamu kurum ve kuruluşları ile diğer gerçek ve tüzel kişilerden ilgili bilgi ve belgeleri istemeye, incelemeye ve bunların örneklerini almaya, ilgililerden yazılı ve sözlü bilgi almaya, özgürlüğünden 162 mahrum bırakılan ya da koruma altına alınan kişilerin bulundukları yerleri ziyaret etmeye ve buralarda inceleme yapmaya, gerekli tutanakları düzenlemeye yetkilidir. Diğer taraftan, Kurumun görev ve yetki alanına giren konularda yerinde inceleme ve araştırma yapmak üzere, ilgili kurum ve kuruluşların temsilcilerinin ve kişilerin katılımıyla heyetler oluşturulabilecektir. En az üç ayda bir gerçekleştirilecek düzenli istişarelerle, Kurumun insan hakları alanında çalışan kişi, kurum ve kuruluşlarla, özellikle de sivil toplum kuruluşları ve akademisyenlerle karşılıklı ve sürekli iletişim kurması amaçlanmaktadır. MADDE 8- Madde ile Kurum personeli ile personelin özlük hakları düzenlenmektedir. Maddede ayrıca kariyer meslek olarak öngörülen insan hakları uzmanlığı ve uzman yardımcılığına ilişkin esas ve usûller, bu çerçevede insan hakları uzmanı ve uzman yardımcılarında aranılacak nitelikler ve mesleğe girişlerine ilişkin hususlar, sözleşmeli ve geçici personel istihdamı, Başkan ve üyelere yapılacak ödemeler ile yargılanmalarına ilişkin hükümlere yer verilmektedir. MADDE 9- Madde ile Kurum ve Kurum personeline ilişkin ibareler ilgili kanunlara işlenmektedir. İnsan Hakları Başkanlığı ile İnsan Hakları Üst Kurulu, İnsan Hakları Danışma Kurulu ve İnsan Hakları İhlali İddialarını İnceleme Heyetleri lağvedilmektedir. Ayrıca Kurum kadroları belirlenmektedir. GEÇİCİ MADDE 1- Geçiş hükümlerini ihtiva eden geçici 1 inci maddede, Kurumun ilk Başkan ve üyelerinin görev süreleri ve Kurum kadrolarına yapılacak atamalar düzenlenmekte, Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı tarafından kullanılan taşınır ve taşınmazların Kuruma devri öngörülmekte ve diğer geçici hükümlere yer verilmektedir. MADDE 10- Yürürlük maddesidir. 163 MADDE 11- Yürütme maddesidir. Kaynak : (Erişim) http://www.basbakanlik.gov.tr/docs/kkgm/kanuntasarilari/101-1712.doc 02.03.2010 14:08; http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/tasari_teklif_sd.onerge_bilgileri?kanunla r_sira_no=80776 02.03.2010 14:03. 164 ÖZET AYDIN Fatih, İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesiyle Görevli Ulusal Kurumlar, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2010 İkinci Dünya Savaşını takiben ve özellikle de Soğuk Savaşın sona erdiği 90’lı yıllardan sonra bir çok ülkede ulusal insan hakları kurumları oluşturulmuştur. İnsan hakları alanındaki kurumsallaşma süreci başta Birleşmiş Milletler olmak üzere çeşitli uluslararası kuruluşlar tarafından teşvik edilmiştir. Sürecin son yıllarda hız kazanması, bir tanımlama ve standardizasyon ihtiyacını da beraberinde getirmiştir. “Paris Prensipleri” olarak da bilinen 1993 tarihli Birleşmiş Milletler Genel Kurulu Kararı ile ulusal insan hakları kurumlarının görev, yetki ve statüleri ile oluşumlarına ve bağımsızlıklarına ilişkin rehber ilkeler belirlenmiştir. Paris Prensipleri insan hakları ulusal kurumlarına ilişkin genel ilkeleri belirlemekle birlikte bu konuda ülkelere belirli bir model önermemekte, bu ilkeler doğrultusunda ulusal düzeyde kendi ihtiyaçlarına en uygun çerçeveyi seçmenin her devletin kendi hakkı olduğunu tanımaktadır. Ülkemizde devlet teşkilatı bünyesinde çok çeşitli ve yaygın bir insan hakları kurumsallaşmasının varlığına rağmen Paris Prensipleri ile uyumlu bir kurumsal yapı bulunmamaktadır. İnsan haklarının korunması amacıyla var olan mevcut yapılanmanın yanında Paris Prensiplerine uygun bir insan hakları kurumunun kurulmasının gerekli olup olmadığı, eğer böyle bir kurum kurulacak ise bunun şeklinin, oluşumunun, görev, yetki ve işleyişinin nasıl belirleneceği, siyasi ve hukuki olduğu kadar aynı zamanda teknik bir tercih sorunudur. Anahtar Sözcükler İnsan haklarının korunması Yargı dışı koruma Ulusal İnsan Hakları Kurumları Paris Prensipleri Ombudsman 165 ABSTRACT AYDIN Fatih, National Institutions for the Promotion and Protection of Human Rights, Master Thesis, Ankara, 2010 Following the World War II and especially after the 1990s when the Cold War ended, national human rights institutions have been established in a great deal of countries. Institutionalization process in human rights area has been promoted by various international institutions, primarily by the United Nations. Gaining speed of the process has brought about a need for identification and standardization. With the United Nations General Assembly Resolution dated 1993 that is also known as Paris Principles, guiding principles related to duty, authority and status, and formation and independence of national human rights institutions were determined. Although the Paris Principles determines the general principles concerning national human rights institutions, they do not propose a certain model to the states about this issue and they recognize that choosing the most suitable framework for its own requirements at national level in parallel with these principles is every state’s own right. In our country, in spite of the existence of a wide range and widespread human rights institutionalization within the state structure, there is not an institutional entity consistent with the Paris Principles. Whether the establishment of a human rights institution convenient to the Paris Principles in addition to the present structuring that exist fort he protection of human rights is necessary or not, and if such an institution is established, how the structure, composition, duty, authority and function of it will be determined is a technical preference problem as well as a political and legal one simultaneously. Key Words Protection of Human Rights Non-judicial protection National Human Rights Institutions The Paris Principles Ombudsman
![KÖPRÜ - Güz 2006 [ 96. Sayı ] İnsan Hakları İsmet Âdemiyyetledir](http://s1.studylibtr.com/store/data/000663017_1-5bbaa6fabe68441864d1b3de98092d00-300x300.png)
