KARBONHİDRATLAR

KARBONHİDRATLAR
Görevleri:





Enerji verirler (1 gramı 4 k.kalori).
Beyin çalışması için gerekli enerji sadece
glikozdan sağlanır.
Asidozis ve ketozisi önlerler.
Hücre içi-dışı sıvıları dengede tutarlar
Sindirilmeyen karbonhidratlar (posa)
barsakların çalışmasını düzenler.
Çeşitleri ve Bulundukları Besinler
1. Basit Şekerler:
Glikoz (bal), Fruktoz (meyveler) gibi
monosakkaritler: Bunlar sindirim sisteminde
değişikliğe uğramadan yenildikten 15 dakika
sonra kanda görülürler.
 Sukroz
(Glikoz + Fruktoz - çay şekeri),
Laktoz (Glikoz + Galaktoz - süt şekeri)
gibi disakkaritler: Bunlar
ise
ince
barsaklarda
enzimlerle parçalanarak
yapılarında
bulunan monosakkaritlere
ayrılırlar. Kan şekerini biraz daha geç
yükseltirler.

Birleşik (Kompleks Karbonhidratlar:
Nişasta:
Birçok
glikozun
bir
araya
gelmesinden oluşur.
 Tahıl taneleri (buğday, arpa, yulaf, mısır,
pirinç),
 tahıl unları,
 kurubaklagiller,
 patates ve pancarda bulunurlar.
Sindirimleri ağızda başlar, incebarsaklarda
devam eder. Uzun süre sonra kana glikoz
olarak geçerler.
Posa: İnsan vücudundaki enzimlerle
sindirilemeyen bileşiklerdir. Barsak
fonksiyonlarını düzenlerler
Çözünmez posa: Suda erimez, sindirime
yardımcı, tokluk hissi oluşturur (selüloz,
hemiselüloz, lignin).
 Buğday –mısır kepeği,
 meyve kabuğu,
 kök sebzeler(karnabahar, patates,
 taze fasülye
 Diğer sebzelerde boldur.
Çözünür posa:Suda erir,(zamk,
müsilaj, pektin vb.). LDL kolesterolü
ve kan şekerini düşürür.
 Kurubaklagiller,
 yulaf kepeği,
 bezelye,
 elma-portakal gibi meyvelerde,
 havuç vb bazı sebzelerde boldur.
MEYVELER
ÖLÇÜSÜ
Armut
Elma(kabuklu)
Çilek
Muz
Portakal
Şeftali(kabuklu)
Üzüm
Kuru erik
Kuru incir
1 orta boy
1 orta boy
1 su bardağı
1 orta boy
1 orta boy
1 orta boy
½ su bardağı
3 adet
2 adet
Posa Enerji
(g) (k.kal)
4
100
3
80
4
45
2
105
3
60
1
40
1
30
2
60
4
95
SEBZELER
(Pişmiş)
ÖLÇÜSÜ
Posa
(g)
Enerji
(k.kal)
Brokoli
Bezelye
Lahana
Ispanak
Kabak
Patates fırın
(kabuklu)
K. BAKLAGİLLER
½ su bardağı
½ su bardağı
½ su bardağı
½ su bardağı
½ su bardağı
1 orta boy
2
2
3
2
1
4
25
65
30
20
20
200
Kuru fasulye
Mercimek
½ su bardağı
½ su bardağı
3
4
115
115
TAHILLAR
ÖLÇÜSÜ
Posa
(g)
<1
2
3
Enerji
(k.kal)
60
10
80
Beyaz ekmek
Buğday kepeği
Çavdar ekmeği
1 dilim
1 yemek kaşığı
1 dilim
Galeta
Beyaz pirinç
Kepekli buğday
ekmeği
Esmer pirinç
Spagetti
Yulaf ezmesi
1 adet
½ su bardağı
1 dilim
<1
1
2
115
115
60
½ su bardağı
½ su bardağı
¾ kupa
2
1
3
110
100
95
DİĞERLERİ
ÖLÇÜSÜ
Domates
Havuç
Ispanak
Kereviz
Marul
Salatalık
Ay çekirdeği
Ceviz
Fıstık
Pat. Mısır
1 orta boy
1 orta boy
1 su bardağı
1 sap
1 su bardağı
½ su bardağı
¼ su bardağı
¼ su bardağı
¼ su bardağı
1 su bardağı
Posa
(g)
Enerji
(k.kal)
2
2
1
<1
1
<1
2
1
3
1
30
30
10
5
10
5
210
95
215
30
Toplam Posa:
 kepekli tahıllar (% 7.5),
 kurubaklagiller (% 4-5),
 tahıllar (% 2-2.5),
 meyveler ( % 0.5-1)
 sebzeler (%1-2)
Vücutta Kullanımları
Glikoz şeklinde emilen karbonhidratlar enerjiye
dönüşür. Açlık durumunda bile kanda 70-90
mg/100cc glikoz bulunur. Kandaki glikozun fazlası
karaciğerde ve kaslarda glikojen olarak depolanır.
Fazla hareket edilince kaslardaki glikojen glikoza
döner, laktik asit oluşur, bu da karaciğerde tekrar
glikojene döner.
Glikojen deposu acil ihtiyaçlar için kullanılır, çok
fazla değildir. Ortalama olarak bir insanda toplam
370 gr CHO olup;
245 gramı kaslarda,
108 gramı karaciğerde glikojen olarak,
17 gramı kanda glikoz şeklindedir.
Glikozun ihtiyaçtan fazlası yağ olarak depo edilir.
Gereksinim
Günlük enerjinin % 55-75’i olacak şekilde
alınmalıdır.
 Basit Şekerler: % 0-10, Sporcular için < % 15
 Birleşik CHO: % 50-70
 Posa: 25-40 gr.
Sağlıklı kişilerin her 1000 kalori için 125-150 gram
CHO alması önerilir. Günde en az 50 gram alınması
ketozisi önlemek için gereklidir.
GLİSEMİK İNDEKS
 Basit
olarak yiyeceklerdeki CHO’ların
(glikozun) kana geçiş hızı olarak ifade
edilebilir.
 Yüksek Gİ’li besinler kana hemen geçer ve
glikojenin tekrar sentezlenmesinde düşük
Gİ’li besinlere göre 2 kat fazla etkinlik
gösterir.
 Düşük Gİ’li besinler kana yavaş geçerler.
 Bu nedenle egzersiz öncesinde düşük Gİ’li,
egzersiz sırasında ve sonrasında orta ve
yüksek Gİ’li besinler önerilmektedir.
 Sporcular
dışındaki bireylere, özellikle
de diyabetik hastalara ve şişmanlara
başta olmak üzere, Gİ orta ve düşük
besinlerin tüketimi önerilmektedir.
 Yüksek Gİ’li besinler insülin
gereksinimini arttırmaktadır.
Yüksek Gİ’li besinler
Glukoz
Pişmiş havuç
Muz
Beyaz ekmek
Bal
Pişmiş pirinç
Orta Gİ’li besinler
Sükroz
Haşla. patates
Makarna
Üzüm
Portakal
Meyve suları
Düşük Gİ’li besinler
Süt
Dondurma
Fruktoz
Yoğurt
Kurubaklagil Kiraz
Fırın patates,cips
Mısır gevreği
Kek, kurabiye
Kepekli ekmek
Mısır haşlama
Bulgur
Kuru kayısı
Greyfurt
Elma
Karbonhidrat Alımı İle İlgili Sorunlar
 Aşırı
basit şeker: Şişmanlık, diş çürüğü,
Diyabet, Kalp-damar hastalıkları
 Kompleks
CHO (Posa) : Şişmanlık ve
hiperlipideminin tedavisinde, kan şekeri
yüksekliğini
düşürmede
ve
kolon
fonksiyonlarını düzenlemede
olumlu etki
yapar.
Ancak çok fazla alınırsa kalsiyum, demir ve
çinko emilimini azaltabilir.
 Yetersiz
Alım:
Kas
glikojen
depolarında azalmaya bağlı çabuk
yorulma ve performansta düşme,
merkezi sinir sistemi etkilenmesine
bağlı konsantrasyonda güçlük, kas
kasılmasını kontrol yoksunluğu, baş
dönmesi, açlık duygusu ve uyuşukluk,
uzun sürerse zayıflık
PROTEİNLER
Görevleri:
-
-
Büyüme ve gelişmeyi yeni hücre yapımı)
sağlarlar.
Yıpranan
hücrelerin
yenilenmesini
sağlarlar.
Enzim, hormon, bağışıklık maddeleri ve
hemoglobinin yapısında bulunurlar.
Hücre içi-dışı sıvıların dengede tutulmasını
sağlarlar.
Enerji verirler (1 gramı 4 k.kalori).
Çeşitleri - Kimyasal Yapıları
Aminoasitlerin biraraya gelmelerinden
oluşurlar. 20 amino asit vardır. Bunlar 2
gruba ayrılırlar:
 1. Elzem (esansiyel) amino asitler: İnsan
vücudunda sentez edilemeyen, besinlerle
mutlaka
alınması gereken
amino
asitlerdir. Bunlar 8 tanedir (lizin, teronin,
triptofan, izolöysin, löysin,fenilalanin,valin,
kükürtlü a.a.ler).
 2. Elzem olmayan amino asitler: Vücutta
yapılabilen aminoasitlerdir. 12 tanedir.
 İyi
kaliteli proteinler: Elzem aminoasitleri
vücut gereksinimi kadar bulunduran ve kolay
sindirilenler. Örnekler: Yumurta , et, süt
 Düşük
kaliteli
proteinler:
Elzem
aminoasitlerin
birini
veya
birkaçını
gereksinim kadar bulundurmayan ve zor
sindirilenler.
Örnek: Kurubaklagiller (Kükürtlü a.a.ler
eksik)
Tahıllar (Lizin, teronin eksik)
Ancak kuru baklagillerle tahıllar aynı anda
yenildiğinde veya az miktar hayvansal
proteinle karıştırıldığında kaliteleri yükselir.
Bulundukları Besinler (gr/100 gr)
Soya fasulyesi 30-35,
Kurubaklagiller 20-25,
Yağlı tohumlar 15-30,
Et- tavuk- balık 15-25,
Peynirler 15-25,
Yumurta 12,
Tahıllar 8,
Süt 3-4,
Sebzeler 1-2,
Meyveler ise 0.5- 1 gram protein içerir.
Vücutta Kullanımları






Alınan proteinin kalitesine göre sindirimi değişir.
Proteinler midede pepsin yardımı ile peptonlara
ayrılır.
Daha sonra incebarsaklardan salgılanan tripsin ve
kemotripsin ile aminoasitlere parçalanırlar.
Aminoasitler cinslerine göre değişik aşamalardan
enerji oluşumu reaksiyonlarına katılırlar.
Azotlu kısımlarından üre yapılır.
Karaciğerde
de
aminoasitler
değişikliklere
uğrayarak enzim, hormon, Hb, doku, kan
proteinlerini oluştururlar.
Yıkıma uğrayan aminoasitlerin artıkları idrarla ve
terle atılır.
Gereksinim







Günlük enerji gereksiniminin % 10-15’i kadar
alınmalıdırlar. Başka bir ifadeyle ise: 1-1.2 g / kg
Gereksim şu durumlarda artar;
Enfeksiyon hastalıkları,
ameliyatlar,
stres ve travmalar,
büyüme dönemi,
yanıklar
ağır fiziksel aktivite yapılması.
malabsorbsiyonlar
Sporcuların 1.5 - 2 g/kg almaları uygundur.
Kuvvet sporlarında 2 - 2.3 g/kg alınabilir.
Protein Alımı İle İlgili Sorunlar
 Aşırı
protein: Böbrekten kalsiyum atımını
arttırır. Kemiklerle ilgili sorunlar olabilir.
Ayrıca idrar yollarında taş oluşumu da
kolaylaşabilir. Yağa dönüşerek depolanması
performansı olumsuz etkiler. İdrar miktarını
arttırarak su kaybına yol açar.
 Aşırı hayvansal protein: Meme ve kolon
kanseri riski artar. Aynı zamanda doymuş yağ
da alındığından kalp-damar hastalıkları,
hipertansiyon Tip II Diyabet vb. oluşabilir.
 Yetersiz
protein: İmmün bozukluklar, PEM,
anemi
 Vejeteryanlar: Sorunlar olabilir. Yalnızca et
yemeyenlerin
(lakto-ovo-vejeteryan)
pek
sorunu olmasa da, peynir, süt gibi diğer
hayvansal ürünleri de yemeyenlerin (vegan)
soya fasulyesi, barbunya, mercimek, kuru
fasulye gibi kurubaklagilleri bol tüketmeleri
gerekir. B12, Fe, Folik asit, B2 vb. yeterli
miktarda alınamayabilir.
YAĞLAR
Görevleri:
 Enerji verirler (1 gramı 9 k.kalori).
 Vücudun enerji deposudurlar.
 Yağda eriyen vitaminlerin (A,D,E,K) vücuda
alınmalarını sağlarlar.
 Elzem yağ asitleri (Linoleik asit, linolenik
asit) büyüme, hormonlar ve deri sağlığı için
gereklidir.
 Organların etrafını örterek dış etkenlerden
korurlar..
 Vücutta
toplam 2000 k.kalori kadar CHO
deposu olmasına karşın adipoz dokuda
50000-60000 k.kalorilik enerji
bulunmaktadır (her yarım kiloluk yağ
deposunda 3500 k.kalori)
 Ayrıca kas fibrilleri arasında da
trigliseritler depolanır (intramusküler
trigliserit). Ortalama 2000-3000 k.kalorilik
enerji sağlarlar (yoğun egzersizlerde).
 Kas glikojeni / kas trigliseritlerinin enerjiye
katılım oranı 3/1’dir.
 Ayrıca
kaslara enerji sağlamada plazma
trigliseritleri de kullanılır.
 Adipoz dokudaki trigliseritler egzersiz
süresince çok yavaş mobilize olurlar.
 Uzun süreli egzersizlerde
 Düşük-orta şiddetteki aerobik
egzersizlerde temel enerji kaynağıdırlar.
Bulundukları Besinler:









Bitkisel ve hayvansal besinlerin çoğunda
bulunurlar. Yukarıda belirtilen yağlar dışında bazı
yiyeceklerin 100 gramlarında bulunan yağ miktarı:
Ceviz-fındık 60-65,
Çikolata 50,
sosis-salam 30-40
kaşar peynir 32,
beyaz peynir 20,
zeytin 20,
kuzu ve koyun eti 19-27,
sığır eti 10-25,
tavuk eti –derili 11-18,
derisiz 2-4,
balıklar 7-15,
yumurta 11,
bisküviler 8-10,
yoğurt ve süt 3.5
kurubaklagiller 2-4,
tahıllar 1-2,
sebze ve meyveler 0.5 gram.
Çeşitleri ve Kimyasal Yapıları
Yağ asitleri ile gliserolün esterleşmiş
şeklidir. Yağ asitleri üç gruba ayrılır:
1. Doymuş (Satüre) Yağ Asitleri : Yağ asidi
zincirindeki karbonların hepsi hidrojenle
bağlıdır, hiç çift bağ yoktur. Palmitik asit,
stearik asit örnek verilebilir. Bu yağ
asitleri en çok tereyağ, kuyruk yağı gibi
hayvansal yağlarda ve et vb hayvansal
besinlerde bulunurlar.
2. Tekli Doymamış (Monounsatüre) Yağ
Asitleri:
Yağ asidi zincirindeki karbonlardan biri
hidrojenle bağlanmamıştır, yani bir çift
bağ vardır. Oleik asit örnek verilebilir. Bu
ise en çok zeytinyağında bulunur. Kanola ve
fındık yağı da tekli doymamış yağ asitlerini
bol içerir.
 3.
Çoklu Doymamış (Polyunsatüre) Yağ
Asitleri: Yağ asidi zincirindeki
karbonlardan birkaçı hidrojenle
bağlanmamıştır. Yani birkaç tane çift
bağ vardır. Bunlar insan vücudunda
yapılamadığından elzem yağ asitleri
olarak da bilinirler
 Son
yıllarda, çift bağın yağ asidi
zincirindeki yerinin sağlık açısından
farklı etkileri olduğu gösterilmiştir.
 Eğer ilk çift bağ sondan altıncı karbonda
ise buna omega 6 (n.6), üçüncü karbonda
ise omega 3 (n.3) adı verilmektedir.


Linoleik asit (n.6/omega 6) ayçiçek, soya ve
mısırözü yağında boldur. Vücutta araşidonik
aside döner.
 Linolenik asit (n.3/omega 3)
yeşil
yapraklı bitkilerde,soya yağında, fındık ve
cevizde bulunur. Ayrıca balıklarda bulunan
EPA ve DHA gibi yağ asitleri de vücutta
linolenik asite dönüşür. EPA ve DHA
damarlarda pıhtılaşmayı azalttığı için kalp
hastalıklarını ve hipertansiyonu önleyici
etki yapmaktadır.
Değişik besinlerin doymuş yağ içeriklerinin
karşılaştırılması
Besin
Doymuş
yağ (g)
Kalori
30 g
6.0
1.2
114
49
Normal et
Yağsız et
90 g
6.1
2.6
236
148
Normal dondurma
Düşük yağlı yoğurt
(dondurulmuş)
120 g
4.9
2.0
145
110
Tam süt
Düşük yağlı süt (%1)
240 g
4.6
1.5
146
102
Normal peynir
Ölçü
Düşük yağlı peynir
ÇEŞİTLİ YAĞLARDAKİ YAĞ ASİTİ TÜRÜ
YAĞ
Doymuş YA
(%)
MUFA (%)
PUFA (%)
Kuyruk yağı
57
38
5
Tereyağı
66
30
4
Zeytinyağı
14
77
9
Mısırözü yağı
16
32
52
Soya yağı
16
22
62
Ayçiçeği yağı
13
21
66
Palmiye yağı
50
39
11
Balık yağı
29
48
23
Doymamış Yağ Asitlerinin Çift Bağın Pozisyonuna Göre Dizgilenmesi
YAĞ ASİDİ
α-Linolenik asit
18 C:3 çift bağ
OMEGA- Eikosapentaenoik asit
3
(EPA) 20 C:5 çift bağ
(n-3)
Dokosaheksaenoik asit (DHA) 22
C:6 çift bağ
Linoleik asit 18 C :2 çift bağ
OMEGA6
Araşidonik asit 20 C:4 çift bağ
(n-6)
KAYNAKLARI
DOKULARDA
Keten tohumu,
Az miktarda
kolza ve balık yağı
Su ürünleri,
anne sütü
Az miktarda
Su ürünleri,
anne sütü
Beyin ve retina PHL
bileşeni
Bitkisel yağlar ve
bitkiler
Krc, beyin, et
Hücre zarı PHL
bileşeni
Zeytin y, fındık y
Beynin ak maddesi
myelinde
Hayv ve bitki
doku. çok az
Elzem yağ asiti
yetersizliğinde ↑
Miristoleik asit 14 C:1 çift bağ
Süt ve balıkta az
Az miktarda
Palmitoleik asit16 C:1çift bağ
Süt ve balıkta az
Az miktarda
Oleik asit 18 C:1 çift bağ
OMEGA9
Eicosantrienoik 20 C:3 çift bağ
(n-9)
TRANS YAĞ ASİTLERİ
 Hidrojenasyon
işlemleri sırasında oluşur.
Ayrıca bazı besinlerde doğal olarak
bulunmakla birlikte diyette yer alanın
büyük bölümü hidrojene yağlardan gelir.
Hidrojenle doyurulmuş katı yağların
bileşimindeki yağ asitlerinin yapıları
değişir ve trans yağ asitlerine
dönüşürler.
TRANS YAĞ ASİTLERİ
Klinik ve epidemiyolojik çalışmalarda, yüksek
miktarlarda alınan trans yağ asitlerinin,
membran akışkanlığına potansiyel etkisi
nedeniyle, LDL’yi artırarak koroner kalp
hastalığı ve kanser vb. kronik hastalık riskini
artırdığı gösterilmiştir.
 Trans yağ asitlerinin aynı zamanda, ALA ve
linoleik asitten daha uzun zincirli elzem yağ
asitlerinin oluşmasına zemin hazırlayan
desaturasyon (çift bağ oluşturma) ve elongasyon
( yağ asidi zincirlerinin uzatılması) işlemlerini de
inhibe ettiği gösterilmiştir.

 Şu
TRANS YAĞ ASİTLERİ
andaki bilgilerimizle uzun zincirli
çoklu doymamış yağ asitlerinin fetal
beyin ve organ gelişimindeki kritik
rolünden dolayı, hidrojene edilmiş
yağların tüketimlerinin azaltılması
önerilmektedir. Öneriler, günlük yağ
alımının enerjinin %30’u civarında
tutulması ve doymuş yağ asidi alımına
dikkat edilmesi doğrultusundadır.
TRANS YAĞ ASİTLERİ
Trans yağ asitlerinin alımı kısıtlanmalı,
tereyağı yerine bitkisel sıvı yağların,
yumuşak margarin ve trans yağ asidi
içermeyen margarinin kullanılması
teşvik edilmelidir.
Regan A. Wolbers
Trans yağları hangi besinlerden alıyoruz?
Besin Kaynağı
Diyetteki %
Atıştırmalar: kek, bisküvi, kraker, pay
40
Hayvani ürünler
21
Margarin
17
Kızartılmış patates
8
Patates cipsi, mısır cipsi, popkorn
5
Katı yağ (hamur yapımında kullanılır)
4
Şekerlemeler, kahvaltılık tahıllar,
diğer besinler
5
KOLESTEROL
 Hücrelerde
ve vücut sıvılarında bulunur.
 Besinlerle alınır, vücutta karaciğerde de
yapılır.
 Barsaktan emilimi için safra gereklidir.
 Kanda 180-200 mg civarında bulunur.
 Lipoproteinlerle taşınırlar. Bunlar HDL,
LDL ve VLDL olarak üç gruptur.
 Kalp-damar hastalığı olanlarda genellikle
LDL (kötü) yüksek, HDL (iyi) düşüktür.
Diyet kolesterolü ve Lipoproteinler arasındaki etkileşim
Diyet Kolesterolü
Diyet kolesterolü, kan kolesterolünü
doymuş yağ asitlerine göre daha az
yükseltir.
 Doymuş yağ asitleri ile birlikte
kolesterol içeren besinlerin
azaltılması kan kolesterolünün
düşürülmesinde etkilidir (sinerjik
etki).
 Bireysel farklılıklar önemlidir.

Bazı yiyeceklerin içerdiği kolesterol miktarları
(mg/100 gram):
Beyin
Böbrek
Karaciğer
Yumurta sarısı
1 adet yumurta (50g)
Sosis
Süt, yoğurt
Peynir
Lor peyniri
Tereyağı
İçyağı
Mayonez
2000
375
300
1602
274
48
14
90
8
219
102
108
Bazı yiyeceklerin içerdiği kolesterol miktarları
(mg/100 gram):
Kırmızı et (dana eti) ......... 90
(Doymuş yağı yüksek)
Balık eti
Yağlı....................... 85
Orta yağlı..................78
Yağsız .....................63
Tavuk
Beyaz et (derisiz) ….....58
Siyah et (derisiz) .......80
Tavuk derisi.............109
Vücutta Kullanımları
Safra ve pankreastan salgılanan lipaz
enzimi yardımıyla yağ asidi ve gliserole
ayrışırlar. Hücrede oksidasyon sonucu
enerjiye dönüşürler. Fazlası yağ olarak
depo edilir..
Gereksinim
Günlük enerjinin % 15-30’u kadar alınmalıdır.
En sağlıklı dağılım bunun 1/4’ ünün doymuş,
2/4’ ünün tekli doymamış, 1/4’ünün ise çoklu
doymamış yağ asitlerinden oluşmasıdır. Yağ
alımı azaltılacaksa öncelikle doymuş yağ
asitleri kısıtlanır. Sağlık açısından en
zararsızı ise tekli doymamış yağ asitleridir.
n.3 yağ asitleri için her gün 30 g ya da
haftada 2-3 kez 100-200 g balık
yenmesi gereklidir.
Kolesterol alımı için Amerikan Kalp
Birliği Önerileri
• > 300 mg/gün (normalde)
• > 200 mg/gün (diyabet veya kalp
hastalığı varsa)
Yağ Alımı İle İlgili Sorunlar
Yetersiz Alım: Yağda eriyen vitaminlerin ve elzem
yağ asitlerinin alımı zorlaşır.
Aşırı Alım: Şişmanlık, kalp-damar hastalıkları,
kanser ve hipertansiyon oluşumu kolaylaşır.
Yanlış Kullanım: Yağların yakılması ve kızartma
sırasında oluşan moleküller hücreye zarar
vererek kanser oluşumunu kolaylaştırır. Aynı
yağla iki kezden fazla kızartma yapılmamalı,
fritöz kullanılıyorsa düşük ısı ayarlanarak en
fazla 5-6 kez kızartma yapılmalıdır.