SERBEST BÖLGELERİN KALKINMAYA ETKİLERİ
advertisement
AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 55 Mayıs - Haziran 2016 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org SERBEST BÖLGELERİN KALKINMAYA ETKİLERİ : MERSİN SERBEST BÖLGESİ Sevgi TÜZÜN RAD* Yavuz Selim GÜLMEZ** Kübra KOCAOĞLAN*** Öz Günümüzde serbest bölgelerin, gelişmekte olan ülkelerde yerel ekonomiler üzerinde olumlu etkileri olup; uluslararası ticaret ve yatırım olanaklarından daha etkin yararlanılması ve ilave istihdam alanları oluşturulması açısından son derece önemlidir. Ülkemizde temel olarak ihracata dayalı yatırım ve üretimi teşvik etmek amacıyla 19 serbest bölge kurulmuştur. Mersin Serbest Bölgesi, gerçekleştirilen ticaret hacmi, bölgede faaliyette bulunan firma sayısı ve çalışan sayısı bakımından ilk sıralarda yer almaktadır. Mersin Serbest Bölgesi toplam ticaret hacmi bakımından Ülkemiz serbest bölgeleri içerisinde 2. sırada olup; %16,0 pay almaktadır. Mersin Serbest Bölgesi’nde yerli firmalar öne çıkmaktadır. Mersin Serbest Bölgesi, Türkiye’de serbest bölgelerin yarattığı istihdamda %15,0 ile 2. sırada yer almaktadır. Bu çalışmada; Mersin İli’ni Serbest Bölgelerin başarılı olmasını etkileyen göstergeler açısından ortaya koymak ve Mersin Serbest Bölgesi’nin, bölge ve Türkiye ekonomisindeki önemini saptamak amaçlanmıştır. Anahtar Kelimeler: Serbest bölgeler, dış ticaret, kalkınma, Mersin, Türkiye IMPACT OF FREE ZONES ON DEVELOPMENT: CASE OF MERSİN FREE ZONE Abstract Free zones have a positive impact on national economies of developing countries, facilitating international trade and investments and creating new employment opportunities. Basically to promote export-oriented investments and production 19 free zone have been established in Turkey. In terms of trade volume, number of companies and employment Mersin free zone is among leading free zones in Turkey. Composed of mostly local companies, Mersin free zone ranks second in Turkey in terms of trade volume and creating employment with a share of 16.0% and 15.0% respectively. In this context factors contributing to success of Mersin free zone along with its impact on regional and national economy were assessed in this study. Keywords: Free zone, foreign trade, development, Mersin, Turkey GİRİŞ Gelişmekte olan ülkelerin hızlı büyüme ihtiyacına karşılık ulusal tasarrufları sınırlıdır. Ulusal tasarrufların düşük seviyede olması dış tasarrufların önemini arttırmaktadır. Türkiye’de dış tasarruflar, 1980 sonrası yıllarda özel yabancı sermaye yatırımları ile sağlanmaya çalışılmıştır. Yabancı sermayeyi ülkeye çekebilen politik, ekonomik, sosyal faktörler/göstergeler vardır. Bu faktörlerden biri de Serbest Bölgelerdir. Nitekim doğrudan yabancı yatırımı teşvik etmek için Serbest Bölgeler, hükümetler tarafından kullanılan bir politika aracı olmuştur (Engman ve diğerleri, 2007).Dünya Ticaret Örgütü de, uluslararası ticareti geliştirmek için dış ticareti * Doç.Dr., MEÜ. Erdemli Uygulamalı Teknoloji ve İşletmecilik Yüksekokulu MEÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Bilgi Yönetimi Anabilim Dalı *** MEÜ. Erdemli Uygulamalı Teknoloji ve İşletmecilik Yüksekokulu İşletme Bilgi Yönetimi Bölümü ** 288 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 55 Mayıs - Haziran 2016 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org kolaylaştırıcı uygulama ve yöntemlerinden olan serbest bölgelere yer vermektedir (Bakan ve Gökmen, 2014). Gelişmekte olan ülkelerin endüstriyel kalkınmasında ve ihracatının artmasında serbest bölgelerin katkısının yüksek olduğu fikrinin benimsenmesinden sonra dünyada serbest bölge sayısı hızla artmaya başlamıştır. Başta ABD, Meksika, Brezilya, Arjantin, Almanya, İngiltere, İspanya, Bulgaristan, Macaristan, Romanya, Hindistan, Çin, Güney Kore, Endonezya, Mısır, İran, Ürdün ve Türkiye'nin de aralarında bulunduğu 100'den fazla ülkede 850'den fazla serbest bölge faaliyet göstermektedir. Son yıllarda serbest bölgeler Afrika ülkelerinde de kurulmasına rağmen, en çok Asya ve Güney Amerika ülkelerinde görülmektedir (İTO, 2010). Günümüzde, serbest bölgeler gelişmiş ülkelerde etkin ticari merkezler olarak çok önemli lojistik işlevler üstlenirken; gelişmekte olan ülkeler açısından ise, uluslararası ticaret ve yatırım olanaklarından daha etkin yararlanmak ve ilave istihdam alanları oluşturmak için yeni fırsatların yaratıldığı bir araç olarak ön plana çıkmaktadırlar (Düzenli, 2006). Gelişmekte olan ülkelerin kalkınma öncelikleri, sürdürülebilir bir ekonomik büyüme ortamının yaratılması, dünya pazarlarında rekabet gücünün artırılması, daha iyi istihdam fırsatlarının yaratılması, teknolojik kapasitenin geliştirilmesi gibi hususları içermektedir. Öztürk ve diğerleri, (2009) yaptıkları çalışmalarında; 1970’li yıllarda Serbest Bölgelerin özellikle Güney Kore ve Tayvan gibi ülkelerde ulusal kalkınma politikalarının tamamlayıcı bir aracı olmalarına ek olarak bölgesel kalkınma politikalarında da etkili bir araç olduğunu; Rondinelli (1990) ise serbest bölgelerin yerli sanayilerde iş bulmakta güçlük çeken insanları istihdam edeceği, yerli üretim merkezlerinin ve tarımdaki verimlilikleri yüksek olmayan bölgelerin kaynaklarını kullanacağı ve çarpan etkisi yaratarak ulusal kalkınmaya olduğu kadar bölgesel kalkınmaya da yardım eden etkiler yayacağını belirtmiştir. Birçok gelişmekte olan ülkede, serbest bölgeler bir ülkenin ihracatı için büyük pazarlar yaratmakta, yerel sanayilerle ileri ve geri bağlantılar kurmakta ve böylece çarpan etkisi yaratarak yerel ekonomiler üzerinde olumlu etkiler ortaya çıkarmaktadır (Ahrens ve Meyer-Baudeck, 1995). Öztürk ve diğerleri, (2009)’na göre; Güney Kore’deki Masan ve Iri, Filipinler’deki Bataan ve Malezya’daki serbest bölgelerin yanı sıra, Çin'deki Özel Ekonomik Bölgeler (Special Economic Zone), bir çok ülkede serbest bölgelerin bölgesel kalkınmayı olumlu yönde etkilediğini göstermiştir. Öyle ki, serbest bölgelerin kurulduğu yıllarda çoğu küçük bir kasaba olan ve geleneksel olarak tarıma dayalı bir ekonomisi olan geri kalmış bölgeler (örneğin; Malezya’daki Penang Bölgesi), serbest bölgelerin kurulması ve başarılı olmalarından sonra hızlı bir büyüme, büyük ölçüde sanayileşme ve ülkenin gelişmiş bölgeleri arasına girme başarısını göstermiştir. Bazı ülkelerde ise bu bölgeler, ülkenin sanayi ve teknoloji merkezleri olmuşlardır (Ahrens ve Meyer-Baudeck, 1995). Türkiye’de ihracat için yatırım ve üretimi artırmak, yabancı sermaye ve teknoloji girişini hızlandırmak, ekonominin girdi ihtiyacını ucuz ve düzenli bir biçimde sağlamak, dış finansman ve ticaret olanaklarından daha fazla yararlanmak için, 1985 yılında 3218 Sayılı “Serbest Bölgeler Kanunu”nun yürürlüğe girmesi ile serbest bölgeler kurulmaya başlamıştır. Ülkemizde temel olarak ihracata dayalı yatırım ve üretimi teşvik etmek amacıyla 19 serbest bölge kurulmuştur. Akdeniz kıyısında; Mersin, Antalya ve Adana-Yumurtalık Serbest Bölgeleri, Ege Bölgesinde; Ege (İzmir), Denizli ve İzmir Serbest Bölgeleri, Marmara 289 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 55 Mayıs - Haziran 2016 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org Bölgesinde; İstanbul Atatürk Havalimanı, İstanbul Endüstri ve Ticaret, İstanbul Trakya, Avrupa, Kocaeli, Tübitak-Mam Teknoloji ve Bursa Serbest Bölgeleri, Karadeniz kıyısında; Trabzon, Rize ve Samsun Serbest Bölgeleri, Güneydoğu Anadolu Bölgesinde; Mardin ve Gaziantep Serbest Bölgeleri, İç Anadolu Bölgesinde; Kayseri Serbest Bölgesi faaliyete geçmiştir (Ekonomi Bakanlığı, 2015). 1987 yılında faaliyete geçen Mersin Serbest Bölgesi, gerek bölgede faaliyette bulunan firma sayısı ve gerekse gerçekleştirilen ticaret hacmi bakımından faaliyette bulunan bölgeler arasında ilk sıralarda yer almaktadır. Bu bağlamda çalışmanın amacı: - Serbest Bölge tanımını kuramsal olarak açıklamak, - Türkiye’deki serbest bölgelerin ve Mersin Serbest Bölgesi’nin bölge ve Türkiye ekonomisindeki önemini ortaya koymaktır. TÜRKİYE SERBEST BÖLGELERİ ve MERSİN SERBEST BÖLGESİ Serbest Bölgeler: Tanımı Serbest Bölgeler; ülkenin siyasi sınırları içinde olmakla beraber, ülkede geçerli ticari, mali ve iktisadi alanlara ilişkin hukuki ve idari düzenlemelerin uygulanmadığı veya kısmen uygulandığı, mevzuata göre birçok açıdan bir nevi yabancı ülke statüsüne sahip, sınai ve ticari faaliyetler için daha geniş teşviklerin tanındığı ve fiziki olarak ülkenin diğer kısımlarından ayrılan yerlerdir (ITO, 2010). Bu bölgelerdeki firmalara sağlanan gümrük ayrıcalıklarının yanı sıra, çeşitli vergi muafiyetleri tanınmakta, dünya standartlarında iletişim ve haberleşme gibi altyapı olanakları sunulmakta ve ihracata yönelik üretim çeşitli şekillerde sübvanse edilmektedir (Deniz Haber Ajansı, 2014). Tahmaz (2011), serbest bölgeleri; bir işletmenin çeşitli ithalat ve ihracat sınırlamalarına tabi olmadan, dünya pazarlarında etkin rekabete girebilmesine olanak sağlayan endüstriyel park ve transit yükleme merkezi olarak tanımlamıştır. Serbest bölgelerin kurulmasının temel amaçları yatırımı ve üretimi artırmak, yabancı sermaye yatırımlarını ve teknoloji girişini sağlayarak dış ticareti artırmak, dış finansman ve ticaret olanaklarından daha fazla yararlanmak, gelişmiş üretim ve yönetim tekniklerinin yurt dışından ülkeye getirilerek teknoloji transferi sağlamak ve yeni istihdam olanakları yaratmak suretiyle ekonomik standartları yükseltmektir (Paksoy ve Güllü, 2011; Tümenbatur, 2012). Tablo 1. Kim Kazanır ya da Kaybeder? Yerli Tüketiciler Ev sahibi ülke tüketicileri ithal ürünlere daha az para öderler Serbest bölgedeki Ev sahibi ülkedeki üreticiler üreticiler daha düşük maliyetle üretim ve yabancı ülkeye daha fazla ihracat yapabilirler Serbest bölge dışındaki Serbest bölgeden ev sahibi üreticiler ülkeye yapılan ithalatla rekabet etmek zorunda kalırlar Hükümet Vergi geliri kaybına uğrar Yabancı Ev sahibi ülkeden ithal edilen ürünlere daha az para öderler Ev sahibi ülkeye ve yabancı ülkeye daha fazla ürün satabilirler Hissedilir etki beklenmez Hissedilir etki beklenmez 290 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 55 Mayıs - Haziran 2016 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org Kaynak: Taşdan, K. ve İlkdoğan, U. (2014). Tarım Ürünleri Dış Ticaretinde Bir Fırsat Alanı: Serbest Bölgeler. XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi, 3-5 Eylül. Samsun. Kurulduğu ülkenin ekonomik ve coğrafi yapısı, ülkenin serbest bölgeden beklentileri ve serbest bölgeyi düzenleyen hukuki yapının farklılığı çeşitli serbest bölge uygulamalarını ortaya çıkarmaktadır. Serbest bölge türlerin birbirinden kesin çizgilerle ayırmak mümkün olmamakla birlikte faaliyetin türü (serbest bölgelerin faaliyetleri sadece ticari olabildiği gibi, ticari ve endüstriyel bir nitelik taşıyabilir) ve dış ticaretin yönü (bölgenin faaliyetlerinin ithalata mı yoksa ihracata mı yönelik olduğu) esasına dayanır. Gelişmiş ülkelerde iç piyasaya (ithalata) yönelik serbest bölge sayısı fazlayken, gelişmekte olan ülkelerde daha çok ihracata yönelik serbest bölgeler faaliyet göstermektedir. Bazı serbest bölgeler ise hem ithalata hem de ihracata yönelik olarak faaliyette bulunmaktadır (Fettahlıoğlu ve Dereli, 2012). Bu bağlamda; gelişmekte olan ülkelerdeki serbest bölgeler genellikle Serbest Üretim Bölgeleri (Free Production Zone) veya İhraç İşlem Bölgesi (Export Processing Zone) olarak tanımlanmaktadır. Gelişmiş ülkelerdeki serbest bölgelerde ticaret ön plana çıktığından bu bölgeler Serbest Ticaret Bölgesi (Free Trade Zone) veya Dış Ticaret Bölgesi (Foreign Trade Zone) olarak adlandırılmaktadır. Türkiye’deki Serbest Bölgeler Türkiye’de serbest bölgelerin kurulmasıyla ilgili gelişmeler 24 Ocak 1980 Kararları'nın uygulanmasıyla başlamıştır. Ekonomide dışa açılma ve liberalleşmenin, yabancı sermaye yatırımları için teşvik edici politikaların, daha güvenli bir iş ortamının ve daha az bürokrasinin hedeflendiği bu dönemde, 15 Haziran 1985 tarihinde "3218 sayılı Serbest Bölgeler Kanunu" yürürlüğe girmiştir (İTO, 2010). Türkiye’deki serbest bölge uygulamaları ise hem ticaret hem de üretim amacıyla oluşturulduğundan Serbest Bölge (Free Zone) olarak adlandırılmaktadır (Öztürk ve diğerleri, 2009). Tablo 2. Türkiye Serbest Bölgeler Sıra Faaliyete Başlama Tarihi 1987 1987 1990 1990 1992 Arazi Durumu İşletici Firma 786.300 584.800 2.204.330 343.991 38.000 MESBAŞ A.Ş. ASBAŞ A.Ş. ESBAŞ A.Ş. İSBİ A.Ş. TRANSBAŞ A.Ş. DESBAŞ A.Ş. 6 İstanbul Endüstri ve Ticaret Mardin 1995 Özel Özel 185.942 1995 Özel Özel 515.686 *Doğu Anadolu **İMKB Uluslararası Menkul Kıymetler İzmir-Menemen Deri 1995 1997 Kamu İMKB Kamu İMKB 414.014 - 1998 Özel 10 Devlet Devlet Özel Devlet Özel Alan (m2 ) Mersin Antalya Ege İstanbul AHL Trabzon 8 9 Kamu Kamu Kamu Kamu Kamu-TDİ Altyapıyı Yapan 1 2 3 4 5 7 Serbest Bölgeler Özel 1.600.000 MASBAŞ A.Ş. DASBAŞ A.Ş. İMKB Başkanlığı İDESBAŞ A.Ş. 291 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 55 Mayıs - Haziran 2016 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 Samsun Rize İstanbul-Trakya Kayseri Avrupa Gaziantep Adana-Yumurtalık Bursa Denizli Kocaeli TUBİTAK-MAM Araştırma Merkezi 1998 1998 1998 1998 1999 1999 1999 2001 2001 2001 2002 Kamu Kira-Çaykur Özel Özel Özel Özel Kamu Özel Özel Kamu Kamu Özel Özel Özel Özel Özel Özel Özel Özel Özel Özel Kamu 72.000 85.000 300.000 6.905.854 1.908.959 1.136.994 4.800.000 825.185 538.285 800.000 1.600.000 SASBAŞ A.Ş. RİSBAŞ A.Ş. İSBAŞ A.Ş. KAYSER A.Ş. ASB A.Ş. GASBAŞ A.Ş. TAYSEB A.Ş. BUSEB A.Ş. DENSER A.Ş. KOSBAŞ A.Ş. TEKNOKEN T A.Ş. Kaynak: Uzay, N. ve Tıraş, H. (2009). *Doğu Anadolu 13.08.2009 Tarihinde kapatılmıştır. **İMKB 03.12.2006 Tarihinde kapatılmıştır. Serbest bölgelerde uygulanan gümrük muafiyeti ve serbest bölgeden elde edilen her türlü gelire sağlanan vergi muafiyeti, serbest bölge kurulması için taleplerin artmasına neden olmuştur (Güllülü ve diğerleri., 2001). Türkiye’de, 21 adet serbest bölge hizmete girmiştir. Ancak, Doğu Anadolu ve İMKB Serbest Bölgeleri kapatılmış ve Ülkemizdeki serbest bölge sayısı 19’a düşmüştür (Tablo 2). Ülkemizdeki serbest bölgeler, faaliyet konuları ve fonksiyonları bakımından karma bir yapı göstermektedirler. Genel olarak faaliyet konuları; üretim, alım-satım, depo işletmeciliği, işyeri kiralama, montaj demontaj, bakım-onarım, bankacılık, sigortacılık, kıyı bankacılığı, finansal kiralama, yükleme, boşaltma ve endüstriyel faaliyetlerdir. Serbest bölgelerin faaliyet ruhsatlarının konularına göre dağılımında alım-satım faaliyeti yapan firmaların öne çıktığı görülmektedir (Tablo 3). Antalya ve Mersin Serbest Bölgelerinde ticari faaliyetler ana ağırlığı teşkil ederken, Ege Serbest Bölgesi’nde yüksek teknolojiye dayalı üretim faaliyetlerine yer verilmiştir. Diğer taraftan, İstanbul-Trakya Serbest Bölgesi tekstil ve konfeksiyon imalatı ağırlıklı olmak üzere her türlü malın alım-satım faaliyetlerine olanak tanırken, İstanbul Atatürk Havalimanı Serbest Bölgesi tekstil ve konfeksiyon, elektronik ve optik alım-satım ve depolanması alanında faaliyet göstermektedir. İzmir-Deri Serbest Bölgesi ise, deri ve deriye yönelik her türlü imalat, depolama ve alım-satım faaliyetleri için kurulmuş bir özel sektör serbest bölgesidir. Adana-Yumurtalık Serbest Bölgesi, ağır sanayi yatırımlarına yönelik olarak kurulmuştur. Fonksiyonları bakımından serbest liman niteliğinde olan Trabzon Serbest Bölgesi de, Bağımsız Devletler Topluluğu üyesi olan ülkeler ile Avrupa ülkeleri arasında, transit mal taşımacılığında bir üs olarak faaliyet gösterme özelliğini taşımaktadır (URL-1). Buna göre; Ekonomi Bakanlığı (2015) Ekonomik Görünüm adlı raporunda; serbest bölgelerde sektörel yoğunlaşma alanlarını aşağıdaki gibi belirtmektedir: Serbest Bölgeler İstanbul AHL Antalya Kocaeli Avrupa Mersin Sektörel Yoğunlaşma Hizmetler ve yazılım Yat inşası, medikal aletler Gemi inşası Hazır giyim Hazır giyim 292 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 55 Mayıs - Haziran 2016 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org Bursa İzmir TÜBİTAK-MAM Adana-Yumurtalık Otomotiv alt endüstrileri Deri Ar-Ge faaliyetleri Gemi tamir ve bakımı Tablo 3. Serbest Bölge Faaliyet Ruhsatlarının Konularına Göre Dağılımı Breakdown of Free Zone Operation Licences FAALİYET KONULARI USER'S ACTIVITIES YERLİ LOCAL Üretim Production Alım-satım Purchasing-Selling Diğer Other Toplam Total % YABANCI FOREIGN TOPLAM TOTAL % % 701 29,6 227 34,5 928 30,7 1.146 48,4 320 48,6 1.466 48,4 522 22,0 111 16,9 633 20,9 2.369 100,0 658 100,0 3.027 100,0 Kaynak: T.C. Ekonomi Bakanlığı, (2014). Serbest bölgelerde verilen ruhsat sayısı 3.027’dir. Bu ruhsatların %48,4’ü alım-satım faaliyet konusuna verilirken; %30,7’si üretim konusunda verilmiştir (Tablo 3). Tablo 4. Serbest Bölgeler Ticaret Hacminin, Ülkelere Göre Dağılımı - 2014 (1.000 ABD $) Breakdown of The Trade Volume by Countries (US $ 1.000) Ülkeler OECD ve AB Ülkeleri OECD and EU COUNTRIES a)AB (28) Ülkeleri EU (28) COUNTRIES b)Diğer OECD Ülkeleri OTHER OECD COUNTRIES Diğer Avrupa Ülkeleri OTHER EUROPEAN COUNTRIES Bağımsız Devletler Topluluğu Kuzey Afrika ve Ortadoğu NORTH AFRICA & MIDDLE EAST Bölgelere giriş INFLOW TO ZONES 4.203.593 % 42,9 Bölgelerden çıkış OUTFLOW FROM ZONES 4.492.078 TOPLAM % % TOTAL 35,5 8.695.671 38,8 3.397.823 34,7 3.741.398 29,6 7.139.221 31,8 805.770 8,2 750.680 5,9 1.556.450 7,0 4.721 0,1 16.063 0,1 20.784 0,1 421.683 4,3 794.645 6,3 1.216.328 5,4 624.316 6,4 1.420.381 11,2 2.044.697 9,1 293 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 55 Mayıs - Haziran 2016 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org Diğer Ülkeler OTHER COUNTRIES Türkiye TOPLAM 1.804.291 18,4 1.234.704 9,8 3.038.995 13,5 2.732.526 27,9 4.683.242 37,1 7.415.768 9.791.129 100,0 12.641.113 100,0 22.432.242 33,1 100, 0 Kaynak: T.C. Ekonomi Bakanlığı, (2014). Tablo 4’de görüldüğü gibi; günümüzde serbest bölgelere giriş çıkışta toplam ticaret hacmi 22.432.242 (1 000 ABD $)’dır. Serbest Bölgelere giriş (%42,9) ve çıkışta (%35,5) ilk sırayı OECD ve AB ülkeleri almaktadır. Toplam ticaret hacminin %31,8'i AB ülkeleri, %9,1’i Kuzey Afrika-Ortadoğu, %5,4’ü Bağımsız Devletler Topluluğu ve %33,1’i ise Türkiye'ye aittir. Tablo 5. Yönü İtibariyle Toplam Ticaret Hacmindeki % Değişmeler (1.000 ABD $) Directional Changes in Total Trade Volume (US $ 1.000) Yurt İçinden Serbest Bölgelere From Domestic Market To Zones Serbest Bölgelerden Yurt Dışına From Zones To Third Countries Yurt Dışından Serbest Bölgelere From Third Countries To Zones Serbest Bölgelerden Yurt İçine From Zones To Domestic Market TOPLAM / TOTAL 2010 % 2011 % 2012 % 2013 % 2014 % 12,4 11,8 12,9 12,4 12,2 23,5 30,6 30,7 33,1 35,5 35,6 32,0 31,5 32,2 31,4 28,5 25,6 24,9 22,3 20,9 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 Kaynak: T.C. Ekonomi Bakanlığı, (2014). Tablo 5’de görüldüğü gibi; 2010-2014 yılları arasında yönü itibariyle sadece serbest bölgelerden yurt dışına ticaret hacmi artmış; 2010 yılında %23,5 olan serbest bölgelerden yurt dışına ticaret hacmi, 2014 yılında %35,5 olarak gerçekleşmiştir. Diğer bir deyişle, genel olarak serbest bölgeler, ihracatı artırmıştır. Tablo 6. Serbest Bölgeler İtibariyle Yıllık Ticaret Hacimleri (1.000 ABD$) Annual Trade Volume of Free Zones (US $ 1.000) BÖLGELER ZONES İstanbul Endüstri ve Ticaret Istanbul Industry & Trade Ege Aegean İstanbul Atatürk Havalimanı Istanbul Atatürk Airport Mersin Mersin İstanbul Trakya Istanbul Thrace Bursa 2010 Değer ($) % 2012 Değer ($) % 2014 Değer ($) % 4.270.831 23,00 3.220.084 13,97 3.327.829 14,8 2.502.919 13,48 5.221.937 22,65 4.293.268 19,0 2.718.109 14,64 2.103.566 9,13 1.518.438 6,8 2.227.309 11,99 3.832.246 16,62 3.509.209 16,0 1.480.979 7,97 1.443.596 6,26 1.633.496 7,3 1.352.280 7,28 1.532.317 6,65 1.934.424 8,6 294 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 55 Mayıs - Haziran 2016 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org Bursa Avrupa Europe Antalya Antalya Kocaeli Kocaeli Kayseri Kayseri İzmir Izmir Samsun Samsun Adana-Yumurtalık Adana-Yumurtalık Gaziantep Gaziantep TÜBİTAK-MAM Tek. TUBITAK-MAM TECH. Trabzon Trabzon Denizli Denizli Rize Rize Mardin* Mardin TOPLAM TOTAL 1.288.563 6,94 2.364.905 10,26 2.447.756 10,8 716.721 3,86 749.707 3,25 833.450 3,7 387.919 2,09 738.265 3,20 700.819 3,1 525.028 2,83 696.971 3,02 806.459 3,6 307.913 1,66 326.535 1,42 319.987 1,4 93.021 0,50 70.139 0,30 111.085 0,5 219.516 1,18 295.816 1,28 515.598 2,3 128.338 0,69 102.659 0,45 134.455 0,6 231.643 1,25 208.007 0,90 174.486 0,8 48.495 0,26 70.079 0,30 46.569 0,2 62.048 0,33 72.293 0,31 121.408 0,5 3.701 0,02 4.012 0,02 3.522 0,02 6.872 0,04 0 0 0 18.572.206 100,00 23.053.135 100,00 22.432.242 0 100,0 Kaynak: T.C. Ekonomi Bakanlığı, 2014. *Mardin Serbest Bölgesinde kayda değer bir ticaret hacmi bulunmamaktadır. Serbest bölgelerimizin ticaret hacimleri incelendiğinde; 2014 yılında Ege Serbest Bölgesi %19,1 ile ilk sırada yer alırken; Mersin Serbest Bölgesi %16,0 ile 2. sırada ve İstanbul Endüstri ve Ticaret Serbest Bölgesi %14,8 ile 3. sırada yer almaktadır. Samsun, Gaziantep, Trabzon, Denizli ve Rize Serbest Bölgelerinin ise ticaret hacimleri yok denecek kadar azdır (Tablo 6). Serbest Bölgelerde faaliyet gösteren, en önemli sektör, sanayi sektörüdür. Toplam faaliyet konuları içerisinde sanayi yaklaşık %93’lük bir paya sahiptir ve sanayi ürünleri, sektör içerisinde en yüksek payı almaktadır (%85). Tarım sektörü %7 pay almakta olup; bitkisel ürünler, tarım sektörü içinde en yüksek paya sahiptir. Bunu %5,7 ile işlenmiş tarım ürünleri izlemektedir. Madencilik ve Taşocakçılığı sektörünün ise toplam ticaret hacmi içerisinde payı çok düşük olup; yok denecek kadar azdır (Tablo 7). 295 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 55 Mayıs - Haziran 2016 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org Tablo 7. Serbest Bölgeler Ticaret Hacminin Sektörlere Göre Dağılımı (1.000 ABD $) Breakdown of The Trade Volume by Sectors (US $ 1.000) SEKTÖRLER I. TARIM AGRICULTURE A. BİTKİSEL ÜRÜNLER VEGETABLE PRODUCTS B. HAYVANSAL ÜRÜNLER LIVESTOCK PRODUCTS TOPLAM TOTAL (2013) % TOPLAM TOTAL (2014) 1.445.484 6,3 1.537.509 1.358.766 5,9 1.464.254 6,5 62.852 0,3 50.270 0,2 5.683 0,02 3.939 0,02 18.182 0,1 19.046 0,2 71.681 0,2 78.956 0,3 21.723.233 93,5 20.815.776 92,8 1.331.163 5,7 1.160.957 5,2 502.732 2,2 548.575 2,4 19.889.338 85,6 19.106.245 85,2 23.240.397 100,00 22.432.242 100,00 6,9 C. SU ÜRÜNLERİ FISHERY PRODUCTS D. ORMAN ÜRÜNLERİ FORESTRY PRODUCTS II. MADENCİLİK ve TAŞOCAKÇILIĞI MINING & QUARRYING III. SANAYİ INDUSTRY A. İŞLENMİŞ TARIM ÜRÜNLERİ PROCESSED AGRICULTURAL PRODUCTS B. İŞLENMİŞ PETROL ÜRÜNLERİ PROCESSED PETROLEUM PRODUCTS C. SANAYİ ÜRÜNLERİ INDUSTRIAL PRODUCTS TOPLAM / TOTAL % Kaynak: T.C. Ekonomi Bakanlığı, (2014). Serbest bölgelerin, istihdam yaratmada ülke ekonomisine önemli katkıları bulunmaktadır. Serbest bölgelerde doğrudan ve dolaylı olarak istihdam yaratılmaktadır. Ege Serbest Bölgesi Türkiye’de serbest bölgelerin yarattığı istihdamda %27,7 ile en büyük paya sahiptir. Bunu yaklaşık %15,0 ile Mersin ve Bursa Serbest Bölgeleri izlemektedir (Tablo 8). Tablo 8. Serbest Bölgelerde İstihdam Employment Structure of Free Zones Bölgeler Zones Ege Bursa İşçi Worker Büro Personeli Office Staff Diğer Other Toplam Total % 13.900 8.200 2.720 990 422 81 17.042 9.271 27,7 15,1 296 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 55 Mayıs - Haziran 2016 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org Mersin Antalya İstanbul Endüstri ve Ticaret Kocaeli TÜBİTAK-MAM Tek. Avrupa Kayseri İzmir İstanbul Trakya İstanbul Atatürk Havalimanı Adana-Yumurtalık Samsun Gaziantep Trabzon Denizli Mardin Rize TOPLAM 7.792 3.739 3.213 910 739 1.154 632 0 0 9.334 4.478 4.367 15,2 7,3 7,1 1.188 1.022 2.836 3.185 1.209 1.568 494 105 385 486 299 271 468 687 65 9 0 78 63 11 65 1.358 1.416 3.322 3.562 1.543 2.047 1.246 2,2 2,3 5,4 5,8 2,5 3,3 2,0 2 0 0 7 0 0 0 1.435 1.877 401 155 47 33 4 2 61.505 3,1 0,7 0,3 0,08 0,05 100,0 1.778 97 351 50 94 61 34 6 24 9 3 1 1 1 50.631 9.439 Kaynak: T.C. Ekonomi Bakanlığı, (2014). Mersin Serbest Bölgesi Mersin İli nüfusu 1.705.774 kişidir. Mersin, 15.512 km² yüzölçümü ile Türkiye yüzölçümünün %2’sine denk gelmektedir. Mersin, Türkiye’nin birçok alanında en gelişmiş illerinden birisidir. Bu gelişmenin sebepleri toprakların verimli olması, sanayi bakımından ileri durumda bulunması, doğal ve yer altı kaynakları bakımından zengin olması, Mersin limanının ve Mersin petrol rafinerisinin olmasıdır. Mersin, denizyolu taşımacılığı bakımından çok önemli bir merkezdir. Bölgenin ticari gelişiminin en önemli unsurlarından olan Mersin limanı Avrupa, ABD ve Ortadoğu arasında önemli bir transfer merkezidir. Mersin ili maden bakımından zengin sayılmaktadır. Krom, bakır, demir, kuvarsit, alüminyum, barit ve dolamit çıkarılmaktadır. Bir kısmı Mersin limanından dış ülkelere ihraç edilmektedir (TÜİK, 2013). Bu bağlamda; Mersin, Türkiye’nin lokomotif kentleri arasındadır. Serbest bölgelerin başarıları, pek çok ülkede, bu bölgelerin çekebildikleri yabancı sermayenin büyüklüğü ile ölçülmektedir. Türkiye’de ise, bir serbest bölgenin ne denli başarılı olduğu, çekebildiği yabancı sermaye büyüklüğü yanında, serbest bölgedeki istihdam, ihracat ve katma değer gibi başka ölçütlere de bakılarak değerlendirilmek durumundadır. Bir serbest bölgenin başarılı olabilmesinin ön şartı; bu bölgenin, yatırım yapan müteşebbislerle dolmasına, giderek ev sahibi ülke ile ilişkilerinin artmasına ve daha sonra da buradan ayrılmak istememelerine bağlıdır (Atik, 1998). Ağaç ve diğerleri, (2015) yaptıklarında çalışmalarında; serbest bölgelerin başarısını etkileyen en önemli ölçütün yer seçimi olduğunu belirterek; serbest bölgeler kurulurken göz önüne alınması gereken ölçütleri Tablo 9’da ortaya koymuşlardır. 297 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 55 Mayıs - Haziran 2016 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org Tablo 9. Serbest Bölgelerin Başarısını Etkileyen Göstergeler Göstergeler Açıklama Kaynak Birim Taşımacılık Türü Sayısı İlin sahip olduğu toplam taşımacılık türü (kara-demirdeniz-hava hattı) sayısı Ahrens ve Meyer-Baudeck (1995); Kusago ve Tzannatos (1998); Madani (1999); Öztürk (2002); Kinunda-Rutashobya (2003); Engman vd. (2007) Adet Ülkelere Yakınlık İlin komşu (sınırı) olduğu ülke sayısı Rondinelli (1987); Öztürk (2002) Adet Enerji Altyapısı İlin sahip olduğu toplam kurulu enerji gücü miktarı Kusago ve Tzannatos (1998); Madani (1999); KinundaRutashobya (2003); Engman vd. (2007) MW İşsizlik Oranı İlin işsizlik oranı Devlet Teşviki İlin teşvik seviyesi Nitelikli Eleman Sayısı İldeki ön lisans ve üstü mezun sayısı Ahrens ve Meyer-Baudeck (1995); Kusago ve Tzannatos (1998); Öztürk (2002); Milberg ve Amengual (2008) Dış Ticaret İlin toplam dış ticareti Warr (1989); Kusago ve Tzannatos (1998); Engman vd. (2007); Sawkut vd. (2009) Taşıt Sayısı İlde kayıtlı kamyon Resmi kayıtlar Adet Göç Hızı İlin net göç oranı Rondinelli (1987) ‰ Rondinelli (1987); Mclntyre vd. (1996); Kusago ve Tzannatos (1998); Engman vd. (2007) Ahrens ve Meyer-Baudeck (1995); Kusago ve Tzannatos (1998); Madani (1999); Öztürk (2002); Kinunda-Rutashobya (2003); Engman vd. (2007); % Derece Kişi Kaynak: Ağaç ve diğerleri, 2015. Buna göre; Tablo 9’da verilen göstergeler açısından Mersin İli’nin durumu incelendiğinde (Tablo 10); Taşımacılık Türü Sayısı - Türkiye’de yurt içi yük taşımaları ağırlıklı olarak karayolu; yurt dışı yük taşımaları ise denizyolu ile yapılmaktadır. Yurt içi yük taşımalarında karayolu %87,5, demiryolu % 4,4, denizyolu % 7,3 ve boru hattı ile yük taşıma ise % 7,0 oranlarında pay almaktadır. Yurt dışı yük taşımalarının ise % 94,9’u denizyolu, % 1,0’ı demiryolu, % 5,1’i de boru hattı taşımacılığı ile yapılmaktadır (TOBB, 2012). Türkiye, üç tarafı denizlerle çevrili olması ve sahip olduğu boğazlar sebebiyle, denizyolu taşımacılığında önemli bir rekabet avantajına sahiptir. Doğu Akdeniz’in önemli limanlarından birine sahip olan Mersin, demiryolu ve karayolu bağlantıları ile Orta Doğu ticareti için ideal bir transit limanıdır. Geniş bir hinterlanda sahip olan Mersin Limanı, kara ve demiryolları aracılığıyla iç kesimlerle bağlantılıdır (URL -4). 298 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 55 Mayıs - Haziran 2016 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org Doğu Anadolu Bölgesi, Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve iç Anadolu Bölgesi’de ithalat ve ihracat faaliyetlerini gerçekleştirmek için Mersin Limanını kullanmaktadır. Ayrıca Ortadoğu ülkeleri ve Orta Asya Türk Cumhuriyetleri’ne, ABD ve AB ülkelerine ithalat-ihracat ve bu ülkelere transit yük taşımacılığı yapılmaktadır. Denizyolu ile gelen transit yükler demir yolu ile Orta Doğu ülkeleri ve Orta Asya Türk Cumhuriyetlerine taşınmaktadır. Mersin’de havaalanı bulunmamaktadır. Havayolu ulaşımı İl merkezine 69 km. uzaklıktaki Adana havaalanından yapılmaktadır (MTSO, 2015). Ülkelere Yakınlık - Mersin, Türkiye’nin Doğu Akdeniz sahilinde coğrafi bakımdan en iyi konumda olan illerindendir. Rusya, Türk Cumhuriyetleri, Orta Doğu ülkeleri, Akdeniz ve Kuzey Afrika pazarlarına yakınlığı sebebiyle Mersin İli son derece önemlidir. Mersin Serbest Bölgesi de; bir merkez teşkil edecek şekilde kurulmuştur (Atik, 1998). Tablo 10. Serbest Bölgelerin Başarısını Etkileyen Göstergeler İle Mersin Göstergeler Açıklama Veri Taşımacılık Türü Sayısı Mersin’in sahip olduğu taşımacılık türü sayısı Ülkelere Yakınlık Mersin’in komşu (Akdeniz) olduğu ülke sayısı Karayolu, denizyolu ve havayolu Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Güney Kıbrıs Rum Yönetimi, Suriye, Lübnan, İsrail, Mısır İşsizlik Oranı Mersin’in sahip olduğu toplam kurulu enerji gücü miktarı Mersin’in işsizlik oranı Devlet Teşviki Mersin’in teşvik seviyesi Nitelikli Eleman Sayısı Dış Ticaret Hacmi Mersin’de ön lisans ve üstü mezun sayısı Mersin’in dış ticaret hacmi Mersin de kayıtlı kamyon sayısı Mersin’in net göç oranı Enerji Altyapısı Taşıt Sayısı Göç Hızı Birim Adet Adet 977 MW 12.4 Bölge 3 kapsamında yararlanılmaktadır % Derece 8 982 Kişi 23.724.780.682 ABD $ 13.315 Adet 0,44 ‰ Enerji Altyapısı – Türkiye’de bulunan santrallerin kurulu gücü 72.455MW’dır. Mersin ilinde santrallerin kurulu gücü 977 MW’dır ve İl tüketimini karşılama oranı %79’dur. Türkiye’de bulunan santrallerin kurulu gücünün %1,4’ü Mersin’dedir (URL 5). Türkiye kişi başına elektrik tüketimi 2577 KWh’tir. Mersin’de ise kişi başına elektrik tüketimi 2115 KWh olup; Türkiye ortalamasının altındadır. Devlet Teşviki – Türkiye’de yatırım teşvik sistemi dört ayrı rejimden oluşmaktadır. Bunlar; Genel Yatırım Teşvik Uygulamaları, Bölgesel yatırım Teşvik Uygulamaları, Büyük Ölçekli Yatırım Teşvik Uygulamaları ve Stratejik Yatırım Teşvik Uygulamalarıdır. Yerli ve yabancı 299 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 55 Mayıs - Haziran 2016 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org yatırımcılar bu teşviklerden eşit oranda yararlanabilmektedir. Yatırımın Bölgesel Yatırım Teşvik Uygulamaları kapsamında Mersin İli Bölge 3’de yer almaktadır. Yatırımın Mersin’de gerçekleşmesi halinde KDV İstisnası, Gümrük Vergisi Muafiyeti, Vergi İndirimi (%60), Sosyal Sigortalar Prim Desteği (işveren payı-destek üst sınırı %20), Faiz Oranı Desteği (yerli krediler için 3 puan, dövize endeksli krediler için 1 puan) sağlanmaktadır (URL 6). İşsizlik Oranı - Türkiye işsizlik oranı %9,7 ve Mersin’in işsizlik oranı %12,4’dir. Mersin bu işsizlik oranı ile Türkiye ortalamasının üstündedir ve en yüksek işsizlik oranına sahip 10. il konumundadır. Mersin İli’nde işgücüne katılma oranı %50,7 ve istihdam oranı %44,4’tür. Mersin İli istihdam oranı %44,4 ile 57. sıradadır. Türkiye’de işgücüne katılım oranı %50,8 ve istihdam oranı %45,9’dur (TÜİK, 2013). Nitelikli Eleman Sayısı - Türkiye ilkokul net okullaşma oranı %99,57, ortaokul net okullaşma oranı %94,52 ve ortaöğretim (Lise) net okullaşma oranı %76,65’dir. Mersin’de ilkokul net okullaşma oranı %99,47, ortaokul net okullaşma oranı%94,75 ve ortaöğretim (Lise) net okullaşma oranı %77,42’dir (TÜİK, 2013). Mersin’de okullaşma oranı, eğitimöğretimin üst derecelerinde Türkiye ortalamasının üstüne çıkmaktadır. 2012/'13 öğretim döneminde Türkiye genelinde yükseköğretim kurumlarında önlisans ve lisans düzeyinde mezun sayısı 573 434 ve Mersin ilinde önlisans ve lisans düzeyinde mezunların sayısı (%1,57) 8 982'dir. Mersin’de yüksekokul ve fakülte mezunlarının oranı (15 yaş üstü grubun nüfusa oranı) %11,6’dır (TÜİK, 2013). Dış Ticaret Hacmi - Türkiye; Avrupa, Orta Doğu, Kuzey Afrika ve Orta Asya’ya açılan bir kapı özelliği taşımaktadır. Türkiye’nin ticaret hacmi 401.458 milyon ABD $ olup; ihracatı 168.943 milyon $ ve ithalatı 232.515 milyon $’dır. Mersin’in toplam ticaret hacmi ise 23.724.780.682 $’dır. Bunun %43,0’ü ithalat ve %56,0’sı ihracattır (TÜİK 2014). Mersin, Türkiye toplam ticaret hacminin yaklaşık %5,9’unu oluşturmaktadır. Taşıt Sayısı - Türkiye’de motorlu kara taşıt sayısı 17.939.447’dir. Mersin’de motorlu kara taşıt sayısı 510.719 olup; % 2,8 pay ile 8.sıradadır (MTSO, 2014). Göç Hızı - Mersin nüfus büyüklüğü bakımından 10. sıradadır. Mersin İli’nin aldığı göç 55.598, verdiği göç 54.843 kişidir. Net göç 755 olup; net göç hızı ‰0,44’tür. Mersin, net göç alan iller sıralamasında 24. sırada yer almaktadır (MTSO, 2014). Tablo 11. Mersin Serbest Bölge İşletici A.Ş.’nin (MESBAŞ) Faaliyet Konuları Alım Satım Üretim Depolama İşyeri Kiralama Bankacılık Sigortacılık Montaj Ticareti yapılan malların alım-satımı, depolanması, etiketlenmesi, ambalajlanması ve sergilenmesi Üretilen malın yanı sıra, bu malın üretiminde kullanılan ham madde ve ara maddelerin alım-satımı, depolanması, markalanması, ambalajlanması, etiketlenmesi ve sergilenmesi Kullanıcı veya kullanıcı olmayan diğer kişi veya kuruluşların mallarının depolanması Kullanıcılara hazır işyerlerinin kiraya verilmesi Kullanıcı veya kullanıcı olmayan diğer kişi veya kuruluşlara bankacılık ve sigortacılık hizmetleri sunulması Ticareti yapılan malların montaj veya demontajlarının yapılması 300 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 55 Mayıs - Haziran 2016 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org Demontaj Bakım Onarım Makine Parkı Ticareti yapılan malların bakım onarımlarının yapılması Makine Parkı Kaynak: MESBAŞ web sitesindeki verilerden uyarlanmıştır. (http://www.mesbas.com.tr, 14/11/2015) Ülkemizde ilk serbest bölge 1985 yılında Mersin’de kurulmuş ancak, 1987 yılında faaliyete başlamıştır. Mersin Serbest Bölgesi’nin toplam brüt alanı 836.322 m2, net parsel alanı 625.565 m2 ve kiraya verilen toplam alan 603.086 m2’dir (MTSO, 2014). Serbest Bölge 06.08.1986 tarih 10877 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile MESBAŞ (Mersin serbest Bölge İşletici A.Ş.) tarafından işletilmektedir. Sermayesinin %24'ü kamu sektörüne, %76'sı özel sektöre aittir (URL-3). Mersin Serbest Bölgesi’nde 7.792 kişi istihdam edilmekte olup; Türkiye Serbest Bölgeleri içinde istihdam edilen kişi sayısı bakımından %15,2 payla 2.sırada yer almaktadır (MTSO, 2014). Ülkemizdeki serbest bölgeler, faaliyet konuları ve fonksiyonları bakımından karma bir yapı göstermekte olup; Mersin Serbest Bölgesi’nde esas faaliyet konusunu, ticari faaliyetler oluşturmaktadır. Mersin Serbest Bölge’sinde faaliyette bulunan firmaların, faaliyet ruhsatlarının konularına göre dağılımına bakıldığında; alım satım alanında iş yapan firmaların (%45) birinci sırada yer aldığı görülmektedir. Bunu üretim yapan firmalar (%26) izlemektedir (Tablo 12). Türkiye serbest bölgelerinde alınan ruhsatlar içinde Mersin Serbest Bölgesi’nin payı %21,7’dir. Tablo 12. Mersin Serbest Bölgesi Faaliyet Ruhsatlarının Konularına Göre Dağılımı (2014) Yerli ve Faaliyet Genel Yerli Yabancı % Yabancı Ortak konuları Toplam Kiracı Yatırımcı Kiracı Yatırımcı Kiracı Yatırımcı Alım 141 73 38 12 19 12 Satım Üretim 55 80 16 8 5 6 Kiralama 1 88 7 9 Depolama 50 6 4 Bankacılık Sigortacılı 2 3 2 k Montaj 1 2 Demontaj İşletici 1 Diğer 5 1 Toplam 205 298 54 33 24 33 Kaynak: Mersin Ticaret ve Sanayi Odası Ekonomik Rapor, (2014). 295 170 105 60 45,0 26,0 16,0 9,2 1,2 7 3 1 6 657 0,5 0,2 0,9 100,0 Mersin Serbest Bölgesi’nde 438 firma bulunmaktadır. Bu firmaların %75,8’i yerli firmalar, %15,1’i yabancı firmalar ve %9,1’i yerli-yabancı ortaklığı olan firmalardır (MTSO, 2014). Mersin Serbest Bölgesi, yabancı firmalardan çok yerli firmaların ilgisini çekmektedir. Bu durum şu şekilde açıklanabilir: Yerli firmalar, serbest bölgede gümrük ayrıcalıklarının yanı 301 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 55 Mayıs - Haziran 2016 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org sıra, çeşitli vergi muafiyetlerinden yararlanmaktadır. Ayrıca serbest bölgelerde, yüksek standartlarda iletişim ve haberleşme gibi altyapı olanaklarının olması ve ihracata yönelik üretimin çeşitli şekillerde sübvanse edilmesi yerli firmaları öne çıkarmaktadır. Mersin Serbest Bölgesi 3.509.209 bin $ ticaret hacmi ile Ülkemiz serbest bölgeleri içerisinde toplam ticaret hacmi içerisinde 2. sıra olup; %16,0 pay almaktadır. Mersin Serbest Bölgesi toplam ticaret hacminin %18’ini Avrupa ülkeleri, %11’ini Amerika ülkeleri, %23’ünü Asya ülkeleri %3’ünü Afrika ülkeleri ve %39’unu Türkiye oluşturmaktadır (MTSO, 2014). Mersin Serbest Bölgesi’nin toplam ticaret hacminin %39’unun Türkiye’ye olması, Mersin Serbest Bölgesi’nin esas itibariyle ithalatın yüksek olduğunu göstermektedir. Diğer bir deyişle, Mersin Serbest Bölgesi’nde daha çok ithalat yapılmaktadır. Mersin Serbest Bölgesi’nde toplam ticaret hacminin sektörel dağılımında en yüksek payı, sanayi sektörü (%69,1) almaktadır. Tarım sektörünün toplam ticaret hacmindeki payı ise; %30,2’dir. Türkiye Serbest Bölgelerinin ticaret hacminin sektörel dağılımında, Mersin Serbest Bölgesi’nde tarım sektörü %69,0 pay ile öne çıkmaktadır. Madencilik ve taşocakçılığı sektörü %31 ve sanayi sektörü %12 pay almaktadır (Tablo 13). Tablo 13. Mersin Serbest Bölgesi Ticaret Hacminin Sektörel Dağılımı -1000 ABD $ Sektörler Türkiye Serbest Mersin Serbest Mersin Serbest Bölgeleri Bölgesi Bölgesi’nin Payı % 1. Tarım 1.537.509 1.060.186 69 Bitkisel Ürünler 1.464.254 1.059.876 72 Hayvansal ürünler 50.270 0,6 0,001 Su Ürünleri 3.939 217 6 Orman Ürünleri 19.046 92 0,5 2. Madencilik-Taşocakçılığı 78.956 24.379 31 3. Sanayi 20.815.776 2.424.644 12 İşlenmiş Tarım Ürünleri 1.160.957 506.197 44 İşlenmiş Petrol Ürünleri 548.575 540.377 99 Sanayi Ürünleri 19.106.245 1.378.070 7 Toplam 22.432.242 3.509.209 %16 Kaynak: MTSO, 2015. Aylık Göstergeler, Mersin Ticaret ve Sanayi Odası. SONUÇ Mersin sahip olduğu coğrafi konum ile büyük avantaja sahiptir. Gerek AB ülkeleri gerekse Ortadoğu pazarlarına ulaşmak oldukça kolaydır. Doğu Akdeniz’in önemli limanlarından birine sahip olan Mersin, demiryolu ve karayolu bağlantıları ile Orta Doğu ticareti için ideal bir transit limanıdır. Mersin Serbest Bölgesinde ticari faaliyetler öne çıkmaktadır. Türkiye’de serbest bölgeler içinde Mersin Serbest Bölgesi ticaret hacmi, firma sayısı ve firmaların aldığı ruhsat sayısı, istihdamdaki payı ile ilk sıralarda yer almaktadır. Mersin bu önemli avantajını yeterince değerlendirememektedir. 302 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 55 Mayıs - Haziran 2016 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org Mersin Serbest Bölgesi, sahip olduğu coğrafi konum, Mersin Limanı, işgücü potansiyeli, nitelikli insan kaynakları, aldığı devlet teşviki ile daha fazla yabancı sermayeyi çekebilmeli, yeni yatırımları, üretim faaliyetlerini ve ihracatı artırmalıdır. Dahası katma değeri yüksek ürünler üretebilmek için teknoloji transferi yapmalıdır. Kaynaklar Ağaç, G., Baki, B., Peker, İ., Ar, İ. M., 2015. Çok Kriterli Karar Verme Tekniklerini Kullanarak Serbest Bölge Yer Seçimi: Doğu Anadolu Bölgesi Örneği, Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt:30, Sayı:1, Yıl:2015, ss. 79-114. Ahrens, J., ve Meyer-Baudeck, A. 1995. Special Economic Zones: Shortcut or Raoundaboutway Towards Capitalism, Inter-Economics, March/April 1995, 87-96. Atik, A.H., 1998. Serbest Bölge ve Türkiye’de Serbest Bölgeler, Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş., Araştırma Müdürlüğü GA/98-1-1, Ankara. Bakan, S. ve Gökmen, S., 2014. Serbest Bölgeler ve Dış Ticaret İlişkisi: Gaziantep Serbest Bölgesi Örneği, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi (Electronic Journal of Social Sciences), Güz, Cilt:13, Sayı:51, s.34-51. Deniz Haber Ajansı, 2014. Serbest Bölgeler Yasası Değişiyor, Ölçekler Büyüyor, 19 Kasım 2014. Düzenli, C. 2006. Doğrudan yabancı Yatırımların Gelişmekte Olan Ülke Ekonomilerine Etkileri: Serbest Bölgeler Açısından Bir Analiz, Süleyman Demirel Üniversitesi, İktisat Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, http://eprints.sdu.edu.tr/314/1/TS00478.pdf Ekonomi Bakanlığı, 2015. Ekonomik Görünüm, Ekim. https://www.ekonomi.gov.tr/portal/content/conn/UCM/uuid/dDocName:EK211707;jsessionid=UiejBtBUmNUzlnS8P3Z7DYLbHm4sXuHabiQTFPB9Q9CgX39z h78b!-1492567628 Engman, M., Onodera, O., Pinali, E. 2007. Export Processing Zones: Past and Future Role in Trade and Development, OECD Trade Policy Working Papers, Vol:53, OECD Publishing. Fettahlıoğlu, S., ve Dereli, S. F. 2012. Türkiye’de Serbest Bölgeler ve Kuruluş Yeri Alternatifi Olarak Kahramanmaraş İlinin Potansiyeli, II. Bölgesel Sorunlar ve Türkiye 303 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 55 Mayıs - Haziran 2016 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org Sempozyumu, 01-02 Ekim. Sütçü İmam Üniversitesi İİBF, Kahramanmaraş, ss. 396411. Güllülü, U., Emsen, Ö. S., ve Öztürk, L. 2001. Serbest bölgeler: Doğu Anadolu Serbest Bölgesi üzerine bir değerlendirme. Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 15(3-4), 1-16. İTO, 2010. Türkiye’de Serbest Bölgeler, Dış Ticaret Dünyası/3, EE/21 Nisan, İstanbul Ticaret Odası. MTSO, 2014. Mersin Ekonomik rapor 2014, Mersin Ticaret ve Sanayi Odası, Yayın No: 2015-7. http://issuu.com/mersintso/docs/ekonomik_rapor_2014?e=4708774/12882580 Öztürk, L., Değer, M.K., Değer, S. 2009. Kentsel Ekonomik Büyümede Serbest Bölgeler: Politik veya Ekonomik Tercih mi?, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt: 23, Ocak, Sayı: 1, ss. 363-377. Paksoy, S. ve Güllü, M. 2011. Serbest Bölgeler Üzerine Bir Araştırma: Gaziantep Örneği. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, Vol:10, Issue:35, ss.113-133. Rondinelli, D.A. 1990. Policies for Balanced Urban Development in Asia : Concepts and Reality, Regional Development Dialogue, 11(1), Spring 1990, 23-51. Tahmaz, E. 2011. Dünyadaki serbest Bölgelere Rakip Geliyor, Gündem, METSAN GROUP, 5 Aralık 2011, http://www.metsan.com.tr/e_tahmaz09.html. Taşdan, K. ve İlkdoğan, U. 2014. Tarım Ürünleri Dış Ticaretinde Bir Fırsat Alanı: Serbest Bölgeler, XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi, 3-5 Eylül, Samsun. TOBB, 2012. Türkiye Ulaştırma ve Lojistik Meclisi Sektör Raporu 2011, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği Ankara. TÜİK, 2013. Seçilmiş Göstergelerle Mersin 2013. Türkiye İstatistik Kurumu. TÜİK, 2014. İstatistiklerle Türkiye, Türkiye İstatistik Kurumu. 304 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 55 Mayıs - Haziran 2016 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org Tümenbatur, A. 2012. Serbest Bölgeler ve Türkiye Ekonomisine Katkıları Üzerine Bir Değerlendirme, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 21 (3), 339356. Uzay, N. ve Tıraş, H. (2009). Serbest Bölgelerin Ekonomik Etkileri: Kayseri Serbest Bölgesi İçin Bir Uygulama, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 26 (1), 247-277. İnternet Kaynakları URL-1. http://eprints.sdu.edu.tr/15/1/TS00087.pdf URL-2. Serbest Bölgeler Ticaret Hacminin Sektörlere Göre Dağılımı, 2013. http://www.ekonomi.gov.tr/portal/content/conn/UCM/path/Contribution%20Folders/web/Yat %C4%B1r%C4%B1m/Serbest%20B%C3%B6lgeler/03.%C4%B0statistikler/Sekt%C 3%B6rel%20Ticaret%20Hacmi.pdf URL-3. Mersin Serbest Bölge İşletici A.Ş. Ticaret Hacmi ve İstatistikler, Erişim Tarihi: 14.11.2015, http://www.mesbas.com.tr/Ticaret-Hacmi-ve-statistikler,29.html URL-4. Denizyolu, Ulaştırma http://www.ubak.gov.tr/BLSM_WIYS/UBAK/tr/Ana_Plan_Stratejisi/3Rapor/20100518_171220_204_1_64.pdf Bakanlığı. URL-5. Şehirlerin Elektrik Santrali Kurulu Güçleri ile Üretim ve Tüketim Bilgileri. http://www.enerjiatlasi.com/sehir/mersin/, Erişim Tarihi: 27.11.2015. URL-6. Türkiye’deki Yatırım Teşvik Sistemi, T.C. Başbakanlık Türkiye Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı, http://www.invest.gov.tr/tr-TR/investmentguide 305
