türk*ye*de nesl* tehl*ke altında olan ç*ft çenekl* b*tk*ler

TÜRKİYE’DE
NESLİ TEHLİKE ALTINDA OLAN
ÇİFT ÇENEKLİ BİTKİLER
Prof.Dr.Bülent ÇAVAŞ
Çift Çenekli Bitki nedir?
• Çift çenekliler ya
da ödikotlar
• (Latince:
Eudicotidae),
• embriyonlarında iki
çenek (kotiledon)
bulunan çiçekli
bitki grubudur.
Çift çenekli bitkide iletim demetleri
• İletim demetleri gövdede belirli bir düzende
yerleşmiştir.
Marmara Bölgesi
Endemikleri
İstanbul nazendesi (Lathyrus undulatus)
• Türkiye'nin kuzeybatısında,
İstanbul'un Asya yakasındaki
fundalıklarda zengin popülasyonları
bulunur.
• Avrupa çapında nadir bir bitki olan
İstanbul nazendesinin koruma altına
alınması önemlidir.
• Türkiye Kırmızı Kitabında VU : zarar
görebilir olarak sınırlanmıştır.
• Çok yıllık, yaprak döken NisanHaziran aylarında çiçeklenen otsu
endemik bir bitkidir.
Eryngium bithynicum, Çakırotu
• Marmara bölgesinde
yoğun olarak yer alır
• Dikenli bir yapı
gösterir
• Ada Baharatı olarak
bilinir
EGE BÖLGESI ENDEMIKLERI
Cyclamen trochopteranthum, Siklamen,
Tavşankulağı
•
Buhurmeryem, Domuz ekmeği, Yer
somunu, Macar şalgamı isimlerini de
alan Cyclamen trochopteranthum,
toprakaltı yumrusu küçük, yaklaşık 3
cm çapında bir bitkidir.
•
Yapraklar çiçeklerden hemen önce
çıkar, biçimleri yarı dairesel veya
geniş yumurtamsı-kalpsidir.
•
Meyve sapı uçta kıvrımlıdır.
Ülkemize özgü olan bu tür, Antalya,
Muğla ve Denizli illerinde yayılış
göstermekte olup, yetişme ortamı
olarak 350-1100 m'ler arasındaki
nemli alanları tercih eder ve şubatnisan aylarında çiçeklenir
Campanula tomentosa, Çan çiçeği
Çan çiçeği (Campanula), çan çiçeğigiller
(Campanulaceae) familyasından bir, iki ya da çok
yıllık bitkilerin ortak adı. Adlarını çiçeklerinin çan
şeklinde olmasından alır. Latince'de Campanula
küçük çan anlamına gelir.
Çiçekleri için bahçelerde ve saksılarda süs bitkisi
olarak yetiştirilir.
Cinsin dünya üzerinde 300 kadar tür ve çok sayıda
alt türü bulunur.
Yayılışı kuzey yarım kürenin ılıman bölgeleri ile en
yüksek çeşitliliği olan Akdeniz ve Kafkasya'dır.
Yüksek dağlık bölgelerdeki arktik ve alpin türler
bodur formda 5 cm den küçükken, ılıman
rejyonlarda ormanlık ve çayırlık alanlarda yetişen
türler 2 m boya ulaşabilir.
Çan çiçeği türleri bazı Lepidoptera üyeleri
larvalarının besin kaynağını oluşturur.
Malva sylvestris, Büyük ebegümeci, Yabani
ebegümeci, Kuşekmeği (endemik değil)
•
•
•
•
Yatık gövdeli veya eğik yükselişli iki veya çok yıllık
bitkilerdir.
Yapraklar dairesel, loplu, kör dişli kenarlı ve
tüylüdür.
Çiçekler yaprak koltuklarında demetler halinde,
epikaliks parçaları şeritsi veya dar yumurtamsıdır.
Sepaller geniş üçgenimsi, 3-7 mm boyundadır.
Petaller mavi veya pembe renkli, 18-25 mm
uzunlukta, sepallerin 4 katı veya daha uzundur.
Meyve uzun yumuşak tüylüdür.
Taze yaprakları sebze olarak kullanılan bu tür,
mayıs-ekim ayları arasında çiçeklenir.
Bileşiminde müsilaj, glikoz ve pektin taşımaktadır.
Taşıdığı müsilaj nedeniyle diğer müsilajlı bitkiler
gibi koruyucu ve yumuşatıcı bir etkiye sahiptir.
•
Solunum ve sindirim sistemi tahrişleri ve
iltihaplarında koruyucu olarak kullanılır.
Taze yapraklarından yapılan lapa, cilt üzerindeki
çıban ve yaraların ağrılarını dindirmek için tülbent
arasında, deri üzerine konur.
AKDENIZ BÖLGESI
Salvia cilicica, Kilikya adaçayı
• Adana’da bulunur
• Soğuk algınlığı
yardımcı olarak
kullanılır
Helleborus vesicarius, Patlak otu
• Helleborus vesicarius,
Patlakotu, Patlak çiçeği
isimleriyle anılan bu bitki, 60
cm kadar yükselebilen çok yıllık
ve otsu bir bitkidir.
• Gövdesinin yapraklı ve
meyvalarının şişkin olması
nedeniyle diğer türlerden ayırt
edilir.
• Tedavi amacıyla kullanılmaz.
• Hayvanlarda zehirlenmeler
yapar.
Thymus cilicicus, Kekik (Endemik değil)
•
•
•
•
Yoğun, çalı benzeri çok yılık bitkiler.
Gövde dik, 3-15 cm boyunda, tüylüdür.
Yapraklar sapsız, mızraksı-biz biçimli, 710 x 0.8-1.5 cm.dir. çiçek durumu uçta,
yaklaşık 1.5x1 cm.dir.
Korolla leylak-mor renkli ve 5-6.5 mm
uzunlukta, meyveler fındıksıdır.
Ülkemize özgü olan bu tür, Güneybatı
ve güney Anadolu'da yayılış gösterir. bu
bitki yetişme ortamı olarak 70-2000 m
yüksekliklerdeki kaya açıklıklarını tercih
etmekte olup, nisan-ağustos aylarında
çiçeklenir.
KARADENIZ BÖLGESI
Salvia cryptantha, Anadolu halısı
• Salvia’lar (adaçayları), genel olarka
çay olarak tüketilen, ekonomik ve
tıbbi değeri olan bitkilerdir.
• Dünyada 700-900, ülkemizde 92
türü vardır ve bunların yarısı
endemiktir.
• S.cryptantha, çok yıllık bir bitkidir.
• 700-2500 metre yükseklikte,
kayalık kireçtaşı yamaçlar, kuru
bozkır, nadas tarlaları, yol
kenarlarında yetişir.
• Mayıs-temmuz aylarında çiçek açar.
Karasal Anadolu’da bulunur.
Taflan, Karayemiş, Lazkirazı (Prunus laurocerasus)
•
•
•
•
•
Karayemiş; 5-6 m boyunda veya boylu çalı
şeklinde, kışın yaprağını dökmeyen ağaççıktır.
Özellikle kayın ormanlarının altında yer alır.
Ormancılık bakımından zararlı bir alt flora
bitkisidir.
Parkçılıkta gruplara karıştırıldığı gibi, tek olarak
ta kullanılır.
Makaslanmaya gelen bir çit bitkisidir. Güneşli,
yarı gölge, kuytu (tam gölgeye dayanır), nemli
deniz iklimlerinde, asitik, derin, nemli, humuslukilli-kumlu topraklarda yetişir
Üretilmesi tohum ve çelikle yapılan ve şimdiye
kadar herhangi bir zararlı ve hastalığına
rastlanmayan karayemiş;
fındık bahçelerinin karayel yönüne dikilerek
bahçenin rüzgârdan korunmasını sağladığı gibi,
görülmesi istenmeyen helâ, depo vs. gibi
yerlerin gizlenmesinde de kullanılır.
Rosa canina, Kuşburnu, Yabangülü
(Endemik değil)
•
•
•
•
•
İt gülü, Köpek gülü de denen kuşburnu
dik çalı, 1.5-3-5 m boylarında, bazen
tırmanıcı bir bitkidir.
Dikenler kaba, hemen hemen kıvrık,
tek tip, bazen mevcut değildir.
Yapraklar mat yeşilden, yeşile kadar
değişen renklerde, yaprakçıklar 5-7
adet, dar eliptikten geniş
yumurtamsıya kadar değişen
şekillerde, 1-4.5 x 0.8-3.5 cm.
Çiçekler tek veya 2-25 li gruplar
halindedir.
Ayrıca meyvelerinden hoşaf, reçel,
pestil, ezme veya pekmez yapılır.
Meyveleri C vitamini yönünden
zengindir.
İÇ ANADOLU
Centaurea tchihatcheffi, Sevgi çiçeği
• Dünyada
yalnızca Ankara'da
Gölbaşı ilçesi Hacı Hasan
Köyü yakınında
yetişmektedir.
• Nesli, tarım ilaçları
yüzünden yokolma
tehlikesi ile karşı karşıya
kalınca Bern Sözleşmesi
kapsamında koruma
altına alınmıştır.
Linum hirsutum, Yalancı Anadolu keteni
• Baharat olarak
kullanılır
• Çiçeklerinin mavi
olması ile bilinir
• Endemik değildir
Convolvulus compactus, Mahmude otu
(Endemik Değil)
• Toprakaltı kısmı odunsu, bodur
çalımsı bitkilerdir. gövde 8
cm'ye kadar çıkar.
• Yapraklar darca şeritsi veya
şeritsi-kaşıksı, keskin sivri uçlu,
yelpaze kıvrımlı, basık ipeksi
tüylü, 5-10 (-20)x1-4 mm.
Çiçekler uçlarda, genellikle tek.
• Dıştaki sepaller 8-10x3 mm.
Korolla beyaz, nadiren
pembemsi-kırmızı veya sarı
renkli, 15-18 mm boyundadır.
Meyve kapsül biçimindedir.
DOĞU ANADOLU BÖLGESI
Alcea pallida,Hatmi çiçeği, Devegülü
• Uzun boylu çok yıllık otlar. Gövde
keçemsi ve yıldızsı tüylü.
• Yapraklar 5-7 loplu ve hafif
kalınlaşmış. Kaliks çiçekli dönemde
olukçuklu değil fakat daha sonra
olukçuklu.
• Petaller 40-50 mm boyunda,
beyaz, pembe veya leylak renkli ve
genellikle tabanda sarı lekeli.
Meyve kanatlı, buruşuk, sadece
oluklarda tüylü.
• Daha çok yol kenarlarında ve step
arazilerde bulunan bu tür haziranekim aylarında çiçeklenir.
Salvia recognita, Yaygın adaçayı
•
•
•
•
•
Adaçayı, geleneksel tıpta çok önemli
bir yere sahip.
Herkesin bildiği bir bitki ve daha çok
kışın tercih edilen bir çay olarak
kullanımı yaygın.
Hatta siyah çaydan sonra en çok
tükettiğimiz bitki çaylarından birisi
diyebiliriz.
Ülkemizde halk arasında genelde
soğuk algınlığına karşı, midevi
şikâyetlerde, gaz problemlerinde,
ter sökücü veya terlemeyi azaltıcı
amaçlı, bazı bölgelerimizde de yara
iyi edici olarak kullanılmış.
Güzel ve hoş kokulu bir bitki olduğu
için uçucu yağı elde ediliyor.
Campanula betulifolia, Akçaçıngırak
•
•
•
•
Çok yıllık bitki, Otsu Bitki,
Çiçekli
Kayalık, Taşlı, Çakıllı, Kurak yamaçlar
Kuzeydoğu Anadolu doğal olarak yayılış alanıdır.
GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESI
Centaurea obtusifolia (Peygamber çiçeği)
MORFOLOJİ
Çiçeklenme Zamanı :
Bahar Sonu (Mayıs)
Çiçeklilik Süresi :
Bir ay kadar
BİTKİ TANIMA
IUCN-Kırmızı Liste Kategorisi :
Veri Yetersiz (DD- data deficient)
Yaşam Süresi :
Çok Yıllık
Yetiştiği Şehirler : Şanlıurfa
Linum mucronatum, Sarıketen
(Endemik değil)
• Stepler, tarlalar,
kayalık yamaçlarda
600-3000 metrelerde
yayılım gösteren çok
yıllık, otsu, bazen çalı
formunda bitkidir.
• Haziran-temmuz
aylarında çiçeklenir.
Punica granatum, Nar (Endemik değil)
•
•
•
•
•
•
Bitkinin tohumları meyve olarak yenildiği
gibi, gövde-kök ve dal kabukları ile meyve
kabuğu da tıbbi olarak kullanılır.
Kök ve gövde kabuğu tanen, nişasta ve
alkoloitler taşır.
Nar ağacı kabuğu çok eskiden beri bilhassa
barsak şeritlerine (tenyalara) karşı
kullanılır.
Yalnız zehirlenmelere yol açabileceğinden
dikkatli olunmalıdır. Nar meyvesi kabuğu,
ishale karşı (% 15'lik) çay halinde
kullanılabilir.
Ayrıca yün iplikler, sarımsı renklere
boyanabilir.
Nar, çarpıntıya iyidir. Mideyi kuvvetlendirir.
Et kısmı ile sıkılıp içilirse, safra söker,
pekliği giderir.