Parçacık Fiziği

Parçacık Fiziği
Dr. Bora Akgün / Rice Üniversitesi
CERN Türkiye Öğretmenleri Programı
Temmuz 2015
Parçacık Fiziğinin Standard Modeli
fermion
boson
Dönü
21 Temmuz 2015
Parçacık Fiziği - bora.akgun@cern.ch
2
Spin/Dönü
Bir parçacık özelliğidir (kütle, yük gibi..)
içsel açısal momentum
Dönü kuantum sayısı ile “parametrize” edilir
Dönü kuantum sayıları yarım (fermion) veya tam
(bozon) sayı değerleri alabilirler
Yüklü parçacıkların dönüsü manyetik moment ile
ilişkilendirilir
Dönünün yönü değişebilir ama büyüklüğü değişemez
21 Temmuz 2015
Parçacık Fiziği - bora.akgun@cern.ch
3
Stern–Gerlach Deneyi
Otto Stern - Walther
Gerlach (1922)
Değişken manyetik
alanda sapma
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/9/9e/
Quantum_spin_and_the_Stern-Gerlach_experiment.ogv/
Quantum_spin_and_the_Stern-Gerlach_experiment.ogv.480p.webm
21 Temmuz 2015
Parçacık Fiziği - bora.akgun@cern.ch
4
Stern–Gerlach Deneyi
enerji
kuvvet
değişken
manyetik alan
Manyetik alan değişmeseydi
ne olurdu?
Larmor Devinimi
21 Temmuz 2015
Parçacık Fiziği - bora.akgun@cern.ch
5
Larmor Devinimi
B
μ= manyetik moment
μ
B = manyetik alan
I = dönü
τ= dönme momenti
m = kütle
e = elektrik yükü
g = gyromagetik oran
w = devinim açısal hızı
21 Temmuz 2015
Parçacık Fiziği - bora.akgun@cern.ch
6
Dönü–istatistik
kuramı
Tam sayı-dönülü parçacıkların oluşturduğu bir sistemin dalga
fonksiyonu parçacıklar yerdeğiştirse de aynı değeri alır.
Yerdeğiştirme karsısında dalga fonksiyonları aynı kalan
parçacıklara bozon denir
Yarım sayı-dönülü iki parçacığın olusturduğu bir sistemin
dalga fonksiyonu parçacıklar yerdeğiştirse işaret değiştirir.
Yerdeğiştirme karsısında dalga fonksiyonları işaret değiştiren
parçacıkalara fermion denir
Dalga fonksiyonu bir veya daha çok parçacıktan
meydana gelen sistemin kuantum durumunu tanımlar,
sistemle ilgili bütün bilgiyi içerir
21 Temmuz 2015
Parçacık Fiziği - bora.akgun@cern.ch
7
Pauli dışlama
ilkesi
Hiçbir özdeş fermiyon aynı kuantum durumunda bulunamaz
örneğin, birden fazla elektronu olan bir atomda elektronlar
aynı kuantum sayılarını alamazlar. Aynı orbitalde olan
elektronların bile dönüleri farklı olmak zorundadır
Bu ilkenin en önemli sonucu nedir?
Kararlı madde oluşumu
21 Temmuz 2015
Parçacık Fiziği - bora.akgun@cern.ch
8
Kararlı madde oluşumu
çevremizde
gördüğümüz
maddeyi 1. sütun
oluşturuyor
2. ve 3. sütun ne
yapıyor peki?
Onlar nerede?
21 Temmuz 2015
Parçacık Fiziği - bora.akgun@cern.ch
9
Hadronlar
u
baryonlar
3 kuarklı atomaltı
parçacıklar
u
d
proton
p
u
d
d
nötron
n
u
u
mesonlar
1 kuark ve 1 karşı-kuarklı
atomaltı parçacıklar
pion
b
Parçacık Fiziği - bora.akgun@cern.ch
0
b
upsilon
21 Temmuz 2015
π
ϒ
10
Baryonlar
u, d, s - kuarklı
baryonlar
Mesonlar
u, d, s - (karşı-)kuarklı
mesonlar
Particle Data Group
http://pdg.lbl.gov/
21 Temmuz 2015
Parçacık Fiziği - bora.akgun@cern.ch
11
Bazı önemli
keşifler
s-kuark
cc
bb
h
21 Temmuz 2015
Parçacık Fiziği - bora.akgun@cern.ch
12
Kuvvetler
Güçlü
Kuvvet
Elektromanyetik
Kuvvet
Zayıf
Kuvvet
21 Temmuz 2015
Parçacık Fiziği - bora.akgun@cern.ch
13
Kütle çekimi
Klasik Mekanik
Isaac Newtom
Genel Görelilik
Albert Einstein
21 Temmuz 2015
Parçacık Fiziği - bora.akgun@cern.ch
14
Graviton?
Kuramsal bir parçacık
Madde ile etkileşim tesir kesiti çok küçük gözlemlenmesi çok zor
Eğer varsa,
Kütlesiz olmalı - Kütle çekiminin etkisi limitsiz
Dönüsü 2 olmalı -
Stres-Energy tensörü ikinci dereceden
LIGO, VIRGO - Kütle çekimi dalgaları
arayan deneyler
21 Temmuz 2015
Parçacık Fiziği - bora.akgun@cern.ch
15
Kuvvetler
Elektromanyetik
Kuvvet
21 Temmuz 2015
Parçacık Fiziği - bora.akgun@cern.ch
16
Elektromanyetik
Kuvvet
Gauss
Ampere
Faraday
James Clerk Maxwell
21 Temmuz 2015
elektrik alan
manyetik alan
akım yoğunluğu
yük yoğunluğu
elektriksel geçirgenlik
manyetik geçirimlik
Parçacık Fiziği - bora.akgun@cern.ch
17
Kuantum
Elektrodinamiği
Elektrik yükü taşıyan
bütün parçacıkların foton
aracılığıyla nasıl
etkileştiğini açıklar
Kuantum mekaniği ile özel
göreliliği birleştirmiştir
21 Temmuz 2015
Parçacık Fiziği - bora.akgun@cern.ch
Richard
Feynman
18
Kuantum
Elektrodinamiği
Feynman diyagramları
foton
elektrik yüklü
parçacık
elektrik yüklü
karşı-parçacık
21 Temmuz 2015
-
e
γ
+
e
Parçacık Fiziği - bora.akgun@cern.ch
+ +
+
+
- - -
-
e, μ, τ, q
e, μ, τ, q
19
Kuantum
Elektrodinamiği
-
e
-
e
γ
+
e
KED pertürbatif
bir kuramdır
+
γ
e
-
e
+
e
0
1
2
A = cA0 + cA1 + cA2 +…
KED’in etkisi limitsiz - foton kütlesiz
21 Temmuz 2015
Parçacık Fiziği - bora.akgun@cern.ch
20
Kuvvetler
Güçlü
Kuvvet
21 Temmuz 2015
Parçacık Fiziği - bora.akgun@cern.ch
21
Kuantum Renk
Dinamiği
Hadronların kendi içlerinde ve birbirleriyle
olan etkileşmini açıklar
Renk yükü taşıyan parçacıklar, kuarklar,
arası bu etkileşim gluonlar tarafından
yayılır
-15
Etkileşim kısa-menzillidir (10 m)
Renk yükü
21 Temmuz 2015
Parçacık Fiziği - bora.akgun@cern.ch
22
Kuantum Renk
Dinamiği
g
u
u
g
g
d
Renk hapsi
Kütle
proton
g u
d
g
g
d
Asimptotik özgürlük
nötron
21 Temmuz 2015
Parçacık Fiziği - bora.akgun@cern.ch
23
Kuantum Renk
Dinamiği
21 Temmuz 2015
Parçacık Fiziği - bora.akgun@cern.ch
24
Kuantum Renk
Dinamiği
KED’in taşıyıcısı foton elektrik yükü taşımaz
KRD’nin taşıyıcısı gluon renk yükü taşır
Gluonlar kendileri ile de
etkileşir
21 Temmuz 2015
Parçacık Fiziği - bora.akgun@cern.ch
25
Kuvvetler
Zayıf
Kuvvet
21 Temmuz 2015
Parçacık Fiziği - bora.akgun@cern.ch
26
Kuantum çeşni
Dinamiği
Kuarkların çeşnilerini KçD ile değişir
-18
Etkileşim kısa-menzillidir (10 m)
Taşıyıcı parçacıkları kütle sahibidir
Mz = 90 GeV/c
2
2
Mw = 81 GeV/c
21 Temmuz 2015
Parçacık Fiziği - bora.akgun@cern.ch
27
Kuantum çeşni
Dinamiği
+
-
21 Temmuz 2015
Parçacık Fiziği - bora.akgun@cern.ch
28
Parçacıklar ve
Kuvvetler
Z
weak
21 Temmuz 2015
Parçacık Fiziği - bora.akgun@cern.ch
29
Yedekler
30
Genel Görelilik
Einstein Alan Denklemleri
Ricci eğrilik tensörü
Einstein tensörü
Metrik Tensör
Skalar eğrilik
Kosmolojik sabit
Newton’un kütle çekimi sabiti
Işık hızı
Stres-Enerji Tensörü
21 Temmuz 2015
Parçacık Fiziği - bora.akgun@cern.ch
31