Teorik Etiğin Ele Aldığı Bazı Etik Doktrin Türleri Ödev Etiği

ADALET MESLEK ETİĞİ ÜNİTE-4
TEORİK ETİKTE ELE ALINAN TEMEL KONULAR
Ahlakın Gerekliliği ve Amacı
Bireyleri, yalancılık, hırsızlık, iftira, kıskançlık, kötü zan, ikiyüzlülük, kin, aldatma vb. kötü davranışlardan uzak
duran ve yardımlaşmanın, dayanışmanın, hoşgörünün birer ahlak ilkesi olarak benimseneceği toplumların daha
sağlıklı, daha huzurlu olacağı vurgulanmış, dolayısıyla ahlakın kural koyan bir kurum olarak varlığının
gerekliliğinden öte, kaçınılmazlığı ele alınmıştır.
Olgu-Değer İlişkisi
İnsanın ilişki kurduğu gerçeklikler arasında olgusal olanlar da bulunmaktadır. Herhangi bir eşya ile
insan arasında ontolojik, epistemolojik ve değer ilişkisi söz konusu olabilir. Örneğin bir eşyanın maddi niteliğinin
ne olduğu, bu niteliğin sebebi gibi faktörler onunla ontolojik ilişkimizi, sayısı, rengi, niceliği, şekli vb.
epistemolojik ilişkimizi, onun kıymeti, ne işe yaradığı, estetiği vb. de değer ilişkimizi oluşturmaktadır.
İnsan, olgusal gerçekliklerden yola çıkarak, birtakım değer yargılarına ulaşabilir. Örneğin yağmurun yağması
yalnızca olgusal bir gerçekliktir. Ancak bu, çömleklerini kurutmaya çalışan bir çömlekçi için olumsuz bir
değerlendirmeye tabi olacakken, çiftçi olumlu bir değerlendirmede bulunabilir.
İnsandan insana, toplumdan topluma değişen ahlaki değer yargıları söz konusu olmakla birlikte, evrensel değer
yargılarının varlığından da söz edilebilir.
İyi, Kötü, Doğru ve Yanlış
Ahlak felsefesinin ya da biliminin doğru olarak ortaya konulabilmesi ya da anlaşılabilmesi için, öncelikle iyi, kötü,
doğru ve yanlışın ne olduğunun anlaşılması gerekmektedir.
İyi ve Kötü
İyinin ve kötünün ne olduğu sorunu, ahlak ekolünün rengini de belirlemektedir. İyi, davranışlara sebep olan şey
midir? Davranışların sonucu ortaya çıkan durum mudur? Bizzat sonucun kendisi midir? Yoksa bizatihi eylemin
kendisi midir? Herkesin kendine ait iyileri ve kötüleri mi vardır? Yoksa herkes için geçerli olabilecek bir iyi ve
kötü mevcut mudur? İşte bu sorulara verilen cevaplar, etik anlayışları birbirinden farklılaştırmaktadır.
Aristoteles'in, insanın 'en yüksek iyi'ye ulaşmaya çabalaması veya Kant'ın, insanın "en yüksek iyi"yi belirlemek
durumunda olması anlayışları, bu tür bir "iyi temellendirmesi" yapan filozoflara örnek verilebilir.
Moore 'iyi'yi analiz edip, bir bakıma, bir şeyin nasıl tanımlanacağıyla ilgili sesli düşünerek, 'Bir şeyi tanımlamak,
onu aynı anlama gelen diğer sözcüklerle açıklamaktır.' demekte, ancak kendisinin bu geleneksel yöntemi
izlemeyeceğini belirtmektedir.
Doğru ve Yanlış
İyi ve kötü kavramları, doğru ve yanlış kavramları yerine kullanıldıkları hâlde, genellikle iyi ve kötü yerine doğru
ve yanlış kavramları kullanılmamaktadır. Ancak iyi ve kötü kavramlarının, doğru ve yanlış kavramları yerine
kullanılması, yani iyi ve kötü kavramlarının bu çift kullanımı çok yanıltıcıdır, maksatları ve anlamları ayırt etme
noktasında büyük ölçüde karışıklığa götürür.
Bu konuda geniş bilgi veren Russell'a göre davranışın yargılanmasında, başlangıçta yaygın olarak birbirinden
farklı iki yöntemle karşılaşılmaktadır. Bunlardan biri, bazı ahlak bilimcileri tarafından savunulan, sonucun iyi
veya kötü olmasıyla ilgili olarak bir eylemin doğruluğuna veya yanlışlığına hükmeder -ki bu utilitaristlerin
1
yöntemidir-, diğeri ise, intuistyonist (sezgici) ahlak bilimcileri tarafından savunulan, ahlaki duyum veya bilincin
onaylayıp onaylamadığıyla ilgili olarak hüküm veren yöntemdir.
Teorik Etiğin Ele Aldığı Bazı Etik Doktrin Türleri
Ödev Etiği
Bu Immanuel Kant'ın önerdiği ahlak öğretisidir. Formalist etik türüne iyi bir örnek oluşturan bu öğretiye göre,
bir eylemin ahlaki olabilmesi, yalnızca ödev ilkesine bağlı kalınarak yapıldığında mümkündür. Ödevin
belirlenmesi süreci ise şöyledir: İnsan ahlaki bir durumla karşı karşıya kaldığında, öyle davranmalıdır ki, bu
davranış bütün insanlık için genel geçer bir kanun olsun. Nasıl davranılacağının belirlenmesi sırasında iyi niyete
bağlı olarak, eyleminin hiçbir koşula bağlı olmaması gerekmektedir. Kant buna 'kategorik imperatif' (insanın
kendine verdiği koşulsuz emir) demektedir.
İmmoralizm
İlk defa Nietzsche tarafından kullanılan bu kavram, ahlaksızlık ahlakı olarak bilinmektedir. Nietzsche'ye göre
ahlak, aydın ruhların ve güçlü insanların nefret ettiği boş bir fetiştir. İnsanları düzelteceği düşünülen ahlak
aslında çökerten, alçaltan, çirkinleştiren ve nihayetinde de ahlaksızlaştıran birtakım değerlerdir.
Egzistansiyalist Etik
Varoluşçuluk, genel felsefesini etiğe de uygulamıştır. Bu akıma göre insanın varoluşu özünden önce
gelmektedir. İnsan her an özünü belirlemekte ve varoluşunu bu öze göre gerçekleştirmektedir. İnsanın bunu
yapabilmesi ise özgür olmasına bağlıdır. İnsan özgürdür, hatta özgür olmak zorundadır.
Psikolojik Etik
Birer ahlak sistematiği oluşturmuş olan filozoflardan Aristippos'un haz'ı, Mandeville'in bencillik duygusu,
Hume'un sempatisi, Hutcheson'un kendini sevme duygusu, Freud'un libidosu, bu tür psikolojik duygulanımlara
örnektir.
Sosyolojik Etik
İnsanın kendisinden çok başkalarını esas alması gerektiği tezi üzerine kurulmuş olan ahlak ekolleri, sosyolojik
ahlak ekolleri olarak isimlendirilebilir.
Biyolojik Etik
İnsan davranışlarını belirleyen saldırganlık, korkaklık, heyecan, sevinç, üzüntü vb. bütün duygulanımlar,
fiziki yapıyla, beynin fonksiyonları veya hormonal salgılarla ilgilidir. Dolayısıyla örneğin kötü davranışlar, bu
yapıya müdahaleyle iyileştirilebilir.
Teolojik Etik
Bütün kurallarını Tanrı'nın iradesinden türeten ahlak ekolleri genel olarak bu şekilde isimlendirilmektedir. Bu,
elbette kural koyan mutlak bir otoriteye, bir Tanrı'ya inanmayı şart koşmaktadır.
Psikolojik Etik
Ahlaki buyruk ve ahlak kurallarını belirleyen otorite olarak, ruhsal eğilimleri kabul eden ahlak
anlayışlarına psikolojik ahlak anlayışları denmektedir. Birer ahlak sistematiği oluşturmuş olan filozoflardan
Aristippos'un haz'ı, Mandeville'in bencillik duygusu, Hume'un sempatisi, Hutcheson'un kendini sevme duygusu,
Freud'un libidosu, bu tür psikolojik duygulanımlara örnektir.
2
Sosyolojik Etik
İnsanın kendisinden çok başkalarını esas alması gerektiği tezi üzerine kurulmuş olan ahlak ekolleri,
sosyolojik ahlak ekolleri olarak isimlendirilebilir. Örneğin A. Comte ahlakın temel prensibini, 'başkaları için
yaşamak' olarak belirlemiştir. Buna göre, içinde bencillik bulunan hiçbir davranış, erdemli değildir. İnsanın temel
ödevi bireysel arzularını yok etmesidir. Ahlak ne metafiziğe, ne dine ne de başka bir şeye dayanır. Ahlakın
dayandığı tek kaynak toplumdur ve kurallar zaman içinde toplum tarafından ihtiyaçlara göre oluşturulur.
Biyolojik Etik
Ahlakın temelini insanın biyolojik yapısında arayan ahlak öğretilerine genel olarak biyolojik ahlak
öğretileri denmektedir. İnsan davranışlarını salt olarak beynin ve bedenin bazı salgılarının belirlediğini kabul
eden bu anlayış, insanın fiziki yapısına müdahale ile insan davranışlarının düzenlenebileceğini kabul etmektedir.
İnsan davranışlarını belirleyen saldırganlık, korkaklık, heyecan, sevinç, üzüntü vb. bütün duygulanımlar, fiziki
yapıyla, beynin fonksiyonları veya hormonal salgılarla ilgilidir. Dolayısıyla örneğin kötü davranışlar, bu yapıya
müdahaleyle iyileştirilebilir.
Teolojik Etik
Bütün
kurallarını Tanrı'nın
iradesinden
türeten
ahlak
ekolleri
genel olarak
bu
şekilde
isimlendirilmektedir. Bu, elbette kural koyan mutlak bir otoriteye, bir Tanrı'ya inanmayı şart koşmaktadır.
Teolojik etikte, insana düşen yalnızca kurala uymaktır. Bu ahlak öğretisinin yaptırım açısından diğerlerinden
farkı, öbür dünyada, bu dünyada yapılanların bir karşılığının olacağına olan inançtır.
Tıbbi Etik
Tıp etiği ayrıca özel olarak kürtaj, bitkisel yaşam, ötanazi, genetik ıslah ve doğuracağı sonuçlar, insan üzerine
yapılan deneyler, beyne ve hormonal salgılara yapılan müdahale, organ nakli, taşıyıcı anne ve hastayı hastalığı
hakkında bilgilendirme yükümlülüğü gibi problemleri de tartışmaktadır.
Ekoloji Etiği
Ekoloji etiği, insanın dünya üzerindeki sınırsız kullanımını ve bunun doğurduğu veya doğuracağı
sonuçları ahlaki açıdan ele alıp tartışan etik disiplinin genel adıdır.
Ekonomi Etiği
İnsanlar arası ekonomik ilişkilerin etik boyutunu ve kurallarını; hak, adalet, aldatmama, dürüstlük vb.
açıdan ele alıp inceleyen etik türünün tamamını anlatmak üzere ekonomi etiği adlandırması kullanılmaktadır.
Bunların dışında barış etiği, bilim etiği, meslek etiği, savaş etiği vb. etik türleri de yine teorik etiğin ele
aldığı başlıklar içerisindedir.
PRATİK ETİKTE ELE ALINAN TEMEL KONULAR
Bireysel Ahlak
Bireysel ahlakı, insanın kendine karşı olan ahlaki görevleri olarak tanımlamak mümkündür. Buna göre
insanın kendine karşı ahlaki görevleri şu şekilde kategorize edilebilir:
3
-Temizlik
İnsanın kendine karşı olan ahlaki görevleri, düşünürden düşünüre farklı olsa da bazı düşünürler temizliği
bireysel ahlaki bir ödev saymışlardır.
-Spor
-Sağlığı Koruma, Hastalıktan Kaçınma
Bazı düşünürlerce insanın sağlığına dikkat etmesinin gerekliliği bireysel ahlak ilkesidir. İnsan öncelikle sağlığını
korumaya çalışmalıdır.
-Asketik Yaşamdan Uzak Durma
Asketizm ya da riyazet, nefsin veya egonun isteklerini yok etmek için, insanın bir tür bedensel ve/veya psikolojik
çile çekmesidir.
-Uyuşturu Niteliği Olan Maddeleri Kullanmama
Uyuşturucu madde bedene zarar verdiği için kesinlikle bireysel ahlakı ihlaldir.
Çünkü bugün hemen hemen bütün dünyada uyuşturucu ile mücadele edilmeye çalışılmakta, hatta ciddi zaman
ve paralar harcanmaktadır.
-İhtisa
Örneğin, Bilmen'e göre bedene zarar verdiği için bireysel ahlak çerçevesinde ihtisa (bir uzvu kesmek veya zarar
vermek) kesinlikle gayrı ahlakidir. İnsanın kendi uzuvlarından birine zarar vermesi 'kısmi intihar' olarak
değerlendirilebilir. Yani böyle bir eylem, yalnızca bedenin bir kısmına zarar veren, kısmen masum sayılabilecek
bir eylem değil, korkunç ve oldukça kötü bir eylemdir.
-İntihar
Çoğu düşünür intiharı kesin bir ahlaki kötü olarak belirlemektedir. Buna göre intiharın hiçbir gerekçesi olamaz.
İntihar, bir anlamda ümitsizliğe düşmek, yaşama dair umudu kaybetmektir ki bu durum insanın genel yapısı ve
dünyada bulunma amacıyla çelişmektedir.
Aile Ahlakı
Aile ahlakı, aile kavramı, evlilik, çocuk, boşanma, eşlerin birbirine, çocukların anne-babaya ve annebabanın çocuklara karşı ahlaki görevleri vb. konuları içermektedir.
İnsan, istisnalar ve Platon'da olduğu gibi, çocuğun devletin kontrolünde olması -en azından belli bir sınıf için-,
aileye ihtiyacı olmaması şeklindeki ütopik anlayışlar bir tarafa bırakılırsa, bireyleri arasında sıkı bağlar olan bir
grup içinde doğar ve şekillenmeye başlar.
Sosyal Ahlak
İnsanın kendisine ve ailesine karşı sorumlulukları olduğu gibi içinde yaşadığı, her gün ilişki kurduğu, etkilediği ve
etkilendiği topluma karşı da sorumlulukları vardır. Toplumun da aynı şekilde bireye karşı sorumluluk ve
görevleri vardır. Zira birey ve toplum iç içedir; biri olmadan diğeri varlığını sürdüremez
TEST SORULARI
1- "Her sanat, her doktrin, her eylem ve
çalışmaktadır." sözü aşağıdaki filozoflardan hangisine aittir?
a) Platon
b)Aristoteles
d)Bilmen
e)Aristippos
4
her
iradeli
c)Kant
karar
bir
iyiye
ulaşmaya
2- Aşağıdakilerden hangisi teorik etiğin konuları arasında yer almaz?
a) İyi
b)Kötü
c)Doğru
d)Yanlış
e)Bireysel etik
3-İyi ve kötünün tanımlanamayacağını savunan ahlak öğretisi aşağıdaki seçeneklerden hangisinde verilmiştir?
a)Sezgi etiği
d)Utilitarizm
b)Ödev etiği
c)Eudaimonist etik
e)Hedonizm
4-Aşağıdaki cümlelerden hangisinde 'doğru' sözcüğü etik bir yargıyı belirtmektedir?
a)Doğru iz üzerindeyiz.
c)Aynı noktadan sonsuz doğru geçebilir.
e)Dosdoğru gidersen eve ulaşırsın.
B)Doğru yoldayız.
D)Bu sefer doğru söyledin.
5-İlk defa Neitzche tarafından kullanılan ve ahlakın, aydın ruhların ve güçlü insanların nefret ettiği boş bir fetiş
olduğunu iddia eden ahlak öğretisinin ismi aşağıdakilerden hangisidir?
a)Egzistansiyalist etik
b)İmmoralizm
c)Biyoetik
d)Sosyoetik
e)Psikolojik etik
6- İnsanın kendi özünü belirlemek üzere verdiği karardan pişmanlık duymasının gayrı ahlaki olduğunu savunan
ahlak ekolü aşağıdaki seçeneklerden hangisinde verilmiştir?
a)Teolojik etik
b)İmmoralizm
c)Egzistansiyalist etik
d)Psikolojik etik
e)Biyoetik
)
7- Aşağıdakilerden hangisi bireysel bir ahlak ilkesi değildir?
a) İhtisa
d)Sağlığı korumak
b)İntihar
c)Temizlik
e)Aldatmamak
8- Aşağıdakilerden hangisi bir sosyal ahlak ilkesi olamaz?
a) Barış
d)İhtisa
b)Hoşgörü
e)Savaş karşıtlığı
c)Bilimin iyiye kullanılması
9- Aşağıdakilerden hangisi pratik etik konularından biri değildir?
a) Olgu-değer ilişkisi
d)Sosyal ahlak
b)Aile ahlakı
c)Bireysel ahlak
e)İntihar
10- Aşağıdakilerden hangisi tıp etiğinin ele aldığı konulardan biri değildir?
a) Ötanazi
b)Yetersiz beslenme
d)Taşıyıcı anne
e)Bitkisel yaşam
c)Kürtaj
1- b, 2- e, 3- a, 4- d, 5- b, 6- c, 7- e, 8- d, 9- a, 10- b
REYHAN TUNA
5