TIBBİ VE AROMATİK BİTKİLER


TIBBİ VE AROMATİK BİTKİLER

-II kısım
Bitkisel ilaç hammaddeleri;
1. Taze bitki veya taze bitki organlarından,
2. Drogların (kurutulmuş bitki kısımları)
3. Bitkilerden elde edilen saf maddelerin
işlenmesi sonucu elde edilir.
Sekonder metabolitler genetik yapı, gelişme fizyolojisi, bitkide
bulunduğu yer ve numunenin alınma saatine göre değişir.
Bunlardan sadece genetik yapı değişmez.
Bitkilerde sekonder metabolitlerdeki değişim=varyabilite şu
şekilde gruplandırılır.
A-Bireysel varyabilite
1. Morfogenetik varyabilite
2. Ontogenetik varyabilite
3. Diurnal varyabilite
4. Ekolojik faktörlerin varyabilitesi
B-Genetik varyabilite
A-Bireysel varyabilite
1. Morfogenetik varyabilite: Tıbbi bitkilerde etkili maddelerin
aynı gelişme döneminde bitkinin organlarına göre farklılık
göstermesidir. Özellikle bitkinin toprak altı ve üstü
organlarında, çiçeklerde ve meyvelerde ve vejetatif organlarda
etkili maddeler kimyasal bileşim ve kalite yönünden farklılık
gösterirler. Bu durumda bitkinin uygun olan organı drog
olarak kullanılır.
Tıbbi bitkilerde etken maddelerin morfogenetik varyabilitesinin
araştırılması sonucunda; bitkinin hangi organın kullanılacağı
ortaya çıkmıştır.
2. Ontogenetik varyabilite: Tıbbi bitkilerde etken maddelerin
bitkinin gelişme dönemlerine göre gösterdikleri varyasyondur.
Ontogenetik varyabilitenin bilinmesi tıbbi bitkilerde drog elde
edilmesi için uygun hasat zamanın saptanmasında önemlidir.
Genel bir kural olarak bütün bitkilerde etkili madde miktarı belirli
bir devreye kadar artmakta, maksimuma ulaştıktan sonra
azalmaktadır.
Papatya çiçeklerinde 8 farklı gelişme döneminde yapılan
hasatlarda en yüksek uçucu yağ ve azulen miktarı çiçeklerin
açılma zamanı olduğu saptanmıştır.
Digitalis purpurea da yapılan araştırmada genç yapraklardaki
aglikon (glikozit) miktarı temmuz ve ekim aylarında yüksek
olmuş ve ikinci yıl yaşlı yapraklarda bu oran elde
edilememiştir.
3. Diurnal varyabilite: Günlük 24 saat içerisinde etkili
maddelerde meydana gelen değişime diurnal varyabilite denir.
Günlük aydınlık ve karanlık ile hava sıcaklığındaki değişimler
etkili madde miktarının da değişmesine neden olmaktadır.
Digitalis purpurea bitkisinde yapraklardaki glikozit oranının en
yüksek saat 11 de en düşük ise saat 23 de olduğunu tesbit
etmişlerdir.
4. Ekolojik faktörlerin varyabilitesi: Bitkideki sekonder
maddelerde meydana gelen morfogenetik, ontogenetik ve
diurnal varyabilite üzerine dış şartların etkisi vardır.
Toprak faktörünün etkisi sınırlı olmuştur. İklim faktörlerinin
etkisi ise indirektir. Burada ışık ve sıcaklık önemli rol
oynamaktadır. Işık ve kuraklık uçucu yağ üretimini teşvik
etmektedir. Gün uzunluğuda önemli etkide bulunmaktadır.
B-Genetik varyabilite: Bitkide meydana gelen sekonder
metabolitlerin cinsi ve miktarı genetik yapıya bağlıdır. Çok
defa genlerin meydana getirdiği varyabilite; morfagenetik,
ontogenetik ve dış şartların varyabilitesi içinde kaybolur.
Islah çalışmalarında etkili maddeler ile morfolojik özellikler
arasında bir korelasyon var ise seleksiyon başarılı olur.
Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Üretim Tekniğinde
Temel Esaslar
Tıbbi ve Aromatik bitkilerin toprak ve iklim istekleri
Toprağı karekterize eden özellikler bilindiği gibi
strüktür, tekstur, organik madde miktarı, PH değeri ve besin
maddeleri miktarıdır. İklimi karakterize eden özellikler ise
ışık (gün uzunluğu ve ışık yoğunluğu), Nisbi nem, yağış ve
sıcaklıktır. Sayılan bu faktörlerin hepsi verim ve etken
madde miktarını etkileyebilir.
Uçucu yağ içeren bitkilerde uçucu yağ miktarı
genelde sıcak ve kuru iklim bölgelerinde yüksektir. Buna
karşın alkaloit bitkileri yağışlı bölgelerde daha yüksek
miktarda alkaloit üretmektedirler. Bunun nedeni topraktan
daha fazla N alabilmeleri ile açıklanabilir.




Tıbbi ve Aromatik Bitkilerin başlıca Üretim (çoğaltma)
Yöntemleri
Genaratif üretim
Tohumları doğrudan tarlaya ekimi: adaçayı, anason, çemen,
çörekotu, ekinezya, haşhaş, ısırgan otu, kenevir, keten,
kimyon, kişniş, rezene.
Tohumlardan elde edilen fide ile üretim: fesleğen, kapari, nane
(çelikleri), oğulotu, papatya, tütün, yayla çayı,





Vejetatif üretim:
Sap, sürgün ve yaprak çeliklerinden köklü fidan üretimi ve
elde edilen fidanların tarlaya dikimi -Örnek: adaçayı, biberiye,
çay, defne, yağ gülü, kapari, lavanta, nane, sardunya, şerbetçi
otu
Kök taç bölgesinden köklü olarak sürgünlerin alınması ve bu
sürgünlerin tarlaya dikimi- örnek: adaçayı, biberiye, kekik,
lavanta, nane, oğulotu, yağ gülü, zufa otu
Rizom ve stolon gibi toprak altı ve üstü sürünücü organların
üretim materyali olarak toprağa dikilmesi-Örnek: çöven,
kökboya, meyankökü, nane, zencefil, zerdeçal.
Soğan ve yumru gibi organların dikimi-Örnek: adasoğanı,
anemon, göl soğanı, kardelen, lale, salep, nergis, sümbül,
süsen.



Doku kültürü (in vitro) üretim
Steril koşullarda yapay bir besin ortamında bir bitkinin hücre,
doku ve organ gibi bitki kısımlarından yeni bitkilerin
üretilmesidir.
Salepte olguğu gibi endospermi çok zayıf olan tohumların
yapay besi ortamlarında çimlendirilmesi
Bazı tıbbi ve aromatık bitkiler aşağıdaki nedenlerden dolayı
generatif yolla üretilmezler
1.Çoğunlukla açık tozlaşma nedeniyle heterozigottur, genetik
açılma gösterirler.
2.Bazıları hiç yada az tohum oluştururlar, bazılarının çimlenme
oranı düşüktür.
3.Bazı türlerde generatif üretimde çıkıştan çimlenmeye ve
olgunlaşmaya kadar geçen süreleri uzundur.
4.Birçoğunun henüz yüksek verim ve kalitede ıslah edilmiş
çeşitleri yoktur.
Tek veya iki yıllık bitkiler generatif olarak, çok yıllık bitkiler ise
daha çok vejetatif olarak çoğaltılırlar (çay bitkisi istisnadır, çok
yıllık çalı formunda olmasına karşın tohumla üretilir.
Hasat: Tıbbi bitkiler etkili madde miktarının en yüksek
olduğu dönemde hasat edilmeli yada toplanmalıdır.
Genel bir kural olarak; yapraklar çiçek açma döneminde,
çiçekler tomurcuklanma sonunda yada çiçeklenme başında,
meyveler ve tohumlar olgunlaşma döneminde, kök, rizom,
yumru gibi toprak altı organları bitkinin üst organları
kuruduktan sonra toplanır.
Kurutma: drogların uzun süre bozulmadan saklanması, nakliye
kolaylığı, farklı ürünlere işleme maliyetinin azalması gibi
avantajlarından dolayı yapılan bir işlemdir. Taze bitkilerin su
oranı yüksektir.








Taze meyve %85-95,
Herba ve kökte % 70-85,
Gövde ve odun kısmında %40-60,
Tohum ve kuru meyvede %10-15 oranında su bulunur.
Kurutma ile bitkinin içerdiği su oranı dokulardan uzaklaştırılarak
% 8-12 oranına düşürülürler.
Kurutma işlemi olanaklara göre Doğal (güneşte) ve Yapay (suni)
olmak üzere iki şekildedir.
Doğal kurutma hava şartlarına bağlıdır. Rezene, kişniş ve kimyon
gibi tohum drogları hasattan sonra tahıllarda olduğu gibi işlem
görürler. Herba droglarda (kekik ve adaçayları) doğal kurutma
uygundur.
Biçilen/toplanan yaş veya taze ürünlerin kendine has koku ve
rengini korumasu için uzun süre direk güneş altında kalması
istenmez.


Yapay kurutmada; kurutma sehpaları veya rafları
üzerine serilen materyale sıcak hava gönderilerek
yapılır. Uçucu yağ bitkilerinde yaprak ve çiçek
gibi kısımlarda kayıplar olmaması için en fazla 3540o C de kurutulmalıdır.
Tıbbi ve aromatik bitkiler tekniğe uygun
kurutulmalıdır. Adaçayı, biberiye, defne, kekik,
lavanta, nane, oğulotu ve papatya gibi uçucu yağ
içeren bir çok bitki için kurutma sıcaklığı ve süresi
çok önemlidir.
Depolama
Kurutma işleminden sonra belli neme sahip drogların uygun
ambalajlarda ve rutubette saklanması kalite açısından çok
önemlidir.
Herba drogları: kekik, nane, oğulotu
Yaprak drogları: defne, biberiye, funda
Kök drogları: meyan, çöven
Meyve drogları: anason, rezene, kimyon, kişniş
Tohum drogları: çörekotu, haşhaş, çemen
Çiçek drogları: lavanta, karkade, papatya
Bu drogların saklama nemi %10 ve aşağısı olmalıdır.
Rosmarinus officinalis (Biberiye, Kuş dili)
Biberiye tüm Akdeniz ülkelerinde doğal olarak
yetişmektedir. Doğal ortamında güneşli ve kurak
yamaçlarda geniş alanlarda çok miktarda yetiştiği
bilinmekte olup buralarda 180 cm kadar
boylanabilmektedir. Bitki Mısırlılar, Romalılar,
Yunanlılar ve Yahudiler gibi eski kültürlerde
kutsal sayılmakta idi. Romalılar Biberiyeyi Alp
dağları üzerinden Orta Avrupa' ya götürmüşlerdir.
Ortaçağda çok önemli bir bitki olan Biberiyenin
bugün Güney Fransa, Dalmaçya (Eski
Yugoslavya' da), Kuzey Afrika gibi Akdeniz
ülkeleri yanı sıra Amerika, İngiltere, Kırım,
Kafkasya ve Meksika' da geniş alanlarda kültürü
yapılmaktadır.
Biberiyenin yaprakları ve yapraklarından elde edilen uçucu yağı
kullanılmaktadır. Yapraklar % 1-2 oranında uçucu yağ içerir.
Uçucu yağında 1,8 sineol (%15-30), borneol (%10-20) kafur
(%5-10) içerir.
Hazımsızlık şikayetlerinde, romatizmal rahatsızlıklarda ve
dolaşım problemlerinde destekleyici olarak dahilen kullanılır.
Uçucu yağı parfümeride ve aromaterapide kullanılır. Ayrıca
kozmetikde ve gıda sanayinde koruyucu olarak kullanılır.
Biberiye ekstresi, gıda teknolojisinde (özellikle yağlarda)
koruyucu olarak ilk defa ve yaygın olarak kullanılan doğal
antioksidandır. Bitkinin bu özelliği karnosik asit, karnosol,
rozmadial gibi fenolik diterpenler ve Rosmarinik asitten
kaynaklandığı çeşitli araştırmalarla ortaya konmuştur.
BHA - Bütillenmiş hidroksi anilin :sentetik antioksidan
BHT - Bütillenmiş hidroksi toluen :sentetik antioksidan
Antioksidan özelliği, yapısında bulunan karnosol, karnosik
asit ve rosmarinik asitten kaynaklanmaktadır. Karnosik
asitin karnosoldan üç kat, BHT ve BHA’dan ise yedi kat
fazla olduğu bildirilmiştir.
Türkiyede yetiştirilen 31 çeşit aromatik bitkinin
antioksidan etkisinin ayçiçeği yağında incelendiği bir
çalışmada en güçlü antioksidan etkiye sahip biberiye
bitkisinin olduğu, bunu sırasıyla adaçayı,
sumak ve kekik gibi bitkilerin izlediği görülmüştür.
İstavrit ve berlam balığının kıyması ve filetoları üzerine
biberiye ekstaktının etkisi araştırılmış ve her iki
balık türünün hem kıymasında hem de filetolarında
Malondialdehit (MDA) düzeylerinin kontrol grubuna
göre önemli derecede azaldığı tespit edilmiştir [19].
Tablo 1. Bazı bitki ve baharatlardan izole edilen etken
maddeler
Bitki ve baharatlar Sistematik ismi
Etken madde
Biberiye -Rosmarinus officinalis
Karnosik asit
karnosol, rosemarinik asit rosmanol
Adaçayı -Salvia officinalis karnosol, karnosik asit,
rosmanol,rosmarinic asit
Kekik -Thymus vulgaris
Thmol,karvakrol, p-cunen
Karanfil -Eugenia caryophyllata
Eugenol, gallatlar
Zerdeçal -Curcuma longa L. kurkumin
Karabiber- Piper nigrum Fenolik amidler, flavonidler
Bitkisel Özellikleri
Biberiye sürekli yeşil kalan çok yıllık bir bitkidir.
Kök: Çok fazla dallanan odunlaşmış köklere sahiptir. Genç kökler beyazımsı
renkte olmasına karşın, yaşlı kökler açık veya koyu kahverengidir.
Sap: Bitki fazla dallanır, genç sürgünler az çok dört köşeli olup, pamuksu
tüylüdür.
Yaprak: Yaprakları çok kısa saplı olup, iğ şeklindedir. Yaprak uzunluğu 1.5-3.5
cm, genişliği ise 1.5-3.5 mm dir. Yaprak kenarları tamdır. Yaprağın üst yüzü
kaygan açık veya koyu yeşil renkli olup nadiren çok küçük tüyler bulunur. Alt
yüzü ise yoğun tüylerle kaplıdır.
Çiçek: Kısa sürgünler üzerinde 5-10 kadar çiçek teker teker yer alırlar. Çanak
yaprakları çan şeklinde olup üzerinde gri tüyler bulunur. Taç yapraklar mavimsi
viole renkte olup nadiren de beyazdır. İki erkek organı vardır.
Meyve: Meyve hafif parlak açık kahve-kahve renkli ve yumurta şeklinde ya da
uzunca ovaldir. 1.5-2.3 mm uzunluğunda ve 1.3 mm genişliğindedir. Üzerlerinde
gözle zor farkedilebilir noktalar bulunur.
İKLİM ve TOPRAK ÖZELLİKLERİ
Doğal olarak yetişen Biberiye bitkileri hemen her yerde yetişebilmektedir.
Akdeniz
ülkelerinde
kıyı
bölgelerinde,
verimsiz
yamaçlarda
gelişebilmektedir. Ancak kültüre alındığında kumlu-tınlı topraklarda
yetiştirilmelidir. Ayrıca Biberiye soğuklara fazla dayanmadığından, daha
sıcak güney yamaçlar tercih edilmelidir. Ancak yeterli derecede sıcak olan
bölgelerde verimsiz, kuru, güneşli ve diğer bitkilerin yetişemeyeceği
topraklarda da yetişebilir.
Biberiye için optimal olan su tutmayan, kireçli, organik madde ve besin
maddelerince zengin, güneşli ve rüzgardan korunan, drenajı iyi yerlerdir.
TOHUMLUK
Biberiyenin üretimi genellikle vejetatif olarak çeliklerle
yapılmaktadır.
YETİŞTİRİLMESİ
Yaşlı bitkilerden 8-10 cm uzunluğunda keskin bir bıçak ile kesilen
(özellikle çiçeksiz sürgünler tercih edilmelidir) çelikler özel hazırlanmış
üstü kapalı fideliklerde veya seralarda 10 cm aralıklarla dikilerek
köklenmeleri sağlanır. Köklendirmeyi teşvik etmek amacıyla büyüme
düzenleyicileri (etken maddesi indol asetik asit olan "Wurzelfix" gibi)
kullanılması tavsiye edilmektedir.
Köklendirmenin gerçekleştirildiği fidelik veya harç toprağı
funda toprağı: yanmış ve elenmiş ahır gübresi: kum (2:1:1
oranında) karışımından hazırlanır.
Kış aylarında sürdürülen çoğaltma işlemlerinden sonra Şubat
ortalarında köklenen bitkiler yukarıda izah edilen şekilde özel
hazırlanan ve fumige edilen harç toprağıyla doldurulmuş tüplere
aktarılarak Mart ayı sonlarına doğru dışarıya çıkarılıp tarla
koşullarına adaptasyonu sağlanır.
Dikim: Nisan ayı içerisinde tarlaya dikimleri yapılır. Dikim
aralığı 50x40 cm veya 50x50 cm olmalıdır. Biberiye başlangıçta
çok yavaş büyüyüp geliştiğinden hem tarlada gölge tavını
sağlamak hem de tarladan fayda sağlamak amacıyla aralarda bir
başka bitki üretimi yapılabilir.
BAKIM İŞLEMLERİ
Bakım işlemlerinin başında çapalama ve yabancı otların
uzaklaştırılması
gelmektedir.
Gerektiğinde
sulama
yapılmalıdır. Su ihtiyacı fazla değildir. Dikim yapılan
birinci yıl Ağustostan itibaren sulama azaltılmalıdır ki
kökler gereğince gelişebilsin. Potasyum gübreleri
Biberiyede uçucu yağ oluşumunu artırmaktadır. Bu nedenle
dikimden önce 8 kg/da K2O gübrelenmelidir. Ayrıca 2-3
kg/da P2O5 ve 2-3 kg/da olmak üzere Azot gübrelemesi
yapılmalıdır.
HASAT
Biberiye sürgünleri çiçeklenme sırası veya hemen
çiçeklenme sonrasında hasat edilip yapraklarından ayrılır.
Bazen de çiçekler ayrı hasat edilir. Hasat sıcak ve güneşli
günlerde yapılmalıdır. Birinci üretim yılında bitkiler
genellikle çiçeklenmemektedir. Fakat kışın zarar
görmemesi için gene de kıştan önce bir hasat
yapılmalıdır.
KURUTMA
Hasat edilen bitki materyali doğal veya yapay olarak kurutulur. Kuruma
oranı yapraklar için taze yaprak: kuru yaprak 4:1' dir. Kurutulan yapraklar
çam ibresini andırır. Çiçekler doğal olarak ve gölgede kurutulmalıdır.
Çiçekler taze iken % 80 su ihtiva ederler.
VERİM
Yukarıda belirtildiği gibi ancak ikinci yıldan itibaren verim
alınmaya başlanır. Literatürde belirtilen verimler 400-500 kg/da kuru yaprak
verimi şeklindedir.






Bilimsel Adı : Alkanna tinctoria L.
(Boraginaceae)
Türkçe Adı : Havaciva
20-40 cm. boyunda, çok yıllık, sık tüylü bir
bitkidir. Yapraklar dar eliptik, tüylü, kenarları
dişsiz, yaprak sapı yok yapraklar gövdeye
bitişik çıkar. Çiçekleri gövdenin tepesinde
mavi renktedir.
Kullanılan Kısımları :Kökleri kullanılır.
Tıbbi Etkisi :Kabız ve yara iyileştirici
etkisi vardır.
Etken maddesi :Tanen, mum ve kırmızı
renkli boyar madde Naftokinon (alkannin)
bulunur.Köklerinden elde edilen boyar
maddede eczalıkta ve parfümeri sanayinde
kullanılır.






Bilimsel Adı
: Achillea
millefolium (Asteraceae)
Türkçe Adı : Civanperçemi
30-100 cm. boyunda, tüylü, otsu bir
bitkidir. Yapraklar parçalı karşılıklı
dizilmiş, kenarları dişsizdir.
Çiçekleri sapın ucunda tepede, beyaz
renktedir.
Kullanılan Kısımları : Yaprak ve
çiçekleri
Tıbbi Etkisi
: İştah açıcı, gaz
ve adet söktürücü ve yara iyileştirici
(özellikle basurda) etkiye sahiptir.
Etken maddesi : Bileşiminde bir
glikozid olan Achillein bulunur.





Bilimsel Adı : Centaurea montana
Türkçe Adı : Peygamber çiçeği
20-60 cm. boyunda, tek yıllık, otsu bir
bitkidir. Yapraklar dar oval uzun, uç
kısmı sivri, kenarları dişsizdir.
Gövdesi ve yaprakları tüylüdür. Çiçek
bir sapın ucunda tek olarak mavi
renktedir.
Kullanılan Kısımları : Çiçekleri
kullanılır.
Tıbbi Etkisi: Kuvvet verici, iştah
açıcı, ishal edici (müshil), ateş
düşürücü, göğüs yumuşatıcı, göz
hastalıklarına karşı ve saç
kepeklenmesine karşı kullanılır.