T M R BEL RTE LER

Prof.Dr.Emel Zengin
KANSER
Basit tanımıyla “kanser ya da tümör” dokunun otonom
büyümesidir.
Kanser, organizmada hücrelerin kontrolsüz bir şekilde
çoğalması, büyümesi, çevredeki ve uzaktaki dokulara
yayılması (metastaz) sonucunda ilgili dokuların ya da tüm
vücudun fonksiyon bozukluğuna yol açan bir hastalıktır.
Kötü huylu (malign) olduğunda ise ölüme neden olur.
Kanser ve komplikasyonlarından ölüm, Amerika ve
birçok batı ülkesinde,kardiyovasküler hastalıklardan sonra
ikinci sırada yer almaktadır.
Normal
hücrelerin
gelişimi,
büyümeyi
arttıran
“protoonkogenler” tarafından düzenlenirken, hücrelerin
gereksiz çoğalmaları ise büyümeyi kısıtlayıcı “tümör
baskılayıcı genler” tarafından dengede tutulur.
Kanser oluşumu;
Onkogen ekspresyonunun aktivasyonu,
Tümör baskılayıcı genlerin ise inaktivasyonu ya da kaybı
sonucunda başlar.
Tümörün indüksiyon evresinde saptanabilmesi, klinik
bulguların henüz belirti vermemesi nedeniyle mümkün
olamamaktadır.
İkinci faz olan in situ fazda kanseri yakalayabilmek
erken tanı için en iyi şans olarak görülmektedir.
Kanserin erken teşhisi, tedavi sonucundan başarı elde
edilmesinde en büyük ve en önemli etkendir.
Tümör dokusunun, cerrahi yöntemlerle tamamen
çıkarılabilecek kadar küçük iken tanı konulmuş olması,
tedavide en ideal olanıdır.
Ancak pek çok kanser belirti verdiğinde;
ya cerrahi yöntemlerle alınamıyacak kadar büyük,
ya da kanser hücreleri diğer dokulara yayılmıştır
(metastaz).
TÜMÖR BELİRTEÇLERİ NELERE DENİR?
Kanserli dokulardan kaynaklanan, kana ve çeşitli vücut
sıvılarına geçen biyolojik maddeler tümör belirteçleri
(marker) olarak adlandırılırlar.
Fetal
dokuya
benzeyen
tümör
dokuları
farklılaşımlarına göre;
 iyi farklılaşmış,
 zayıf farklılaşmış
 anaplastik (şekilsiz) olarak derecelendirilirler.
Tümör belirteçleri de, tümörün farklılaşım durumunun
biyokimyasal ya da immünolojik göstergeleri olarak
değerlendirilirler.
Tümör
belirteçleri,
embriyolojik
olarak
bağlantılı
dokuların, maddeleri yeniden eksprese etmesi sonucunda
ortaya çıkarlar.
İDEAL BİR TÜMÖR BELİRTECİ NASIL OLMALIDIR?
 Belirlenen tümör türü için özgül olmalı,
 Vücut sıvılarında saptanabilmeli,
 Küçük tümörlerin erken tanısı ve taranmasında duyarlı




olmalı,
Tümör kitlesi ile plazma düzeyleri arasında korelasyon
olmalı,
Sağlıklı kişilerde ve benign durumlarda bulunmamalı,
Sağlıklı kişilerde saptanabilenler, kanserli
olgularınkilerden çok daha düşük düzeylerde olmalı,
Metastaz varlığında vücut sıvılarında saptanabilmeli.
Ancak günümüzde bilinen pek çok tümör belirteci
“prostat spesifik antijen” dışında , hem tek tür için özgül
değil, hem de taramalarda yeterince duyarlı değildirler.
Bir çoğu aynı dokunun değişik tümörlerinde bulunurlar.
TÜMÖR BELİRTEÇLERİNİN KLİNİK KULLANIM AMAÇLARI
Neoplazi taraması,
Risk belirlemesi,
Kanser tanısı,
Kanserin klinik sınıflandırılması,
Tedavi seçimi,
Tedaviye yanıtın izlenmesi,
Prognozun belirlenmesi,
Rekürrens saptanması,
Metastaz takibi
Tümör belirteçleri daha ziyade, ilk tedavi tamamladıktan
sonra, hastalık durumunun tanımlanmasında ve izlenecek
tedavi seçeneklerinin değerlendirilmesinde kullanılır.
Kanser rekürrensinin saptanabilmesi ise, tedaviye
yeniden başlanmasına ya da tedavide değişiklik yapılmasına olanak sağlar.
TÜMÖR BELİRTEÇ SONUÇLARININ DEĞERLENDİRİLMESİNDE
ÖNEMLİ NOKTALAR
 Tedavi öncesi “base line” değeri bilinmeli (Referans aralığı
içerisindeki artışlar anlamlı olabilir),
 Ne kadar değişimin önemli olduğu bilinmeli ( ilerleyen hastalık
olarak en az %25 artış önem taşımakta),
 Belirteç yarı ömürleri bilinmeli (Örn.; hCG:12-24 saat, PSA:2-3 gün,
AFP:5 gün),
 Belirteç düzeyindeki belirgin artış mutlaka teyit edilmeli,
 Belirteçler eski sonuçlarla birlikte raporlanmalı,
 Laboratuvar ve klinik ekip arasında iletişim sürdürülmeli,
 CA 125 menstrüasyon sırasında ölçülmemeli (2-3 kat yüksek),
 Kolestazın CA 19-9’u, idrar yolu infeksiyonları ve prostatitin ise
PSA düzeylerini yükseltebileceği dikkate alınmalıdır.
Tümör belirteç sonuçlarının YANLIŞ RAPOR EDİLMESİ,
diğer laboratuvar testlerine nazaran, hastalarda çok daha
fazla PANİK etkisi yaratabileceği unutulmamalıdır.
Başarılı bir cerrahi tedaviden sonra, belirteç
düzeylerinde azalma kaydedilmelidir. Azalma hızının,
belirtecin yarı ömrü ile ilgili olduğu da gözönünde
tutulmalıdır.
Tedaviden sonraki yarı ömrün beklenenden uzun
sürmesi, tümörün çıkarılmasındaki başarısızlığı düşündürmelidir.
TÜMÖR BELİRTEÇLERİNİN YAPILARINA
GÖRE SINIFLANDIRILMASI










Karbonhidrat yapılı belirteçler
Plasental proteinler
Enzim tümör belirteçler
Hormon tümör belirteçleri
Protein yapılı belirteçler
Onkofetal antijenler
Monoklonal immünglobulinler
Reseptörler
Onkogenler
Süpresör genler
KARBONHİDRAT BELİRTEÇLER (CA)
Karbonhidrat belirteçler, tümör hücresi yüzeyindeki
antijenler veya tümör hücresi tarafından salınırlar.
Karbonhidrat belirteçler, enzim ve hormonlar gibi doğal
olarak salınan belirteçlere nazaran daha özgüldürler.
Müsin türü karbonhidrat belirteçler:
İsim:
 CA 15-3
 CA 125
Kanser tipi:
-------------------------
Meme, over
Over, endometrium, fallop tüp
 CA 549 -------------
Meme, over
 CA 27.29 -------------
Meme
 MCA(mucine like carcinoma-associated antigen)---Meme,
over
 DU-PAN-2 -------------
Pankreas, akciğer, over,
gastrointestinal sistem
Kan grubu antijen türü karbonhidrat belirteçler
İsim:
 CA 19-9
Kanser tipi:
--------- Pankreas, gastrointestinal sistem,
karaciğer
 CA 19-5 --------- Gastrointestinal sistem, pankreas, over
 CA 50
--------- Pankreas, gastointestinal sistem,kolon
 CA 72-4 --------- Over, meme, gastrointestinal sistem,
kolon
 CA 242 ---------
Gastrointestinal sistem, pankreas
PLASENTAL PROTEİNLER
İsim:
Kanser tipi:
 İnsan plasental laktojen(HPL) ----- Trofoblastik, gonad,
akciğer, meme
 İnsan koriyonik gonadotropin(hCG)--Over, trofoblastik,
testiküler
 Plasental alkalen fosfataz
------- Over, akciğer, trofoblastik, GİS, hodgkin
ENZİM TÜMÖR BELİRTEÇLER
Enzimlerin kullanımı, onkofetal antijenlerin bulunmasından önceydi.
PSA haricinde hiç biri, kanser tipini ya da organ
tutulumunu tanımlayacak kadar duyarlı ve özgül değildir.
Diğer hücre hasarları sonucunda da kana salınabilirler.
Genel olarak, enzimler dolaşıma salındıklarında tümör
metastazı oluşmuştur.
Enzim aktivitelerindeki artışlar, malignite konusunda
uyarıcı olarak değerlendirilmektedir.
Enzim ismi
Kanser tipi
 Prostatik asit fosfataz(PAP)------------ Prostat
 Amilaz
------------ Pankreas
 Kreatin kinaz BB izoenzimi(CK-BB)-- Prostat, akciğer,
meme, kolon, over
 Alkalen fosfataz
------------------- Kemik, karaciğer,
lösemi, sarkom
 Laktat dehidrogenaz ------------------- Karaciğer, lenfoma,
lösemi
 Nöron spesifik enolaz (NSE)---------- Küçük hücreli
akciğer, nöroblastom,
melanom,
nöroendokrin tümörler
HORMON TÜMÖR BELİRTEÇLER
Kanserde hormon üretimi iki şekilde artar:
 Hormonu üreten dokuda üretim artışı
 Hormonu üretmeyen (endokrin olmayan) bir dokuda
üretim artışı (Ektopik sendrom).
Belirli bir kanser türü için tanısal özellik taşımazlar.
Hormon ismi
 hCG
----------
 Epinefrin,norepinefrin----
 Gastrin
Kanser tipi
Trofoblastik , testiküler, over
Feokromositoma ve ilişkili
kanserler
-------------------- Glukagonoma
 Kalsitonin -------------------- Medüller tiroid karsinomu
Ektopik hormonlar:
 ACTH
-----------------
Küçük hücreli akciğer
 ADH
-----------------
Küçük hücreli akciğer,adrenal
korteks, pankreas, duodenal
 İnsan plasental laktojen---- Trofoblastik, gonad, akciğer,
meme
 Vazoaktif intestinal peptid (VİP)---- Pankreas, bronkojenik,
nöroblastom
ONKOFETAL ANTİJENLER
Fetal
yaşam
sırasında
üretildiklerinden
fetusun
serumunda yüksek konsatrasyonda bulunurlar.
Doğumdan sonra düzeyleri düşer. Kanserli hastalarda
tekrardan belirirler (Malign transformasyon sonucunda
bazı genlerin yeniden aktivasyonu).
İsim:
Kanser tipi:
 Karsinoembriyojenik antijen(CEA)…Kolorektal, GİS, akci-
ğer, pankreas, meme
 Alfa-fetoprotein(AFP) ………
Hepatosellüler, germ hücre
 Prostat spesifik antijen(PSA)… Prostat
 Doku polipeptid antijeni(TPA)..Çeşitli (meme, kolorektal,
 Beta-onkofetal antijen…………
mesane, over)
Kolon
 Tenessee antijen
Kolon, GİS, mesane
………….
MONOKLONAL İMMUNGLOBULİNLER
Monoklonal paraproteinler (MC:miyeloma komponentleri)
serum elektroforezinde globin bölgesinde keskin bantlar olarak
görülürler.
Multipl miyelomlu olguların 95 %’ inde bu bantlar görülür.
Bence-Jones proteini idrarda görülen serbest monoklonal
immunglobulin hafif zinciridir.
RESEPTÖR BELİRTEÇLER
 Östrojen ve Progesteron reseptörleri
 Meme kanseri değerlendirilmesinde hormonal tedavi ve
prognoz belirteci olarak kullanılmaktadır.
 Pozitif
reseptörlü
uygulanmaktadır.
olan
Negatif
hastalara
reseptöre
hormon
tedavisi
sahip
hastalara
kemoterapi ve diğer tedavi yöntemleri öngörülür.
GENETİK BELİRTEÇLER
Bir
hücrenin
kansere
dönüşürken
farklılaşması
esnasındaki genetik değişikliklerinin incelenmesi, kanser
riskinin
değerlendirilmesi
ve
taramada
önemli
yer
almaktadır.
Kanser gelişiminde 2 sınıf gen etkindir:
1.Onkogenler (hücre aktivasyon genleri)
2.Baskılayıcı genler (hasarlı DNA’ların tanınması ve
tamiri ile ilgili genler).
İnsan Tümörlerinde Bulunan Bazı Onkogenler
Onkogen
Fonksiyon
Ürün
Kanser tipi
N-ras mutasyonu
Sinyal iletisi
GDP/GTP bağlayıcı
protein
K-ras mutasyonu
Sinyal iletisi
GDP/GTP bağlayıcı Lösemi,lenfoma
protein
c-erb B-2
Büyüme faktör resep. Tirozin kinaz
(Her 2/ neu) amplifikasyonu.
Nöroendokrin,
AML
Meme,over,GİS
Onkogen
c-myc translokasyonu
Fonksiyon
Transkripsiyon
düzenlenmesi
N-myc amplifikasyonu Transkripsiyon
düzenlenmesi
c-abl/bcr translokasyonu Sinyal iletisi
(Philadelphia kromozomu)
Ürün
DNA ile bağlanma
Kanser Tipi
Burkitt lenfoması,
B ve T hücreli lenfoma,
küçük hücreli akciğer
karsinomu
DNA ile bağlanma Nöroendokrin
Tirozin kinaz
Kronik miyeloid
lösemi
ÖNEMLİ BAZI TÜMÖR BELİRTEÇLERİNİN SPESİFİK
KULLANIMLARI
Alfa-fetoprotein AFP
 Albumine benzer onkofetal bir glikoproteindir.
 Mide,
bağırsak kanalı,
karaciğerde sentezlenir.
fetal
yumurtadan
salgılanır.
Erişkinde
 Sağlıklı kişilerde, serumda10mikrogram%’dan düşük olmalı
 Karaciğer (özellikle hepatosellüler karsinoma için belirteç), yumurtalık
ve testis kanserlerinde de artar
 Embriyonel kökenli tümörlerde prognozu takip etmede kullanılır.
 Diğer yükselme nedenleri: Hamilelik ve kronik karaciğer hastalıkları
(hepatit B ve hepatit C’nin kansere doğru gidişini erken dönemde tespit
etmede önemli).
Karsinoembriyonik antijen CEA
 Kolorektal kanserler (özellikle tedavi sonrası izlemlerde ve
cerrahi girişim sonrası nükslerin araştırılmasında)
 GİS
 Meme,
akciğer,
mide,
pankreas,
safra
kesesi,
tiroid,
yumurtalık ve rahim kanserleri
 Diğer yükselme nedenleri: GİS, karaciğer ve akciğer iyi huylu
tümörleri
 Yaş, sigara ve alkol kullanımı.
Human Chorionic Gonadotropin (hCG)
 Testis tümörleri
 Mol hidatiform
 Koryokarsinoma
 Diğer yükselme nedenleri: marijuana içilmesi, primer testis
yetmezliği, hamilelik
Prostatik asit fosfataz (PAP)
 Prostat kanseri (klinik kullanımını PSA’ya bırakmıştır).
 Diğer yükselme nedenleri: Rektal tuşe, prostat biyopsisi, iyi
huylu prostat büyümesi, akut prostatit, idrar zorluğu
Prostat spesifik antijen PSA

Prostat kanseri erken tanısıda yüksek derecede özgül,
önemli bir belirteç

Diğer yükselme nedenleri: Mesane kateterizasyonu,
prostat büyümesi, rektal tuşe, prostat hipertrofisi, akut
prostatit, idrar zorluğu.
Kalsitonin
Tiroid bezinin parafoliküler bezinden sentez edilir.
 Medüller tiroid kanseri
 Diğer yükselme nedenleri: Hiperparatiroidizm, böbrek
yetmezliği, lösemi, akciğer kanseri, miyeloproliferatif
hastalıklar
CA 125
 Over
kanserlerinde
gösterir.Tedaviye
tümör
yanıtın
kitlesi
izlenmesi
ile
ve
korelasyon
rekürrensin
tespitinde kullanılır.
 Endometrium ve fallop tüp kanseri
 Diğer
yükselme nedenleri:
Menstrüasyon, hamilelik,
endometriozis, perikardit, çeşitli kanserler.
CA 19-9
 Pankreas kanseri (tanı ve takibinde)
 Kolorektal, safra yolları, meme, over kanserleri
 Aynı zamanda tedavinin başarısını ve nüksleri izlemede
kullanılır.
 Diğer yükselme nedenleri: Sarılık, diabetik nefropati, mide,
bağırsak, pakreas, karaciğer iyi huylu tümörleri
CA 15-3
 Göğüs kanseri
 Meme kanseri (özgüllüğü düşük olmasına rağmen bu
kanserde önemli bir belirteç, kemoterapiyi izlemede)
 Akciğer, yumurtalık ve karaciğer kanserleri
 Diğer yükselme nedenleri: kronik karaciğer hastalığı,
göğüste iyi huylu tümörler, üriner enfeksiyonlar, akut
pankreatit
β-2 mikroglobulin
 Multipl miyelom
 Hodgkin lenfoma
 Diğer yükselme nedenleri: kronik enflamasyon, viral
hepatit, enfeksiyöz mononükleozis
Doku polipetid spesifik antijeni (Sitokeratin)
TPS
 Meme, yumurtalık, serviks, prostat, akciğer ve mide,
bağırsak kanserlerinin izlenmesinde
 Diğer yükselme nedenleri: Mide, bağırsak, karaciğer,
pankreas,
böbrek
zedelenmesi.
hastalıkları,
enflamasyon,
doku
Laktat Dehidrogenaz LDH
 Pek çok kanser türünde yükseklik saptanabilse de özellikle
lösemilerde ve melanomada önemli.
 LDH-5 karaciğer ve santral sinir sistemi metastaz belirteci
Tiroglobulin
Tiroid bezi depo proteinidir.
 Tiroid kanserli hastaların izlenmesi ( özellikle radyoaktif
iyod tedavisi almış ya da opere edilmiş hastalar)
 Diğer yükselme nedenleri: Tirotoksitoz, tiroidit, tiroid
adenomu
Alkalen Fosfataz ALP
ALP özellikle karaciğer, kemik ve plasentada olmak
üzere tüm dokularda bulunur.
Normal erişkinde primer olarak karaciğer ve biliyer
sistemden kaynaklanır.
 Primer ve sekonder karaciğer kanserleri,
 Karaciğer ve kemik metastatik kanserler.
Plasental Alkalen Fosfataz PALP : Regan izoenzimi
 Gebe kadınların serumlarında görülür.
 Over, akciğer, trofoblastik ve GİS kanserleri, seminoma,
hodgkin hastalığında yükselir.
BAZI TÜMÖRLERDE ÖNERİLEN SPESİFİK BELİRTEÇLER
Tanı:










Prognoz:
Prostat kanseri
PSA
PSA
Testiküler tümörler AFP,hCG,LDH AFP,hCG ,LDH
Meme tümörleri
ER,PR,HER-2
Kolorektal tümörler
CEA
Mide kanseri
Mesane kanseri
Karaciğer kanseri
AFP
AFP
Over kanseri
CA 125
CA 125
Pankreas kanseri
CA 19-9
CA 19-9
Tiroid kanseri
-
Tedavi:
PSA
AFP,hCG,LD
CA15-3,CEA
CEA
AFP
CA 125
CA 19-9
Tiroglobulin
Erken tespit için tarama testleri:
 Prostat kanseri…………….PSA
 Karaciğer kanseri…………AFP (yüksek riskli kişiler)
 Over kanseri ……………..CA 125 (sadece herediter
sendromlarda)
Tümör belirteçlerinin tayinleri :
 Spekrofotometri, neflometri, lüminesan immünoassay
(LIA),enzim immünoassay(EIA) ve kütle spektrofotometri
yöntemleriyle yapılır.
Tümör belirteç sonuçları, taramalarda fazla olmasa da, daha
ziyade hastalığın tanı ,takip, tedavi ve rekürrensi ile ilgili
ipuçları vererek, önemli kararların alınmasına yardımcı olur.
Ancak bu belirteçlerin çoğu özgül değildir ve tüm
diagnostik testler gibi hastanın “diğer bulguları ve test
sonuçları ile birlikte” değerlendirilmeleri gerekmektedir.