Assistive Teknolojilerde Etkileşimli Bir Ortam

Assistive Teknolojilerde Etkileşimli
Bir Ortam : Bilgisayar
Genel Bakış
GIDEI GİRİŞ:
GIDEI’nin Amacı
BİR BİLGİSAYAR TABANLI SİSTEMİN BASİT BİLEŞENLERİBİLGİSAYAR MİMARİSİ
Kontrol ve İşlem ( CPU)
Depolama Ortamı
Giriş Aygıtları (Input Devices)
Çıkış Aygıtları (Output Devices)
ÇEVRE BİRİMLERİ İLE İLETİŞİM
KULLANICI GRAFİK ARAYÜZÜ
UYGULAMA YAZILIMI
UYARLANMIŞ BİLGİSAYARLARDA VERİ GİRİŞİ
STANDART KLAVYE UYARLAMALARI
STANDART KLAVYELERE ALTERNATİFLER
STANDART FARELERE ALTERNATİFLER
EKRAN KLAVYESİ YAZILIMI
Genel Bakış
KLAVYEYE BİR ALTERNATİF: OTOMATİK SES TANIMA
KLAVYE KONSEPTLERİ YOLUYLA BİLİŞSEL GİRİŞ
KONTROLLÜ KLAVYE VE MOUSE EMULASYONU: TARAMA VE MORSE KODU
ALTERNATİF GİRİŞLER : İLETİŞİM AYGITLARI
KLAVYE VE MOUSE EMULASYONU ARAYÜZLERI
GENEL GIRIŞ AYGITLARININ KARAKTERISTIKLERI – EMULASYON ARAYÜZÜ
PİYASADAKİ GIDEIS ÖRNEKLERI
GIDEIS ILE GELEN GIRIŞLER
STAND-ALONE GIDEIs
YAZILIM TABANLI GIDEIs
UYARLANMIŞ BİLGİSAYAR ÇIKTILARININ BASİT PRENSİPLERİ
Az Gören (Low Vision) Bireyler İçin Görsel Ekran Alternatifleri
Kör Bireyler için Görsel Giriş alternatifleri
İNTERNET GİRİŞİ
INTERNET ERIŞIMI İÇIN KULLANICI ARACILARI
WEB SAYFALARI NASIL OLUŞTURULUR?
WEB TARAYICILARI
WEB SITELERINI ERIŞEBILIR YAPMAK
ÖZET
Genel Amaçlı Giriş Cihazı Benzeşim Arayüzü
GIDEI
GIDEI
• Standart bilgisayar giriş cihazlarına alternatif
olarak, farklı giriş aygıtları ve standart giriş
aygıtlarına alternatif arayüzler tanımlar.
GIDEI
• İletişim ya da “input” emülasyon arayüzleriyle gerçekleştirilir.
• Emülasyon arayüzü bir donanım olabilir
• Bilgisayara yüklenmiş ve bazı görev atamalarını sağlayan
yazılımlar olabilir
donanım
yazılım
emülas
yon
GIDEI’nin Amacı
• Genel Amaçlı Bilgisayarlarda kullanılan normal
klavye ve mouse uygulamalarına alternatifler
sunmak
• Bu sunumda geliştirilmiş alternatifler incelenecektir.
Assistive Teknolojilerde Bilgisayar
Kullanımı
• Bilgisayar Ortamı (Workstations)
• Assistif Teknolojilerdeki diğer aygıtlarda bulunan
Bilgisayarlar
Bilgisayar Tabanlı Sistemlerin
Getirdiği Avantajlar
• Rahatlık
• Uyumluluk
• Kullanıcıya ya da ihtiyaca göre özelleştirme
• Yazılım güncellemeleri ya da özel uygulamalar
Bilgisayar Tabanlı Sistemin Basit
Bileşenleri
Assistif Teknolojiler
• Bir insanın ne işi
yaptığı çözmesine
dayanan tüm
uygulamaları
içerir.
• BilgisayarKullanıcı
arayüzünü
kullanır.
Çift Yönlü İletişim
• Olmazsa olmaz
öğelere ihtiyaç
duyar.
• Bunlar; insan ve
bilgisayar
• Hem kullanıcın
girişlerini hem de
bilgisayarın
dönütlerini içeren
uyarı
mekanizmasıdır
ATP
• Assistive
Teknolojileri
kullanan kişiye
yardım eden,
operatör
Bilgisayar Mimarisi
Kullanıcı
Çıktıları (VDT,
SCS)
Kullanıcı Giriş
Aygıtı (Klavye,
fare)
Karar, Bilgi
İşleme (CPU)
Çevre Birimleri
(HDD, CDROM,..)
Şekil - 1
Kalıcı Kullanıcı
Çıktıları (Printer)
Bilgi/yönergelerin
geçici alanı
(ROM,RAM)
Giriş Aygıtları – Input Devices
Çıkış Aygıtları – Output Devices
Çevre Birimleriyle İletişim
Kullanıcı Grafik Arayüzü-GUI
• GUI üç değişken özelliğe sahiptir :
1. Ekranda hareket eden mouse işaretçisi
2. Ekranda görünen menü bar
3. Bir ya da daha fazla pencere
• Assistif Teknoloji Uygulamalarında 2 önemli GUI özelliği
vardır:
1. Klavye kullanımına karşılık ikonların ve menülerin
kullanımı
2. Birden fazla programı eşzamanlı çalıştırmaya izin veren
işlem kapasitesi
Uygulama Yazılımı
• Kelime İşlem Programları
• Matematik ya da dil gelişimi için kullanılan akademik programlar
• Bilgisayar destekli tasarım
• Veri depolama
• İstatistiksel analizler gibi bilimsel ve mühendislik yazılımı
• Oyunlar ve web browser
• İşletim Sistemi ve kullanıcı arayüzü ile bilgisayar giriş işlemleri
arasındaki iletişimi, uygulama programları organize eder.
• Çoğu uygulama programı, direkt derlenir ve çalıştırılır ancak
bazıları hafızada derlenebilir, orada tekrar incelenir ve sadece
spesifik şartlar sağlandığında çalışır.
Uyarlanmış Bilgisayarlarda Veri
Girişi
• Bütün giriş sınırlılıklarına sahip bir kullanıcı için
bilgisayar fonksiyonlarının %100’ü adapte etmelidir.
• Modifiye edilmemiş bilgisayarda çalışan tüm
uygulama yazılımları, aynı zamanda adapte edilmiş
olan bilgisayarda da çalışabilmelidir.
Alternatifler
Standart Klavye Uyarlamaları
Uyarlanmış Bilgisayarlarda Veri
Girişi
windows
macintosh
Accessibility options
Universal access
Control panel
Easy control-close view
Yapışkan tuşlar ve
süzme tuşları
Yapışkan tuşlar ve
slowkeys
Ekran klavyesi ve
büyüteç
Filterkeys, BounceKeys,
RepeatKeys
Standart Klavye ve Mouse
Alternatifleri
• Bilgisayara seri port, paralel port, klavye veya mouse
portu, USB ya da ADB portları üzerinden bağlanırlar.
• Klavye ve mouse fonksiyonlarını tanımlamak için
bilgisayar ile donanım bağlantıları ve bilgisayarda yüklü
işletim sisteminin yazılım programıyla iletişimi şarttır.
Ekran Klavyesi Yazılımı
• Yazılım, klavye imajını ekrana yerleştirir, mouse cursor
pozisyonlarını tarar; klavye imajındaki tuşa ilişkilendirir
ve o karakteri girer. Böylece yazılmış gibi kabul edilir.
• GIDEI ile ipucu(kelime tamamlama), karaktere atama
yapma, bir pencerede liste tutma gibi özellikler gelmiş
Otomatik Ses Tanıma
• Otomatik ses tanıma sistemi ile bilgisayara tuşların
isimlerini ya da kelimelerini söylemekle giriş yapılabilir
ve bu söylenen sözcükler yazılmış gibi bilgisayar
tarafından yorumlanır.
• Bu sistemler aynı zamanda kullanıcın konuşmasına
izin de vermektedir.
Otomatik Ses Tanıma
• Klavye konsepti; kullanılan ya
da düşünülen konsept
tasarımındaki kelimeler,
resimler ya da semboller ile
klavyedeki kelime ve harflerin
eşleştirilmesidir.
• Kullanıcı resme bastığında,
işleme girmek üzere atanmış
doğru karakter bilgisayara
gönderilir.
Tarama ve MORSE CODE
•Önceden taranmış bazı ekran sıralarının akılda
tutulması sonradan kullanılacak ekran
seçenekleri için kullanıcıya gereklidir.
•Tarama dizisi ekran klavyesine benzer ve
kullanıcı sonuçları açık iki pencerede yer alır. Biri,
tarama dizileri ve diğeri de uygulama programı
•Morse kodlarıyla ve Darsi kodlarıyla girişleri
kodlanabilir. Kodlar genellikle hafıza temellidir ve
ekran klavyesi ya da dizi tarama gibi ekran
seçimine (ekrandaki karakter setine) gerek
duymazlar.
•Bu çalışacak uygulama yazılımının kullanımı için
ekran girişine izin verir.
Alternatif Girişler:İletişim Aygıtları
• Çoğu augmentative iletişim aracı bilgisayara giriş yapmak
için alternatif bir klavye fonksiyonu da görebilir.
•
Bu çalışma ve yetenek geliştirme süresini azaltır ve
kullanıcıya bilgisayarın nasıl yönetildiğini öğrenmesine
konsantre eder.
• Diğer bir avantaj da her kelime (örneğin, kelimeler ya da tüm
bilgisayar komutları) iletişim aracına, oradan da bilgisayara
kaydedilebilir.
• Çoğu iletişim aygıtı ASCII kodlarına dönüşümü
gerçekleştirememektedir. Bu nedenle, bilgisayar ile iletişim
aracı arasındaki iletişimi kurmak için özel bir standart
geliştirilmiştir.
• Ne yazık ki her iletişim aygıtı bu standarda
uyarlanamamaktadır. ATP’nin bu iletişimi manuel olarak
kurması gerektiği durumlar olabilmektedir
Emulasyon Arayüzü
• Kullanıcıya, engelinin tipine göre ek özellikler sunar.
• Setup ya da kurulum olarak da adlandırılabilir.
• Setup ayarları 3 kısımdan oluşur:
1. Giriş Yöntemleri
2. Ek Özellikler
3. Ayarlar
Piyasadaki GIDEI Örnekleri
•Windows tabanlı, Macintosh tabanlı veya her ikisi için
de tasarlanmış birçok GIDEI ürünleri bulunmaktadır.
•Tüm GIDEIs ürünleri ile bir de yazılım konsepti ve
bazı emulasyon uygulamaları için de donanımlar
sunulmaktadır.
•Hepsine ayrıca kontrol arayüzleri eklenmiştir. (Alternatif
klavyeler, anahtarlar..) Çünkü çoğu alternatif giriş
metodları standart klavyeler gibi kendi kodlarına sahip
olup extra bir GIDEIs aygıtına ihtiyaç duymaz.
•Buna rağmen yalnızca yazılımların yeterli olmadığı
yerlerde bazı GIDEI aygıtları ile gelen ek
fonksiyonlarla performans arttırılabilir.
Stand-Alone GIDEIs
• Geniş çapta ilk GIDEI aygıtı AFC.
• GIDEI aygıtı tasarımında asıl yarar; Mouse ve klavye
emulasyonu için geliştirilen köklü çözümlerden çok, host
bilgisayarın gelişim sonuçlarını bulundurmasıdır.
• Çoğu stand-alone GIDEIs aygıtı “talking setups” kullanımı ile
görseller kadar sentetik konuşma geri dönütleri de sunar. Bu
küçük çocuklar için (okuyamayan, görme engelli olan ve
öğrenme güçlüğü çeken öğrenciler için) çok yararlıdır
• Ke:nx Macintosh bilgisayarlarda; tarama, alternatif klavye
ve ekran klavyesi fonksiyonları içerir.
• Darci Too da alternatif Mouse, klavye, joystick ve
windows tabanlı ve Macintosh bilgisayarlara giriş anahtarları
üretir, geliştirir. Bilgisayara seri porttan bağlanır ve GIDEI
standartına uyumludur.
Yazılım Tabanlı GIDEIs
• Tüm donanım çözümleri ne yazık ki pahalı iken
yazılım çözümleri daha az maliyet gerektirir.
• Windows için geliştirilen GIDEI aygıtları ile
bazı özellikleri olan görsel klavye de
geliştirildi. GUI’de her görsel klavye bazı
özelliklere sahip olmalıdır. Bu yazılım
tabanlı GIDEIs aygıtları Windows, OS/2
GUIleridir.
Az Gören(Low Vision) Bireyler için
Görsel Ekran Alternatifleri
• Yazının okunabilirliğini sağlayan 3 faktör vardır :
• 1- Büyüklük 2- Boşluk 3- Kontrast
• Az gören bireylerin ihtiyacına göre bu faktörlerle
problem odaklı düzenlemeler yapılabilir.
• Ekran Genişletme Programları-ekran büyüteci
• Diğer sistemlerle uyumlu çalışan yazılımlar
• Background-foreground renk kombinasyonları
• Taşınabilirlik
• Görsel girdi ve hecelerin uygun imajlarla
desteklenmesi
• Ekran büyüteçleri : inLarge, Vista PCI, VIP Librette
Kör Bireyler için Görsel Giriş
Alternatifleri
• Körler için alternatif; özel bir yol olan duyarak,
dokunarak ya da her iki şekilde giriş yapmak bir
problem teşkil etmektedir.
• Ses çıktısı, donanım ya da yazılım tarafından
üretilebilir ve dokunmaya duyarlı çıktılar genellikle
Braille dizileri tarafından hazırlanır.
Kör Bireyler için Görsel Giriş
Alternatifleri
• Windows ve Macintosh tabanlı bilgisayarlarda çalışabilen
yazılım paketleri
• Sentetik Ses Çıktısı
• Aviator’s Klavyesi
• Terminal Emülasyonu
• Application ve Review Modu
• CLI ve GUI, Görsel Metafor
• Microsoft Ekran Giriş Modeli
• OutSPOKEN, JAWS, Hal, Windows Bridge, Screen Reader/2
• Navigator, ALVA, RBT 40, PowerBraille 40, PowerBraille 65,
• PowerBraille 80, SuperNova, VersaPoint, Mountbatten Brailler,
• The Basic-S
İnternet Girişi
• Internet; gün geçtikçe, karmaşık grafik
animasyonlar, işitsel bilgi kaynaklarını içeren
multimedya sunumlara bağımlı hale gelmiştir.
• Bu da engelleri olan insanlar için durumu
zorlaştırmaktadır.
• Bu da kör insanlar için büyük bir engel teşkil eder.
• Bununla birlikte işitsel Web içerikleri arttıkça da
sağır insanlar için bilgi alımı engellenmektedir.
Kullanıcı Aracıları-User Agents
• Kullanıcı aracısını Web içeriğine erişmek
için kullanılan bir yazılım olarak
tanımlayabiliriz.
• Bu, masaüstü grafik tarayıcılarını, ses ve
metin tarayıcılarını, cep telefonlarını,
multimedya çalarları ve tarayıcılarla
kullanılan yazılıma yardımcı teknolojileri
(örneğin ekran okuyucuları, büyüteçleri,
GIDEI’leri) kapsamaktadır.
Web Sayfaları Nasıl Oluşturulur?
• Web sayfaları birçok programlama dili
kullanılarak metin, grafikler ve ses karışımından
oluşturulur.
• Bir programcının tek bir uygulama
versiyonunu geliştirmesini sağladığı için
Java dili Internet programlamada yaygın
olarak kullanılmaktadır. The Java Erişimi
assistive teknolojilere, GUI’ye erişim
sağlamada yardımcı olur.
• Microsoft Synchronized Accessible Media
Interchange (SAMI) kullanarak, web sayfası ve
multimedya yazılım yazarları, sağır ve işitme
zorluğu çekenler için altyazı eklemektedirler.
Web Tarayıcıları
• Lynx, Metin bazlı bir tarayıcıdır. Braille veya ekran okuma
yazılımlarıyla uyumlu ve navigasyonel özelliklere sahiptir.
• pwWebSpeak İşitsel modda erişim sağlamaktadır.
• Microsoft Internet Explorer Klavye navigasyonu, resim
etiketleri, çoklu font büyüklüklerini içermektedir.
Okunabilirliği arttırmak için High Contrast (Yüksek
Çözünürlülük) kullanır .
• Netscape Navigator fontları büyütür. IBM Home Page
Reader GUI web sayfasından kullanıcıya işitsel bilgi
sağlar. Bu bilgiler; çerçeveleri, formları ve değişik
metinleri kapsamaktadır. Home Page Reader sayfa
linkleriyle veya resimlerle ilgili bilgileri konuşarak verir.
• The VIP InfoNet Geniş ses yönetimi kör olan insanlar için
bir seçenektir. Diğer tarayıcılarla ortak özelliklere sahiptir.
Ekran büyüteçi özelliğiyle benzerlik gösterir.
Web Sitelerini Erişebilir Yapmak
• ilk olarak bütün bilgiler sayfa üzerinde
erişilebilir olmalıdır, bu görsel de işitsel de
olabilir.
• İkinci olarak yazarlara, site içeriğinin ve içerik
yapısının, sunulduğu şeklinden ayrı olması
gerektiğini tavsiye ederler.
• Son olarak bütün sayfaların farklı
yazılımlarda çalışır olduğundan emin olmalı
• CAST, “Bobby” adında engelliler için web
bazlı bir yazılım aracı geliştirdi.
ÖZET
Temel bilgisayar yapılarına ve girdiler - çıktılar için
yapılan uygulamalara göz attık.
Bilgisayar bazlı sistemlerin temel avantajları,
programlanabilir, tekrar yapılandırılabilir ve uyumlu hale
getirilebilir olmalarıdır. Bunlar; yardımcı teknolojilerin
özel amaçlar için tasarlanmasında da kullanılır.