Merve Ayyarkın - Erciyes Üniversitesi Eczacılık Fakültesi

1
T.C
ERCİYES ÜNİVERSİTESİ
SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
BİTKİSEL KÖKENLİ İMMÜNMODÜLATÖRLER
Hazırlayan
Merve AYYARKIN
Danışman
Yrd. Doç. Dr. Esma KAYA
Eczacılık Fakültesi
Bitirme Ödevi
Haziran 2010
KAYSERİ
2
T.C
ERCİYES ÜNİVERSİTESİ
SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
BİTKİSEL KÖKENLİ İMMÜNMODÜLATÖRLER
Hazırlayan
Merve AYYARKIN
Danışman
Yrd. Doç. Dr. Esma KAYA
Eczacılık Fakültesi
Bitirme Ödevi
Haziran 2010
KAYSERİ
3
Yrd. Doç. Dr. Esma G. KAYA danışmanlığında Merve AYYARKIN tarafından hazırlanan
“İmmünmodülasyon ve Bitkisel İmmünmodülatörler” konulu bu çalışma jürimiz
tarafından Erciyes Üniversitesi Eczacılık Fakültesi’nde Bitirme Ödevi olarak kabul edilmiştir.
…/…/2010
JÜRİ
İmza
Yrd. Doç. Dr. Esma G. KAYA (Danışman)
Doç. Dr. Hatice ÖZBİLGE
Yrd. Doç. Dr. Nalan İMAMOĞLU
ONAY:
Bu bitirme ödevinin kabulü Fakülte Yönetim Kurulunun ......................... tarih ve ................
sayılı kararı ile onaylanmıştır.
…/…/2010
Fakülte Dekanı
Prof. Dr. Müberra KOŞAR
TEŞEKKÜR
“Bitkisel Kökenli İmmünmodülatörler” konulu bitirme ödevimde maddi ve manevi destek ve
yardımlarını esirgemeyen değerli hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. Esma KAYA’ya, hayatımın her
anında maddi ve manevi desteklerini benden hiçbir zaman esirgemeyen canım annem, babam
ve kardeşime çok teşekkür ederim.
4
BİTKİSEL KÖKENLİ İMMÜNMODÜLATÖRLER
ÖZET
Günümüz sağlık sektöründe önceliği giderek koruyucu hekimliğin alması, immün sistemin;
stres, ultraviole ışınlar, uykusuzluk, organ nakilleri ve kanser vakalarındaki artış gibi
faktörlere bağlı olarak hızla artan önemi, kimyasal ilaçların olumsuz özelliklerinin belirgin bir
biçimde ortaya çıkması dolayısıyla halk arasında aslında yüzyıllardır kullanılan bitkisel
ilaçların popülaritesi giderek artmaktadır. Bu çalışmada önemi her geçen gün artan ve yakın
gelecekte bir çok tedavi seçeneğinin önüne geçecek gibi görünen “immünmodülasyon”
kavramına değinilmiş ve “Bitkisel İmmünmodülatörler” olarak Echinacea spp., Ginseng spp.,
Astragalus spp., Allium sativum, Uncaria tomentosa, Pelargonium sidoides, Viscum album
bitkileri, tarihteki kullanımları, biyolojik etkileri, yan etkileri, ilaç etkileşimleri gibi özellikleri
açısından bilimsel olarak incelenmiş ve konu ile ilgili bilimsel çalışmalar derlenmiştir.
Anahtar Kelimeler: İmmünmodülatör, Echinacea, Ginseng, Astragalus, Pelargonium
HERBAL ORIGIN IMMUNMODULATORS
ABSTRACT
Priority in nowadays’ health sector is gradually becoming preventive medicine. The
importance of immune system is increasing rapidly, depending on some factors like stress,
ultraviolet rays, anypnia, transplantation and cancer events. Because of the appearance of
5
negative reactions of chemical drugs, the popularities of herbal drugs, which are in use for
ages, increasing gradually. In this study, ‘immunmodulation’ concept is mentioned. It’s
importance are increasing daily and probably will be used instead of many treatment choices.
As ‘herbal immunmodulators’ Echinacea spp., Ginseng spp., Astragalus spp., Allium sativum,
Uncaria tomentosa, Pelargonium sidoides, Viscum album plants were studied scientifically
and their historical usages, biological effects, complications, drug interaction properties were
investigated, and literature review was done.
Keywords: Immunmodulator, Echinacea, Ginseng, Astragalus, Pelargonium
Key words:
6
İÇİNDEKİLER
İÇ KAPAK ................................................................................................................................... I
KABUL ONAY SAYFASI ......................................................................................................... II
TEŞEKKÜR .............................................................................................................................. III
ÖZET ..........................................................................................................................................IV
ABSTRACT ................................................................................................................................ V
İÇİNDEKİLER..........................................................................................................................VI
KISALTMALAR ..................................................................................................................... VII
TABLO VE ŞEKİL LİSTESİ ................................................................................................VIII
1. GİRİŞ VE
AMAÇ……………………………………………………………………………...1
2. GENEL
BİLGİLER……………………………………………………………………………3
2.1 İmmün
Sistem……………………………………………………………...................3
2.1.1. İmmün Sistemin Bileşenleri
………………………………………………………5
2.1.1.1. İmmün Sistemi Oluşturan
Organlar…………………………………...5
2.1.1.2. İmmün Yanıtta Rol Alan
Hücreler…………………………………….7
2.1.1.3.
Antikorlar………………………………………………………………11
2.1.1.4. Kompleman
Sistemi…………………………………………………...12
2.1.1.5.
Sitokinler………………………………………………………………..12
7
2.1.1.6.
İnterferon……………………………………………………………….12
2.1.2. İMMÜN SİSTEMİN
İŞLEYİŞİ………………………………………………….13
2.2. İMMÜNMODÜLASYON…………………………………………………………..13
2.2.1 İMMÜNMODÜLATÖR İLAÇLAR
……………………………………………..15
2.2.1.1. İmmünsüpresif
İlaçlar………………………………………………….15
2.2.1.2 İmmünstimülan
İlaçlar………………………………………………….18
2.3. İMMÜNMODÜLATÖR
BİTKİLER……………………………………………....19
2.3.1.
ECHINACEA……………………………………………………………………...19
2.3.1.1. Genel
Bilgiler…………………………………………………………....19
2.3.1.2.
Tarihçe…………………………………………………………………..20
2.3.1.3. Etken
Maddeler………………………………………………………....21
2.3.1.4. İmmün Sisteme Üzerine
Etkileri……………………………………….22
2.3.1.5. Kullanım Şekli……………………………………………………….......23
2.3.1.6. Toksisite ve Yan
Etkiler………………………………………………...24
2.3.1.7. İlaç
Etkileşimleri………………………………………………………...24
2.3.2. GINSENG………………………………………………………………………......25
8
2.3.2.1. Genel Bilgi………………………………………………………………..25
2.3.2.2.
Tarihçe…………………………………………………………………....26
2.3.2.3. Etken
Maddeler……………………………………………………….....26
2.3.2.4. İmmün Sistem Üzerine Etkileri…………………………………………27
2.3.2.5. Kullanım
Şekli…………………………………………………………....28
2.3.2.6. Toksisite ve Yan
Etkiler………………………………………………....28
2.3.2.7. İlaç
Etkileşimleri………………………………………………………....28
2.3.3. ASTRAGALUS…………………………………………………………………......29
2.3.3.1. Genel
Bilgi…………………………………………………………….......29
2.3.3.2. Tarihçe…………………………………………………………………….31
2.3.3.3 Etken
Maddeler…………………………………………………………...31
2.3.3.4. İmmün Sistem Üzerine
Etkileri…………………………………………31
2.3.3.5. Kullanım
Şekli…………………………………………………………....32
2.3.3.7. İlaç
Etkileşimleri………………………………………………………....33
2.3.3.6. Toksisite ve Yan
Etkiler…………………………………………………33
2.3.4. ALLIUM
SATIVUM……………………………………………………………….33
2.3.4.1. Genel
Bilgi………………………………………………………………...33
9
2.3.4.2. Tarihçe………………………………………………………………….....34
2.3.4.3. Etken Maddeler……………………………………………………...…...34
2.3.4.4. İmmün Sistem Üzerine Etkileri…………………………………...…….35
2.3.4.5. Kullanım
Şekli……………………………………………………...….....39
2.3.4.7. İlaç
Etkileşimleri…………………………………………………..……..39
2.3.4.6. Toksisite ve Yan
Etkiler…………………………………………..……..39
2.3.5. UNCARIA TOMENTOSA (Cat’s
Claw)…………………………………..……..39
2.3.5.1. Genel
Bilgiler……………………………………………………..……...39
2.3.5.2.
Tarihçe…………………………………………………………..…….....40
2.3.5.3. Etken
Maddeler………………………………………………..………...41
2.3.5.4. İmmün Sistem Üzerine
Etkileri……………………………..……….....41
2.3.5.5. Kullanım
Şekli……………………………………………..……….…....42
2.3.5.7. İlaç
Etkileşimleri………………………………………..………….…....42
2.3.5.6. Toksisite ve Yan
Etkiler………………………………..…………….....42
2.3.6. PELARGONIUM
SIDOIDES…………………………………..…………….…..42
2.3.6.1. Genel
Bilgi……………………………………………..…………….…..42
2.3.6.2.
Tarihçe………………………………………………...………………....43
10
2.3.6.3. Etken
maddeler……………………………………...…………...…...…44
2.3.6.4. İmmün Sistem Üzerine
Etkileri…………………...…………………....44
2.3.6.5. Kullanım
Şekli……………………………………...……………………45
2.3.6.6. Toksisite ve Yan
Etkiler…………………………...……………………45
2.3.6.5. İlaç
Etkileşimleri…………………………………...…………………....45
2.3.7. VISCUM
ALBUM…………………………………………...………………….....45
2.3.7.1. Genel
Bilgi………………………………………...…………………......45
2.3.7.2.
Tarihçe…………………………………………...………………………46
2.3.7.3. Etken
Maddeler………………………………...……………………......47
2.3.7.4. İmmün Sistem Üzerine
Etkileri…………….…………………….….47
2.3.7.5 Kullanım
Şekli……………………………………………………..…..49
2.3.7.6. Toksisite ve Yan
Etkileri………………………………………..……49
2.3.7.7. İlaç
Etkileşimleri…………………………………………….….…….49
3. SONUÇ
……………………………………………………………………..……….50
4.KAYNAKLAR…..………………………………………………………..…….........
51
ÖZGEÇMİŞ………………………………………………………………..…………..
59
11
KISALTMALAR
TCR
T hücre reseptörleri
Th
T helper
IL
İnterlökin
IFN
İnterferon
IgA
İmmünglobülin A
IgM
İmmünglobülin M
IgG
İmmünglobülin G
IgE
İmmünglobülin E
HIV
Human Immunodeficiency Virus
AIDS
Acquired Immuno Deficiency Syndrome
UV
Ultraviole
BCG
(Bacillus-Calmette-Guerin)
ABD
Amerika Birleşik Devletleri
NO
Nitrit oksit
INR
İzoniazid
TNF
Tumor Necrosis Factor
TABLO VE ŞEKİL LİSTESİ
Sayfa No
Tablo 2.1. İmmün sistemin yapıtaşları ve özellikleri.................................................................... 4
Tablo 2.2. İmmün yanıtta rol oynayan hücreler............................................................................ 7
Tablo 2.3. Allium sativum’un kimyasal içeriği ........................................................................... 35
12
Şekil 2.1. İnsanda mononükleer fagositik sistem hücreleri ........................................................... 8
Şekil 2.2. Bağışık yanıtta rol alan hücrelerin etkileşimi................................................................ 9
Şekil 2.3. B-lenfositlerin antijenle karşılaşması ile gelişen olaylar ............................................ 10
Şekil 2.4. Antikorların şematik yapısı ......................................................................................... 12
Şekil 2.5. E. purpurea ................................................................................................................. 20
Şekil 2.6. E. angustifolia ............................................................................................................. 20
Şekil 2.7. E. pallida ..................................................................................................................... 20
Şekil 2.8. Panax ginseng ............................................................................................................. 25
Şekil 2.9. Panax ginseng kökü .................................................................................................... 26
Şekil 2.10. Astragalus membranaceus ........................................................................................ 29
Şekil 2.11. Astragalus austriacus................................................................................................ 30
Şekil 2.12. Astragalus glycyphyllos ............................................................................................ 30
Şekil 2.13. Allium sativum .......................................................................................................... 33
Şekil 2.14. Uncaria tomentosa .................................................................................................... 40
Şekil 2.15. Uncaria tomentosa bitkisinin tırnaksı çıkıntıları ...................................................... 41
Şekil 2.16. Pelargonium sidoides................................................................................................ 43
Şekil 2.17. Viscum album ............................................................................................................ 46
Şekil 2.18. Viscum album meyvesi ............................................................................................. 47
13
1. GİRİŞ VE AMAÇ
İmmün sistem, vücuda saldıran yabancı maddeleri, vücutta hasar oluşturmalarından önce
tanıyabilen ve yıkıma uğratan bir koruma mekanizmasıdır. Sistem, canlı vücudunda geniş bir
çeşitlilikte, vücuda giren veya vücutla temasta bulunan her türlü yabancı maddeye karşı
savunma yapmaktadır. Günümüzde birçok hastalığın seyri sırasında veya stres, ultraviyole
ışınlara maruziyet, uykusuzluk gibi faktörler dolayısıyla, hatta tedavide kullanılan ilaçlara
bağlı olarak immün sistemin etkilendiği bilinmektedir. Dolayısıyla özellikle kanser
vakalarında, organ transplantasyonlarında, kemoterapide ve enfeksiyon hastalıkları ile
mücadelede immün sistemin düzenlenmesinin önemi bilinmektedir.
İmmünmodülasyon, immün sistemin baskılanması ya da aktive edilmesi suretiyle
düzenlenmesidir. İmmünmodülasyon, immünstimülasyon ve immünosüpresyon olmak üzere
iki ana başlıkta incelenebilir. İmmün sistemin normalden az etkin olduğu durumlarda
uyarılması immünstimülasyon; normalden fazla etkin olduğu durumlarda veya organ
transplantasyonunda rejeksiyonu önlemek amacıyla baskılanması ise immünsüpresyon olarak
tanımlanır. Bugün, immün sistemin baskılanması ya da aktive edilmesi amacıyla kullanılan
birçok kimyasal ajan bulunmakta ancak tıp, birçoğunun önemli yan etkileri sorunu ile karşı
karşıyadır.
Bu çalışmada halk arasında tedavi amaçlı yüzyıllardır kullanılan ve immün sistem üzerine
etkileri incelenmiş ve kanıtlanmış olan bitkilerin araştırılması amaçlanmıştır.
14
2. GENEL BİLGİLER
2.1. İMMÜN SİSTEM
İmmün sistem, vücuda saldıran yabancı maddeleri, vücutta hasar oluşturmalarından önce
tanıyabilen ve yıkıma uğratan bir koruma mekanizmasıdır. Bu mekanizma bir dizi hücre ve
proteinlerin işbirliğinden oluşmaktadır. Sistem, canlı vücudunda geniş bir çeşitlilikte, vücuda
giren veya vücutla temasta bulunan her türlü yabancı maddeye karşı tarama yapmaktadır.
Sistemin harekete geçip, söz konusu yabancıya karşı direnç gösterebilmesi için, öncelikle
kendinden olanı (self), kendinden olmayandan (nonself) ayırt edebilme özelliğine sahip
olması gerekmektedir. Kendinden olan ve kendinden olmayan ayrımını yapabilmek ve daha
sonra, yabancı maddeleri yıkıma uğratıp ortamdan atabilmek için, doğal ve özgül bağışıklık
olmak üzere iki koldan etki göstermektedir (1).
Doğal (doğuştan) bağışıklık: Kalıtsal öğeler içerir ve bunlar hemen ilk savunma hattını
oluştururlar. Canlılarda doğal olarak bulunan ve onu yabancı maddelere karşı koruyan,
organizmanın yapısal ve genetik özelliklerine bağlı dirençtir. Yabancı madde ile ilk kez
karşılaştığında bile harekete geçecek şekilde aktif halde bulunan, etkisi hemen görülen ancak
cevabın özgül olmadığı bir bağışık yanıttır. Patojen ile yinelenen karşılaşmalarda doğal
bağışıklığın etkinliğinde bir farklılık olmaz (2, 3).
Özgül (kazanılmış) bağışıklık: Antikorlar ve T hücreleri üreterek vücut belirli patojenlere
karşı özel bir bağışıklık geliştirebilir. Bu tür bir yanıtın gelişmesi ortalama 3–5 günlük bir
süreç
gerektirir
ve
ilk
saldırıyı
önlemede pek etkili değildir, fakat uzun süreli enfeksiyonların temizlenmesine yardımcı
olur (2). Kendinden olanı, olmayandan ayırt etmede yüksek özgüllüğe sahip reseptörler
sistemini kullanır. Patojenlerle yinelenen karşılaşmalarda yanıtın şiddetinde artış söz
konusudur (3).
İmmün sistem, iki ayrı bölüm olarak ele alınsa da aslında her iki tip yanıt birbiriyle
işbirliği halindedir ve etki etmek için birbirlerine katkıda bulunurlar (4). Tablo 2.1’de
immün sistemin yapı taşları ve genel özellikleri özetlenmiştir (1).
Tablo 2.1. İmmün sistemin yapıtaşları ve özellikleri
15
DOĞAL BAĞIŞIKLIK








Yapıtaşları
Makrofajlar
Granülosit
Doğal öldürücü hücreler
Kompleman
Diğer kimyasallar
KAZANILMIŞ BAĞIŞIKLIK





Özellikleri
Etkisi hemen görülür
Yanıt özgül değildir
Aynı etkenle sonraki karşılaşmalarda yanıtın
etkisi değişmez
Yapıtaşları
Antijen sunan hücreler
T hücreleri
B hücreleri
Antikorlar
Kompleman
Özellikleri



Etkisi günler sonra görülür
Yanıt özgüldür
Aynı etkenle sonraki karşılaşmalarda yanıt
daha güçlüdür
16
2.1.1. İMMÜN SİSTEMİN BİLEŞENLERİ
Bakteriler ve vücut arasındaki ilk bariyer olan deri, immün sistemin önemli
parçalarından biridir. Derideki epidermis, “langerhans hücreleri” adı verilen ve immün
sistemin erken uyarı bileşenleri olarak nitelendirilebilecek özel hücreler içermektedir.
Deri ve solunum yüzeyi, ß-defensinler olarak bilinen antimikrobiyal peptidleri salgılar.
Tükürükteki lizozim, fosfolipaz A2 gibi enzimler, gözyaşı ve anne sütü de
antibakteriyel vücut salgılarındandır. Vajinal salgılar hafif asidik özellikteyken, meni
patojenleri öldürmek üzere çinko ve defensinleri içermektedir (5). Midede gastrik asit
ve proteaz salgıları, vücuda giren patojenlere karşı oldukça güçlü koruma yapan
kimyasallardandır (6).
Vücudun normal florası, ortama yerleşmek isteyen patojenik bakterilerle mücadeleye
girerek, bazı hallerde ortamın pH ve ulaşılabilir demir miktarı gibi şartlarını değiştirerek
biyolojik bir engel olarak görev görür. Bu, patojenlerin hastalığa neden olacak kadar
yeterli sayıya ulaşma ihtimalini azaltır. Ancak antibiyotiklerin çoğu, patojen bakterilerin
yanı sıra florayı da yok edebilir ve fırsatçı mantar enfeksiyonlarına yol açabilir (6, 7).
Akciğerlerde öksürük ve hapşırma refleksleri, solunum yollarında tehdit oluşturan
patojenlerin ve diğer maddelerin dışarı atılmasını sağlayan bir koruma mekanizmasıdır.
Gözyaşıyla yıkama, idrar, solunum ve sindirim yolundaki mukus salgıları da
mikroorganizmaları mekanik olarak dışarı atma yollarındandır. Vücuda girmek isteyen
bakteri veya virüsler öncelikle bu savunma mekanizmalarını geçmek zorundadırlar (1,
8).
2.1.1.1. İmmün Sistemi Oluşturan Organlar
Santral Lenfoid Organlar

Kemik İliği
Fötal dönemin 4. ayından itibaren kan hücrelerini yapan ve immün cevapta önemli
görevleri olan birincil lenfoid bir organdır. Kemik iliği, tüm kan hücrelerinin yapım
yeridir. Kök kan hücrelerinin farklılaşmasıyla olgunlaşan çeşitli lenfositler ve immün
cevapta görevli diğer kan hücreleri, kemik iliğinden periferik kan dolaşımına geçerek
ilgili doku ve organlara yerleşmektedir (8).
17

Timus
Timus, özellikle hücresel tip bağışık yanıtta etkili olan önemli bir organdır (8) Timus,
kemik iliğinde kök hücreden farklılaşan lenfosit öncü hücrelerinin olgunlaşarak, olgun
T-lenfosit haline geldiği birincil lenfoid organdır. Doğumdan itibaren gelişmeye başlar,
ergenlik çağında en büyük şeklini alır, ileri yaşlarda tekrar küçülür. Timusta, kemik
iliğinden gelen olgunlaşmamış lenfosit kümeleri, T-lenfosit olarak adlandırılan olgun
lenfositler, epitel hücreleri ve makrofajlar bulunur (9). Yeni doğmuş bebeklerde timus
yokluğu, immün sistem yetersizliği dolayısıyla ölüme neden olabileceğinden önemi
daha da artmaktadır. Yetişkinlerde ise, timus çıkarıldığında immün sistem bu açığı
kapatabilmekte ve birey yaşamını devam ettirebilmektedir (8).
Periferik Lenfoid Organlar
Periferik lenfoid organlar; santral lenfoid organlarda farklılaşan, olgunlaşan ve
immünolojik reaksiyonlar için hazır hale gelen olgun T ve B lenfositlerin yerleştiği
organlardır. Antijenik uyarım olduğunda bağışık yanıt, lenf düğümleri ve dalak gibi
ikincil lenfoid organlarda gerçekleşir. Kısaca immün hücreler santral organlarda oluşur,
periferik organlarda görev yaparlar.

Lenf Düğümleri
Vücudun çeşitli yerlerinde dağınık veya küçük gruplar halinde bulunan 1-25 mm
çapındaki lenf düğümleri, olgun T ve B lenfositleri içerir ve başlıca görevi gelen
antijenik uyarıya karşı bağışık yanıt oluşturmasıdır (2, 9).

Dalak,
Dalak
dolaşımdaki
yabancı
maddelerin
veya
yıkıma
uğramış
hücrelerin
temizlenmesinde oldukça etkili olan, yabancı maddelere karşı antikorların yoğun olarak
sentezlendiği, ikincil lenfoid bir organdır. Dalakta, olgun B lenfositler ve olgun T
hücreleri bulunur. Bu bölgede yer alan hücreler yabancı antijen ile karşılaştıklarında
farklılaşmaya ve bölünerek çoğalmaya hazır şekilde beklemektedirler. Splenektomi
sonucu, antijene yanıt verecek B hücrelerinin büyük kısmı yitirilir; sonuçta
Streptococcus pneumoniae gibi kapsüllü mikroorganimalara ve Salmonellalar gibi bazı
gram negatif bakterilere karşı direnç azalır (1, 8).
18

Mukoza ile ilgili Lenfoid Dokular
Yabancı antijen veya mikroorganizmaların en sık giriş yolları olan sindirim, solunum ve
genitoüriner sistem mukozalarının altında, kapsülsüz durumda yaygın lenfoid dokular
bulunmaktadır. Bu bölgelerdeki lenfoid hücreler, yayılmış halde olabileceği gibi,
foliküller halinde de bulunabilirler. Örneğin bademciklerde, apendikste, peyer
plaklarında çok sayıda folikül içeren lenfoid doku mevcuttur. Mukoza altı lenfoid
dokular genellikle İmmünglobulin-A yapımından sorumludurlar ve mukoza hücreleri de
bunları salgılatırlar. Dolayısıyla infeksiyonlara karşı korunmada ve yerel bağışıklıkta
mukoza ile ilgili lenfoid dokuların önemi oldukça fazladır (9).
2.1.1.2. İmmün Yanıtta Rol Alan Hücreler
İmmün yanıtta rol oynayan hücreler Tablo 2.2’de gösterilmiştir.
Tablo 2.2. İmmün yanıtta rol oynayan hücreler
I- Makrofajlar
II- Lenfositler

B-lenfosit


Plazma Hücresi
T-lenfosit

T helper lenfosit

T sitotoksik lenfosit
III- Doğal öldürücü hücreler (Natural killer)
IV-Dendritik hücreler
V- Diğer hücreler

Nötrofiller

Eosinofiller

Bazofiller

Trombositler
19
Makrofajlar
Tek çekirdekli olup, fagositik aktivite gösteren, doku ve organlarda yaygın olarak
bulunan hücrelerdir. Bu hücreler bulundukları yerlere göre şöyle adlandırılırlar (Şekil
2.1) (2, 8).

Kanda, gezgin monositler

Akciğerlerde, alveoler makrofajlar

Seroz boşluklarda, makrofajlar

Kemik dokuda, osteoklastlar

Sinir dokusunda, mikroglia hücreleri

Dalak ve lenf düğümlerinde, makrofajlar

Bağ dokusu histiositleri

Karaciğerde, kupffer hücreleri

Böbrekte, mezangial makrofajlar
Şekil 2.1. İnsanda mononükleer fagositik sistem hücreleri
20
Tüm bu hücrelerin oluşturduğu topluluk ‘mononükleer fagositik sistem’ veya
‘retiküloendotelial sistem’ olarak da adlandırılır. Makrofajlar kemik iliğinde yapılır,
kana geçer ve gezgin monosit adıyla dolaşımda yer alır. Ameboid hareket yetenekleri
vardır. Dokulara geçen monositler, kan dolaşımına geri dönemezler ve dokularda
yerleşik makrofaj olarak kalırlar. Makrofajların immün yanıtta en önemli görevleri,
fagositoz ve antijen sunumudur (2, 8, 9).
Lenfositler:
İmmün sistemde görev alan, kemik iliğindeki kök hücrelerden gelişen çok önemli
hücrelerdir. Timus veya kemik iliğinde olgunlaşıp kan yoluyla periferik lenfoid doku ve
organlara giderek yerleşirler. Erişkin bir insanda yaklaşık 1 trilyon lenfosit bulunur ve
her gün 1 milyar lenfosit yapılarak kana verilir. Kandaki lökositlerin %20-30'unu
lenfositler oluşturur. Görünümleri birbirine çok benzeyen ve ışık mikroskobunda ayırt
edilemeyen farklı iki lenfosit tipi vardır. B ve T lenfositleri olarak tanımladığımız bu
hücrelerin olgunlaşmaları, işlevleri ve antijen yapıları birbirinden farklıdır. Ancak
aralarında yakın bir işbirliği bulunmaktadır (Şekil 2.2) (9).
Şekil 2.2. Bağışık yanıtta rol alan hücrelerin etkileşimi
a. B - Lenfositler
B lenfositler hümoral immüniteden sorumlu hücrelerdir. B lenfositler sentezledikleri
immünglobulin moleküllerini hücre yüzeylerinde taşırlar ve bu moleküller, antijene
karşı özgül reseptörlerdir. Organizmaya antijen girdiğinde, B-lenfositleri antikor
üretmek üzere uyarılır ve plazma hücresine dönüşürler. Uyarılan B-lenfositlerinden bir
21
kısmı ise bellek hücreleri haline gelir. Bellek B-lenfositleri uzun ömürlüdür ve aynı
antijenle tekrar karşılaştıklarında hızla çoğalarak daha hızlı ve güçlü antikor yanıtı
oluştururlar (Şekil 2.3) (1, 2, 8).
Şekil 2.3. B-lenfositlerin antijenle karşılaşması ile gelişen olaylar
b. T-lenfositler
T lenfositler hücresel tipte bağışık yanıttan sorumludur. Kemik iliğinde yapılan T öncü
hücreler timusta olgun T lenfosit haline gelirler. Bu olgunlaşma sırasında T lenfosit
yüzeyine pek çok reseptör yerleşir. Bunlar antijenleri özgül olarak tanıyan T hücre
reseptörleridir (TCR) (10).
T hücrelerinin iki önemli alt grubu vardır:
1) Yardımcı T hücreleri [CD4+ T hücreler (T helper, Th)]: Bunlar B lenfositlere, T
sitotoksik hücrelere, fagositik hücrelere ve NK hücrelere yardım eden
hücrelerdir.
2) Sitotoksik T hücreleri (CD8+ T hücreler): Tümör hücrelerini ya da virusler ve
diğer mikroorganizmalar ile infekte olan hücreleri tanıyıp, onları öldüren
hücrelerdir.
CD4+ Th hücreleri, çeşitli sitokinlerin etkisi ile, baskın olarak IFN-üreten ve hücre
aracılı immüniteden sorumlu olan Th-1 tipi ve baskın olarak IL-4 üretip humoral
immüniteden sorumlu olan Th-2 tipi olmak üzere 2 şekilde farklılaşır. (11)
22
Doğal Öldürücü (Natural Killer) Hücreler
Lenfoid hücreler arasında, enfekte veya yabancı hücreleri öldüren, T ve B lenfositlerden
farklı yapıdaki hücrelerdir. Doğal öldürücü hücreler, hedeflediği hücreleri önceden
tanıyıp, duyarlı hale gelmeden doğrudan tahrip edebilme yeteneğindedirler. Hedef
hücreleri genellikle virüslerle enfekte hücreler, tümör ve transplante doku hücreleridir.
Doğal öldürücü hücreler bu özellikleriyle özgül olmayan vücut savunmasında çok
önemlidirler (1, 2, 8).
Diğer Hücreler
Granülosit: Granülositler, kandaki lökositlerin %60-70'ini oluşturan, sitoplazmalarında
bol granül taşıyan hücrelerdir. Granüllerinin farklı boyanması ve işlevlerinin farklı
olması nedeniyle nötrofil, eozinofil ve bazofil olmak üzere üç tip granülosit bulunur.
Nötrofiller: Güçlü fagositoz yetenekleri olan vücut savunmasında çok önemli
role sahip hücrelerdir. Mikroorganizmaları, yabancı maddeleri ve doku yıkım artıklarını
hızla fagosite ederler. Kemik iliğinde çok hızlı oluşurlar ve kısa ömürlüdürler (1).
Eozinofiller: Lökositlerin %2'sini oluşturur. Allerjik olaylarda ve parazitozlarda
sayıları artar. Fagositoz yetenekleri sınırlıdır ancak uyarı sonucu granüllerini hücre
dışına boşaltırlar (2).
Bazofiller: Bazofiller, kan lökositlerinin %0,2'sini oluşturur. Granüllerinde
heparin, histamin ve benzeri maddeleri, uygun bir uyarım sonucu hücre dışına
salgılarlar (1, 8).
Trombositler: Kan pıhtılaşması görevleri dışında bağışık yanıtta da rolleri vardır (8).
2.1.1.3. Antikorlar
Antikorlar vücutta antijenik uyarı ile meydana gelen gammaglobulin yapısında
maddelerdir (immunoglobulin olarak da ifade edilir) ve plazma hücreleri tarafından
meydana getirilmektedir. “Y” şeklinde proteinlerdir ve her birisi özel bir antijene
(bakteri, virüs veya toksin) cevap olarak oluşmaktadır. Her bir antikor özel bir bölgeye
(“Y” nin iki dalındaki uç bölgeler ) sahiptir ve bu bölge antikorun özgül olarak antijen
bağlayan kısmıdır (Şekil 2.4). Antikorlar; İmmunoglobulin A (IgA), immunoglobulin
D (IgD), immunoglobulin E (IgE), immunoglobulin G (IgG), immunoglobulin M
(IgM) olmak üzere 5 sınıfta toplanabilirler (3).
23
Şekil 2.4. Antikorların şematik yapısı
2.1.1.4. Kompleman Sistemi
Kompleman sistemi, konağın savunmasında ve inflamatuvar olayların düzenlenmesinde
önemli rolleri olan plazma proteinlerinden oluşan bir sistemdir. Karaciğerde
sentezlenerek plazmaya salınan globülin yapısında 20 kadar proteinden meydana gelir
(12).
2.1.1.5. Sitokinler
Sitokinler, hücreler arası iletişimi sağlayan kimyasal aracılardır. İmmün ve inflamatuar
olaylara katılan hücrelerin etkinliklerinin arttırılması amacıyla, uyarılmış lenfositler,
monositler ve makrofajlar ile diğer bazı hücreler tarafından sentezlenen peptid veya
glikoprotein yapısında çözünebilen maddelerdir. Aktif T lenfositleri tarafından
sentezlenip salınan sitokinlere lenfokin, aktif monosit/makrofaj ve diğer bazı hücreler
tarafından sentezlenip salınan sitokinlere monokin ve lökositler arasında etkileşim
yapan sitokinlere de interlökin denmektedir (6).
2.1.1.6. İnterferon
İnterferonlar vücuttaki pek çok hücre tarafından üretilirler ve antiviral etkiye sahip
proteinlerdir. Görevleri, sinyalleri hücreden hücreye iletmektir. Bir hücre, diğer
hücrelerden gelen interferonları algılar ve hücredeki viral replikasyonu engelleyecek
proteinler üretir (1).
24
2.1.2. İMMÜN SİSTEMİN İŞLEYİŞİ
Konağa yabancı olup antikorlarla tepki veren moleküller “antijen”, bağışıklık sistemini
uyaran tüm moleküller de "immünojen" olarak adlandırılmaktadır. Canlı, koruyucu
elemanlarıyla öncelikle yapısına yabancı olan antijenlerin vücuda girmesini engeller. Bu
koruma, tabaka tabaka arttırılmış bir sistemdir (2). Herhangi bir antijen ilk engel olan
deri, solunum ve sindirim sistemi gibi yüzey bariyerlerini geçerse, hemen ikinci
savunma sistemi harekete geçer ve nötrofiller, makrofajlar, lenfositler gibi savunma
hücreleri ve molekülleri devreye girerler. İlk aşamada, öncü hücreler olan nötrofiller ve
makrofajlar antijenleri yok etmeye çalışırlar (10).
Doğal bağışıklık sistemi başarılı olamazsa, kazanılmış bağışıklık sisteminin temel
hücreleri olan B ve T lenfositler devreye girer. Böylece oldukça karmaşık olan bir zincir
sistemi tetiklenir. Antijen varlığını haber alan T hücreleri, diğer savunma hücrelerini
bunlara bağlı gelişen birçok biyokimyasal kaskadı tetikler (13).
T hücrelerinin alt gruplarından öldürücü T hücreleri antijenleri yok etmeye çalışırken,
kazanılmış bağışıklık sisteminin bir diğer önemli hücreleri olan B hücreleri de
"bağışıklığın akıllı molekülleri" olarak adlandırılan antikorları sentezlemeye başlarlar.
Glikoprotein yapılı bu moleküller, anahtar-kilit uyumu şeklinde özgül antijenlere
bağlanarak antijenleri ya etkisiz hale getirirler ya da kompleman sistemi ve diğer
savunma hücrelerini harekete geçirerek antijenlerin yok edilmelerini sağlarlar (14, 15).
2.2. İMMÜNMODÜLASYON
İmmünmodülasyon; immün sistemin baskılanması ya da aktive edilmesi suretiyle
düzenlenmesidir.
İmmünmodülasyon iki ana gruba ayrılır:
1. İmmünstimülasyon
2. İmmünosüpresyon
İmmün
sistemin
normalden
az
etkin
immünstimülasyon;
normalden
fazla
transplantasyonunda
rejeksiyonunu
etkin
önlemek
olduğu
olduğu
durumlarda
durumlarda
amacıyla
baskılanması ise immünsüpresyon olarak tanımlanır.
bağışıklık
uyarılması
veya
organ
sisteminin
25
Bağışıklık sistemindeki bozukluklar hastalıklara neden olmaktadır. Bağışıklık
yetmezliği hastalıkları, bağışıklık sisteminin normalden daha az etkin olması ya da
bağışıklık elemanlarının doğuştan eksikliği durumlarında meydana gelip, tekrarlayan ve
yaşamı tehdit eden enfeksiyonlarla sonuçlanmaktadır. Bağışıklık yetmezliği ayrıca
genetik hastalıkların bir sonucu ya da farmasötikler veya HIV retrovirüsünün neden
olduğu AIDS gibi bir enfeksiyonun sonucu olarak da görülebilir. Buna zıt olarak,
otoimmün hastalıklar, normalden fazla etkin olan bir bağışıklık sisteminin, vücudun
kendi dokularını yabancı olarak algılayıp, onlara saldırmasıyla sonuçlanır. Yaygın
otoimmün hastalıklar, romatoid artrit, tip 1 diabetes mellitus ve sistemik lupus
eritematozusdur ve bu durumda immünsüpresyona ihtiyaç duyulmaktadır (2).
İmmün sistemi baskılayan faktörler başlıca, stres, UV ışınlar, kötü beslenme, alkol,
uykusuzluk ve serbest oksijen radikalleridir. Bu koşullar vücudun enfeksiyonlara karşı
direncini azaltmakta, kanserin görülme sıklığında artışa neden olmakta, kalp krizi
riskini artırmakta, kronik yorgunluk sendromuna neden olmakta, metabolizmayı
bozarak yaşlanma sürecini hızlandırmaktadır. Ayrıca immünsüpresyon, kemik iliğinin
veya bağışıklık sisteminin diğer dokularının zarar gördüğü, kanser tedavisinde
kullanılan ilaçların veya radyoterapinin yan etkisi olarak veya genel kullanılan ilaçların
ender bir sonucu olarak ortaya çıkabilir.
İmmün sistemin güçlü olması;
 Soğuk algınlığı, nezle ve diğer enfeksiyonlara yakalanma olasılığını azaltacaktır.
 Enfeksiyonların şiddetini azaltacaktır.
 Kanser hücrelerinin yok edilmesini en yüksek seviyeye çıkaracaktır.
 Canlılığı azaltan toksik kimyasalların birikmesini önleyerek enerji düzeylerini
artıracaktır.
 Yaşlanma sürecini yavaşlatacaktır.
İmmün sistem; sağlıklı beslenme, spor, doğal immünostimülanlar, vitamin ve
mineraller, bitkisel ürünler, omega-3 yağ asitleri ile güçlendirilebilir (3).
26
2.2.1. İMMÜNMODÜLATÖR İLAÇLAR
İmmünmodülatör ilaçlar genel olarak immünstimülan ve immunsüpresör ilaçlar olarak
ikiye ayrılırlar. İmmünmodülatör ilaçlar aşağıdaki dört mekanizmadan biri aracılığıyla
immün sistemi uyarır ya da baskılarlar:

İmmünsüpresyon

Antijenlere
karşı
tolerans
olusturma
(immünotolerans
veya
desensitizasyon)

İmmünpotansiyalizasyon

İmmünolojik replasman (yerine koyma)
İmmünsüpresyon: İmmün sistemin işlev görmesinin baskılanması durumudur.
İmmünotolerans:
Özgül
antijenin
küçük
dozlarda
uygulanması
suretiyle
desensitizasyon sağlanabilir. Bu tür uygulama, olasılıkla özgül lenfosit klonunun
tüketilmesi veya immün sistemin düzenleyici mekanizmalarının aktivasyonu nedeniyle
sonuçta immünsüpresyona yol açar. Vücutta antijene özgü aktif antikor yapımı, vücut
dışında
hazırlanmış
özgül
antikorları
uygulamak
suretiyle
negatif
feedback
mekanizmayla veya antijenin dışardan verilen antikorla nötralizasyonu sonucu inhibe
edilir. Bu şekilde yapılan immünotolerans sonuçta immünsüpresyona yol açar. Antijen
verilerek yapılan desensitizasyon alerjik reaksiyonların tedavisi için alerji kliniklerinde
sık uygulanan bir yöntemdir.
İmmünopotansiyalizasyon:
İmmün
reaksiyonun
hızlandırılması
veya
güçlendirilmesidir. Bunun için immün sistemin normal olması veya fazla deprese
olmaması gerekir.
İmmünolojik replasman: İmmün yetmezlik durumunda yetersiz çalışan immünojenik
yapıların transplantasyonu veya eksilmiş olan faktörlerin uygulanması suretiyle yapılır
(16).
2.2.1.1. İmmünsüpresif İlaçlar
Non-spesifik inhibisyon, spesifik inhibisyon ve tolerans gelişimi olmak üzere 3 şekilde
etki gösterirler. Non-spesifik etki gösteren ilaçlar sitotoksik etkileriyle immün
fonksiyonu baskılarken, spesifik inhibisyonda spesifik hücrelerin aktivasyonu ya da
etkileri inhibe edilir. Tolerans gelişiminde ise alerjik reaksiyonun hafifletilmesi için
27
düşük dozlarda antijen kademeli olarak uygulanır. Romatoid artrit, kronik aktif hepatit,
otoimmün hemolitik anemi gibi immün sistem dengesizliğini yansıtan sendrom ve
hastalıkların tedavisinde kullanılırlar (15).

Glukokortikoidler
Glukokortikoidler, hem iltihap öncesi hem de iltihabi reaksiyon dönemini non-spesifik
bir şekilde süprese ederler. Geniş spektrumlu ve güçlü immünosüpresif etkinlik
gösterirler. İmmünolojik kökenli bazı hastalıkların tedavisinde kullanılırlar. Kompleman
sisteminin aktivasyonunu engellerler. İmmünsüpresyon amacıyla ilk tercih olarak ve
yüksek dozda kullanılırlar. Cevap alınmazsa daha toksik olan ikinci sıradaki ilaçlara
geçilir. Organ transplantasyonlarında allograftın reddini önlemek için siklosporinle
kombine şekilde kullanılır (14-17).

Antiproliferatif (Sitotoksik) İlaçlar
Alkilleyici ve antimetabolit türü bazı ilaçlar daha düşük dozlarda immünsüpresyon
yapmak için kullanılır. Ancak allograft reddi gibi durumlarda bunların yerini siklosporin
almıştır. T lenfositlerin esas rol oynadıkları hücresel immünite reaksiyonlarında
antimetabolit tipi sitotoksik ilaçlar alkilleyicilere tercih edilir (14).
İmmünsüpresif olarak kullanılan sitotoksik ilaçlar;
Azatioprin: Pürin antimetaboliti olan bir ilaçtır (14). Vücutta bir immünsüpresif olan
6-merkaptoürin’e dönüşürek etki gösterir (16, 18). Ana toksik etkisi kemik iliği
süpresyonudur (17).
Metotreksat: Folat antimetabolitidir. Alkilleyici ilaçlara göre daha az toksiktir. Diğer
ilaçlara yanıt vermeyen otoimmün hastalıklarda kullanılır (14). Metotreksat, diğer
ajanlara dirençli olan ciddi psöriazis tedavisinde de kullanılmaktadır (16).
Siklofosfamid: Alkilleyici bir antineoplastik olan siklofosfamid, en güçlü sitotoksik
immünosüpresiftir; ancak toksisitesinin fazlalığı nedeniyle kullanımı kısıtlıdır (14, 19).
Klorambusil: Alkilleyici bir antineoplastiktir. Siklofosfamide göre toksisitesi daha
düşüktür (14).

Kalsinörin İnhibitörleri
Siklosporin: Tolypocladium inflatum Gams. adlı fungustan elde edilen 11 amino asidli
siklik bir polipeptiddir. Halen kullanılan immünsüpresif ilaçlar içinde etkinliği en
28
yüksek olanıdır. Otoimmün cevabın erken basamaklarını önleyerek immünsüpresyon
yapar ancak gelişmiş bir otoimmün cevabı veya gelişmiş red reaksiyonunu tedavi
edemez. Yardımcı T lenfositlerini selektif bir şekilde inhibe eder. Allograft
transplantasyonunda
erken
dönemde
uygulanmalıdır
(14).
Organ
transplantasyonlarında, graft versus host hastalığında ve otoimmün hastalıklarda
kullanılır. En ciddi yan etkileri; nefrotoksisite, nörotoksisite, tromboembolizm,
hepatotoksisite ve hipertansiyon, gingiva hiperplazisi ve hirsutizmdir (20).
Takrolimus: Streptomyces tsukubanensis’ten elde edilen bir makrolid antibiyotiktir.
Etki mekanizması siklosporin ile benzerdir fakat kimyasal olarak farklı moleküllerdir
(20). CD4 tipi T lenfositler üzerindeki inhibitör etkisinin in vitro testlerde
siklosporininkinden
50-100
kez
daha
güçlü
olduğu
bulunmuştur.
Karaciğer
transplantasyonunda özellikle tercih edilir. Böbrek transplantasyonunda önemli bir
yararı ise, hasta siklosporine dirençli duruma gelmiş ve akut red reaksiyonu riski ortaya
çıkmışsa kurtarma tedavisi için kullanılmasıdır (14). Oral ya da intravenöz olarak
kullanılabilen takrolimus transplantasyondan önce uygulanmaya başlanır. Nörotoksisite
ve nefrotoksisite en ciddi yan etkileridir (14, 20).
Sirolimus (Rapamisin): Streptomyces hygroscapicus’tan elde edilir (21). T
lenfositlerin IL-2 üretimini engellemeyip, IL-2 reseptörlerinin uyarılması sonucu
başlatılan reseptör sonrası olayları inhibe eder (14). Takrolimusun etkilerini antagonize
ederken, siklosporin ile aditif veya sinerjistik etkileşim gösterir. Böbrek ve kalp
transplantasyonlarında tek başına, psöriazis tedavisinde ise siklosporin ile beraber
kullanılır (22).

Diğer İmmünsüpresifler
Anti-D immunoglobülin (Anti-Rho immunoglobülin): Eritrositlerdeki Rho antijenine
karşı oluşmuş konsantre insan IgG molekülü içeren monoklonal antikordur (20). Rho
antijenine özgü immünotolerans sağlayan ve böylece dolaylı olarak bu antijene kısıtlı
immünsüpresyon yapan bir ilaçtır (15). Yenidoğanın hemolitik hastalığını önlemek için
doğumdan sonra 72 saat içinde anneye intramüsküler olarak uygulanır (20, 21). Tip 1
allerjiye dayanan alerjik hastalıkların tedavisinde uygulanır. İmmüntolerans oluşturduğu
için immün alerjik cevabı suprese eder (14).
Basiliksimab: Basiliksimab, T lenfositlerin ve diğer immün sistem hücrelerinin IL-2
reseptörlerinin alfa alt birimlerine bağlanan, fare ya da insan kaynaklı bir monoklonal
29
antikordur (14, 20). Aktive olmuş T lenfositler üzerinde bulunan IL-2 reseptörüne
bağlanarak etki oluşturur. Organ transplantasyonlarında akut rejeksiyon profilaksisinde
kullanılır. Belirgin bir yan etkisi yoktur (14, 23).
2.2.1.2 İmmünstimülan İlaçlar
İmmünstimülan ilaçlar, kısmi ya da immünolojik yetmezliği olan hastalarda immün
yanıtı güçlendirirler. Daha çok immün yetmezlik durumları, kronik enfeksiyonlar,
kanser ve AIDS’e karşı kullanılırlar (19).
Levamizol: Antiparaziter sentetik bir ilaçtır (19). Gerçekte immünopotansiyatördür,
yani antijen gibi primer bir stimulus eşliğinde verilmelidir. Bu nedenle immün
yetmezlik sendromlarından ziyade kanser, viral hastalıklar gibi immün sistemin fazla
deprese edilmediği ve vücutta bir antijen kaynağının bulunduğu durumlarda, uzun süre
kullanılır (14). Levamizolün baskılanmış immün yanıtın onarılması, normal immün
yanıtın güçlendirilmesi, veya normalden daha aktif olması durumunda normale
getirilmesi üzerine etkilerinin olduğu çalışmalarla gösterilmiştir (21, 22)
İnozipleks: İnozinin de içinde bulunduğu 3 maddeden oluşan, çeşitli virüslerin
replikasyonunu inhibe eden kimyasal bir komplekstir. Herpes simpleks tip II, influenza
ve rinovirüs enfeksiyonlarinda ve subakut sklerozon panansefalitte semptomları
azaltmak ve / veya hastalık süresini kısaltmak için kullanılır (14, 24).
Adjuvanlar: Kendileri ile birlikte dışardan uygulanan veya vücutta oluşan antijenlerin
immünojenitesini
artıran
doğal
veya
sentetik
maddelerdir.
Esas
olarak
immünopotansiyalizasyon yapan maddelerdir. Halen kullanılan veya denenen
adjuvanların başlıcaları, BCG (Bacillus-Calmette-Guerin), Corynebacterium parvum,
muramil dipeptid, aluminyum tuzları, sentetik polinükleotidler, bakteri endotoksinleri
ve Freund adjuvanlarıdır (6, 25).
İnsan İnterferonları: Çeşitli hücrelerin indükleyici etkenlere karşı verdikleri yanıt
sonucunda oluşturulan protein ve glikoprotein yapısındaki maddelerdir. Rekombinant
DNA teknolojisi ile elde edilen ve immünstmülan olarak kullanılan interferonlar (IFN),
IFN-α ve IFN-ß’dır. Bunlardan en fazla denenen IFN-α 2a ve IFN-α 2b olup,
ruhsatlandırılarak pazarlanmıştır (14, 26).
Aldeslökin (IL-2): Aktive edilmiş yardımcı T lenfositlerin salgıladığı bir lenfokindir. T
lenfositlerin proliferasyonunu ve sitotoksik hücrelere farklılaşmasını indükler. Kanser
30
tedavisinde ve çeşitli aşılar içerisine immün yanıtı güçlendirmek amacıyla ilave edilerek
kullanılır (2, 14).
Timosin:
Timus
epitel
hücreleri
tarafından
salgılanan,
T
lenfositlerinin
proliferasyonunda, farklılaşmasında ve fonksiyonlarının düzenlenmesinde önemli rol
oynayan hormon benzeri bir ekstredir.
Hiperimmünglobulinler ve Aşılar: İnsan plazmasından elde edilen antikorlardan
zengin normal insan immünglobülin preparatları ve belirli bir antikordan zengin özgül
hiperimmünglobulinler, bakteriyel ve viral hastalıkların tedavisinde immüniteyi
güçlendirmek amacıyla kullanılırlar (14).
2.3. İMMÜNMODÜLATÖR BİTKİLER
2.3.1. ECHINACEA
2.3.1.1. Genel Bilgiler
Asteraceae familyasından olan Echinacea türleri; ‘Coneflower, Black sampson, Red
sunflower’ gibi isimlerle de tanınmaktadır.
Echinacea cinsi 1968'de McGregor tarafından yayınlanan taksonomik incelemeye göre
9 tür içermektedir (27):

E. angustifolia DC var. angustifolia
var. strigosa McGregor

E. atrorubens Nutt.

E. laevigata (Boyton & Beadle) Blake

E. pallida (Nutt.) Nutt.

E. purpurea (L.) Moench

E. paradoxa (Norton)Britton var. paradoxa
var. neglecta McGregor

E. simulata McGregor

E. sanguinea Nutt.

E. tennesseensis (Beadle) Small
31
Şekil 2.5. E. purpurea
Şekil 2.6. E. angustifolia
Tıbbi olarak değerlendirilen türler E. purpurea, E. pallida, E. angustifolia’dır (Şekil 2.5
ve Şekil 2.6).
Vatanı Kuzey Amerika olan Echinacea türleri, Avrupa’da kültüre alınmışlardır. Bu
türler Türkiye’de yetişmemektedir (28).
2.3.1.2. Tarihçe
Echinacea türleri Amerika yerlileri tarafından yüzyıllardan beri, enfeksiyonlar, zehirli
böcek ve yılan sokması, kabakulak, çiçek hastalığı, kızamık, diş ağrısı, boğaz ağrısı,
soğuk algınlığı, kuduz, yara ve yanıklara karşı kullanılmıştır (29).
Şekil 2.7. E. pallida
32
Echinacea bitkisini ilaç olarak tedavide ilk kullanan 1870’lerde Dr. Meyer olmuştur (27,
28). Bitkinin kullanılışını yerlilerden öğrenen Meyer, E. angustifolia köklerinden
hazırladığı tentürü; romatizma, migren, ağrı, yılancık, yaralar, hazımsızlık, bitki
zehirlenmeleri, zehirli yılan sokması, sifiliz, gangren, sıtma, difteri, hemoroit gibi
birçok hastalığın tedavisinde kullanmıştır. Meyer'in ilacı 1887'de Dr. John King ve Ecz.
John Uri Lloyd'un dikkatini çekmiş ve böylece Echinacea üzerindeki ilk bilimsel
çalışma King ve Lloyd tarafından yapılmıştır. Birçok ilaç firması tarafından enfeksiyona
karşı Echinacea preparatları çıkartılmış ve o dönemin en gözde ilaçları olmuştur.
Önceleri E. angustifolia kökleri kullanılırken, daha sonra E. pallida kökleri de
kullanılmaya başlanmış ve 1916'da her iki tür de United State National Formulary’ de
offisinal olarak yer almıştır (Şekil 2.7) (29).
1939'da Avrupa'da artan ihtiyacı karşılamak için Amerika'dan E. angustifolia tohumları
getirtilmiş ve kültüre alınmıştır. Ancak daha sonra bu tohumların E. purpurea'ya ait
olduğu anlaşılmış ve böylece E. purpurea türü de tedavi alanına girmiştir (30).
Türler arasında karışıklık her zaman olmuş ve biri diğeri yerine satılmıştır. 1910'dan
sonra Echinacea türleri Parthenium integrifolium ile katıştırılmaya başlanmıştır (31).
Bugün Echinacea türlerinin kökleri ve toprak üstü kısımlarının tentürü, ekstresi veya toz
halde kapsül içinde Amerika'da ve Avrupa'da kullanılmaktadır. Echinacea ürünleri
Amerika Birleşik Devletleri’nde daha çok diyet tamamlayıcı olarak, Kanada'da ise
sağlık ürünü olarak satılmaktadır. Avrupa'da ise durum farklı olup, örneğin Almanya'da
Echinacea ürünlerinin çoğu ilaç olarak ruhsatlandırılmıştır ve eczanelerde satılmaktadır.
1940'lardan günümüze kadar Echinacea bitkisi üzerinde 500 civarında bilimsel çalışma
yayınlanmıştır (28). Bir Amerika Birleşik Devletleri bitkisi olmasına rağmen bu
bilimsel araştırmaların çoğu Almanya'da yapılmıştır (27).
2.3.1.3. Etken Maddeler
Echinacea bitkisinin tedavi amaçlı kullanımı bilimsel araştırmalara konu olmuştur ve
1950’den beri yapılan araştırmalara göre, Echinacea’da antimikrobiyal etkili çok sayıda
madde bulunmuştur. Bu maddelerin başlıcaları; echinacoside, polisakkaritler,
poliasetilenler, glikoproteinler, kafeik asit türevleri (cichoric acid), triglikosid, betain,
seskiterenler, karyofilendir. Bitki bu maddelere ek olarak bakır ve demir mineralleri ile
tanenler, protein, yağ asitleri ve A, C, E vitaminleri de içermektedir (28).
33
2.3.1.4. İmmün Sistem Üzerine Etkileri
Echinacea türlerinin,
immünstimülan, antienflamatuar, antibakteriyel, antiviral,
antifungal, antikanser, sikatrizan etkilere sahip olduğu birçok çalışma ile gösterilmiştir
(27).
Echinacea ekstresinin, in vitro olarak insan granülositlerinin fagositik indeksini
arttırdığı gösterilmiştir. Hem normal bireylerde, hem de kronik yorgunluk sendromu ve
AIDS gibi bağışıklık sisteminin baskılandığı kişilerde hücresel immün yanıtı geliştirdiği
bildirilmiştir (28).
E. purpurea’nın standardize alkol ekstresinin sağlıklı 24 erkekte 5 gün boyunca
kullanıldığı bir çalışmada, granülositlerin fagositoz yeteneği değerlendirilmiş ve
başlangıç değere göre %120 artış tespit edilmiştir. Bir başka çalışmada Echinacea
polisakkaritlerinin in vitro olarak bağışıklık güçlendirici aktivitesi ortaya konmuştur.
Etanolik kök ekstrelerinin fagositozu belirgin olarak artırdığı karbon testi ve granülosit
testleri ile doğrulanmıştır. Ayrıca yapılan çalışmalarda, E. angustifolia ve E.
purpurea’nın etanolik ekstrelerinin, peritoneal makrofajlarda metabolik ve bakterisidal
aktiviteyi artırdığı böylece immünstimülan etki gösterdiği bildirilmiştir (33, 34).
Yapılan bir diğer çalışmada 302 gönüllü (18-65 yaş) hastaya, E. angustifolia radix
ekstresi, E. purpurea radix ekstresi ve plasebo, 12 hafta süreyle verilmiş ve bu kişilerde
hastalanma riskini % 10-20 oranında azalttığı gözlenmiştir (35).
Echinacea bitkisinde bağışıklık sistemini uyaran en önemli maddelerin; T-hücrelerinin
üretimini ve doğal öldürücü hücrelerin etkinliğini arttıran polisakkaritler olduğu yapılan
çalışmalarla gösterilmiştir. Ayrıca, polisakkaritlerin doku yenilenmesini hızlandırdığı ve
iltihaplanmaları azalttığı da tespit edilmiştir. Yağda çözünebilen alkilamidler ve bir
kafeik asit glikosidi olan echinacoside maddesinin de, bağışıklık sisteminin
güçlendirilmesine katkıda bulunduğu ortaya çıkarılmıştır (36).
Echinacea, interferon üretimine de yardımcı olmaktadır. İnterferonlar günümüzde
özellikle kanser tedavisinde dikkatleri yeniden üzerine çeken, glikoprotein yapısında
maddeler olup, virüsle karşılaşan canlılar tarafından üretilirler. İnterferonlar, virüslerin
çoğalmasını inhibe etmeleri nedeniyle viral hastalıkların tedavisinde kullanılmaktadır.
Echinacea interferon üretimini artırmasından dolayı virüslerin yol açtığı grip, uçuk
34
(herpes labialis), viral farenjit gibi viral hastalıkların süresini kısaltma ve semptomların
şiddetini azaltmada etkili bulunmuştur (37).
Araştırmalar, Echinacea türlerinin T-hücre aktivitesini hızlandırmasından dolayı
romatizmal artrit ve allerji gibi bağışıklık sistemi hastalıklarında kullanılabileceğini
göstermiştir (33, 37).
Soğuk algınlığı veya grip erken belirtileri ile başvuran 95 hasta ile yapılan bir
çalışmada, hastalara 1-5 gün süreyle günde 5-6 fincan Echinacea çayı verilmiştir.
Tedavi grubu ile kontrol grubu arasında anlamlı bir fark gözlenmiş, soğuk algınlığı ve
grip başlangıcında Echinacea çayının, semptomları plaseboya göre daha kısa sürede
iyileştirdiği rapor edilmiştir (38).
Yapılan birçok çalışmada Echinacea’nın akut üst solunum yolları enfeksiyonu üzerine
etkileri incelenmiş, iyi tolere edildiği ve hastalığın sıklığı, şiddeti ve süresini azaltmada
etkili olduğu tespit edilmiştir (34, 36-38).
Yapılan bir araştırmada, tümör tedavisi uygulanan farelere günlük olarak verilen E.
purpurea'nın immün hücreleri uyardığı ve yaşam süresini uzattığı sonucuna varılmıştır.
Almanya Sağlık Bakanlığı, Echinacea preparatlarını soğuk algınlığı belirtilerine karşı
immün sistemin desteklenmesi için önermektedir. Uygulanan kanser tedavilerinde
hastanın bağışıklık sisteminin güçlendirilmesi ve yaşam standardının yükseltilmesi için
Echinacea preparatlarının kullanılabileceği bildirilmiştir. Bu preparatların kemoterapi
ile eş zamanlı kullanıldığı kanser hastalarında, tedavi sürelerinin kısaldığı ve hastaların
kontrol grubuna göre kendilerini daha güçlü hissettikleri vurgulanmıştır (39).
2.3.1.5. Kullanım Şekli
Echinacea
türlerinin
ekstrakt/tentür,
kapsül
piyasada;
ve
Echinacea
tabletleri;
angustifolia’nın
Echinacea
pallida’nın
kurutulmuş
kök,
kurutulmuş
kök,
ekstrakt/tentürü; Echinacea purpurea’nın kurutulmuş kök, ham bitki kapsülü ve
tabletleri bulunmaktadır. Beslenme desteği olarak, günde 1-3 kapsül alınması
önerilmektedir. Ayrıca bitkisel çay olarak kullanımı da çok yaygın olmamakla birlikte
mevcuttur (40).
Echinacea’nın hiç ara verilmeden sürekli kullanımı tavsiye edilmemektedir, 2-3 hafta
kullanılıp ara verilmelidir. Echinacea çayına da 15 gün kullanıldıktan sonra ara
verilmesi gerektiği belirtilmektedir.
35
2.3.1.6. Toksisite ve Yan Etkiler
Önerilen dozları aşılmadığında Echinacea preparatlarının toksik olmadığı deneylerle
gösterilmiştir. Hayvanlar üzerinde in vitro testlerde karsinojen veya mutajen etkisi
görülmemiştir. Oral ve topikal olarak güvenle reçete edilebilir. Rapor edilmiş yan
etkiler ise çok azdır ve bunlar genellikle sık idrara çıkma gibi gastrointestinal
semptomlar veya allerjik reaksiyonlardır (39, 40). Atopisi olan bir hastada Echinacea
aldıktan sonra anafilaksi geliştiği rapor edilmiştir (41). Alman Komisyon E monografı,
Echinacea’nin multiple skleroz, lupus, romatoid artrit gibi otoimmun hastalıklarda, hatta
tüberküloz ve lökositosis de kullanımına karşı uyarı koymuştur. Echinacea’nin AIDS’li
hastalarda kullanılmaması gerektiğine dair görüşler de vardır. Bu uyarılar teoriktir
çünkü, Echinacea’nın bağışıklığı yanlış olarak aktive edebileceği düşünülmektedir.
Fakat bu hastalar tarafından Echinacea kullanılmasının zararlı etkiler oluşturduğuna dair
bir kanıt yoktur. Komisyon E ayrıca Echinacea’yı 8 haftadan daha kısa süreli olarak
kullanılmasını önerir. Echinacea’nin küçük çocuklarda, hamilelerde veya emziren
annelerde, ciddi karaciğer ve böbrek yetmezliği olanlarda kullanımına dair yeterli veri
yoktur (42).
Echinaceae, hamilelik sırasında kadınların en çok kullandığı bitkisel ürünlerden biridir.
Son yıllarda yapılan çalışmalarda Echinacea kullanırken hamile kalan ve hamilelik
sırasında kullanan kadınlar izlenmiş ve kontrol gruplarıyla karşılaştırılarak bebekte
malformasyon riski araştırılmıştır. Echinacea kullanımının bebekte malformasyona yol
açmadığı sonucuna varılmıştır (27, 44).
2.3.1.7. İlaç Etkileşimleri
Bugüne kadar herhangi bir ilaç etkileşimi görülmemiştir. 2001'de yayınlanan bir
çalışmada bitkisel ilaç kullanımının çok yaygınlaşması sonucu, en çok kullanılan
bitkisel ilaçların (Ginkgo, Hypericum, Ginseng, Allium, Echinacea, Serenoa repens,
Piper methysticum) tıbbi ilaçlar ile etkileşimi üzerinde literatür taraması yapılmış ve
Echinacea türlerine ait preparatların ilaçlar ile etkileşimine dair hiçbir klinik rapor
bulunmamıştır (27). E. purpurea türünün köklerindeki pirolizidin alkaloidleri doymuş
olduğu için hepatotoksik değildir, ancak yine de başka hepatotoksik ilaçlarla birlikte
alınmaması
tavsiye
edilmektedir
(43).
Asteraceae
familyası
üyelerine
(papatyagiller) allerjisi olduğu bilinen kişilere önerilirken dikkat edilmelidir (44).
karşı
36
2.3.2. GINSENG
2.3.2.1. Genel Bilgiler
Ginseng, Araliaceae (Sarmaşıkgiller) familyasına ait bir bitkidir (Şekil 2.8). İnsan
şekline benzerliği nedeniyle Çince “insan bitkisi” olarak adlandırılan Ginseng’in, Kore
Ginseng’i (Panax ginseng) ve Amerikan Ginseng’i (Panax quinquefolius) olmak üzere
iki önemli kaynağı vardır. Kore, Kuzey Çin ve Sibirya’nın bazı bölgelerinde yetişen ve
doğadan toplanan Panax ginseng’e ‘beyaz ginseng’ de denir. Bu drog beyazlatılıp
kurutulduktan sonra “kırmızı ginseng” adıyla pazarlanır. Amerikan Ginseng’i ise
ABD’de yetişmekte ve doğadan toplanmaktadır (45). Bitkinin yaşlı etli ve çatallı
kökleri, ilaç olarak kullanıldığından, Çin, Japonya, Kore gibi Uzakdoğu ülkelerinde
yabani olarak bulunmasının yanısıra, kültürü de yapılmaktadır (46).
Şekil 2.8. Panax ginseng
Ginseng'in botanik ismi olan "Panax", Yunanca "tam iyileşme" anlamına gelen
"panacea" kelimesinden türetilmiştir (46).
Yaklaşık 2000 yıldan beri Çin, Japonya ve Kore’de kullanılmakta olan bitkinin son
yıllarda kullanımı bütün dünyaya yayılmıştır. ABD’de değişik ginseng türleri (Brezilya,
Hindistan, Sibirya, Asya, Kuzey Amerika) popülasyonun % 4.5’i tarafından
kullanılmaktadır (47).
37
2.3.2.2. Tarihçe
M.S. 1. yüzyıla ait bir Çin metnine göre; Ginseng, zihni güçlendirici, irfan ve bilgeliği
artırıcı bir şifalı bitki olarak tanımlanmakta ve düzenli kullanımının yaşam süresini
artıracağı belirtilmektedir. Panax ginseng ise Uzakdoğu ülkelerinde 2000 yıldan fazla
bir süredir kullanılmakta olan geleneksel şifalı bitkiler içerisinde en yaygın olanıdır.
Ayrıca Uzakdoğu insanları arasında kökünün sahip olduğu ilginç yapı dolayısıyla da
gizemli bir bitki olarak büyük bir üne sahiptir (Şekil 2.9). Uzun bir süreden beri
insanlar, Ginseng’in kuvvet verici bir tonik ve çeşitli hastalıklara karşı bir koruyucu
olduğuna inanmaktadır(48).
Şekil 2.9. Panax ginseng kökü
2.3.2.3. Etken Maddeler
Bitki ginsenosit adı verilen triterpenik saponositler, panaxosidesitler, panaxatnol, D
grubu vitaminler taşımaktadır. Ginseng’in çoğu etkilerinden sorumlu olduğu düşünülen
bileşikler
ginsenozitler
(panaksozitler)’dir.
Triterpenik
saponin
yapısındaki
ginsenozitler kökte % 2-3 oranında bulunur (49).
Sibirya Ginseng’i olarak adlandırılan Eleuterococcus senticocus, kökünde ginsenoit
içermediğinden orijinal Ginseng sayılmaz. Ancak, Sibirya Ginseng’i faydaları açısından
diğer gerçek Ginseng tipleri ile benzer iyileştirici özelliklere sahiptir (48, 49).
38
2.3.2.4. İmmün Sistem Üzerine Etkileri
Bitkinin immünstimülan, antioksidan, kan basıncını düzenleyici, kalp kuvvetlendirici,
kolestrol seviyesini düşürücü, merkezi sinir sistemini uyarıcı, strese karşı dayanıklılığı
artırıcı, iştah açıcı ve yorgunluğu giderici özellikleri bulunmaktadır. Erkeklerde erektil
disfonksiyon ve yaşa bağlı hafıza kaybının tedavisinde yararlı olduğuna dair bulgular
mevcuttur. Afrodizyak olduğuna dair genel bir kanaat mevcuttur. Ginseng’in kadınlar
üzerindeki, hafıza merkezlerini uyarıcı etkisi de bulunmaktadır (45, 50).
Ginseng özellikle erkeklerin üretkenliğini, testesteron ve sperm miktarını, cinsel gücünü
ve dolaşım sistemlerini (özellikle prostata karşı) olumlu bir şekilde etkilemektedir.
Ginseng’in tüm şifalı bitkiler içerisinde en etkili adaptojen (strese karşı direnci artıran
bir ajan) olduğu düşünülmektedir. Ginseng’in, hayvan çalışmalarında ve plesebo
kontrollü insan çalışmalarında fiziksel dayanıklılığı ve çalışma kapasitesini arttırdığı
bildirilmiştir. Fiziksel ve zihinsel stres bağlantılı hastalıkları azaltmaktadır. Ayrıca
karaciğeri toksinlerden temizler ve radyoterapinin yan etkilerini azaltır. Tümör
gelişimini engellediği yapılan bazı çalışmalarda gösterilmiştir (48).
Ginseng ektresinin insanlarda ve hayvanlarda fagositik hücreler, lenfositler ve antikor
üretimi üzerinde düzenleyici etkileri olduğu pek çok kez bildirilmiştir. Wu ve
arkadaşları düşük konsantrasyonda Ginseng ekstresinin insanlara verildiğinde kanda
fitohemaglutinine karşı artmış lenfosit proliferasyonuna yol açtığını, ancak yüksek
konsantrasyonlarda bu etkinin baskılandığını göstermiştir (49).
Yapılan bir çalışmada sekiz hafta süreyle günde iki kez ağızdan 100 mg sıvı Ginseng
ekstresi ya da standart Ginseng ekstresi verilen insanlarda, lökositlerde fagositoz
aktivitesinde ve intraselüler öldürmede anlamlı bir artış tespit edilmiştir. Benzeri
çalışmalarda da Ginseng’in insan ve hayvanlarda immünomodülatör etkisi olduğu
gösterilmiştir (50).
Ginseng öncelikle AIDS tedavisi araştırmalarında ve klimakterik semptomların
giderilmelerinde kullanılmış fakat plaseboya karşı minimal bir üstünlüğü bulunmuştur
(50, 51). Hayvan çalışmalarından elde edilen veriler Panax ginseng içinde bulunan
saponin glikozitlerinin; NO sentetaz indüksiyonu, kavernosal NO salınımı ve
intrasellüler kalsiyum azalması ile penil vazorelaksasyon sağladığını göstermiştir.
Ayrıca serbest radikaller ve nitrik oksit için de bağlayıcı bir ajan olma özelliği de
mevcuttur (52).
39
Dr.Yun ve Dr.Choi yaptıkları çalışmalarda çeşitli kanser risklerinin Ginseng kullanımı
ile olan bağlantısını ortaya koymuştur. Ginseng kullanıcılarında kanser oranının
kullanmayanlara göre yaklaşık % 50 oranda düştüğü tespit edilmiştir. Yine çalışmalara
göre, Ginseng türlerine bağlı yapılan kanser araştırmalarında en önemli sonuçları, Kore
Kırmızı Ginseng'inin verdiği görülmüştür. Kırmızı Ginseng kullanım süresi ve
sıklığının artması ile kanser riskinin azaldığı belirtilmiştir. Kanser türlerine göre; dudak
ve orofaringeal kanserlerinde %27, özefagus kanserinde %20, mide kanserinde %36,
kolorektal kanserde %42, karaciğer kanserinde %48, pankreas kanserinde %22, larinks
kanserinde %18, akciğer kanserinde %55, ovaryum kanserinde %15 azalma
görülmüştür. Bununla beraber göğüs, serviks, tiroid bezi ve idrar yolu kanserlerinde
Ginseng’in tek başına kullanılmasının sonuçları değiştirmediği rapor edilmiştir (53, 54).
2.3.2.5. Kullanım Şekli
Alman Komisyon E’ye göre günlük doz 1-2 g kök veya 200-600 mg standart ekstre (%
4-7 ginsenozit içeren)’dir. Genel olarak en az 3 hafta ve en fazla 2-3 ay olarak tavsiye
edilmektedir. Bazı uzmanlar 3 hafta kullandıktan sonra birkaç hafta kullanıma ara verip
daha sonra yine başlanabileceğini belirtmektedirler. Ginseng çayının ise günde 1-3 defa
1 fincan olarak tüketilebileceği, ancak tedavinin 3-4 hafta sürmesi gerektiği
bildirilmiştir (55-57).
Ginseng ürünleri genel olarak Ginseng kapsül, Ginseng çayı, Ginseng yağı, Ginseng
hapı olarak piyasada bulunmaktadır (58).
2.3.2.6. Toksisite ve Yan Etkiler
Ginseng’in, uykusuzluk, hipertansiyon, diyare, öfori, huzursuzluk, hipertoni ve sinirlilik
yapabileceği bildirilmiştir (59).
2.3.2.7. İlaç Etkileşimleri
Monoaminooksidaz
inhibitörleri,
sempatomimetikler,
haloperidol
ve
sedatif
hipnotiklerle etkileşebileceği tespit edilmiştir (60). Digoksin ile kullanılmaması
gerektiği ve bazı antidepresanlar ile birlikte kullanıldığında, beklenmeyen yan etkiler
görülebileceği belirtilmiştir. Warfarin ile kullanımı INR azalmasına; fenelzin ile
kullanımında insomnia, baş ağrısı, ürkeklik ve mani gibi semptomlara, kumadinin
etkilerini arttırarak kanama problemlerine yol açabileceği; ayrıca morfinin etkisini
azaltacağından morfin ile birlikte kullanılmaması gerektiği bildirilmiştir (61).
40
2.3.3. ASTRAGALUS
2.3.3.1. Genel Bilgiler
Astragalus, Fabaceae familyasından, yetiştiği bölgelere göre farklılaşan, 2000 kadar
türü bulunan otsu ve küçük çalılardır (Şekil 2.10-2.12). Tedavi kültüründe ''Astragalus''
olarak adı geçen bitki, Uzak Doğu'da bilhassa Kore ve Çin'de yetişen Astragalus
membranaceus ve A. mongolicu köklerinden elde edilir (62, 63). Astragalus türlerinin
Türkçe genel adı ''geven'' olarak bilinmektedir. Ülkemizde 450 kadar geven türü
bulunmasına karşılık, tedavide kullanılan türler ülkemizde bulunmaz ve ülkemizde
yetişen türler, içeriğindeki farklı kimyasallar dolayısıyla farklı biyolojik etki
spektrumuna sahiptir (63).
Gevenin gövde veya kökünün üzerinden bıçakla özel olarak yapılan çizgilerden akan
zamka kitre denir. Türkiye'de yetişen sadece birkaç türden (A. kurdicus, microcephalus,
gummifer, aureus, brachycalyx) kitre zamkı (tragacanth) elde edilmekte ve bu üründen
ilaç teknolojisinde yardımcı madde olarak yararlanılmaktadır. A. microcephalus ve A.
gummifer, Türk kitresi ve Anadolu kitresi olarak bilinir (64).
Şekil 2.10. Astragalus membranaceus
Astragalus’un Türkiye’de yetişen 380 türü vardır. Bununla beraber kitre adı verilen
zamk elde edilen türleri şunlardır: A. gummifer (İç ve Güney Anadolu), A. micropteris
(İç ve Kuzey Anadolu), A. micheillianus ve A. microcephalus (İç Anadolu), A. kurdicus
(Doğu ve Güney Anadolu), A. aureus (Doğu ve Kuzey Anadolu). Kitre zamkı bu
türlerin gövdelerinden, kendiliğinden veya temmuz ayında yapılan yaralar sonucu dışarı
sızan ve havada katılaşan müsilajdır. Kitre zamkı çok eskiden beri elde edilmektedir
41
(Ankara- botanik). Tıpta daha çok kullanılan ve hakkındaki araştırmaların en fazla
olduğu Astragalus membranaceous türünün doğal yerleşim alanları, Çin'in kuzey ve
doğu bölgeleriyle Moğolistan ve Kore'dir.
Astragalus türlerinden bazıları şunlardır (65):

Astragalus adsurgens

Astragalus bisulcatus

Astragalus agrestis

Astragalus boeticus

Astragalus alopecuroides

Astragalus canadensis

Astragalus alpinus

Astragalus centralpinus

Astragalus angustifolius

Astragalus christianus

Astragalus arenarius

Astragalus crassicarpus

Astragalus aristatus

Astragalus danicus

Astragalus austriacus

Astragalus depressus

Astragalus baionensis

Astragalus echinus

Astragalus barrii

Astragalus eriocarpus

Astragalus bibullatus

Astragalus glycyphyllos
Şekil 2.11. Astragalus austriacus
Şekil 2.12. Astragalus glycyphyllos
42
2.3.3.2. Tarihçe
A. membranaceus, Çin tıbbında kullanılan tonik bir bitkidir. Çin'deki yöresel adı “huang
ki”dir. Huang, sarı anlamına gelir, hem bitkinin içindeki sarı renge hem de Çinlilere
göre yaşam veren toprağın rengine atıfta bulunur. Geleneksel Çin tıbbında farklı
bitkilerle karışım halinde ve özellikle soğuk algınlığı ve gribe karşı kullanılmaktadır.
Bitkinin yine Çin tıbbında insanın gelişimi, sağlığı ve hastalıklara direnci açısından çok
önemli bir kavram olan bedendeki çi'yi kuvvetlendirici olduğunun kabul edilmesi onu
geleneksel Çin hekimlerinin gözünde çok kıymetli yapmıştır. “Çi” veya Japonca’daki
söylenişiyle “Ki”, geleneksel Çin kültürü ve tıbbının temel kavramlarından biridir.
Çi'nin mevcut olan herşeyde yer alan "hayat gücü" veya "spiritüel enerji" olduğuna
inanılmaktadır. Genellikle "hava" veya "nefes" olarak yabancı dillere aktarılan bu
terimin aslında tam bir karşılığı yoktur. Bitkinin Çince’deki adının "Sarı Lider" oluşu da
bitkinin Çin tıbbında ne denli önemli olduğunun bir başka göstergesidir (64, 65).
Bitkinin Uzak Doğu ülkelerinde yetişiyor olması nedeniyle Avrupa’da fitoterapi
ürünleri arasında pek yer almamakta, buna karşılık Amerika Birleşik Devletleri,
Avusturalya
ve
Kanada'da
tanınmakta
ve
kullanılmaktadır.
Bitkinin
klinik
çalışmalarının büyük bir kısmının Çin'de yapılmış olması nedeniyle, batılı hekimler bu
çalışmalara mesafeli kalmıştır. Diğer taraftan, gerek batılı ve gerek Uzak Doğulu
araştırmacılar tarafından yürütülen deneysel çalışmalar immün parametreler üzerindeki
etkinliğini açık bir şekilde ortaya koymaktadır (66).
2.3.3.3 Etken Maddeler
Saponinler, çeşitli flavonoidler, polisakkaritler, triterpenler, çoklu esmer mineraller,
aminoasitler ve kumarinler içermektedir (67, 68).
2.3.3.4. İmmün Sistem Üzerine Etkileri
Antioksidan bir bitki olan Astragalus’un, hücrelerin yaşamını sürdürmesi ve
çoğalmasını kolaylaştırdığı ortaya konmuştur (67, 69). Astragalus serbest radikallerin
oluşumunu inhibe ettiği, süperoksit dismutazı artırdığı ve lipid peroksidasyonunu
azalttığı tespit edilmiştir. İnterferonun etkilerini potansiyelize ederek bağışıklık
sistemini geliştirdiği in vivo ve in vitro araştırmalarla doğrulanmıştır (68).
Astragalus’un, ayrıca nazal sekresyondaki IgA ve IgG antikor düzeylerini de artırdığı
belirtilmiştir (66, 68).
43
Astragalus’un belirtisiz enfeksiyonlar, yavaş iyileşen yaralar ve genel halsizlik
vakalarında bağışıklık güçlendirici etkiye sahip olduğu, ayrıca grip ve soğuk
algınlığının tedavisinde de etkili olduğu bildirilmiştir (69)
Meme ve akciğer kanseri için kemoterapi ve radyasyon tedavisi sırasında Astragalus
kullanan hastalarda, T-hücre fonksiyonlarının düzenlenmesi ile bağışıklık sistemini
uyardığı ve iyileşme oranlarını arttığına dair kanıtlar bulunmuştur (70, 71).
Yapılan bir in vitro çalışmada, bitkiden izole edilen polisakkaritlerin, blastosist oluşum
evresinde lenfosit ve makrofaj sayısını arttırdığı gözlenmiştir (72). Farelere intravenöz
şekilde uygulanan bitkiden elde edilen polisakkarit fraksiyonunun, siklofosfamidin yol
açtığı immünsüpresyonu tersine çevirdiği gösterilmiştir (73).
Sıcak su ile hazırlanan A. membranaceus kökü ekstresinin kullanımının insanlarda
immünostimulan etki sağladığı belirtilmiştir. 20 gün boyunca, günde 15,6g A.
membranaceus kökü yiyen kişilerde anlamlı bir biçimde serum IgM, IgE ve cAMP
konsantrasyonlarında artış gözlenmiştir. Ayrıca, bu bitkinin, rekombinant interlökin-2
aktivitesini potansiyelize ettiğini gösteren çalışmalar mevcuttur (67, 72).
A. membranaceus’ un dekoksiyonunun, 1-2 hafta boyunca günlük ya da gün aşırı
şeklinde
gastrik
lavaj
yöntemiyle
farelere
uygulanması
sonucu,
farelerin
rediküloendotelyal sistemlerindeki fagositik aktivitenin arttığı rapor edilmiştir (68, 70).
Farenin rediküloendotelyal sistemi karbon parçacıkları enjeksiyonu ile bozulması
sonrası, A. membranaceus dekoksiyonu verilmesi ile fagositik aktivitenin tekrar arttığı
görülmüştür (72, 73).
Araştırmacılar Astragalus özü ile tedavi edilen farelerde mesane kanserinin, bu ürünün
uygulanmadığı farelere kıyasla daha az görüldüğünü rapor etmişlerdir (74). Bir başka
çalışmada Astragalus’un, akciğer kanseri hastalarında tümör ilerleyişini yavaşlattığı
gösterilmiştir (75).
2.3.3.5. Kullanım Şekli
Astragalus’un kuru kökü 1-4 g olmak üzere günde 3 defa, tentürü ise günde 2-3 defa
damla olarak kullanılmaktadır (67).
44
2.3.3.6. Toksisite ve Yan Etkiler
Saptanmış bir teratojenik etkisi bulunmamaktadır, ancak gebelerde gerekmedikçe
kullanılmamalıdır (67).
2.3.3.7. İlaç Etkileşimleri
Hipotansif özelliği dolayısıyla, hipotansif ilaçlarla birlikte kullanıldığında tansiyonun
beklenmeyen şekilde düşmesi söz konusu olabileceği bildirilmiştir. İmmünsupressif
(siklosporin vb.) ilaç kullananların ve otoimmün yetmezlik hastalarının dikkatle
kullanması önerilmektedir (76).
2.3.4. ALLIUM SATIVUM
2.3.4.1. Genel Bilgiler
Allium sativum (Sarımsak), Alliaceae familyasına dahil olan, Allium cinsinden 25-100
cm yükseklikte, yeşilimsi beyaz veya pembe çiçekli, otsu kök, gövde, yaprak, diş ve
çiçek kısımlarından meydana gelen soğanlı bir kültür bitkisidir (Şekil 2.13)(77, 78).
Şekil 2.13. Allium sativum
Sarımsağın en iyi kaliteye sahip olanı, germanyum ve selenyum bakımından zengin
topraklarda yetişeni olup, bitkinin ekonomik üretimi büyük miktarlarda deniz
ikliminden kara iklimine geçiş bölgelerinde yapılır. Türkiye’de doğal olarak yetişen 160
Allium türü bulunur (78, 79).
45
2.3.4.2. Tarihçe
Vatanı Orta ve Batı Asya stepleri olan A. sativum, çok eski kültür bitkileri arasında yer
almaktadır. A. sativum ile ilgili M.Ö. 1500’lü yıllara ait Mısır belgelerinde, kalp
hastalıklarında,
başağrısı
ve
tümör
tedavisinde
yararlanıldığına
dair
bilgiler
bulunmaktadır (80).
Tıbbi özellikleri binlerce yıldır bilinen bu bitkinin, Orta Çağ’da bilhassa salgın
hastalıklar (kolera, veba) ile mücadelede kullanıldığı ve hekimlerin bulaşıcı
hastalıklardan korunmak için yüzlerine taktıkları maskeyi sarımsak usaresi ile ıslattığı
bilinmektedir. Rus askerlerine İkinci Dünya Savaşı sırasında yara enfeksiyonlarını
önlemek için yaranın üzerine ezilmiş sarımsak konulduğu ve ayrıca Afrika’da amipli
dizanteri tedavisinde kullanıldığı bildirilmiştir (81).
Modern antibiyotiklerin bulunmasıyla A. sativum, enfeksiyon mücadelesindeki eski
değerini kaybetmişse de, boğaz enfeksiyonlarının tedavisinde penisilinden daha değerli
olduğu bildirilmiştir. Geleneksel doğu tıbbında A. sativum, değişik formlarda ve hemen
tüm enfeksiyonların tedavisinde kullanılmıştır. A. sativum suyunun tifoda ve menenjitte,
buharının boğmacada, fitillerinin mantar enfeksiyonlarında ve çorbasının zatürrede
kullanıldığı bilinmektedir (78, 81).
2.3.4.3. Etken Maddeler
Sarımsak 200’den fazla kimyasal bileşik içermekte olup bunların en önemlileri, kükürt
ihtiva eden bileşiklerden (alicin, alliin ve ajoene) oluşan uçucu yağlar, enzimler (alinaz,
peroksidaz ve mirasinaz), karbonhidratlar (sakaroz, glikoz), mineraller, aminoasitler, A,
B1, B2, Niasin ve C vitaminleridir. Keskin kokusunu veren allil sülfit; kükürtlü ve eterli
yağlardan oluşmuştur (80, 81). Bu bileşik, kükürtlü bir aminoasit olan alliinin, alliinaz
ile parçalanarak allicini vermesi; allicinin de su buharı veya su karşısında alil disülfüre
dönüşmesi sonucu meydana gelir. Türk sarımsakları % 0.4 oranında alliin, alicin ve
uçucu yağ taşımaktadır (82). Allium sativum’un kimyasal içeriği Tablo 2.3’de
gösterilmiştir (79).
46
Tablo 2.3. Allium sativum’un kimyasal içeriği
Fitokimyasallar
Nutrientler
 Allicin
 Kalsiyum
 Beta-carotene
 Folat
 Alliin
 Demir
 Beta-sitosterol
 Magnezyum
 Caffeic acid
 Manganez
 Chlorogenic acid
 Fosfor
 Diallyl disulfide
 Potasyum
 Ferulic acid
 Selenyum
 Geraniol
 Çinko
 Kaempferol
 Vitamin B1 (Thiamine)
 Linalool
 Vitamin B2 (Riboflavin)
 Oleanolic acid
 Vitamin C
 P-coumaric acid
 Vitamin B3 (Niacin)
 Phloroglucinol
 Phytic acid
 Quercetin
 Rutin
 S-Allyl cysteine
 Saponin
 Sinapic acid
 Stigmasterol
47
2.3.4.4. İmmün Sistem Üzerine Etkileri
A. sativum, bünyesindeki 200’ü aşkın kimyasal maddeyle insan vücudunu büyük oranda
koruma kapasitesine sahip bir bitkidir. A. sativum, immün sistemin etkinliğini artıran kükürt
ihtiva eden aminoasitler ve diğer bileşiklerce zengindir. Sarımsağın antibakteriyel, antifungal,
antiparaziter, antitümör etkileri yanı sıra kan basıncını, kan şekerini ve kolesterolü düşürmek,
karaciğeri korumak gibi etkileri de bilinmektedir (83). Bunun yanı sıra grip, nezle, ses
kısıklığı, astım, öksürük, bronşit, bademcik enfeksiyonu, romatizma gibi rahatsızlıklarda
iyileştirici etkisi olduğu ve terlemeyi artırarak ateş düşürülmesine yardımcı olduğu
bilinmektedir (78).
Günümüzde
A.
sativum;
immünstimülan,
antihipertansif,
antilipidemik,
antikanser,
antibakteriyel, antitrombosit etkileri nedeniyle dünyada en yaygın kullanılan 12 bitki arasında
yer almaktadır (82).
Yapılan çalışmalarda A. sativum’un, makrofajların etkinliğini artırarak immün sistemi
güçlendirdiği tespit edilmiştir. Ayrıca A. sativum’un toksik maddelerin vücut dışına atılmasını
kolaylaştırdığı bildirilmiştir. Sarımsağın immün sistemi güçlendirici etkisi, özellikle AIDS ve
metisilin dirençli Staphylococcus aureus enfeksiyonları gibi tedavisi zor durumlarda daha da
önem kazanmıştır (83-85).
A. sativum’un, Helicobacter pylori, Escherichia coli, Lactobacillus casei gibi gram negatif
bakteriler ile bazı gram pozitif bakterilere karşı antibakteriyel etki göterdiği ve bu etkinin
içindeki allicinden kaynaklandığı in vitro çalışmalarla gösterilmiştir (84). A. sativum’un
antibiyotik özellikleri bilim adamlarınca incelemekte ve buharını teneffüs etmek de dahil her
türlü şekilde kullanımı denenmektedir. Ruslar tarafından 18.yüzyıldan itibaren boğmaca ve
grip tedavisinde kullanılmış, antibiyotik özellikleri Pasteur tarafından bilimsel olarak
ispatlanmıştır (83).
A. sativum kükürt ihtiva eden bileşiklerin yanı sıra, içindeki quersetin ve siyanidin gibi
biyoflavonoidlerin de enfeksiyonların önlenmesinde büyük değeri olduğu bulunmuştur. A.
sativum’daki allistatin I ve allistatin II etken maddelerinin, stafilokok ve E. coli bakterilerine
karşı inhibitör etkili olduğu ortaya konmuştur (86). Sarımsağın allisin bileşiklerinden
kaynaklanan ve antibiyotiğe dirençli bazı mikroorganizmalara karşı bile etkili olan
antimikrobiyal özelliği, standart tıbbi uygulamalar için değerlendirilmesi gerektiğini
göstermektedir (84).
48
Ülkemizde sarımsak geleneksel olarak taze lapa halinde yara üzerine yara iyileştirici olarak
kullanılmaktadır. Bunun için bir miktar sarımsak havanda ezilip sıkılarak elde edilen eksrenin
1 gr’ına 10 gr su ilavesi ile yara ve apselerin tedavisinde kullanılmıştır (87).
Yapılan in vitro çalışmalarda A. sativum’un, influenza B ve herpex simplex virüslerine karşı
etkili olduğu gösterilmiştir. A. sativum’un, konağın savunma kabiliyetini güçlendirerek
mikroorganizmalara karşı etkili olduğu savunulmuştur (88).
Fungistatik olarak allisin ihtiva eden A. sativum’un, Candida ve Aspergillus türleri ile
Cryptococcus neoformans gibi mantarlara karşı antifungal etkisinin olduğu gösterilmiştir.
Kriptokokkal menenjit enfeksiyonuna karşı intravenöz A. sativum ekstraktının uygulandığı bir
çalışmada, tedavide toksik etkili antifungal olan Amphotericin B standart uygulamasına
kıyasla daha etkili olduğu ve ayrıca A. sativum’un toksik etkilerinin olmadığı bildirilmiştir
(83). Fungal enfeksiyonların tedavisi güç olup, bu amaçla kullanılan ilaçlar genellikle
toksiktir ve son yıllarda antifungal ilaçlara karşı direnç gelişmektedir. Bu nedenle A.
sativum’un antifungal etkileri önem arz etmekte olup, mantar enfeksiyonlarının tedavisinde
kullanılabilirliği açısından daha fazla bilimsel çalışmalara ihtiyaç vardır.
Sarımsak halk arasında kurt düşürücü olarak hem ülkemizde hem de uzak doğu ülkelerinde
kullanılmaktadır. Harris ve arkadaşları, çiğ sarımsağın ve içeriğinin antigiardial aktiviteye
sahip olduğunu ve sarımsağın bu etkisini allicinin diallyl disulfid ve allyl mercaptana
parçalanarak gösterdiğini bildirmişlerdir (84). Ayrıca sarımsakta bulunan allyl alkol ve
dimetil disulfidin sırasıyla 0.007 mg/ml ve 0.2 mg/ml konsantrasyonlarda strongyloideslere
etkili olduğu gösterilmiştir. Soffar ve Mokhtar, Giardia lamblia ile enfekte 26 çocuğa, 100 ml
suda 5 ml kuru sarımsak ekstraksiyonunu yemeklerden iki saat önce günde iki kez ve üç gün
süreyle vermişler, 36 saat içinde tüm klinik semptomların azaldığını, sağaltımın başlamasının
üçüncü gününde dışkı incelemesinde parazitlerin elimine edildiğini bildirmişlerdir (87).
Özçelik ve arkadaşları, sarımsak özütünü % 50 ve % 12,5 mg/ml konsantrasyonlarda 5, 10,
20, 30. dakikalarda 4-7 mm çapındaki kız veziküllere uygulamışlar ve %50 mg/ml
konsantrasyonlarda protoskolekslere 15. dakikada, 25 mg/ml konsantrasyonda 20.dakikada,
12.5 mg/ml konsatrasyonda 30. dakikada tam etkili olduğunu bulmuşlardır (78). Yapılan diğer
çalışmalarda, sarımsağın çiğ veya kuru eksraksiyonlarının Culex cinsi sivrisinek larvalarına
karşı % 90 toksik olduğu bildirilmiştir (88). Halk arasında ise kurt düşürücü olarak
kullanılmakta ve olumlu neticeler alındığı bildirilmektedir (80).
49
Deneysel kanser oluşturma modellerinde A. sativum türevi olan allyl sülfidin, kolon, akciğer
ve cilt kanserlerinde inhibitor rolü olduğu belirlenmiştir (82). Shirin ve arkadaşları, A.
sativum’dan elde edilen S-Allylmercaptocysteine’in tümör hücrelerinde inhibitör rolü
olduğunu, hücreleri M fazında durdurduğunu ve apoptozisi indüklediğini tespit etmişlerdir
(81). Yine A. sativum’un MDA-MB-435 meme kanseri hücrelerini mitoz düzeyinde
durdurduğu, proapoptotik BH3-only protein BimEL’i fosforilleyerek apoptozisi artırdığı
gösterilmiştir (83). Keiss ve arkadaşlarının A. sativum’un NF-kB’yi inhibe ederek
antienflamatuar etkili olduğunu gösterdikleri çalışmalarında, doğada kendiliğinden yetişen
yabani sarımsak türlerinin (A. sivasicum, A. dictyoprosum, A. nevsheriensis ve A.
scorodoprosum) antineoplastik aktiviteleri de test edilmiş, A. sivasicum’da yüksek düzeyde
olmak üzere antineoplastik aktivite tespit edilmiştir (84).
Ulusal Kanser Enstitüsü tarafından yapılan bir çalışmada, Çin ve İtalya’da yaşayan ve çok
fazla miktarda sarımsak tüketen kişilerin, mide kanserine karşı belli düzeyde korunmaya sahip
olduğu gösterilmiştir (87). Sarımsak gibi allium grubu sebzelerin yüksek ve düşük miktarlarda
tüketildiği bölgeler arasında kanser oranları bakımından büyük farklılıklar görüldüğü, yüksek
tüketildiği alanlarda yaşayanlarda, bu tip ürünlerin çok az veya hiç tüketilmediği alanlarda
yaşayanlara kıyasla mide kanseri gelişme riskinin yarıdan daha az olduğu bildirilmiştir.
Sarımsağın anti-kanser özelliklerinin mekanizması tam anlaşılamamış olmakla beraber,
muhtemelen sindirim sistemindeki güçlü kanserojenler olarak kabul edilen nitrozaminleri
bloke etme kabiliyetinden kaynaklandığı savunulmaktadır. Yapılan araştırmalar sarımsağın,
akciğer, özefagus, mide, kolon ve rektum kanserlerine neden olan kanserojenlere karşı canlı
dokularda koruma sağladığını açıkça ortaya koymuştur (88).
Özellikle son 10-15 yıl içerisinde sık kullanılan bir kelime haline gelen antioksidan terimi,
vücudumuzun hücrelerini zarar verme potansiyeline sahip oksidasyon ajanlarına veya serbest
radikallere karşı korumaya yardımcı olan C, E ve A vitaminleri, beta karoten, bioflavonoidler
ve selenyum gibi maddeleri kapsamaktadır. Sarımsağın içerisinde de bir antioksidan olan
sülfihidril bol miktarda bulunmakta, ancak çiğ sarımsak bu etkiyi göstermemekte, hatta
istenmeyen kısmi bir oksidan etkiye sahip bulunmaktadır. Sarımsak, radyasyona karşı da bir
koruma sağladığından, serbest radikallerin zararının azaltılmasına yardımcı olmakta, bu
beyanda kanser ve erken yaşlanma gibi dejeneratif hastalıkların gelişme riskini de önemli
düzeyde azaltabilmektedir. Sarımsak ayrıca hücreleri serbest radikallerin zararından
korumaya yardımcı olan sistein, glutamin, izolösin ve metionin gibi aminoasitleri de ihtiva
50
etmektedir. Sarımsağın bu antioksidan özelliğini hasadından sonra altı ay kadar muhafaza
ettiği belirlenmiştir (83).
2.3.4.5. Kullanım Şekli
Sarımsak çiğ olarak tüketilebileceği gibi, hapları, kapsülleri ve ekstratları da bulunmaktadır
(85). Sarımsağın etkili olabilmesi için çiğ olarak tüketilmesi gerektiği bildirilmesine rağmen,
bazı araştırıcılar pişirilmiş ve çeşitli beklemiş ekstre ve yağlarının serbest radikallere ve
enfeksiyonlara karşı çiğ sarımsaktan daha iyi koruma sağlayabileceğini ileri sürmektedirler
(86).
Taze olarak 5g drog/gün, kuru halde 2g drog/gün olarak tüketilmesi önerilmektedir (79).
2.3.4.6. Toksisite ve Yan Etkiler
Sarımsağın aşırı tüketiminin bazı yan etkileri olabilir. Sarımsağın yapısında yüksek oranda
kükürt bileşikleri bulunması bir takım alerjik reaksiyonlara neden olabilir. Aşırı miktarlarda
çiğ sarımsak tüketimi, sindirim sırasında bağırsak gazlarının oluşumuna ve bağırsaklarda
normal floranın zarar görmesine neden olabilir. (78) Ayrıca hipoglisemi, midede yanma,
bulantı, kusma, diyare gibi çeşitli yan etkiler de görülebilir.
2.3.4.7. İlaç Etkileşimleri
Antikoagülan (aspirin, varfarin, heparin gibi), antiplatelet ve nonsteroidal antiinflamatuar
ilaçlarla etkileşime girerek, kanama riskini arttırabilmektedir. Ayrıca böbrek hastalarının
sarımsak kullanmaları uygun görülmemektedir (88).
2.3.5. UNCARIA TOMENTOSA
2.3.5.1. Genel Bilgiler
Uncaria tomentosa, Rubiaceae familyasına ait bir bitkidir (Şekil 2.14). Orta ve Güney
Amerika'nın pek çok ülkesinde özellikle yağmur ormanlarında yabani olarak yetişir. Bu bitki,
yağmur ormanlarındaki yüksek ağaçlara tırmanan ince uzun bir gövdesi üzerinde bulunan ve
ağaçlara tutunmasını sağlayan tırnaksı çıkıntıları kedi pençesini andırdığından “Cat’s claw
(kedi pençesi)” adını almıştır (Şekil 2.15) (89).
51
Şekil 2.14. Uncaria tomentosa
2.3.5.2. Tarihçe
Peru’da ve yağmur ormanlarının zor doğal koşullarında yaşayan yerli kabilelerin, yaralanmış,
genel durumu zayıflamış savaşçılarını daha çabuk iyileştirmek veya yaşlılarda kanser ve
eklem hastalıklarını tedavi etmek amacıyla, kabile doktorları tarafından kaynatılıp, karanlıkta
bekletildikten sonra suyunun törenle içirildiği yerel bir bitkidir (90). 2000 yıldır Güney
Amerika’da antitümör, antiromatizmal ve immünstimülan amaçlarla yaygın olarak
kullanılmıştır. Bazen 100 metreden daha yükseğe tırmanan bu bitki, Güney Amerika’daki
yaygın kullanımı nedeni ile batılıların dikkatini çekmiştir (91). Bu bitkinin batılıların dikkatini
çekmesi, Don Luis adında bir yaşlı çiftçinin akciğer kanserini iyileştirmesi üzerine olmuştur.
Avusturya’daki akrabaları Don Luis’in kanseri yendiğini öğrenince Avusturya’da Innsbruck
Üniversitesi, Almanya’da Münih Üniversitesi, İngiltere’de Huntington Araştırma Merkezi,
İsveç’de Lund Üniversitesi, ayrıca Macaristan ve İtalya’da birkaç üniversite bu bitki ve klinik
etkinliği üzerinde araştırmalar yapmıştır. Amerika’da 1988 yılından bu yana Uncaria üzerinde
çalışan Dr. Davis, bitkiyi kolit, hemoroid gibi kalınbarsak hastalıklarının tedavisinde başarı ile
kullanmış ve 1988-1992 yılları arasında tedavi ettiği 150 hastada başarılı sonuçlar almıştır
(92).
52
Şekil 2.15. Uncaria tomentosa bitkisinin tırnaksı çıkıntıları
2.3.5.3. Etken Maddeler
U. tomentosa, tüm dünyada değişik hastalıklar üzerindeki şaşırtıcı iyileştirici etkisiyle pek çok
araştırmanın konusu olmuştur. Son çalışmalar, U. tomentosa’nın immün sistemi ve sindirim
sistemini güçlendiren özellikte maddelere sahip olduğunu, özellikle immün sistemi
düzenlemeye yönelik etkilerinden içerdiği alkoloidlerin sorumlu olduğunu göstermiştir (93).
Ancak bu konuda yeterli veri bulunmamaktadır.
2.3.5.4. İmmün Sistem Üzerine Etkileri
Güney Amerika' da özellikle ağrı ve enflamasyon tedavisinde başarılı olduğu bilinmektedir.
Yapılan çalışmalarda in vitro olarak, lipopolisakkarit ile uyarılmış iNOS ekspresyonunu,
nitrat oluşumunu, hücre ölümünü, PGE2 ve TNF alfa üretimini baskılarken, IL-1 ve IL-6 gibi
sitokinlerin salınımını arttırdığı gösterilmiştir. Ayrıca, immün sistem üzerine etkilerini, hem
lökositlerin etkinliğini artırarak hem de antikor cevabını güçlendirerek ortaya koyduğu açığa
çıkarılmıştır. U. tomentosa’nın tansiyon düşürücü ve beyin kan dolaşımını düzenleyici etkileri
de bulunmaktadır Laboratuar çalışmalarında kan basıncını düşürerek kalp krizi riskini
azaltabildiği kanıtlanmıştır (94-98).
Halk arasında AIDS seyrindeki viral ve bakteriyel enfeksiyonlar, kronik viral enfeksiyonlar,
kanser,
radyasyon
hasarının
engellenmesi
ve
enflamatuar
olayların
tedavisinde
kullanılmaktadır. Kanser üzerine etkili olduğu ileri sürülmekle birlikte bu konuda yeterli
bilimsel veri yoktur. Bazı laboratuar çalışmalarında lösemi, meme kanseri hücreleri gibi
çeşitli kanser hücrelerini öldürdüğü, in vitro olarak insan meme kanseri hücreleri üzerinde
dozla beraber artan antiproliferatif etkileri olduğu ve meme kanseri hücrelerinde östrojenin
53
bağlandığı bölgeleri azalttığı gösterilmiş olmasına rağmen, insanlarda kullanımı üzerine
araştırmalar yeterli değildir (99).
Lamm ve arkadaşları tarafından yapılan bir çalışmada, U. tomentosa’nın antikor cevabına
etkisi araştırılmış, zatürre aşısı yapılmadan 30 gün önce U. tomentosa kullanmaya başlayan
grupta aşı ile elde edilen antikor cevabının kontrol grubuna göre daha uzun süreli olduğu
görülmüştür (100). Winkler ve arkadaşları, ekstrenin doza bağımlı olarak IFN- salınımını
modüle ederek, immünobiyokimyasal olayları düzenlediğini ve böylece immünregülatör rol
oynayabileceğini bildirmişlerdir. Sheng ve arkadaşları ise, insan lösemi hücre dizileri
üzerinde baskılayıcı rol oynadığını laboratuar deneylerinde göstermişlerdir. Yine aynı
araştırmacılar, fareler üzerinde yaptıkları çalışmalarında, kemoterapi ile azalan beyaz
kürelerin sayısını kısa zamanda yükselttiğini ortaya koymuşlardır (93, 94).
2.3.5.5. Kullanım Şekli
Bu konuda bilimsel veri elde edilememiştir.
2.3.5.6. Toksisite ve Yan Etkiler
Önemli bir yan etki bildirilmemiştir.
2.3.5.7. İlaç Etkileşimleri
Tansiyon
düşürücü
ilaçların
etkisini
arttırabileceği
için
birlikte
kullanılmaması
önerilmektedir. Gebelerde, emzirenlerde ve 3 yaş altındaki çocuklarda kullanılmamalıdır (95,
101).
2.3.6. PELARGONIUM SIDOIDES
2.3.6.1. Genel Bilgiler
Pelargonium sidoides (Güney Afrika sardunyası), Geraniaceae familyasından, Güney
Afrika'ya özgü olup, tıpta sıkça kullanılan bir bitki türüdür. Ülkemizde benzer bitkiler
‘sardunya, ıtır’ gibi isimlerle bilinmektedir.
P. sidoides, derin kırmızı çiçeklere ve kalp şeklinde yapraklara sahiptir (Şekil 2.16). Afrika
Sardunyası’nın ekilmesini takiben, köklerinden tıbbi bir ekstre elde etmek amacıyla
toplanmasına kadar, yaklaşık 3-5 yıllık bir süre gerekmektedir (102).
Günümüzde,
“Umca”
adıyla
piyasaya
sürülen
ilaçların
hammaddesini
oluşturur.
“Umckaloabo” terimi Zulu dilinden gelmektedir. “UmKhulkane” (solunum enfeksiyonları) ve
“uHlabo” (göğüs ağrısı) kelimelerinden türetilmiştir (102, 103).
54
Şekil 2.16. Pelargonium sidoides
2.3.6.2. Tarihçe
Bitkinin kökü, uzun yıllar boyunca Güney Afrika’da halk ilacı olarak kullanılmıştır (104). Bu
bitkisel ilacın tedaviye giriş şekli, halk ilacı olarak kullanılan bitkilerin yeni ilaç
geliştirmedeki önemini göstermesi bakımından son derece önemlidir. Şöyle ki; Charles
Stevens adında bir hastanın 1897 yılında tüberküloza yakalanması üzerine hekimler, bu
hastaya tedavisi için iklim koşullarının farklı olduğu bir yere gitmesini tavsiye etmişlerdir.
Bunun üzerine Stevens, Güney Afrika’ya gitmeye karar verip burada hastalığı ile ilgili
araştırmalar yapmış ve Basuto kabilesinden bir şifacı ile tanışmıştır. Şifacının vermiş olduğu
P. sidoides köklerinin su ile kaynatılmasıyla hazırlanan ilacı içerek kullanan ve tamamen
iyileşen Stevens, İngiltere’ye döndüğünde öğrendiği bu tedavi şeklini kendi adıyla (Steven’s
method) özdeştirerek, tüberkülozlu hastalar üzerinde uygulamaya başlamıştır. Stevens ilacını,
1920 yılından başlayarak dokuz yıl boyunca 800 hasta üzerinde denemiş ve elde ettiği çarpıcı
sonuçları 1930 yılında yayınlamıştır (105).
1972 yılında araştırmacılar, P. sidoides köklerinin kimyasal birleşenlerini keşfetmiş ve
araştırma ilerledikçe verimi mükemmel hale getirecek özel bir ekstraksiyon yöntemi
geliştirmişlerdir. Üç yaşındaki bitkilerin köklerinde optimal aktif bileşen olduğu tespit
edilmiş, bu gelişmelerden sonra P. sidoides köklerinin etanollü ekstresi Avrupa’da sık sık
tüberküloz tedavisinde kullanılmaya başlanmıştır. Bu ekstre yaklaşık 20 yıl daha Avrupa'da
bu alanda popüler olarak kullanılmış, ancak sonrasında üretim maliyetlerini düşüren sentetik
ilaçların keşfedilmesi ve popülerleşmesi sonucu, Avrupalı ilaç araştırmacıları tarafından
yeniden fark edilip, klinik çalışmalarla üstün etkinliği yeniden keşfedilinceye kadar
55
unutulmuştur. P. sidoides, günümüzde başta Almanya olmak üzere toplam 36 farklı ülkede
soğuk algınlığı ve solunum yolu hastalıklarının tedavisinde kullanılmaktadır (106).
2.3.6.3. Etken Maddeler
Bu bitkisel ilacın bileşiminde, düşük konsantrasyonlarda 7-hidroksikumarin türevleri, fenolik
maddeler, protein, mineral ve proantosiyanidin tipi tanenler bulunmaktadır (107).
2.3.6.4. İmmün Sistem Üzerine Etkileri
Yapılan araştırmalar sonucu, P. sidoides’ in multifonksiyonel etkisi tespit edilmiştir (106,
107). Bitkinin immünstimulan etkisi klinik çalışmalarla kanıtlanmıştır (108). Yapılan bir invitro çalışmada, makrofajların fagasitoz sonrası parçalanmalarına karşı hücre koruyucu
özellikte olduğu ve nötrofilik granülositlerden antimikrobiyal peptidlerin (defensin) salınımını
arttırdığı sonucuna ulaşılmıştır (106, 108).
Bir başka araştırmada P. sidoides’ in tümör-nekroz faktör ve nitrik oksit salımına, IFN-
sentezini ve doğal öldürücü hücrelerin aktivesini arttırmasına bağlı olarak immünstimülan
olarak etki gösterdiği gösterilmiştir. Ayrıca makrofajların fagasitozunu arttırdığı tespit
edilmiştir (109).
Bitkinin köklerinden hazırlanan damla, “Umckaloabo” ismiyle son yıllarda Avrupa’da
özellikle Almanya’da akut bronşit, tonsilit, farenjit ve sinüzit gibi solunum yolu
enfeksiyonlarının tedavisi amacıyla yoğun bir şekilde kullanılmaktadır. P. sidoides kök
ekstresinin, bağışıklık sistemini uyararak solunum yolu enfeksiyonlarının tedavisinde etkili
olduğu düşünülmüş, daha sonra yapılan çalışmalarda P. sidoides kök ekstresinde, bulunan
bileşiklerin, bağışıklık sisteminin uyarılmasında rol oynayan bazı hücre ve hormonların
salgılanmasını arttırdığı belirlenmiştir (107).
2008 yılında yapılan analizde, üst solunum yolları enfeksiyonlarında bitkinin sulu ekstresinin
etki ve güvenilirliği, 3800 hastada kontrollü çift-kör çalışma ve 5400 hastada ise çok
merkezli, girişimsel, açık etiket özellikli çalışmalar ile kanıtlanmıştır (110).
P. sidoides’ in sulu ekstresinin soğuk algınlığındaki etkisi, randomize, plasebo kontrollü
olarak test edilmiş ve 7 günlük çalışma sonunda, semptomların plasebo grubuna göre anlamlı
bir biçimde azaldığı ya da bittiği yapılan bir başka çalışmada ortaya konmuştur (111).
2.3.6.5. Kullanım Şekli
P.sidoides kök ekstresinin; yetişkinler ve 12 yaşından büyük çoçuklar için günde 3 defa, 2030 damla, 7-10 gün boyunca; 6-12 yaş aralığındaki çoçuklar için günde 3 defa, 10-20 damla,
56
7-10 gün boyunca; 6 yaşından küçük çocuklar için günde 3 defa, 5-10 damla, 7-10 gün
boyunca kullanımı tavsiye edilmektedir (112).
2.3.6.6. Toksisite ve Yan Etkiler
Kanama eğiliminin yüksek olduğu hastalarda, ağır karaciğer ve böbrek rahatsızlıkları
olanlarda kullanılmamalıdır. Yeterli bilgi bulunmadığı için gebelik ve emzirme dönemlerinde
de kullanılmaması önerilmektedir (113).
2.3.6.7. İlaç Etkileşimleri
Kumarin türevleri ile birlikte kullanılması durumunda, kan pıhtılaşmasını engelleyici etkide
bir artış meydana gelebilir(113).
2.3.7. VISCUM ALBUM
2.3.7.1. Genel Bilgiler
Ülkemizde bir tür ve bu türe ait 3 alt tür ile temsil edilen Viscum L. cinsi Loranthaceae
familyasına dahil olup genellikle köknar, çam gibi iğne yapraklı ağaçların, ahlat, alıç, armut,
ayva, elma, kayısı gibi meyve ağaçlarının, çitlembik, gürgen, ıhlamur, kavak gibi kışın
yapraklarını döken ağaçların veya çalıların üzerinde yetişen yan-parazit bir çalıdır (114).
Kışın yaprak dökmediği için yaprağı dökülmüş ağaçlarda kolaylıkla görülür, 30-100 cm
çapında kümeler şeklindedir (Şekil 2.17) (115).
‘Viscum album’ ismi, Latince olarak meyvelerinin yapışkan, viskoz ve beyaz olmasından
dolayı verilmiştir (Şekil 2.18). Bitkiye Türkçe olarak ‘Ökse otu’ isminin verilmesi, kuşları
yakalamak amacıyla "ökse" yapımında kullanım şeklinden dolayıdır (116).
V. album’ un, dünyada, tropikal ve ılıman bölgelerde yayılmış 36 cins ve 1400 kadar türü
bilinmektedir. V. album, Mart-Nisan aylarında veya Eylül-Ekim aylarında toplanır. Meyveleri
ayıklanarak atılır, yaprak ve sapı kurutularak muhafaza edilir. Tentürü yapılacak ise taze
olarak işlenir, ampuller için ise özel olarak ekstraktı hazırlanır.
V. album, bir taraftan ağaçlarda meydana getirdiği artım ve kalite kaybı ile ekonomik zarara
neden olmakta, diğer taraftan tıbbi bitkiler kapsamında eczacılıkta insan sağlığına ve yem
bitkisi olarak da hayvancılığa hizmet etmektedir. V. album, Erzurum, Artvin yörelerimizde
yaygın olup, hayvanlar için süt artırıcı ve besleyici olduğundan geçmiş yıllarda köylüler
tarafından toplandığı bu nedenle de aşırı çoğalma göstermediği bilinmektedir (117).
57
Şekil 2.17. Viscum album
2.3.7.2. Tarihçe
V. album, yüzyıllardır tedavi amaçlı kullanılan bir bitkidir. V. album özü bundan 90 yıl kadar
önce ilk kez İsviçre'de kanser tedavisi için kullanıma girmiştir. 1985’den günümüze kadar
50’nin üzerinde büyük çaplı klinik araştırma ve tedavi denemesi yapılmıştır. Fransa'da V.
album’ un 1682 yılında sara hastalığının tedavisinde kullanıldığı belirtilmektedir (118).
Türkiye, Bulgaristan, Arnavutluk, Bosna-Hersek ve Türkistan en yaygın olarak yetiştiği
ülkelerdir. 20. asrın başında kansere karşı kullanılmaya başlanması ile birlikte Almanya,
Fransa ve İsviçre tarafından özel olarak yetiştirilmeye başlanmıştır (115, 119).
Şekil 2.18. Viscum album meyvesi
2.3.7.3. Etken Maddeler
58
V. album; lektin, viskotoksin, poliholozit, oz ve türevleri, fenilpropan, lignan, fenolik asit ve
flavonoit içermektedir (119).
2.3.7.4. İmmün Sistem Üzerine Etkileri
V. album'un kurutulmuş meyve ve yapraklı dallarının, immunstimülan, konstipasyon önleyici,
diüretik, emetik ve hipotansif etkilerinin olduğu yapılan araştırmalarla tespit edilmiştir. Çeşitli
ekstraktlarının vazodilatör ve sedatif etkilere sahip olduğu bildirilmiştir. Ayrıca şiddetli baş
ağrısı, baş dönmesi ve nörolojik rahatsızlıklarda, damar tıkanıklığı, gonore, ülser, romatizma
ağrıları ve eklem iltihabı gibi hastalıklarda kullanılmaktadır (120).
V. album eksraktlarının, doğal öldürücü hücreler ve nötrofillerin sayısını ve aktivitesini
artırarak fagositozu aktive ettiği ve immün sistemi güçlendirdiği in vitro çalışmalarla
gösterilmiş, V. album’un tedaviye eklenmesinin hasta yararına sonuçlanacağı savunulmuştur
(121).
Literatürde V. album’un, kanser ve AIDS tedavisinde yoğun olarak kullanıldığı
görülmektedir. V. album’dan elde edilen Iscador ilacının, HIV pozitif 40 kişi üzerindeki
denemelerinde, hem anti-HIV ve hem de immünmodülatör etkiye sahip olduğu ortaya
konmuştur. Komisyon E’ ye (228nolu 05.12.1984 tarihli) göre, kanserli organların cerrahi
rezeksiyonundan sonra tedavide kullanılabilir. Bu konuda yapılan çalışmalarda, erken teşhis
edilen ve radyoterapi ve kemoterapi alan 884 farklı kanser hastasında, kanserli organların
ameliyatla alınmasından sonra ökse lektini, subkutan, intradermal veya intravenöz olarak
haftada 2-3 defa ve süresi hastanın durumuna göre 3-12 ay olmak üzere tedaviye eklenmiş,
sonuçta hastaların normal günlük yaşama döndükleri, ağrı ve yakınmalarının büyük oranda
yok olduğu rapor edilmiştir. Ökse lektininin, immün sistemini kuvvetlendirdiği, bunu
fagositleri aktive ederek ve interferonların salınımını arttırarak sağladığı tespit edilmiştir (120,
121).
Leroi ve arkadaşları, 1963-1977 yılları arasında 547 meme ameliyatı olan bayanlarda tedaviye
ökse lektini eklenmesinin etkilerini araştırdıkları çalışmalarında, bir grubu hem konvansiyonel
ilaçlarla hem de ökse lektini ile tedavi ederken, ikinci gruba sadece konvansiyonel tedavi
uygulamışlardır. İzlem sonunda, birinci gruptaki hastaların normal günlük yaşamlarını daha
rahat sürdürdüklerini ve yaşam sürelerinin daha uzun olduğunu rapor etmişlerdir (121).
V. album’un alkaloit fraksiyonlarının, in vitro ve in vivo deneylerle antitümör aktivitesi tespit
edilmiştir (122). V. album’un içerdiği viskotoksinlerin de sitotoksik aktiviteden sorumlu
bileşikler olduğu, tümör hücrelerindeki sitolitik etkilerinin, disülfür gruplarıyla hücre
59
membran fosfolipitlerinin etkileşiminden kaynaklandığı bildirilmiştir (120-122). V. album'un
içerdiği bir diğer etken madde olan poliholozitlerin de, kansere karşı etkili olduğu
bilinmektedir. V. album meyvelerinin sulu ekstresinden, asidik arabinogalaktan yapısında
visik asit izole edilmiş ve bu poliholozitin gösterdiği antitümör aktivite immünolojik olarak
araştırılmıştır. Bu maddenin, in vitro insan granülosit testinde, fagositik aktiviteyi arttırdığı; in
vivo fare karbonklerens testinde, klerens oranında bir artış meydana getirdiği gösterilmiştir
(123).
2002 yılında Almanya'da yapılan bir çalışmada, V. album’dan elde edilen kimyasal maddeler
16 farklı tümör hücresi üzerinde denenmiş ve çalışılan hiçbir kanser türünde tümör ilerletici
etkiye rastlanmamıştır. Hatta 7 tümör türünde, tümörün ilerlemesini % 30 - % 70 oranında
yavaşlattığı, 3 tümör türünde ise antitümör etkisi gösterdiği bildirilmiştir (120, 122).
Güney Doğu Anadolu Bölgesi'nde V. album meyvelerin yakı sakızı ile ezilmesi sonucu elde
edilen karışım, yakı halinde romatizma ağrılarının giderilmesinde kullanılmaktadır. Ezilmiş
meyveleri ise, çıban üzerine konarak çıbanın açılması ve cerahatin dışarı çıkması
sağlanmaktadır (119).
Yapılan çalışmalarda V. album’un parazitik enfeksiyonlara karşı koruyucu olduğu ve bu
etkiden içeriğinde bulunan alkaloitler ve azotlu bileşiklerin sorumlu olduğu tespit edilmiştir
(123).
2.3.7.5 Kullanım Şekli
V. album; çay, damla, ekstre, kapsül, tentür ve ampül şeklinde kullanılmaktadır.
Kanser tedavisinde ampullerdeki ekstre, subkutan, intradermal veya intravenöz olarak
kullanılmaktadır. Çünkü ökse ekstresindeki lektinler, viskotoksinler ve polisakkaritler ağız
yoluyla alındığında bağırsaklar tarafından absorbe edilmeyip dışarı atılmaktadır (124).
2.3.7.6. Toksisite ve Yan Etkileri
Ökse otunun çay, damla, kapsül şeklinde ağız yoluyla alınan praparatlarında hiçbir yan etki
bildirilmemiştir ancak, subkutan, intradermal veya intravenöz uygulamalarda alerji
yapabileceğinden, düşük dozda başlanıp yavaş yavaş doz arttırılması önerilmektedir (125).
2.3.7.7. İlaç Etkileşimleri
V. album, agglutinin-1 akciğer kanseri hücre kültüründe doksorubisin, cisplatin ve
paclitaxelinin sitotoksik etkinliğini attırdığı bildirilmiştir (124, 125).
60
3. SONUÇ
İmmün sistemin düzenlenmesinin; son yıllarda stres, ultraviole ışınlara maruziyet,
uykusuzluk, organ nakilleri ve kanser vakalarındaki artış gibi faktörlere bağlı olarak artan
önemi ve kimyasal ilaçların olumsuz özelliklerinin belirgin bir biçimde ortaya çıkması
dolayısıyla halk arasında yüzyıllardır tedavi amaçlı kullanılan bitkisel kaynakların
popülaritesi giderek artmaktadır.
Bu çalışmada önemi her geçen gün artan “immünmodülasyon” kavramına değinilmiş ve
“Bitkisel İmmünmodülatörler” olarak Echinacea spp., Ginseng spp., Astragalus spp., Allium
sativum, Uncaria tomentosa, Pelargonium sidoides, Viscum album bitkileri, tarihteki
kullanımları, biyolojik etkileri, yan etkileri, ilaç etkileşimleri gibi özellikleri açısından
bilimsel olarak incelenmiş ve konu ile ilgili bilimsel çalışmalar derlenmiştir. Bu bitkilerin
61
çeşitli ekstrelerinin antimikrobiyal, antitümoral, immünstimülan etkileri üzerinde önemli
veriler kaydedilmiştir.
Sonuç olarak, öncelikle halk arasında kullanılan bitkisel kaynaklar üzerinde yeterli çalışmalar
yapılmalı, var olan bilgiler güncellenmeli ve geliştirilmeli, elde edilen veriler klinik
çalışmalarla desteklenmelidir.
KAYNAKLAR
1. Harvey R, Champe P. Lippincott's Illustrated Reviews: Microbiology. Çeviri: Anğ Ö. ed.
Lippincott Mikrobiyoloji 1.baskı Nobel kitabevi 2006; s: 98-103.
2. Levinson W. Medical Microbiology and Immunology. Çeviri: Özgünen T. ed. Tıbbi
Mikrobiyoloji ve İmmünoloji 8.baskı. Güneş kitabevi 2006; s: 383-392.
3. Ergüven S. İmmünoloji, Hacettepe-Taş Kitapçılık, Ankara 1995; s: 103-105.
4. http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0mm%C3%BCn_sistem.
5. Mayer M.USC School of Medicine. Microbiology and Immunology On-Line Textbook, Gene
2006; s: 37-43.
6. Bilgehan H. Temel Mikrobiyoloji ve Bağışıklık Bilimi. Barış Yayınları, İzmir 2005; s: 285359.
7. Yenugu S, Hamil K, Birse C. Antibacterial properties of the sperm-binding proteins and
peptides of human epididymis 2 (HE2) family; salt sensitivity, structural dependence and their
interaction with outer and cytoplasmic membranes of Escherichia coli. J Altern Complement Med
2003; 8: 73-83.
8. Gorbach S. Lactic acid bacteria and human health, 1990; s:37–41.
9. http://www.aof.anadolu.edu.tr/kitap/EHSM//1213/unite10.
10. Hill L, Embil J. Vaginitis: current microbiologic and clinical concepts, 1986; s: 321-331.
11. Szeto CC, Gillespie KM, Mathienson PW. Levamisole induces interleukin-18 and shifts
type1/type 2 cytokine balance. Immunology 2000; 100: 217-224.
12. Delves PJ, Martin SJ. Roitt’s Essential Immunology. Çeviri: Ilıman N. ed. Roitt’s Temel
İmmünoloji 11. baskı. Atlas Kitabevi 2008; s:56-72.
13. Özbal Y. Temel İmmünoloji, Nobel Tıp Kitabevi, Ankara 2000; s:134-140.
14. http://pathmicro.med.sc.edu/ghaffar/innate.htm.
62
15. http://pathmicro.med.sc.edu/bowers/immune%20cells.htm.
http://pathmicro.med.sc.edu/mayer/antigens2000.htm.
16. http://www.biltek.tubitak.gov.tr/ bdergi/yeniufuk/icerik/bagisiklik.pdf.
17. Kayaalp O. Rasyonel Tedavi Yönünden Tıbbi Farmakoloji. Hacettepe-Tas Kitapçılık, 2005; s:
231-248.
18. Dökmeci G. Farmakoloji (Kısaltılmıs Temel Bilgiler). Nobel Tıp Kitabevleri, Ankara, 2000; s:
386-98.
19. Trevor AJ, Katzung BG, Masters S. Çeviri: Prof. Dr. Melih Altan. Katzung & Trevor's
Farmakoloji Examination & Board Review, Nobel Tıp Kitabevi, Ankara, 2005; s: 276-290.
20. Sun A, Wang JT, Chia JS, Chiang CP. Levamisole can modulate the serum tumor necrosis
factor-alfa
s in patients with recurrent aphtous ulcerations. J Oral Pathol Med 2006; 35:
111-116.
21. Kimball ES, Craig R, Schneider M, Carolyn F, Christina C. Levamisole causes differential
cytokine expression by elicited mouse peritoneal macrophage. J Leukocyte Biol 1992; 52: 349356.
22. Uçar A. Farmakoloji, Atlas, Ankara, 2001; s:157-180.
23. Yılmaz C. Farmakoloji, Tusem, Tıbbi Yayıncılık, Ankara, 2009; s:200-247.
24. Süzer Ö. Süzer Farmakoloji, Klinisyen Yayınevi, Ankara, 2005; s: 196-213
25. Bökesoy TA, Çakıcı G, Melli M. TFD Farmakoloji Ders Kitabı. Gazi Kitapevi, Ankara, 2000;
s: 321-357.
26. Mat A. Echınacea Türleri, Bitkisel Glaç Hammaddeleri Toplantısı Bildiriler, Eskisehir, Mayıs
2002.
27. Karamanoğlu K. Farmasötik Botanik Ders Kitabı, Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Yayınları, Ankara, 1977; s: 63-78
28. Hobbs C. Echinacea, a literature review, HerbalGram 30, 1994; s: 33-48.
29. Mazza G. Oomah B. Herbs, Botanicals and Teas, Technomic Pub.Co.Inc., Lancaster, Basel,
2000; s: 45-73.
30. Boon H. Smith M. The Botanical Pharmacy, Quarry Health Book, Canada 1999; s: 103-113.
31. Blumenthal M. Goldberg A. Brinckmann J. (Eds), Herbal Medicine, Expanded Comission E
Monographs, American Botanical Council, USA 2000; s: 88-102.
32. http://documents.anadolu.edu.tr/bihat/e-kitap/khcbaserpdf.pdf.
63
33. Currier L. Miller C. The effect of immunization with killed tumor cells, with/without feeding
of Echinacea purpurea in an erythroleukemic mouse model. J Altern Complement Med 2000; 8:
49-58.
34. Mullins RJ. Echinacea associated anaphylaxis. Med J Aust 1998:168-171.
35. Gallo M, Sarkar M, Au W, Pietrzak K, Comas B, Smith M, Jaeger TV, Einarson A, Koren G.
Pregnancy outcome following gestational exposure to Echinacea: A prospective controlled study.
Arch Int Med 2000: 3141-3143.
36. Bowes W. Pregnancy outcome following gestational exposure to Echinacea: A prospective
controlled study. Obstet Gynecol Surv 2001: 395-396.
37. Melchart D, Walther E, Linde K, Brandmaier R, Lersch C. Echinacea roots extracts for the
prevention of upper respiratory tract infections: A double-blind, placebo-controlled randımized
trial. Arch Fam Med 1998; 7: 541-545.
38. Grimm W, Müller H. A randomized controlled trial of the effect of fluid extract of Echinacea
purpurea on the incidence and severity of colds and respiratory infections. Amer J Med 1999;
106: 38-43.
39. Lindenmuth G, Lindenmuth E. The efficacy of Echinacea compound herbal tea preparation on
the severity and duration of upper respiratory and flu symptoms: a randomized, double-blind
placebo controlled study. J Altern Complement Med 2000; 6: 330-334.
40. Schulten B, Bulitta M, Ballering-Brühl B. Efficacy of Echinacea purpurea in patients with a
common cold. A placebo-controlled, randomized, double-blind clinical trial. ArzneimittelForschung 2001; 51: 563-568.
41. Barrett B, Vohmann M, Calabrese C. Echinacea for upper respiratory infection, J Fam Pract
1999; 48: 58-63.
42. Giles J, Palat C, Chien S. Evaluation of Echinacea for treatment of the common cold,
Pharmacotherapy 2000; 20: 69-76.
43. Melchart D at all. Echinacea for preventing and treating the common cold. Cochrane Database
Syst Rev 2000.
44. http://www.genrise.com.tr/pages/pdf/genrise_el_kitabi.pdf.
45. http://tr.wikipedia.org/wiki/Echinacea
46. http://www.turkurolojidergisi.com/sayilar/7/421-428.pdf.
47. Çubukçu B. ve ark. Fitoterapi, İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi, İstanbul 2001; s: 116.
64
48.
Baytop T. Türkçe Bitki Adlan Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Yayın No:578, Türk
Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1994; s:33
49. Robbers JE, Tyler VE. Tyler’s Herbs of Choice: The Therapeutic Use of Phytomedicinals,
Haworth Herbal Pres 1999; 33: 13-15
50. Asano K, Takahashi T, Miyashita M. Effect of Eleuthrococcus senticosus on human physical
working capasity. Planta Medica 1986; 52:175-176.
51. Wu S, Hua ZJ, Xiao YL, et al. Effect of gingsenopolypeptide on the 3H-TdR integration of
human blood lymphocyte. Chin Med, 1991; 104, 39-40.
52. Scaglione F, at al. Immunomodulatory effects of two extracts of Panax ginseng C.A. Meyer.
Drugs Exp Clin Res, 1990; 16: 537-542.
53. Moyad MA, et al. Prevention and treatment of erectile dysfunction using lifestyle changes and
dietary supplements: What works and what is worthless, part II Urol Clin N Am 31. 2004; 7: 259273.
54. Cho YK, Sung H, Lee HJ, et al. Long-term intake of Korean Red Ginseng in HIV-1-infected
patients: Development of resistance mutation to zidovudine is delayed. Int Immunopharmacol
2001; 1: 1295-1305.
55. Andrade E, et al. Study of the efficacy of Korean Red Ginseng in the treatment of erectile
dysfunction. Asian J Androl, 2007; 3: 241-244.
56. http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/24/1094/13047.pdf.
57. Siegel RK. Ginseng abuse syndrome problems with the panacea. JAMA, 1979; 28: 1614-1615.
58. http://www.ankemdernegi.org.tr/ANKEMJOURNALPDF/ANKEM_18_2_134_136.pdf
59. http://www.bioprodownloads.com/pdf/Ginseng.pdf.
60. http://www.ttb.org.tr/STED/sted0805/titoterapi.pdf.
61. Leung A, Foster S. Encyclopedia of common natural ingredients used in food, drugs, and
cosmetics, 2nd ed 1996, New York
62. Yesilada E. Astragalus membranaceus kökleri, İmmünomodülatör etkili bir Uzak Dogu ilacı.
Fitomed-Türkiye 2008; 2: 45-46.
63. Karamanoğlu K. Farmasötik Botanik Ders Kitabı, Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Yayınları, Ankara, 1977; s: 103-119
64. http://tr.wikipedia.org/wiki/Astragalus.
65
65. Jellin JM, Gregory PJ, Batz F, et al. Pharmacist’s Letter/Prescriber’s Letter Natural Medicines
th
Comprehensive Database. 4 ed. Stockton, CA: Therapeutic Research Facility 2002; s: 103-105.
66. WHO
monographs
on
selected
medicinal
plants.
WHO
website.
Available
at:
http://www.who.int/medicines/library/trm/medicinalplants/monographs.shtml , 2003.
67. McKenna DJ, Hughes K, Jones K. Astragalus. Altern Ther Health Med 2002; 34: 134-140.
68. Sinclair S. Chinese Herbs: A Clinical Review of Astragalus, Ligusticum and Schizandrae
2003; 19: 99-115.
69. European pharmacopoeia, 3rd ed. Strasbourg, Council of Europe, 1997.
70. Bombardelli E, Pozzi R. Polysaccharides with immunomodulating properties from Astragalus
membranaceus. Europe patent, 1991; 14: 278.
71. Chu DT, Wong WL, Mavligit GM. Immunotherapy with Chinese medicinal herbs II. Reversal
of cyclophosphamide-induced immune suppression by administration of fractionated Astragalus
membranaceus in vivo. Journal of clinical laboratory immunology 1988; 26: 125–129.
72. Institute of Basic Medical Sciences, The Chinese Academy of Medical Sciences. Immunity
parameters and blood cAMP changes in normal persons after ingestion of Radix Astragali. Chung
hua i hsueh t’sa chih 1979; 6: 31–34.
73. Chang HM, But PPH, eds. Pharmacology and applications of Chinese materia medica, Vol. 2.
World Scientific Publishing 1987.
74. Morazzoni P, Bombardelli E. Astragalus membranaceus Bge. Milan, Indena, 1994.
75. Yamamoto H, Mizutani T, Nomura H. Studies on the mutagenicity of crude drug extracts. I.
Yakugaku zasshi 1982; 33: 596–601.
76. Abdullah TH, Kirkpatrick DV, Carter J. Enhancement of natural killer cell activity in AIDS
with garlic. Deutsche Zeitschrift Onkol, 1989; 2: 52-53.
77. http://tr.wikipedia.org/wiki/Allium_sativum.
78. Çubukçu B. ve ark. Fitoterapi, İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi, İstanbul 2001; s: 93.
79. Biedermann B. Garlic a "secret miracle of God"? Schweiz Rundsch Med Prax 1995; 1: 7-10.
80. www.nutraceutical.com/educate/pdf/garlic.pdf.
81. Baytop T, 1999. Türkiye’de Bitkilerle Tedavi. Nobel Tıp Kitabevi, İstanbul.
82. Kütevin Z, Türkeş T, 1987. Sebzecilik ve Genel Sebze Tarımı Prensipleri ve Pratik Sebzecilik
Yöntemleri. İnkilap Kitabevi, İstanbul, 1999; s: 70-71.
66
83. O'Hara MA, Kiefer D, Farrell K, Kemper K. A review of 12 commonly used medicinal herbs.
Arch Fam Med 1998; 9: 523-536.
84. Edwards QT, Colquist S, Maradiegue A. What's cooking with garlic: is this complementary
and alternative medicine for hypertension? J Am Acad Nurse Pract 2005; 7: 381-385.
85. Ahsan M, Islam SN. Garlic: a broad spectrum antibacterial agent effective against common
pathogenic bacteria. Fitoterapi 1996; 67 (4): 374-376.
86. Weber ND, Andersen DO, North JA. In vitro virucidal effects of Allium sativum extract and
compounds. Planta Med 1992; 58: 417-423.
87. Soffar SA, Mokhtar GM. Evaluation of the antiparasitic effect of aqueous garlic (Allium
sativum) extract in hymenolepiasis nana and giardiasis. J Egypt Soc Parasitol 1991; 21 (2):497502.
88. http://www.all-natural.com/catsclaw.html.
89. http://www.rain-tree.com/catclaw.htm.
90. Steinberg, Phillip N. Uncaria Tomentosa (Cat's Claw) a Wondrous Herb from the Peruvian
Rain Forest, Townsend Letter for Doctors 1994; 3:90-93.
91. Phillip N. Uncaria Tomentosa ('Cat's Claw'): Wonder Herb from the Amazon,Herb Quarterly
1995; 6: 88-103.
92. Phillip N. Cat's Claw Update (Uncaria Tomentosa): That Wondrous Herb from the Peruvian
Rain Forest, Townsend Letter for Doctors 1995; 15: 114-120.
93. Julian M.D. "Take Una de Gato for All-Around Immunity, Health & Healing 1995; 10: 29-45.
94. Don D.C. Cat's Claw, New Editions Health World 1995; 18: 140-145.
95. Ken C.N. Cat's Claw: Healing Herb From the Amazon, Health Store News 1996; 6: 73-90.
96. Blumenthal M. Una de Gato (Cat's Claw): Rain Forest Herb Gets Scientific and Industry
Attention, Whole Foods Magazine 1995 43: 140-142.
97. Wagner H, et al. The Alkaloids of Uncaria tomentosa and Their Phagocytosis-stimulating
Action. Planta Med 1995; 19: 419-423.
98. Jones K. Cat’s Claw: Healing Vine of Peru. Seattle: Sylvan Press; 1995; s: 48-49.
99.
Lamm S, Sheng Y, Pero RW. Persistent response to pneumococcal vaccine in individuals
supplemented with a novel water soluble extract of Uncaria tomentosa, C Med 100 Phytomedicine
2001; 10: 267-274.
100. Aquino R, et al. New Polyhydroxylated Triterpenes from Uncaria tomentosa. J Nat Prod
1990; 9: 559-564.
67
101. Kolodziej H, Schulz V. EPs 7630: From traditional application to modern phytodrug.
Deutsche Apotheker Zeitung 2003; 4: 55-64.
102. http://tr.wikipedia.org/wiki/Pelargonium_sidoides.
103. Conrad A, Hansmann C, Engels I, et al. Extract of Pelargonium sidoides (EPs7630)
improves phagocytosis, oxidative burst, and intracellular killing of human peripheral blood
phagocytes in vitro. Phytomedicine 2007; 9: 146-151.
104. Timmer A, Günther J, Rücker G. Pelargonium sidoides extract for acute respiratory
infections (Review). Cochrane Database Syst Rev 2008.
105. Matthys H, Heger M. Treatment of acute bronchitis with a liquid herbal drug preparation
from Pelargonium sidoides (EPs 7630): a randomized, double-blind, placebo-controlled,
multicenter study. Current Med Res Opinion 2007; 6:323–331.
106. Matthys H, Kamin W, Heger M. Pelargonium sidoides preparation (EPs 7630) in the
treatment of acute bronchitis in adults and children. Phytomedicine 2007; 8: 69-73.
107. Agbabiaka TB, Guo R, Ernst E. Pelargonium sidoides for acute bronchitis: A systematic
review and meta-analysis. Phytomedicine 2008; 12: 178-185.
108. Van der Walt JJA, Vorster PJ. Pelargoniums of Southern Africa. Capetown, South Africa:
Kirstenbosch National Botanic Gardens 1988; 15: 119-212.
109. Neugebauer P, Mickenhagen A, Walger M. A new approach to pharmacological effects of
ciliary beat frequency in cell cultures exemplary measurements under Pleargonium sidoides
extract (EPs 7630). Phytomedicine 2005; 8: 46-51.
110. Koch E, Wohn C. Pelargonium sidoides root extract EPs 7630 stimulates release
antimicrobial peptides from neutrophile granulocytes in human whole blood. Planta Medica 2007;
23: 846.
111. Bereznoy V, Wassmer G, Heger M. Efficacy of extract of Pelargonium sidoides in children
with acute non–group a beta-hemolytic streptococcus tonsillopharyngitis: a randomized, doubleblind, placebo-controlled trial. Altern Ther Health Med 2003; 11: 68-79.
112. Haidvogl M, Heger M. Treatment effect and safety of EPs 7630-solution in acute bronchitis
in childhood: Report of a multicenter observational study. Phytomedicine. 2007; 14: 60-64.
113. Gölse J. Precis de Matière Medicale, G. Doin & Cie, Paris 1955.
114. Zeybek N. Farmasötik Botanik, Kapalı Tohumlu Bitkiler (Angiospermae) Sistematiği ve
Önemli Maddeleri, Ege Üniv. Ecz. Fak, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir 1985; s:119-135.
68
115. Baytop T. Türkçe Bitki Adlan Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Yayın No:578, Türk
Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1994; s:90-94.
116. www.science.siu.edu.
117. Maier G, Fiebig HH. Absence of tumor growth stimulation in a panel of 16 human tumor
cell lines by mistletoe extracts in vitro, Institute of Experimental Oncology, Oncotest GmbH,
79108 Freiburg 2002; 4: 273-279.
118. Baytop T. Türkiye’de Bitkiler ile Tedavi, Sanal Matbacılık, İstanbul 1984; s:203-204.
119. Bussing A, Azhari T, Schweizer K. Viscum album L exracts reduce sister chromatid
exchanges in cultured peripheral blood mononuclear cells, Planta Med 1994; 16: 336-341.
120. Khwaja T, Dias B, Pentecost S. Recent Studies on the Anticancer Activities of Mistletoe
(Viscum album L.) and Its Alkaloids, Oncology 1986; 43: 42-50.
121. Luther P, Becker H. Characterization of Cytotoxic Proteins from Mistletoe (Viscum album
L.). Cancer Lett 1990 51: 103-108.
122. Kuttan G, Vasudevan M, Kuttan R. Effect of a Preparation from Viscum album on Tumor
Development In Vitro and In Vivo Mice, J. Ethnopharmacol 1990 29: 35-41.
123. Gonda R, Tomoda M, Shimizu N. Characterization of an Acidic Polysaccharide from the
Seeds of Malva verticillata Stimulating the Phagocytic Activity of Cells of the RES, Planta Med
1990; 56: 73-76.
124. Wagner H, Jordan E. An Immunologically Active Arabinogalactan from Viscum album
"Berries". Phytohemistry 1988; 27: 2511-2517.
ÖZGEÇMİŞ
Merve AYYARKIN, 15 Ocak 1987 Ereğli/KONYA doğumludur. İlköğrenimini Celal Atik
İlköğretim Okulu, Cumhuriyet İlköğretim Okulu ve Özel Ergin İlköğretim Okulu’nda
sürdürdü. Lise eğitimini Yozgat Şehitler Fen Lisesi’nde tamamladıktan sonra, 2005 yılında
Erciyes Üniversitesi Mustafa Kılıçer Eczacılık Fakültesi’ni kazandı ve 2010 yılında mezun
oldu.
Merve AYYARKIN
Medrese Mah. Çamlık Cad.
69
Merve Apt. 5/13
Yozgat/ MERKEZ
Tel: 0 534 562 20 03
e-mail : eczmrv@hotmail.com