geçiş ekonomilerinde ekonomik büyüme ve dış finansman

GEÇİŞ EKONOMİLERİNDE EKONOMİK
1
BÜYÜME VE DIŞ FİNANSMAN
Harun BAL
Çukurova ve Kırgız-Türk Manas Üniversitesi, İ.İ.B.F. İktisat Bölümü
1. Giriş
1990’lı yıllarla birlikte iktisat literatürüne giren bir kavram olarak “Geçiş
Ekonomileri” üzeri araştırmalar giderek artarken, bu ekonomilerin makro ekonomik
performansları arası farklılıkların araştırılması son yıllarla birlikte özel bir ilgi sahası
haline gelmiştir. Başlangıçta geçiş sürecinin sorunları ve piyasa ekonomisine dönüşüm
için yapılması gereken reformlar üzerine yoğunlaşan çalışmalar da bu çerçevede son
yıllarla birlikte sözkonusu ülkelerin büyüme performansları arası farklılıkların nedenleri
üzerinde yoğunlaşma göstermeye başlamıştır. Gerçektende geçiş ekonomileri büyüme
trendleri arasında önemli farklılıklar vardır. Bu durumun sebepleri kuşkusuz pek çoktur.
Ancak, bunlar arasında bazı faktörler ön plana çıkarılmaktadır. Çalışmamız farklılıkların
boyutlarını irdelemekte ve buna neden olan faktörlerden dış finansmanların rolünü analiz
etmekte olup, büyüme farklılıklarının gerisindeki önemli bir faktör olarak dış
finansmanların seviyesi, içeriği ve dış finansman akışlarının geçiş ekonomileri arası
farklılaşmasının nedenlerini sorgulamaktadır.
2. Geçiş Ekonomilerinin Büyüme Performansları
Geçiş ekonomileri terimi iktisat literatürüne 1980’lerin sonundan itibaren girmiştir.
Halen de devam eden bir süreci ifade etmek üzere 25 ülke ekonomisini (bazı Orta ve
Doğu Avrupa ülkeleri, Baltık ülkeleri ve Eski Sovyetler Birliği üyesi ülkeleri-BDT-),
tanımlamak üzere kullanılmaktadır. Sözkonusu ekonomiler için geçiş sürecinin içeriği
başlıca dört alanda yoğunlaşmaktadır. Bunlar (IMF, 2000); Liberalizasyon, makro
ekonomik stabilizasyon, yeniden yapılanma ve özelleştirme ile yasal ve kurumsal
reformlardır. Tüm geçiş ekonomileri bu süreçleri izledikleri geçiş stratejisine bağlı
olarak çeşitli boyut ve hızlarda hayata geçirmişlerdir. Kuşkusuz bu sürecin en önemli
halkalarından birisi Tablo 1’den de görüleceği üzere geçiş ekonomilerinin başlangıçta
üretim ve gelir seviyelerinde görülen şok gerilemelerdir.
Ekonomik yapılardaki bu genel çöküş 1990’lı yılların ikinci yarısına kadar devam
etmiş ve ancak bu tarihlerden sonra sözkonusu ekonomilerde farklı oranlarda olmak
üzere yeniden bir üretim artışı yaşanmaya başlanabilmiştir. Üretim artışlarının yeniden
başlamasına rağmen, halihazırdaki üretim düzeyleri genel olarak pek çok geçiş
ekonomisi için 1990 öncesi değerlerin oldukça gerisinde veya biraz üstündedir. Grafik
1’den görüleceği üzere Geçiş ekonomilerinin üçte iki civarındaki bir bölümündeki
üretim seviyesi 1990 yılındaki seviyeye halen geri dönememiştir.
1 Bu çalışma, Kommersiyalık Enstitüsünün 21-25 Mayıs 2003 tarihleri arasında Celal-Abad
Kırgızistan’da “Türk Cumhuriyetleri ve Topluluklarının Sovyetler Sonrası Sosyo-Ekonomik Değişme ve
Gelişmeleri” konulu uluslararası sempozyumda sunulan “Geçiş Ekonomilerinin Büyüme Performansı
Üzerinde Dış Finansmanın Rolü” başlıklı bildirinin yenilenmesi-geliştirilmesi ile elde edilmiştir.
156
GEÇİŞ EKONOMİLERİNDE EKONOMİK
BÜYÜME VE DIŞ FİNANSMAN
Tablo1: Geçiş Ekonomilerinde 1991-2003* Döneminde GSYİH’nın Gelişimi (%)
Albania
Armenia
Azerbajan
Belarus
Bulgaria
Croatia
Czech R.
Estonia
Georgia
Hungary
Kazakhs.
Kyrgyz R.
Latvia
Lithuania
Macedon
Moldova
Poland
Romania
Rusian F.
Slovak R.
Slovenia
Tajikistan
Turkmen.
Ukraine
Uzbekst.
1991
-27.5
-11.7
-0.7
-1.2
-8.4
-21.1
-11.6
-8.0
-21.1
-11.9
-11.0
-7.9
-10.4
-5.7
1.6
-16.0
-7.0
-12.9
-5.0
-14.6
-8.9
-7.1
-4.7
-8.4
-0.5
1992
-7.2
-41.8
-22.6
-9.6
-7.3
-11.7
-1.9
-21.2
-44.9
-3.1
-5.3
-13.9
-34.9
-21.3
-6.6
-29.1
2.6
-8.8
-14.5
-6.7
-5.4
-29.0
-5.3
-9.7
-11.2
1993
1994
9.6
9.4
-8.8
5.4
-23.1
-19.7
-7.6
-11.7
-1.5
1.8
-8.0
5.9
0.6
2.7
-8.4
-2.0
-29.3
-10.4
-0.6
2.9
-9.2
-12.6
-15.5
-20.1
-14.9
0.6
-16.2
-9.8
-7.5
-1.8
-1.2
-30.9
3.8
5.2
1.5
3.9
-8.7
-12.6
-3.7
5.2
2.8
5.3
-16.4
-21.3
-10.0
-17.3
-14.2
-22.9
-2.3
-5.2
1995
8.9
6.9
-11.8
-10.4
2.9
6.8
6.4
4.3
2.6
1.5
-8.2
-5.4
-0.8
3.3
-1.1
-1.4
7.0
7.1
-4.1
6.5
4.1
-12.4
-7.2
-12.2
-0.9
1996
9.1
5.9
1.3
2.8
-9.4
5.9
4.8
3.9
11.2
1.3
0.5
7.1
3.3
4.7
1.2
-5.9
6.0
3.9
-3.4
5.8
3.5
-16.7
-6.7
-10.0
1.7
1997
-7.0
3.3
5.8
11.4
-5.6
6.8
-1.3
9.8
10.6
4.6
1.7
9.9
8.6
7.3
1.4
1.6
6.8
-6.1
0.9
5.6
4.6
1.7
-11.3
-3.0
5.2
1998
7.9
7.3
10.0
8.4
4.0
2.5
-1.0
4.6
2.9
4.9
-1.9
2.1
3.9
5.1
3.4
-6.5
4.8
-5.4
-4.9
4.0
3.8
5.3
7.0
-1.9
4.3
1999
7.3
3.3
7.4
3.4
2.3
-0.4
0.5
-0.6
3.0
4.2
2.7
3.7
1.1
-3.9
4.3
-3.4
4.1
-1.2
5.4
1.3
5.2
3.7
17.0
-0.2
4.3
2000
7.8
6.0
11.1
5.8
5.4
3.7
3.3
7.1
1.8
5.2
9.8
5.4
6.8
3.8
4.5
2.1
4.0
1.8
9.0
2.2
4.6
8.3
17.6
5.8
3.8
2001
6.5
9.6
9.9
4.1
4.0
4.1
3.3
5.0
4.5
3.8
13.2
5.3
7.6
5.9
-4.1
6.1
1.0
5.3
5.0
3.3
3.0
10.2
20.5
9.1
4.5
2002
4.7
12.9
10.6
4.7
4.8
5.2
2.0
6.0
5.6
3.3
9.5
-0.5
6.1
6.7
0.7
7.2
1.4
4.9
4.3
4.4
3.2
9.1
5.1
4.8
4.2
Kaynak: İnternational Financial Statistics, 2003 ve EBRD Transition Report 2003. (*) Tahmin
Grafik 1: Geçiş Ülkelerinde GSYİH'nın Gelişimi (1990:100)
350
300
250
200
150
100
50
Albania
Armenia
Belarus
Bulgaria
Czech Republic
Georgia
Hungary
Kazakhstan
Kyrgyz Republic
Latvia
Lithuania
Moldova
Poland
Romania
Russian Federation
Slovak Republic
Slovenia
Tajikistan
Ukraine
Uzbekistan
Croatia
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
1993
1992
1991
1990
0
2003
6.0
9.0
9.4
4.0
4.5
4.2
3.0
4.5
8.0
3.0
9.0
5.2
6.5
6.0
3.0
5.5
3.0
4.2
6.2
3.8
2.3
8.0
9.7
5.5
0.5
SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ
157
Fischer ve Sahay (2000)’e göre de üretim düzeyi 1989:100 olarak baz alındığında
geçiş ekonomilerinin en yüksek performansına sahip Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri için
bu değer 1999 yılında ortalama olarak 92 olurken, BDT ülkelerinde ise sadece 56.5’e
karşılık gelmektedir. Bu veriler geçiş ekonomilerinin büyüme performansındaki hem
düşüşleri hemde, ülkeler arası büyüme performansındaki farklılıkları ortaya koymaktadır.
Üretim düzeylerinde bazı ülkeler hariç genel bir gerileme sözkonusudur. Sınırlı sayidaki
geçiş ekonomisinde ise üretim düzeyi başlangıç degerlerin üstündedir. Ayrıca ülkeler
arasında çok önemli farklılıklar bulunmaktadır. Baz yılı farklılığının ortaya koyduğu
sıralama değişiklikleri ihmal edilirse, en başarılı ülkeler olarak Polonya, Slovenya, Çek
Cumhuriyeti, Macaristan, Hırvatistan, Estonya ve Litvanya gibi bazı Orta ve Doğu
Avrupa ülkeleri ile bazı Baltık ülkeleri olmakta iken, en zayıf performans gösteren ülkeler
ise BDT-CIS ülkeleri olmaktadır.
Ülkeler arası farklılıklar bir tarafa bırakılırsa genel olarak geçiş ekonomilerinin 20.
yüzyılın en dramatik ekonomik gerilemelerine maruz kaldıkları ifade edilebilir. Nitekim
1929 krizinde ABD ekonomisi (ve krizin etkilediği diğer büyük ekonomiler) benzeri bir
daralma sürecine girmişti ve 1929: 100 kabul edildiğinde GSYİH değerleri sonraki
yıllarda sırasıyla 1930’da:91, 1931’de:84, 1932’de:73, 1933’de:71, 1934’de:77, 1935’de:83,
1936’da:95, 1937’de:99, 1938’de:95 ve nihayet 1939 yılında ise:102 değerine ulaşabilmişti
(0ECD, 2003). Grafik 1’den izleneceği üzere geçiş ülkelerinin üçte ikisi civarındaki bir
bölümü halen 1990 seviyesinin oldukça gerilerindedir. 1929 krizinin aksine lokal
kalmasıyla batı dünyasına pek yansımayan ve Dünya ekonomisinin pek fazla
bilinmeyen sadece bir bölümünü ilgilendirmesinden dolayı da dikkatleri çekmeyen bir
gelişmesi olarak geçiş sürecindeki bu ülkelerin şok ekonomik gerilemeleri kitlesel
fakirlik, işsizlik ve bunun sonucu gelişmelere maruz kalmışlardır. Bu süreç günümüzde
atlatılmış gibi gözükmesine karşın, aslında halen de devam etmektedir.
3. Büyüme Performanslarında Görülen Farklılıkların Nedenleri
Geçiş ülkelerinin büyüme performanslarındaki başlangıç dönem şok gerilemelerin
pek çok sebebi vardır. Genel kabul gören en önemli sebep, BDT ülkeleri bağlamında,
SSCB döneminde üye ülkelerin birbirlerine son derece bağımlı bir üretim yapısının
merkezi planlama tarafından tesis edilmesiydi. Bu bağımlılık birliğin dağılmasıyla birlikte
üretim zincirlerinin aniden kırılmasına neden olmuştur (Koichuev, 2001, 2002). Diğer
geçiş ekonomileri de bu sürece farklı fakat benzer boyutlarda iştirak etmişlerdir. Bu
faktörün yanı sıra şu faktörlerde önemlidir; Sosyalist dönemdeki misyon üretimi (askeri
üretim gibi) olarak ifade edilen gereksiz üretimlerin yeni dönemde durması, ölçek
ekonomileri çerçevesinde kurulan sanayi tesislerinin üretimlerine ihtiyacın ve sürdürülme
imkanlarının ortadan kalkması, reel ücretlerdeki şok gerilemeler ve çeşitli sebeplerle
oluşan kitlesel göçler, siyasi askeri gerilimler çerçevesinde beşeri sermaye kayıpları,
Teknolojinin eskimesi ve var olanlarında geçiş sürecinde yağmalanması, çalınması gibi
sorunlar, girişimci insan gücünün yokluğu, özel sektör ve özel sermaye gibi yapıların
yokluğu, rekabet ve özel mülkiyet gibi kavramlara alışık olmayan bir demoğrafik yapı,
piyasa koşulları konusunda tecrübesizlikler, başta devlet alımlarının durması olmak üzere
çeşitli sebeplerle gerek iç gerekse dış talep seviyelerinde görülen şok gerilemelerin üretimi
vurması, parasal çerçevenin sorunları ve başlangıç dönemlerindeki hiper enflasyon
tecrübeleri, bankacılık ve diger finansal sistem sorunları, döviz problemleri, özelleştirme
yöntemlerdeki başarısızlıklar, altyapının eskimişliği ve bakım faaliyetlerinin durması,
merkezi otoritenin başarısızlıkları, kurumsal ve kukuksal altyapı problemleri.
158
GEÇİŞ EKONOMİLERİNDE EKONOMİK
BÜYÜME VE DIŞ FİNANSMAN
Geçiş ekonomilerinin büyüme hızları arasında farklılık yaratan faktörler de bu
çerçevede çeşitlilik arz etmiştir denilebilir. Şans faktörünün geçiş dönemi büyüme
performansları için inandırıcı bir açıklama olmadığı açıktır. Şu ana kadar çok açık olarak
anlaşılan gerçeklerden birisi geçiş ülkeleri arasındaki geçiş döneminin başlangıcındaki çok
ileri düzeydeki kurumsal, jeopolitik ve kültürel benzerliklere rağmen, geçişin
başlamasından bu yana çok farklı yönlerde ilerlemiş olduklarıdır. Bu farklılıklar her
şeyden önce uygulanan politikaların bir sonucu olmuştur. Bu ülkelerden bazılarında
geçişin kısa, diğer bazılarında ise uzun yıllar sürmesinin en önemli nedenlerinden birisi
izlenen geçiş stratejisi kaynaklıdır (Balcılar, 2002: 101; Kolodko, 2000). Geçiş
aşamasının başlamasından hemen önce geçiş ekonomileri kendi içlerinde piyasa
ekonomileriyle şu anda olduğundan çok daha fazla benzerliğe sahipti. Bundan dolayı, bu
ekonomilerin diğer yeni oluşan piyasa ekonomilerine benzer yapısal sonuçlar yaşaması
bekleniyordu. Gelecek dönemlerdeki büyüme potansiyelleri ve şu ana kadar göstermiş
oldukları büyüme performansları açısından bu ülkelerin ekonomilerinin farklılıkları
gözden kaçırılmamalıdır. Bu farklılıklar arasında kurumsallaşma çok önemli bir yer
tutmaktadır. Bu ülkelerin büyüme performanslarını belirleyen en önemli etmenlerden
birisi kurumsallaşmada gösterdikleri başarı olmuştur (Balcılar, 2002: 101). Ülkeler
arasında farklılık yaratan diğer bir faktörde, alternatif politikaların uygulanması olmuştur.
Benzer kurumsal düzenlemelere sahip ülkeler farklı politikalar uygulayabilirler. Yani,
kurumsal çerçeve aynı dahi olsa politikalar daha iyi yada daha kötü olabilir. Bazı politika
alternatifleri belli bir ülkedeki problemlerin çözümünde diğerlerine göre daha uygun
olabilir. Dolayısıyla, kurumsallaşma yapısı aynı olsa dahi farklı politika uygulamaları
farklı sonuçlar doğurabilmektedir. Gerçektende sonuç böyle olmuştur. Kurumsal uyum ve
uygun politika uygulaması başarılı bir büyüme yolunun elde edilmesini sağlarken, kötü
kurum ve kötü politikalar ekonomik resesyonlara neden olmuştur (Balcılar, 2002: 101).
Tablo 2: Geçiş Ekonomilerinde Başlangıç Koşulları (1989-1991)
Geçiş
Ekonomileri
Arnavutluk
Azerbaycan
B. Rusya
Bulgaristan
Çek Cum.
Ermenistan
Estonya
Gürcistan
Hırvatistan
Kazakistan
Kırgızistan
Letonya
Litvanya
Macaristan
Makedonya
Moldavya
Özbekistan
Polonya
Romanya
Rusya
Slovakya
Slovenya
Tacikistan
Türkmenistan
Ukrayna
Komünist rejim
altında geçen yıl sayısı
45
75
75
43
43
74
51
70
44
75
75
51
51
41
44
52
75
42
43
74
43
44
75
75
75
Geçiş öncesi dış borç
GSYİH oranı
36,9
0
0,1
50,6
12,2
0
0
0
74,7
0
0
0
0,2
64
0
0
0
63,4
2,9
12,1
6,8
0
8,6
0
0
Tarım sektörünün %
payı (1989)
26
22
22
11
7
11
20
22
10
29
33
19
27
14
12
32
31
13
14
15
7
5
27
29
21
Kaynak: S. Fischer ve R. Sahay, 2000, s. 36. (*): 0: Fakir, 1: Orta, 2: Zengin
Doğal kaynak
zenginliği*
0
2
0
0
0
0
0
1
0
2
0
0
0
0
0
0
1
1
1
2
0
0
0
2
1
SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ
159
Geçiş ekonomilerinde üretim ve büyüme düzeylerindeki farklılıklar dikkat çeken
çeşitli çalışmalar vardır. Fischer, Sahay ve Vegh, 1996; Hernandez-Cata, 1997;
Havrylysyhyn, Izvorski ve Rodeon, 1998 genellikle U şeklindeki geçiş dönemi büyüme
yapısı ve ülke grupları arasındaki büyüme farklılıkları üzerinde yoğunlaşmıştır. U
şeklindeki büyüme yolu genellikle geçiş dönemi büyüme dinamiklerine bağlanırken,
ülkeler arasındaki farklılıkların nedeni başlangıç koşulları, geçiş stratejileri, dış yardım,
doğrudan yabancı sermaye girişi, doğal kaynak zenginliği, komünist rejim altında geçen
yıl sayısı, geçiş öncesi borçluluk durumu, üretimin sektörel dagılımı ve tarım-sanayi
sektörlerinin başlangıçtaki rolleri ve reform seviyelerine bağlanmaktadır.
Tablo 2’den de görülecegi üzere geçiş sürecinin başlangıcında bazı ülkeler diğerlerinden daha iyi durumdaydı. Ancak bunlar kendi başlarına büyüme farklılıklarına yanıt
vermede yetersizdir. Örneğin doğal kaynak zengin ülkeler bu zenginlikten yeterince
faydalanamamıştır. Öte yandan komünist rejim altında geçen yıl sayısının fazlalığı piyasa
ekonomisinin kural ve kurumlarından uzaklaşmanın ve geçiş sonrası uyum göstermenin
bir kriteri olarak alındığında önemli bir degişken olarak gözükmektedir. Yine geçiş sonrası
reformların hızıda oldukça önemli bir degişken olarak kabul görmektedir (Stiglitz, 1999
ve Linn, 1999).
Ancak, bu faktörler dikkate alınsa dahi, ülkelerin büyüme performansları birbirinden
farklı olmaktadır. Çünkü, her ülkenin bu faktörler açısından gösterdiği etkinlik birbirinden
farklıdır. Aynı politikalar, aynı başlangıç koşulları, aynı reformlar farklı ülkelerde farklı
sonuçlar vermiştir. Bunun nedeni her ülkenin bu faktörlerin etkinliğini belirleyen
kurumsallaşma düzeyi ve uygulama etkinliğinin farklı olmasıdır Balcılar (2002), Geçiş
ekonomileri arası farklılık için kurumsallaşmanın önemine deginerek şu bulgularına işaret
etmektedir; “Eski Sovyetler Birliği’nin dağılımını izleyen dönemde bu sistemden ayrılan
ülkelerin piyasa ekonomisine geçiş için benimsedikleri stratejiler birbirlerine bazı
yönlerden benzer diğer yönlerden oldukça farklı olmuştur. Benzer strateji ve politikalar
her ülkede aynı sonucu doğurmamıştır. Özellikle, ekonomik büyüme açısından ülkeler
arasında kolay açıklanamayan farklar ortaya çıkmıştır. Aynı politikaların farklı
kurumsallaşma ortamlarında farklı sonuçlar yarattığı görülmüştür. Kurumsallaşma açısından
daha başarılı ülkelerin ekonomik büyüme açısından daha üstün olduğu gözlemlenmiştir.”
Üretim düzeylerindeki gerilemeler ve farklılıklar için önemli bir gerekçe ise geçiş
ekonomilerinin özelleştirme sürecinde yaşadıkları problemler ve başarısızlıklar bağlamında yaşanmıştır. Bu süreçte özelleştirme yöntemleri, hızı ve yönetim problemleri
belirgin etkilerde bulunmuştur (Deliktaş 2002 ve Tandırcıoğlu 2002). Fiilen bu
ekonomilerde özelleştirilmiş olmasına rağmen binlerce sanayi tesisinin çürümeye
terkedilmiş olması (özellikle BDT ülkelerinde) ve başka alanlardaki üretim birimlerinin
de benzer süreçleri farklı boyutlarda halen yaşamaları bu açıdan dikkat çekici bir
durumdur. Dolayısıyla, geçiş ekonomilerinin 1990’lı yıllardaki büyüme performanslarındaki farklılık pek çok faktörün etkisi altında bulunmaktadır. Bu faktörler yukarıda
sıralandığı üzere değişik katkılar sergilemiştir. Bazı durumlarda pozitif katkılar varken
(örneğin, başlangıçtaki borç stokunun azlığı ve piyasa ekonomisinden uzak kalınan
yılların azlığı gibi), bazı durumlardada negatif katkılar çok belirgindir (örneğin, bölgesel
gerilim yaşayan ülkeler ve reform stratejisindeki zayıflıklar gibi).
4. Geçiş Ekonomilerinde Üretim Yapısı
1990 öncesi Sosyalist ülkelerin mirasçısı şimdiki geçiş ekonomilerinin
çoğunluğunun fiili üretim yapısı tüm dönüşümlere rağmen özellikle BDT ülkelerinde,
halen ağırlıklı olarak sosyalist sistemin devamı bir yapı arzetmektedir. Geçmiş
160
GEÇİŞ EKONOMİLERİNDE EKONOMİK
BÜYÜME VE DIŞ FİNANSMAN
dönemlerdeki üretim ve sanayi yapısı ise tüketim maddeleri üretimini önemsemeyen,
rekabeti dışlayan ve ağır sanayi ile savunma sanayini ön plana çıkaran klasikleşmiş bir
sanayileşme modeliydi. Bunun sonucunda geçiş ekonomilerinin genel üretim profili
özellikle BDT ülkelerinde, teknolojik derinliği az, işgücünde teknolojik derinlik
kazanmış sektörler ile hammadde ve doğal kaynaklardan oluşmaktadır. Bu ise geçiş
ekonomilerinin üretim yapısının asıl olarak hammadde ve doğal kaynaklar ile teknolojik
derinliği az geleneksel (emek-yoğun) sektörlerde yoğunlaştığını göstermektedir.
Geçiş ekonomileri arasında teknoloji yoğun ve beşeri sermaye yoğun imalat sanayi
ürünlerinin toplam üretim içerisinde yoğunlaştığı ülkeler ise az sayıda olup, bunlar asıl
olarak Doğu Avrupa ülkeleri olup; Macaristan, Çek Cumhuriyeti, Slovakya, Slovenya,
Ukrayna, Beyaz Rusya, Estonya, Romanya, Bulgaristan ve Litvanya’dır. Uluslararası
rekabet gücü oluşturabilme ve geleceğe ilişkin olumlu performans gösterme kabiliyeti
açısından bu ülkeler dikkat çekicidir. Diğer ülkeler ise bu açıdan oldukça zayıf bir performansa
sahiptir. En dikkat çekici olanlar ise Merkez ve Orta Asya ülkeleri olup, şunlardır; Kırgizistan,
Tacikistan, Türkmenistan, Kazakistan, Rusya, Özbekistan ve Azerbeycan.
Bu ve benzeri geçiş ekonomileri son dönemlerde ağırlıklı olarak Madencilik
ürünleri ihracatında dinamik hale gelmişlerdir. Hatta, dünya ekonomisi bağlamında son
yılların en dinamik ülkeleri olarak sayılmaktadırlar (WTO, 2002). Geçiş ekonomileri
bağlamında yukarıda sıraladığımız açıklamalar ekonomik büyüme konularında olduğu
üzere ihracat performansları bağlamında da geçiş ekonomilerinin kendi aralarında derin
ayrılıklar gösterdiğine işaret etmektedir. Buna göre ülkelerin başlangıç koşulları, dış
yardım seviyeleri, sosyalist sistem içinde geçen yıl sayıları vb. faktörler (Bkz. Tablo 2),
Balcılar (2002)’nin vurguladığı kurumsallaşma düzeyleri ve Stiglitz (1999) ile Linn
(1999)’un belirttigi reform hızı farklılıkları temel kaynaklardır.
Önemli olarak gördüğümüz bir diğer nokta ise eski sosyalist Doğu Avrupa
ülkelerinin bağımsızlıklarını korumaları ve bu çerçevede Sovyet tipi bir ülkeler arası
uzmanlaşma olgusundan uzak durabilmeleridir. Bu durum sosyalist sistem sonrası
çöküşün sınırlı kalabilmesinin bu ülkelerdeki en önemli sebepleri arasındadır.
Bu konuda önemli bir ampirik bulgu da Balcılar (2003)’e ait olup, geçiş
ekonomileri arasındaki ekonomik performans farklılaşmasının temel sebeplerinden
birisinin ve belki de en önemlisinin “Governance” yani Yönetişim (belli bir ülkede
otoritenin nasıl kullanıldığını belirleyen gelenekler ve kurumlar) farklılıklarından
kaynaklandığına işaret etmiş ve bu bağlamda daha iyi bir Yönetişim sağlayabilen Doğu
Avrupa ülkelerinin ekonomik performanslarının da Orta Asya ülkelerine kıyasla daha
yüksek olduğu sonucuna ulaşmıştır.
5. Dış Finansmanların Rolü
Geçiş ekonomileri arası büyüme performansı farklılıkları konusunda yukarıda
belirttigimiz ve bazılarını da özetlediğimiz sınırlı sayıdaki çalışma içinde dış
finansmanların rolünü irdeleyen pek az araştırma vardır. Bu çalışmalarda da genellikle
dış finansmanların bir alt grubu olan Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları
(DYSY)’nın rolü üzerinde durulmaktadır. Gerçekten de DYSY Gelişmekte Olan Ülke
(GOÜ)’ler için ekonomik kalkınmanın en önemli katalizörlerindendir. Grafik 2 ve 3
geçiş ekonomileri bağlamında ilgili verileri özetlemektedir.
161
SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ
GRAFÝK 2: GEÇÝÞ ÜLKELERÝNDE YILLIK ORTALAMA DYSY
(ABD DOLARI) (1990-2002)
4500000000
4000000000
3500000000
3000000000
2500000000
2000000000
1500000000
1000000000
500000000
POLAND
CZECH REPUBLIC
RUSSIA
HUNGARY
KAZAKHSTAN
CROATIA
ROMANIA
AZERBAIJAN
UKRAINE
SLOVAK
REPUBLIC
BULGARIA
SLOVENIA
LITHUANIA
LATVIA
ESTONIA
BELARUS
ALBANIA
MACEDONIA, FYR
ARMENIA
MOLDOVA
KYRGYZ
REPUBLIC
0
Grafik 2, geçiş ekonomilerine yıllık ortalama değer olarak DYSY akışlarının
seviyelerini göstermekte olup, görülecegi üzere en başarılı sekiz ülke sırasıyla Polonya,
Çek Cumhuriyeti, Macaristan, Rusya, Kazakistan, Romanya, Hırvatistan ve Slovakya
olmaktadır. Bu ülkeler 1990-2002 döneminde yıllık ortalama değer olarak yaklaşık 4
milyar dolar ile 1 milyar arasında değişen rakamlarda DYSY çekmeyi başarabilmişlerdir.
GOÜ’ler içerisinde son derece ciddi rakamlar olan bu değerleri büyüme performansına
katkıları bağlamında değerlendirebilmek için ülke nufusu ile ilgilendirerek kişi başı
ortalama değerler şeklinde görmek te gereklidir. Grafik 3 bu amaçla hazırlanmış olup,
sözkonusu değerler cinsinden ilk sekiz ülke ise sırasıyla şöyle oluşmuştur; Çek
Cumhuriyeti, Macaristan, Estonya, Hırvatistan, Polonya, Letonya, Slovenya ve
Litvanya. Görüleceği üzere kişi başı ortalama değerler cinsinden DYSY akışlarını en
fazla çekebilmiş ülkeler daha önce büyüme performansı bağlamında da genellikle en
başarılı ülkeler olarak karşımıza çıkmıştır.
Dış finansmanlarla ekonomik büyüme performansı arasındaki yüksek korelasyonu
ifade etmek için kullandığımız yukarıdaki değişken olan DYSY değişkenine tek başına
bu kadar değer atfmek kuşkusuz yeterli değildir ve eleştirilere de son derece açıktır. Bu
sebeple dış finansman ve seviyesi konusunda daha kapsamlı verilere ihtiyaç vardır.
Nitekim GOÜ’ler bağlamında dış finansmanlar sadece DYSY’na indirgenemez. Dış
finansmana bazı durumlarda uluslararası finansmanda denilmektedir. Uluslararası
finansman, uluslararası finansal akışların ve işlemlerin nitelendirilmesinde kullanılan
genel bir kavramdır. İlgili literatürde GOÜ’ler bağlamında bu kavrama karşılık gelmek
üzere; dış tasarruf, dış finansman, dış yardım, yabancı sermaye vb, kavramlar da
kullanılagelmektedir. Esasında bu kavramlar çoğu zaman aynı anlamlarda kullanılmakla
birlikte aralarında zamana ve nitelemeye göre farklılıklar vardır. Örneğin dış finansman
terimi geçmişte GOÜ’lere yönelik kalkınma amaçlı finansmanları ifade ederken,
günümüzde her türlü uluslararası finansal akışları ifade etmek üzere daha geniş bir
anlamda kullanılmaktadır (bu çalışmada da bu tanım benimsenmektedir). Benzer şekilde
dış yardım kavramı 1960 ve 1970’li yıllarda GOÜ’lere yönelik imtiyazlı kredileri
(Hükümetler veya uluslararası kuruluşlarca verilen mali koşulları ticari koşullardan
daha uygun olan krediler), sermaye malları yardımlarını, teknik ve gıda yardımlarını
veya silah yardımlarını ifade etmekte iken, bu tür yardımların giderek azalması ve ticari
hale gelmeleriyle beraber daha az kullanılır olmuştur (Kindleberger, 1983: 442).
162
GEÇİŞ EKONOMİLERİNDE EKONOMİK
BÜYÜME VE DIŞ FİNANSMAN
GRAFİK 3: GEÇİŞ ÜLKELERİNDE YILLIK KİŞİ BAŞI ORTALAMA DYSY
(ABD DOLARI) (1990 - 2002)
400
350
300
250
200
150
100
50
CZECH REP
HUNGARY
ESTONIA
SLOVENIA
LATVIA
CROATIA
POLAND
LITHUANIA
KAZAKHSTAN
SLOVAK REP
AZERBAIJAN
MACEDONIA
ROMANIA
BULGARIA
ALBANIA
ARMENIA
RUSSIA
BELARUS
MOLDOVA
UKRAINE
KYRGYZ REP
0
Dünya Bankası ve diğer uluslararası kurumlar bu sebeplerle GOÜ’lere yönelik
finansal akışları ifade etmek üzere giderek uluslararası finansman veya dış finansman
kavramlarını tercih eder hale gelmişlerdir. Bu iki kavram arasındaki temel farklılık ise,
ilkinin daha çok ticari kredilendirme ilişkilerini ifade etmek üzere kullanılması iken,
diğerinin uluslararası kredilendirmeleri, portföy yatırımlarını ve doğrudan yabancı
sermaye yatırımları olmak üzere her türlü sermaye akışlarını içermesidir.
Dış finansman bu anlamda geleneksel ve alternatif finansmanlar olmak üzere
literatürde iki ana grup halinde gösterilmektedir. Geleneksel finansmanlar, GOÜ’lere
yönelik orta-uzun vadeli ticari bankalar kredileri ile resmi kalkınma finansmanları
olarak ifade edilen ikili ve çok yanlı finansmanları kapsamaktadır. GOÜ’lere yönelik
finansal akışların 1980’li yılların ikinci yarısına kadar büyük çoğunluğunun bu tür
finansmanlar olması bunların geleneksel olarak ifade edilmesine yol açmıştır. Alternatif
finansmanlar ise, geleneksel finansmanlar dışında kalan tüm diğer özel kaynaklı
finansman şekilleri olarak ifade edilmektedir (Claessens, 1993: 92). 1990’lı yıllarda
GOÜ’lere yönelik net kaynak akışlarının %40 ve daha fazlasının alternatif finansmanlar
halinde olması bunların son derece önemli kaynaklar haline geldiğini göstermektedir.
Alternatif finansmanlar çok sayıda alt gruplar şeklinde ifade edilebilmekle birlikte
bunları üç ana gruba bölebiliriz. Bunların ilki, tüm çeşitleriyle doğrudan yabancı
sermaye yatırımlarıdır. İkincisi, portföy özsermaye yatırımları olup, menkul kıymet
piyasalarındaki doğrudan ve dolaylı işlemleri ifade eder. Üçüncüsü ise, portföy
borçlanma enstrümanları olup, uluslararası tahvil, finansman bonosu ve mevduat
sertifikası ihraçlarını ifade eder (Gooptu ve Ahmed, 1993: 12). Uluslararası finansman
kavramı, dış finansman ifadesinin çok genel ve her türlü kaynak akışını kapsayan
özelliğinden farklı olarak hem daha dar bir çerçeve, hem de daha geniş bir çerçeve
çizebilmektedir. Daha dardır; çünkü uluslararası finansman dış finansmana nazaran daha
dar bir finansman grubunu, borç ve alacak doğuran her türlü kredi işlemini içerirken tüm
çeşitleriyle doğrudan yabancı sermaye yatırımlarını devre dışı bırakmaktadır. Daha geniş
bir çerçeveye sahiptir; çünkü uluslararası finansal piyasalarda sadece kısa-orta ve uzun
vadeli kredilendirme süreçlerini değil, ayrıca, para ve sermaye piyasalarında meydana
gelen spekülatif ve risk yönetim amaçlı diğer işlemleri de kapsamaktadır. Bununla beraber
SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ
163
uluslararası finansman daha çok yurtdışı kredilendirme-finansman sağlama süreçlerini
ifade etmek üzere kullanılmaktadır.
Genel bir ifade olarak dış borçlanma denildiğinde bunun dış finansman veya
uluslararası finansmanlar içindeki en önemli kalem olduğunu görmekteyiz. 1991-1993
yılları arasında GOÜ’lerin uluslararası finansman gereksinimi ortalama 113 milyar
dolar olduğu ve bunun da %76’sının net dış borçlanma ile sağlandığı düşünülürse dış
borçlanmaların uluslararası finansman içindeki yerinin ne kadar önemli olduğu ortaya
çıkmaktadır (Klein, 1994: 14). DYSY da dış finansmanların önemli bir grubudur.
Ancak toplam kaynak akışları içerisindeki yeri göreceli olarak daha düşüktür.
Dolayısıyla yukarıda grafikler eşliginde sadece DYSY degişkeni etrafında yaptigimiz
analizin anlamlı olup olmadığını görebilmek için dış finansmanlar şeklinde genelleştirmek
gerekmektedir. Bunun içinse geçiş ekonomilerine yönelik tüm dış finansman akışlarının
net değerlerine ulaşmak lazımdır. Dünya Bankası bu türden bir veriyi 1997 öncesi “World
Debt Tables”, daha sonraki tarihlerde de “Global Development Finance” adını verdigi bir
yayınında düzenli olarak “Net Kaynak Transferi” (Net Resource Transfer) başlığı altında
hesap etmekte ve ülkeler bağlamında yayınlamaktadır. Bu verinin içeriği ve elde ediliş
süreci Ek 1’de gösterilmekte iken, Grafik 4 ve Grafik 5’te ilgili değerler geçiş ekonomileri
bağlamında özetlenmektedir.
Grafik 4, geçiş ekonomilerine 1991-2001 döneminde yıllık ortalama net dış finansmanların “Net Transfer” seviyelerini özetlemektedir. Buna göre net dış finansman
girişindeki ilk sekiz ülke sırasıyla şöyle oluşmaktadır; Rusya, Polonya, Çek Cumhuriyeti,
Macaristan, Kazakistan, Romanya, Hırvatistan ve Ukrayna. Bu ülkeler 1991-2001
döneminde yıllık ortalama değer olarak yaklaşık 6 milyar dolar ile 1 milyar dolar arasında
değişen rakamlarda net dış finansman çekmeyi başarabilmişlerdir. GOÜ’ler içerisinde son
derece ciddi rakamlar olan bu değerleri büyüme performansına katkıları bağlamında
değerlendirebilmek için ülke nufusu ile ilişkilendirerek kişi başı ortalama değerler
şeklinde görmek te gereklidir.
Grafik 5 bu amaçla hazırlanmış olup, sözkonusu değerler cinsinden ilk sekiz ülke ise
sırasıyla şöyle oluşmuştur; Estonya, Çek Cumhuriyeti, Hırvatistan, Letonya, Macaristan,
Slovakya, Litvanya ve Polonya. Görüleceği üzere kişi başı ortalama değerler cinsinden
DYSY akışlarını en fazla çekebilmiş ülkeler, farklı bir sıralama şeklinde olsa da net dış
finansman girişleri bağlamında da karşımıza çıkmaktadır. Yeniden belirtirsek büyüme
performansı bağlamında da geçiş ekonomileri arasında genellikle en başarılı ülkeler
yukarıda sıralanan ülkelerdir.
164
GEÇİŞ EKONOMİLERİNDE EKONOMİK
BÜYÜME VE DIŞ FİNANSMAN
Grafik 4: Dünya Bankası Yöntemiyle Net Transfer (1991-2001 Dönemi Yıllık Ortalama - ABD
Doları) (World Bank Verileriyle)
6000000000
5000000000
4000000000
3000000000
2000000000
1000000000
POLAND
RUSSIA
Czech Republic
Estonia
HUNGARY
CZECH REPUBLIC
Croatia
KAZAKHSTAN
CROATIA
ROMANIA
UKRAINE
AZERBAIJAN
SLOVAK REPUBLIC
LATVIA
LITHUANIA
ESTONIA
ALBANIA
BELARUS
BULGARIA
ARMENIA
GEORGIA
MACEDONIA, FYR
MOLDOVA
KYRGYZ REPUBLIC
0
GRAFİK 5: GEÇİŞ ÜLKELERİNDE 1991-2001 DÖNEMİNDE YILLIK ORTALAMA KİŞİ BAŞI
NET DIŞ TRANSFER (ABD DOLARI)
350
300
250
200
150
100
50
Latvia
Hungary
Slovak Republic
Poland
Lithuania
Albania
Kazakhstan
Macedonia, FYR
Armenia
Romania
Azerbaijan
Georgia
Moldova
Kyrgyz Republic
Bulgaria
Belarus
Russian Federation
Tajikistan
0
Dolayısıyla geçiş ekonomilerinin büyüme performansı farklılıklarında pek çok
faktörün etkisi bulunmakla birlikte dış finansmanların seviyesi bunlar arasında en
önemli değişkenlerden birisi olarak kabul edilebilmektedir diyebiliriz. Bu değişkenin
seviyesi sözkonusu ülkeler için gelecekteki büyüme performanslarının belirlenmesinde
de kilit önemde bulunmaya devam edecektir. Ayrıca bu değişkenin içeriği de bir başka
önemli konudur. Çünkü dış finansmanların seviyesi kadar içeriği de önemlidir. Dış
finansmanlar çeşitleri itibariyle birbirinin ikamesi olmaktan çok tamamlayıcısı
durumundadırlar. Farklı formlardaki dış finansmanlar farklı etkilere ve talep
özelliklerine sahiptir. Örneğin, teknoloji transferi sözkonusu olduğunda DYSY’ı en
cazip form iken, altyapı yatırımlarının finansmanında resmi geleneksel finansmanlar,
165
SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ
çok az gelişmiş ülkeler için Uluslararası Kalkınma Kurumu (IDA) finansmanları ve
finansal derinliğe sahip ülkelerde ise portföy yatırımlarının önemi büyüktür.
Grafik 6: KBDYSY/KBNT %
(1991-2001 Dönemi Yıllık Ortalama - ABD Doları)
160
140
120
100
80
60
40
20
HUNGARY
BULGARIA
POLAND
CZECH
REPUBLIC
KAZAKHSTAN
SLOVAK
REPUBLIC
ROMANIA
AZERBAIJAN
ESTONIA
UKRAINE
CROATIA
LATVIA
MACEDONIA,
FYR
LITHUANIA
RUSSIA
BELARUS
GEORGIA
MOLDOVA
ALBANIA
ARMENIA
KYRGYZ
REPUBLIC
0
Bunlar arasından DYSY’nın geçiş ekonomileri için önemi ise çok daha kesindir.
Zira, bu yatırımlar geçiş ekonomilerinin hızla büyüyebilmesi kadar, kapitalist sistemle
bütünleşebilmeleri içinde ilave fonksiyonlar görmektedirler. Ayrıca tarihsel süreç dış
finansmanlar içinde DYSY’nın diğer dış finansmanlara kıyasla özellikle de dış kredilere
kıyasla pek çok açıdan daha avantajlı olduğunu ortaya koymuş ve ekonomilerin fiili ve
gelecekteki büyüme performanslarını pozitif yönde etkiledigini ispat etmiştir
(Gonzales, 1987: 96). Öte yandan DYSY’ı dış finansmanlar içerisinde ülke ekonomisi
için borçluluk doğurmayan üstelik te uzun vadeli olabilen tek finansman kalemidir.
Dolayısıyla, geçiş ekonomileri arasında toplam net transferler içerisinde DYSY’ı
akışlarını çekmede daha başarılı olan ülkelerin ekonomik büyüme performansı
bağlamında da daha üstün performans göstermeleri beklenmelidir. Bu durumu geçiş
ekonomileri bağlamında ortaya koyabilmek için geçiş ekonomilerinin aldıkları net
transferler içerisindeki DYSY’lerin payına bakmak gerekir. Grafik 6 bu amaçla
hazırlanmış olup, Kişi Başına Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımlarının (KBDYSY),
Kişi Başına Net Transfer (KBNT)’ler içindeki % payı özetlenmiştir. Grafik 6, bazı
ülkeler için beklenen sonuçları tekrarlarken bazı ülkeler içinse ilginç sonuçlar ortaya
koymuştur. Örneğin, büyüme performansı bağlamında en başarılı ülkeler arasında yer
alan Çek Cumhuriyeti, Macaristan, Polonya, Slovakya, Estonya ve Hırvatistan toplam
net transferler içerisinde DYSY’ı payı en yüksek ülkeler arasında iken, bu grafikte
Bulgaristan, Kazakistan ve Azerbaycan dikkat çekmektedir. Dolayısıyla ileriki yıllarda
bu üç ülkenin geçiş ekonomileri içerisinde daha hızlı bir büyüme performansı
sergilemesinin beklenmesi gerekmektedir (bu konuda daha net yorumlar yapabilmek
için sözkonusu ülkelere yönelik DYSY’nın içeriği diğer ülkelerle kıyaslamalı olarak
ayrıca analiz edilmelidir. Ancak şu kadarını söylemek gerekirki, Kazakistan ve
Azerbaycan petrol üretimi ve dağıtımı ağırlıklı bir DYSY profiline sahiptir).
6. Dış Finansman Farklılıklarının Nedenleri
Dış finansmanlarla ekonomik büyüme performansı arasındaki yüksek korelasyonu
ifade etmek için kullandığımız yukarıdaki değişkenler geçiş ekonomileri arası büyüme
166
GEÇİŞ EKONOMİLERİNDE EKONOMİK
BÜYÜME VE DIŞ FİNANSMAN
performansının farklılaşmasının en önemli sebeplerinden birisinin, geçiş ekonomilerinin
dış finansman çekebilmede gösterdikleri başarı ile ilişkili olduğunu göstermiştir. Buna
göre dış finansman çekmede yüksek performans gösterebilen az sayıdaki geçiş ekonomisi
geçiş sürecinin hızını arttırmak suretiyle ekonomik gelişme hızını arttırabilirken, diğer
geçiş ekonomileri ise bu olanaktan geçiş ölçüde mahrum kalmışlardır.
1990’lı yılların başlarından itibaren ortaya çıkan geçiş ekonomilerinin kapitalist
sistemle uyum sürecinde ihtiyaç duydukları finansman miktarları çok yüksek rakamlar
olarak ifade edilmekteydi. Doğu Almanya’nın Batı Almanya ile birleşmesinin maliyetinin
Batı Almanya için yaklaşık 700 milyar dolar olarak ortaya çıktığı düşünülürse, tüm geçiş
ekonomilerinin ortaya koyacagı toplam maliyet ve finansman ihtiyacının ne kadar yüksek
olacagı beklentisi daha kolay anlaşılabilir. Bu beklenti 1990’lı yıllar da uluslararası
sermaye hareketlerinin yön değiştirerek GOÜ’lere giden kısmının geçiş ekonomilerine
yöneleceği ve uluslararası faiz oranlarının da hızla artacağı beklentisine dahi neden
olmaktaydı (Wang, 1996: 19). Bu beklenti 1990’lı yılların ilk yarısı için geçerli
olmazken, ikinci yarısında ise faiz oranlarını etkilemeksizin kısmen yaşanmıştır.
Buna göre, geçiş ekonomilerine yönelik sermaye akışları hem seviye hem de
komposizyon olarak farklılıklar arzetmiştir. 1994’ten sonra (önceki yıllardaki resmi
finansmanların ağırlığının tersine) özel sermaye girişleri Merkez ve Doğu Avrupa
ülkeleri için yüksek rakamlarda gerçekleşmekteydi ve GSYİH’nın yaklaşık olarak %56’sına denk gelmekteydi. Bu rakam Baltık ülkeleri içinse özellikle 1995’ten sonra iki katı
civarında gerçekleşmiş olup, GSYİH’nın yaklaşık olarak %10’na denk gelmekteydi.
Diğer geçiş ekonomilerinde ise bu durum tersine düşük oranlarda gerçekleşmiş ve
Rusya içinse genel olarak negatif değer olarak gerçekleşmiştir. Resmi finansmanlar
(uluslararası kuruluşların şartlı finansmanları) ve ilave finansmanlar ise (borç erteleme,
silme vb. kolaylıklar) BDT-CIS ülkelerinin halende devam eden en önemli dış
finansman kaynakları olarak gerçekleşmiştir (Fischer ve Sahay, 2000 ; Garibaldi ve
Diğ, 2002: 30). Bu nokta itibariyle ekonomik performans konusunda bu kadar belirleyici
olabilen dış finansmanların seviyesinin geçiş ekonomileri arası farklılıklarının nedenleri
önemli bir soru olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu süreçte cevaplanması gereken temel
soru şudur; bazı geçiş ekonomilerinin dış finansman performansları son derece yüksek
olmasına karşın, niye diğerleri aynı performansı sergileyememiştir. Bir başka soru bu
sorunun ardından gelebilir. Buna göre acaba geçiş ekonomilerinden bazılarının ekonomik
performanstaki üstünlüğü dış finansman girişlerinin temel sebebimidir veya dış finansman
girişleri ekonomik performansın yüksek olmasının temel nedenimidir. Yani, bu ülkeler
yüksek miktarlı dış finansman çekebildikleri için mi yüksek oranlı büyümektedirler ya
da ekonomik performanslarının yüksekliği dış finansman girişlerinin yüksek
olabilmesinin temel sebebimidir. Kuşkusuz kilit bir soru olan bu sorunun cevabı önemli
olup, geçiş ekonomilerine yönelik iktisat politikası önerilerinin de cevabının yönünü
belirlemektedir.
İlgili literatürde bu konudaki en önemli araştırma Garibaldi ve Diğ. (2002)’ne ait olup,
yazarlar bu durumu en iyi açıklayabilen değişkenlerin; makroekonomik istikrar, ekonomik
reformların seviyesi, ticari liberalizasyon, doğal kaynak zenginligi, özelleştirme
metodolojisi, DYSY önündeki engeller, yatırım ve girişimciligi engelleyebilen (yolsuzluk,
mülkiyet hakları, vb. engeller bağlamında) devlet yönetiminin düzenleyici uygulamaları
olduğunu ortaya koymaktadır. Bu nokta itibariyle belirtilmesi gerekli önemli bir durum da
geçiş ekonomileri için yolsuzluk (corruption) olgusunun dış finansman girişleri (özellikle
DYSY için) üzerindeki olumsuz etkileridir. Yolsuzluklar yüksek vergi oranlarına benzer
etkileriyle yatırım iklimini etkilemekte ve sadece iç yatırımcıları değil dış yatırımcıları da
olumsuz yönde etkilemektedir. Wei (1999)’un 45 azgelişmiş ve 12 gelişmiş ülke üzerine
SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ
167
yaptığı bir araştırmasında yolsuzluklardaki bir puanlık artışın DYSY girişleri üzerinde
yaklaşık olarak %16 oranında azaltıcı tesire sahip olduğunu ortaya koyması bu konuda
önemli bir vurgudur (bu konuda geçiş ekonomilerine ilişkin detaylı bir değerlendirme için
Bkz., Siegelbaum ve diğ. 1999 ve Çokgezen, 2003).
Garibaldi ve Diğ. (2002), geçiş ekonomilerindeki ücret seviyelerinin (DYSY için),
komunist sistem içinde geçen yıl sayısının ve başlangıçtaki liberalizasyon seviyesi gibi
başlangıç koşullarının ise güçlü açıklayıcı degişkenler olmadığını, buna karşılık yatırım
kredibilite derecelendirme puanlarının sermaye girişilerinde belirleyici olduğunu ortaya
koymaktadırlar. Yazarlar ayrıca çok önemli bir değişkenin de Balcılar (2003) tarafından
da ampirik olarak tespit edildigi üzere, iyi “Yönetişim” (belli bir ülkede otoritenin nasıl
kullanıldığını belirleyen gelenekler ve kurumlar) kaynaklı olduğunu (özellikle de DYSY
için) ifade etmektedirler. Buna göre yönetişim kalitesi yüksek geçiş ekonomileri dış
finansman çekebilmede ve dolayısıyla ekonomik performanslarını yükseltebilmede
diğerlerine kıyasla daha başarılı olabilmişlerdir.
Yukarıda sorduğumuz ve cevabını vermeye çalıştığımız geçiş ekonomilerinin dış
finasman çekebilme farklılığı konusunda ilave olarak yukarıdaki değişkenlerle doğrudan
ilişkili olan geçiş ekonomilerinin yatırım iklimine ait verilerde önemlidir. Bu konudaki
veriler Tablo 3’te özetlenmiştir. Bu tabloda yatırım iklimini değişik kriterler çerçevesinde
değerlendirmek suretiyle derecelendirmeye giden (yatırım ikliminin teşvik edici olup
olmaması bağlamında) ICRG, Euromoney, Moody’s, Standard and Poor’s, gibi uluslararası
önemli kuruluşlarla, Garibaldi ve Dig. (2002) tarafından hazırlanan veriler özetlenmektedir.
Bu veriler ilgili ülkelerin dış finansmanın çeşitli türleri bağlamında yatırım ortamı olarak
cazip olup olmadığı hakkında bilgiler vermekte ve uluslararası sermaye akışlarının da aynı
zamanda yönünü belirlemede sıklıkla başvuru kaynakları olmaktadırlar.
Tablo 3’ten de izlenecegi üzere yatırım iklimi bağlamında geçiş ekonomileri
arasında büyük farklılıklar bulunmaktadır. Bu bağlamda Doğu Avrupa ve Baltık ülkeleri
(kendi aralarındaki küçük sayılabilecek farklılıklar bir tarafa bırakılırsa) yatırım iklimi
açısından en yüksek puanlamalara konu olurken, özellikle BDT-CIS ülkeleri ise (kendi
aralarındaki bazı durumlarda önemli oranlara varan farklılıklar hariç) bu açıdan en
düşük puanlarla karşımıza çıkmaktadırlar (Geçiş ekonomilerinin yatırım iklimi
farklılıkları konusunda detaylı bir analiz için Bkz. Bal, 2003).
Geçiş ekonomilerinin dış finansman temininde başarısını belirleyen önemli bir
kriterde uluslararası kuruluşlar ve bölgesel entegrasyonlarla yaptıkları işbirliği derecesi
olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu kuruluşların (IMF, World Bank, ADB, EBRD, OSCE,
AB, vb.) sağladıkları finansmanlar çoğunlukla şartlı (conditionality) finansmanlar olup,
ülkelerin izledikleri geçiş stratejisi ve reform programlarının düzeyi ile doğrudan
ilişkilidir. Ayrıca bu kuruluşların uluslararası gerek resmi gerekse, özel sermaye
hareketlerinin yönü konusunda etkileyici güçlerinin yüksekliği de dikkate alınırsa geçiş
ekonomilerinin içerisinde bu konuda en faal ülkelerin yine Doğu Avrupa ve Baltık
ülkeleri olması dikkate değerdir (Meriç, 2002: 149). Bu konuda çok önemli bir gelişme
de Avrupa Birliği ile Geçiş ekonomilerinin bazıları arasındaki ilişkilerdir. Geçiş
ekonomileri arasındaki bir grup ülke bağımsızlık kazanmaların hemen sonrasında
izledikleri reform proğramlarının bir parçası olarak Avrupa Birliği ile ilişkilerini en üst
düzeye çıkarma kararını ilan ederek bu konuda çok önemli adımlar atmışlardı.
Nitekim ileri reformcu geçiş ülkeleri arasında gördüğümüz bu ülkelerden Macaristan,
Polonya, Slovenya, Çek Cumhuriyeti, Slovakya, Estonya, Litvanya ve Letonya Mart 2003
tarihinde attıkları imza ile 1 Mayıs 2004 tarihinden itibaren Avrupa Birligi’ne tam üye
olma hakkını kazanmışlardır. Bulgaristan ve Romanya’nın girişimleri de ileri seviyede
168
GEÇİŞ EKONOMİLERİNDE EKONOMİK
BÜYÜME VE DIŞ FİNANSMAN
sonuç vermekte olup, 2007 yılı içerisinde Avrupa Birligi’ne tam üye olmalarına kesin
gözüyle bakılmaktadır. Dünyanın en büyük ekonomi blokunun içerisine girme ihtimalinin
dahi bu ülkelere yönelik sermaye hareketlerinde neden olduğu pozitif gelişmeler dikkate
alınırsa, tam üyelik sonrası bu sürecin bir patlamaya dönüşmesi kaçınılmaz gözükmektedir. 1986 yılında Avrupa Birligi’ne tam üye olan Portekiz, İspanya ve Yunanistan’ın
tarihsel tecrübeleri bu açıdan bir örnek olarak düşünülebilir. Dolayısıyla geçiş
ekonomilerinin büyüme performanslarının seviyesini belirleyici bir değişken olarak ifade
ettiğimiz dış finansmanların gerek seviyesi gerekse komposizyonunu belirleyen en önemli
değişken geçiş ekonomilerinin performansı olup, başarılı bir geçiş performansı
sergileyebilen ekonomiler (özellikle Doğu Avrupa ve Baltık ülkeleri), dış finansmanın
çeşitli türlerini çekebilmede de başarılı olup, ekonomik gelişme süreçlerine çok önemli
katkılar sağlamışlardır. Tersine, başarılı bir geçiş performansı sergileyemeyen ekonomiler
ise (özellikle BDT-CIS ülkeleri), dış finansmanın çeşitli türlerini çekebilmede de başarısız
olup, ekonomik gelişme süreçlerine önemli katkılar sağlama imkanlarından mahrum
kalmışlardır.
Tablo 3: Geçiş Ekonomilerinde Uluslararası Yatırım İklimi
Geçiş
Ekonomileri
Arnavutluk
Institutional
Euromoney
Birleşik ICRG
Investor Credit
Country Rating
Risk Rating
Rating
September 2001
December 2001
September 2001
62.5
12.1
26.5
Moody’s
Rating
Garibaldi ve Dig. DYSY
Standard and
Kısıtlamalar Endeksi 1993Poor’s Rating
1999 Ortalama
-
-
Azerbaycan
68.5
-
32.3
-
-
1.80
0.80
B. Rusya
61.3
12.5
24.4
-
-
3.37
Bulgaristan
72.3
36.6
44.5
B2
BB-
1.27
Çek Cum.
75.8
60.5
63.0
Baa1
A-
0.29
Ermenistan
59.8
-
30.5
-
-
0.43
Estonya
75.0
55.0
59.3
Baa1
A-
-0.03
Gürcistan
-
15.4
25.6
-
-
0.80
Hırvatistan
75.0
43.9
53.5
Baa3
BBB-
0.94
Kazakistan
72.0
33.9
43.6
Ba2
BB
2.64
Kırgızistan
-
17.5
25.1
-
-
1.37
1.40
Letonya
76.0
48.0
52.6
Baa2
BBB
Litvanya
74.0
45.5
50.6
Ba1
BBB-
2.80
Macaristan
76.0
62.0
70.2
A3
A-
1.12
Makedonya
-
-
25.4
-
-
0.80
Moldavya
63.8
16.2
26.0
Caa1
-
3.11
Özbekistan
-
16.7
28.3
-
-
2.80
Polonya
75.3
59.2
59.6
Baa1
BBB+
1.64
Romanya
64.3
29.1
40.5
B2
B
2.80
Rusya
69.5
26.8
37.4
Ba3
B+
2.57
Slovakya
73.3
47.7
53.7
Baa3
BBB-
0.82
Slovenya
78.8
64.9
73.8
A2
A
1.79
Tacikistan
-
11.9
25.1
-
-
1.80
Türkmenistan
-
16.6
25.5
B2
-
2.80
Ukrayna
66.8
17.5
30.0
Caa1
B
1.80
Kaynak: World Bank, WDI 2002 ve Garibaldi P. ve Dig. 2002, s. 34 verilerinden derlenmiştir.
SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ
169
ICRG Risk Rating: 0-100 arasında değerler verilmekte olup, 50’nin altındaki değerler çok yüksek riski
ifade ederken, 80’in üzerindeki değerler çok düşük riski ifade etmektedir. Instituitional Investor Credit Rating:
0-100 arasında değerler verilmekte olup, değerlerin yükselmesi riskin azalmasına, düşmesi ise yükselmesine
işaret etmektedir. Euromoney Country Rating: 0-100 arasında değerler verilmekte olup, değerlerin yükselmesi
riskin azalmasına, düşmesi ise yükselmesine işaret etmektedir. Moody’s Rating: Yükümlülüklerin yerine
getirilme riski A-D Arasında harflerle ifade edilmekte olup, A en yüksek kredibiliteyi, D ise en düşük
kredibiliteyi dolayısıyla en yüksek riski ifade etmektedir. Üç B altındaki değerler spekülatif kategoridir.
Standard and Poor’s Rating: Yükümlülüklerin yerine getirilme riski A-D Arasında harflerle ifade edilmekte
olup, A en yüksek kredibiliteyi, D ise en düşük kredibiliteyi dolayısıyla en yüksek riski ifade etmektedir. Üç B
altındaki değerler spekülatif kategoridir. Garibaldi ve Dig., DYSY Kısıtlamalar Endeksi: Endeks yazarlar
tarafından geçiş ekonomileri için hesaplanmış olup, -0.2 – 6 arasında değerler (kar transferleri, izinler vb.
anlamında) almaktadır. 6 değeri DYSY için en yüksek kısıtlayıcı yatırım ortamını ifade etmektedir. Garibaldi
ve Dig., Portföy yatırımları Kısıtlamalar Endeksi: Endeks yazarlar tarafından geçiş ekonomileri için
hesaplanmış olup, 0 – 1 arasında değerler (giriş ve çıkış kontrolleri anlamında) almaktadır. 0 değeri en düşük
kısıtlayıcı yatırım ortamını ifade etmektedir.
7. Sonuç
Geçiş ekonomilerinin 1990’lı yıllarda sergiledikleri ekonomik performans geçiş
sürecinin hızını belirleyen en önemli değişkendir. Bu süreçte ülkeler arası farklılıklar
dikkat çekici boyutlarda olup, neden olarak çeşitli faktörler sıralanabilmektedir. Bu
faktörler arasında en önemlilerinden birisi de geçiş ekonomilerinin dış finansman
çekebilme kapasiteleri olmuştur. Dış finansmanın çeşitli türlerini ve özellikle borçluluk
doğurmaması ve diğer çeşitli avantajlari bünyesinde barındırması nedeniyle DYSY
çekebilmede daha başarılı olan ülkelerin büyüme performanslarının da daha yüksek
olduğu görülmektedir. Bu süreçte ekonomik büyüme ile dış finansman girişleri arasındaki
nedensellik ilişkisi dış finansmandan ekonomik büyümeye doğru iken, dış finansman
çekebilmenin en önemli başarı ölçüsü ise sağlanan yatırım iklimi ile ilişkili olmaktadır.
Cazip bir yatırım ikliminin tesisi ise reform seviyeleri, yönetişimde (Governance belli bir ülkede otoritenin nasıl kullanıldığını belirleyen gelenekler ve kurumlar-) sağlanan
başarı, kurumsal yapıların güçlendirilmesi, makroekonomik istikrar, ekonomik reformların
seviyesi, ticari liberalizasyon, doğal kaynak zenginligi, özelleştirme metodolojisi, DYSY
önündeki engeller, yatırım ve girişimciligi engelleyebilen (yolsuzluk, mülkiyet hakları, vb.
engeller bağlamında) devlet yönetiminin düzenleyici uygulamaları olduğunu ortaya
koyarken, geçiş ekonomilerindeki ücret seviyelerinin (DYSY için), komunist sistem
içinde geçen yıl sayısının ve başlangıçtaki liberalizasyon seviyesi gibi başlangıç
koşullarının güçlü açıklayıcı degişkenler olmadığını, buna karşılık yatırım kredibilite
derecelendirme puanlarının sermaye girişilerinde belirleyici olduğunu ortaya
koymaktadırlar. Kuşkusuz birbirleriyle doğrudan ilişkili olması sebebiyle bu faktörler
kısaca geçiş ülkelerinin reform seviyeleri ve yönetişim kalitelerine indirgenebilir. Bu
sürecin önemli bir halkası da geçiş ekonomilerinin uluslararası ekonomik kuruluşlar (IMF,
World Bank ve EBRD gibi) ve iktisadi entegrasyonlarla (özellikle Doğu Avrupa
ülkelerinin pek çoğunun Avrupa Birliğine tam üye olmalarının kesinleşmesi, bazılarına ise
yakın tarihler verilmesi gibi) olan ilişkilerinin derecesidir.
Dolayısıyla geçiş ekonomilerinin büyüme performanslarının seviyesini belirleyici bir
değişken olarak ifade ettiğimiz dış finansmanların gerek seviyesi gerekse komposizyonunu
belirleyen en önemli değişken geçiş ekonomilerinin makroekonomik performansı olup,
başarılı bir geçiş performansı sergileyebilen ileri düzeyde reformcu ülkeler (özellikle Doğu
Avrupa ve Baltık ülkeleri), dış finansmanın çeşitli türlerini çekebilmede de başarılı olup,
ekonomik gelişme süreçlerine çok önemli katkılar sağlamışlardır. Tersine, başarılı bir
geçiş performansı sergileyemeyen ekonomiler ise (özellikle BDT-CIS ülkeleri), dış
170
GEÇİŞ EKONOMİLERİNDE EKONOMİK
BÜYÜME VE DIŞ FİNANSMAN
finansmanın çeşitli türlerini çekebilmede de başarısız olup, ekonomik gelişme süreçlerine
önemli katkılar sağlama imkanlarından mahrum kalmışlardır.
Ek 1:Toplam Net Kaynak Akışları ve Net Transferlerin Belirlenmesi
(Uzun Dönemli)
Kredi
Kullanımları
Eksi
Anapara
Ödemeleri
Eşittir
Dış Borç
Servisi
Net Dış Borç
Kaynak Akışları
Eksi
Artı
Yabancı Sermaye
Yatırımları,
Portföy
Özsermaye
Yatırımları
ve Resmi
Bağışlar
Eşittir
Toplam
Net Kaynak
Akışları
Eksi
Faiz
Ödemeleri
Eşittir
Net Dış Borç
Transferlieri
Dış Borç Faiz
Ödemeleri ve
Yabancı Sermaye
Kar Transferleri
Eşittir
Toplam Net
Transferler
Kaynak : World Bank, Global Development Finance.
KAYNAKLAR
BAL, H. (2003), “Geçiş Ekonomilerinde Ekonomik Performans ve Yatırım
İklimindeki Gelişmelere bir Bakış”, Manas Üniversitesi Birinci Piyasa
Ekonomisine Dönüşüm Sürecinde Geçiş Ekonomileri Uluslararası
Sempozyum Bildirileri içinde, 25 Aralık 2003 Bishkek.
BALCILAR, M. (2002),“Geçiş Ekonomilerinin Büyüme Etkinliklerinin Bir Değerlendirmesi”, Manas Üniversitesi Küreselleşme ve Geçiş Ekonomileri
Uluslararası Sempozyum Bildirileri içinde, 2-4 Mayıs Bishkek.
BALCILAR, M. (2003), “Başarılı Bir Geçişin Anahtarı İyi Yönetişim midir:
Ampirik Kanıtlar”, Bishkek Devlet İktisat ve Ticaret Enstitüsü
Kırgızistan Ekonomisi Konferansı, 25 Nisan 2003, Bishkek.
CLAESSENS, Stijn (1993), “Alternative Forms of External Finance: A Survey”,
World Bank Research Observer, January.
SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ
171
ÇOKGEZEN, M. (2003), “Kırgızistan’da Yolsuzluk: Nedenler ve Sonuçlar”,
Bishkek Devlet İktisat ve Tic. Ens. Kırgızistan Ekonomisi Konferansı, 25
Nisan 2003, Bishkek.
DELİKTAŞ, E. (2002), “Kırgızistan’da Özelleştirme Süreci”, Manas Üniversitesi
Küreselleşme ve Geçiş Ekonomileri Uluslararası Sempozyum Bildirileri
içinde, 2-4 Mayıs Bishkek.
EBRD (2003), Transition Report 2003, London.
EGELİ, H.A. ve EMSEN, Ö.S. (2002), “Geçiş Sürecinde Kırgızistan Ekonomisi”,
Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı:4.
FISCHER, S., R. SAHAY ve C.A. VEGH, (1996), “Stabilization and Growth in
Transition Economies: The Early Experience”, Journal of Economic
Perspective, Vol: 10, No: 2, Spring, 45-66.
FISCHER, S., R. SAHAY Ve C.A. VEGH, (1996), “From Transition to Growth:
Evidence and Growth Prospectives”, IMF Working Paper, No: 98/52.
FISCHER, S. ve SAHAY, R. (2000), “The Transiton economies After Ten Years”,
NBER Working Paper no:7664.
GARIBALDI, Pietro, NADA Mora, RATNA Sahay, and Jeromin ZETTELMEYER
(2000), “What Moves Capital to Transition Economies”, IMF Working
Papers, WP/O2/64, April 2002, Washington: International Monetary
Fund.
GOOPTU, S. ve MASOOD Ahmed (1993), “Portfolio investment flows to developing
countries,” Finance and Development, March.
HAVRYLYSYHYN, O., I. IZVORSKI, ve R. Van RODEON, (1998), “Recovery and
Growth in Transition Economies 1990-97: A Stylized Regression
Analysis”, IMF Working Paper, No: 98/141.
HERNANDEZ-CATA, Ernesto, (1997), “Liberalization And The Behaviour of
Output During The Transition From Plan to Market”, IMF Working
Paper No: 97/53.
KINDLEBERGER, C.P. ve HERRICK, B. (1983), Economic Dev., McGraw-Hill,
Singapore.
KOİCHUEV, T. (2001), “Dynamics and Development Of Problems of Kyrgzystan”,
Reforma, No:1, p.4-13.
KOİCHUEV, T. (2002), “Sovyet Sonrası Yapılanma”, KTMÜ Yayın no:23, Bishkek.
LINN, J. (1999), “Ten Years of Transition in Central Europe and the Former Soviet
Union--The Good News and the Not-so-good News”, paper presented at
the Dubrovnik Conference on 10 Years of Transition, September.
KLEIN, M. Thomas (1994), External Debt Management:An Introduction, World
Bank Technical Paper no:245, Washington DC, World Bank.
KOLODKO, G., (2000a), “Globalization and Catching-Up: From Recession to
Growth in Transition Economies”, IMF Working Paper, No: 00/100.
172
GEÇİŞ EKONOMİLERİNDE EKONOMİK
BÜYÜME VE DIŞ FİNANSMAN
MERİÇ, Metin (2002), “Geçiş Ekonomilerinde Mali Reformlar Kırgız Cumhuriyeti
İçin Dersler”, Manas Üniversitesi Küreselleşme ve Geçiş Ekonomileri
Uluslararası Sempozyum Bildirileri içinde, 2-4 Mayıs Bishkek.
OECD, (2003), The World Economy:Historical Statistics OECD Dev. Centre, Paris.
SIEGELBAUM, P. ve Diğ., (1999), “Structural Adjustment in Transiton”, World
Bank Discussion Paper No: 429, January, World Bank Washington D.C.
STIGLITZ, J. (1999), ‘Whither Reform?’, Paper prepared for the Annual Bank
Conference on Development Economics, 28-30 April 1999, Washington:
the World Bank.
WANG, Z.K. (1996), “Integrating Transiton Economies into the Global Economy”,
Finance and Development, vol: 33 no: 3 s. 19-22.
-IMF (2002), International Financial Statistics (Çeşitli Sayılar).
-IMF (2000), “Transition Economies: An IMF Perspective on Progress and
Prospects”, November 3. IMF, Washington D.C.
-World Bank (2002), World Development Indicators.
-World Bank (2002), Global Development Finance.
-WTO (2002), Annual Report, Geneva.
-WTO (2002), World Trade Statistics, Geneva.