Yunan Tragedyalarında Athena ve Adaletin
advertisement
Serdar Ünver, Yunan Tragedyalarında Athena ve Adaletin Dönüşümü, Hukuk Kuramı, C. 1, S. 5, Eylül-Ekim 2014, ss. 1-10. (Hakem denetiminden geçmiştir.) YUNAN TRAGEDYALARINDA ATHENA TRANSFORMATION OF ATHENA AND VE ADALETİN DÖNÜŞÜMÜ JUSTICE IN GREEK TRAGEDIES Serdar Ünver* Özet: Yunan tragedyası, hem Eski Yunan Abstract: Greek Tragedy is both a product toplumsal ve siyasal yaşamını yansıtan bir reflecting the political and social life in Ancient ürün hem de bu toplumsal ve siyasal yaşamın Greece and an ideological apparatus used in yönlendirilmesinde ve meşrulaştırılmasında canalizing and justifying the political and kullanılan önemli bir ideolojik araçtır. Bilindiği social situation. As it is well known Athena is üzere Athena, Atina kent devletinin koruyucu the protector goddess of Athens and it can be tanrıçasıdır ve yalnızca tragedyalarda değil observed that not only in tragedies but in all tüm sanat eserlerinde kent devletinin egemen art adalet anlayışının Athena ile vücut bulduğu understanding of justice is embodied in görülmektedir. Athena. The classical period of Athens is an era Atina’nın klasik dönemi, works of the era the prevailing bir of major political changes and many of the dönemdir, bu dönemde tragedyanın da en most important examples of Greek tragedies önemli örnekleri görülmektedir, Aiskhylos, were staged in this period. It can be seen that Sofokles ve Euripides’in eserlerinde yazarların Aeschylus, Sophocles and Euripides who were toplumsal ve siyasal yaşama bakışlarına the great tragedy writers of the period brought uygun önüne Athena to the stage as a character parallel to Atina their own political standing. Athena’s role in siyasal yaşamında meydana gelen değişmelere tragedies seems to change in time in a way paralel olarak Athena da değişmekte bazen much parallel to the political changes in the Atina demokrasisi ideallerinin, bazen Atina Greek World. It can be stated that in all plays yayılmacılığının büyük siyasi değişimlerin olarak çıkarmalarına bozulmanın Athena’yı şahit yaşandığı seyirci olunmaktadır. bazen temsilcisi de Atina’daki which involves her Athena fulfills the function olarak karşımıza of indoctrinating the prevailing understanding of justice in Athens. çıkmaktadır. Özetle, Athena bir şekilde yer aldığı tüm eserlerde egemen adalet anlayışını yurttaşlara ve hatta bazen yabancılara aşılama fonksiyonunu da yerine getirmektedir. Aiskhylos, Keywords: Athena, Aeschylus, Sophocles, Sofokles, Euripides, Klasik dönem Atina’da Euripides, Concept of Justice in the Classical adalet anlayışı Athens Anahtar Kelimeler: Athena, Arş. Gör. Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi, Anayasa Hukuku Anabilim Dalı, serdarunvr@gmail.com * 1 Ünver/ Yunan Tragedyalarında Athena ve Adaletin Dönüşümü “Ve Zeus çıkardı bir gün kendi kafasından Athena'nın Atina için öneminin görülebilmesi için öncelikle Çakır gözlü yaman Athena'yı, Atina polisinin kendi ahalisi için ne ifade ettiğini görmek zorunludur. O dünyayı birbirine katan tanrıçayı, Arkaik (MÖ 8 - 6. yy) ve klasik (MÖ 5 - 4. yy) dönemlerde O hiç yorulmadan orduları yöneten, Yunanistan çok sayıda küçük siyasal birim arasında O cenk ve savaş bağrışmalarından hoşlanan, bölünmüş durumdadır. Bir görüşe göre bu tür siyasal Yüceler yücesi sayılan tanrıçayı.” birimlerin (Hesiodos, 1977:136) devletlerin soylarının da Hera olanaklı hale İtalyan kent devletlerinin coğrafi koşulların da etkisiyle dar alanlarda egemenlik kurmuşlardır dönemin devlerinden Atina devletinin Atinalıların yaşayan ruhunu temsil eder. (Hegel, 2006:350) ya koşullarda devlet yapısını yıkmasına borçludur. Yunan polisleri olmasından öte doğrudan doğruya şehrin kendisidir, Afrodit bağlı gerilemeye, Dor istilasının Mykenai'nin toprağa bağlı de ifade ettiği gibi aslında Athena, Atina şehrinin tanrısı Athena'nın, tıpkı toprağa gibi Yunan siteleri de varlıklarını MÖ 12. yy.'daki kaynaklandığına inandıkları Erikhthonius'un da manevi annesidir2. Hegel'in Çoğunluk, ve ancak varlıklarını ortaçağdaki büyük gerilemeye borçlu olmaları Athena, Atina şehrinin koruyucu tanrıçasıdır, 1 aynı Atinalıların çıkabilmesi bulunmadığı gelebilmektedir Poseidon'a tercih edildiğinde kente ismini de vermiş olan zamanda ortaya yüzölçümü ancak günümüz Lüksemburg büyük dukalığı gibi kadardır, mesafelerin kısalığı Atina demokrasisinin de duygularıyla hareket eden ve rasyonel davranmayan işlerliğini artırmaktadır zira köylü yurttaş dahi kentten, tanrıların aksine ılımlılığın, adaletin ve demokrasinin meclis toplantılarına rahatlıkla katılabileceği uzaklıkta simgesi olduğunda hemfikirdir. Aynı nedenle Athena yaşamaktadır. (Braudel, 2007:286-289) günümüzde aklın, adaletin ve sanatın sembollerinden biri Yunan polisi kentsel bir yerleşime dayalı olmakla birlikte olarak kabul görmektedir. Bu mevcut durum, bir yandan da kentten daha geniş bir alanda etkisini hissettirmekte ve bu Athena’nın gerçekte Atina polisi ahalisi için neleri temsil alandaki ahaliyi yurttaş olarak kabul etmektedir. Siyasal ettiğini anlamamızı zorlaştırmaktadır zira Athena bugün açıdan polis kent ve kırın birliğine dayanır. artık kendisine tapınılan bir tanrıça değil bir semboldür ve antik Yunanistan için taşıdığı anlamdan muhtemelen çok İ.Ö. 5. yüzyıl ile başlayan dönem Atina’nın Klasik dönemi uzaklaşmıştır. Şehir ve tanrıçanın bu ayrılmazlığı doğal olarak nitelendirilir. Klasik dönem Atina toplumunda olarak Atinalıların sanat eserlerine ve Athena'nın yer aldığı tiyatronun gittikçe artan popülerliği, yaşamın dahi bir az sayıda tragedyaya da yansımıştır. tiyatro oyunu olarak algılanmasına neden olmuştur. Topluma sunulan oyunlar kamusal anlayışı doğrudan doğruya etkilemiştir. Dahası İ.Ö. 5. yy.’da tiyatronun kazanmış olduğu konum Atinalılarda yalnızca sahnede Efsaneye göre Atina’nın kurucusu topraktan doğmuş insanyılan birleşimi vücutlu Kekrops’tur. Kekrops’un yaşadığına inanılan çağda tanrılar kendilerine tapınacak şehirleri aralarında paylaşma kararı alırlar; Poseidon Attica’ya ilk ulaşan tanrı olur, akropolün ortasına trident ile vurarak Erechtheis denizini yaratır. Daha sonra gelen Athena ise Kekrops’un şahitliğinde bir zeytin ağacı diker; Athena ve Poseidon arasındaki mücadelenin kazanını belirlemek üzere Zeus on iki tanrıyı hakem olarak görevlendirir ve Kekrops’un ilk zeytini diktiğine şahitlik etmesi üzerine kazanan Athena olur ve şehre kendi adını verir. (Apollodorus, 1921: p. 3.1.4) Efsaneye göre Erikthonius, Hephaestus ve Athena’nın oğludur. Athena, yeni bir silah dövdürmek üzere Hephaestus’un yanına gider; Aphrodit tarafından terk edilmiş olan Hapheustus Athena’yı arzular, ancak Athena Hapheustus’dan kaçar, Hapheustus Athena’yı yakalar ve tecavüz etmeye kalkışır; Athena’nın boyun eğmemesi sonucu başarısız olsa da Hapheustus’un spermleri Athena’nın bacağına bulaşır; Athena bacağına bulaşan spermleri silerek yere atar ve yere düşen spermlerden Erikthonius meydana gelir. Athena diğer tanrılardan gizlice Erikthonius’u büyütür ve Erikthonius Atina polisinin kralı olur. (Apollodorus, 1976: 203,205) 1 2 2 Hukuk Kuramı, C. 1, S. 5, Eylül-Ekim 2014 değil toplumsal yaşamın mahkemeler, meclisler gibi diğer ve onun yöneticilerinin takdirindeydi. (Stoessl, 1952:114) alanlarında da benzer temsillerin ortaya konulması Özetle, tüm sahne sanatlarının ve özellikle tragedyaların beklentisine neden olmuştur. Tiyatronun kaynağı olan Atina siyasal yaşamının bir parçası olduğunu söylemek şehirde toplum yaşamının da zamanla bir temsile yanlış olmayacaktır. Tragedyalar birçok bakımdan Atina dönüşmüş olduğuna Tukidides de işaret etmektedir. halkına siyasal ve toplumsal sorunları gündelik hayatın (Chaniotis, 1997:220) Atina’da drama festivallerinden bile gerçeklerinden soyutlayarak tartışma olanağı tanımaktadır. çok daha önce de toplumsal ve siyasal hayatın içinde Tragedya yazarları eserlerini halkın mevcut eğilimlerini temsillere yer verildiği ve bunların toplumsal kararları güçlendirmek etkilemede ara olarak kullanıldığı bilinmektedir. Örneğin sorgulamalarını Solon, deli rolü yapıp kendini güzel Salamis’in ulağı olarak Tragedyaların tanıtıp ağıtlar okuyarak Atinalıları Salamis’in fethi için pekiştirmek Megara ile savaşmaya ikna etmiştir. Benzer bir örnek olarak duyulmasını sağlamaktır. tiran Peisistratos’un uzun bir kadını Athena’nın zırhıyla ya da aksine sağlamak bir ve diğer yeri mevcut için rolü geldiğinde ise bu görüşleri kullanmışlardır. Atinalı kimliğini kimlikle gurur Atina’nın siyasal ve kültürel hegemonyası göz önüne kuşandırıp atlı savaş arabasına bindirerek, kendisinin şehre alındığında diğer devletlerin dini hayatına etkisinin diğer tanrıça tarafından getirildiği görüntüsünü yaratması ve alanlara nazaran oldukça kısıtlı kaldığı görülmektedir. bunu iktidarı elde etmek için kullanması da gösterilebilir. Emperyal bir güç haline geldiklerinde dahi Atinalılar (Chaniotis, 1997:223) kontrolleri altında tuttukları yerlerin dini uygulamalarına Yalnızca oyunlar değil İ.Ö. 4. yy.’dan itibaren Yunan genellikle müdahale etmemişlerdir; Athena Atina dışında şehirlerinde görülmekte olan tiyatro binaları da toplumsal genellikle yaşamı doğrudan doğruya etkileyen yerler olmuştur. kullanılmıştır. (Deacy, 2008:120 - 124) simgesi olarak emperyal Atina değerlerinin ve yaşam biçiminin diğer merkez konumundadır; hatta birçok Yunan polisinde bir halk bir Tragedyalar Atina dışındaki toplumlara da sunularak ders verilen, konserler, festivaller yapılan çok işlevli bir bulunmadığından gücünün 4 Şehrin kamusal yapılarından olan tiyatro aynı zamanda ekklesiasterion3 Atina’nın topluluklarınkine kıyasla daha üstün olduğunu göstermek meclisi amacıyla da kullanılmışlardır. Böylelikle tragedya Atinalı toplantılarının da tiyatrolarda yapıldığı bilinmektedir. kimliğinin müttefikler ve yabancılar tarafından da (pan- (Chaniotis, 1997:224) iyonik, pan hellenik) Yunan kimliğinin de merkezi olarak Atinalılar için tragedya kişisel bir eğlence aracı olmaktan algılanmasını sağlamıştır. Elbette tragedyalar ve tragedya öte kentsel yaşamın önemli bir parçasıydı. Trajedi yazarları yazarlarının içinde bulundukları toplumdan ve onun diğer mutlaka kamusal bir mesaj da verirler, görüşlerini kültür eserlerinden bağımsız olmadığını ve aslında daha savunurlar ve oyunlar izleyiciler tarafından oylanırdı. geniş bir kültürel sistemin de parçaları olduklarını Tragedyalar için kurulan koroların masrafları, zengin Atina unutmamak gerekir. yurttaşlarınca, vergi sorumlulukları oranında karşılanırdı. Atina polisinin siyasal yaşamının hem yansıması hem de Bir tragedyanın sahneye koyulabilmesi için yazarının koro yönlendiricisi olan tragedya türünün bazı örnekleri kentin tahsisi için öncelikle tragedyanın sergileneceği festivalden tanrıçası Athena’nın yeni oluşan düzeni ve adalet anlayışını sorumlu olan arkhona başvurması gerekirdi, dolayısıyla meşrulaştırıcı bir rol üstlenmesiyle dikkat çekmektedir. tragedyanın sahnelenip sahnelenmeyeceği Atina devletinin Aiskhylos'un5 Eumenidler oyununda Athena şehirle ve 3 Demokratik yunan polislerinde halk meclisinin (Ekklesia) toplandığı yer. Sparta çekişmesi Sparta inanışlarında Athena’nın merkezi rolünü zayıflatmamıştır. Tanrıçanın simgesel konumu, bazıları Atina’nın düşmanı olan diğer Yunan şehirlerinde tanrıçanın önemini azaltmamıştır, örneğin Athena Atina ile ilişkileri hiç de iyi olmayan Boiotia’nın da baş tanrıçasıdır; aynı şekilde Atina – 5 Türkçe kaynaklarda yazarın adının Eshilos, Aiskhülos gibi farklı yazılışları mevcuttur, bu çalışmada ismin Yunanca 4 3 Ünver/ Yunan Tragedyalarında Athena ve Adaletin Dönüşümü kurumlarıyla özdeşleşmiş olmasının yanı sıra Areopagus Aiskhylos, köklü bir aristokrat ailesinden gelmektedir. Konseyi’nin yani şehrin yaşlılar meclisinin ve halk (Herington, 1986:17) Aiskhylos’un ilk gençlik yıllarında mahkemesinin de kurucusudur. Euripides'in Ion ve Atina şehrinde Pisistratus ve oğullarının elli yıllık tiranlığı Yalvaranlar eserlerinde de Athena Atina'nın çıkarlarının son bulmuştur. Söz konusu elli yıl polisin siyasal yaşamının temsilcisi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bununla birlikte durağanlığına karşın Atina diğer kent devletleri arasında oyunların doğrudan Atina'da geçmediği ya da Atina'ya öne çıkmış etkisi Batı’da Marsilya’dan Doğu’da Karadeniz ilişkin şehir kıyılarına kadar uzanır olmuştur. Aynı dönemde kent Athena’nın fiziksel olarak da büyük değişim göstermiştir, Aiskhylos’un bilinen bazı tragedya örneklerinde yeni düzenin meşru döneminde Atina’da daha küçük tapınaklar bir yana son iki gösterilmesinde özellikle etkili olduğu dikkat çekmektedir. kuşak içinde yapılmış iki görkemli Athena tapınağının Bu eserler, Aiskhylos’un Eumenidler, Sofokles 'in Lokrisli varlığı bilinmektedir. Tiranlık döneminde Atina tanrılara Aias olmadığı durumlarda bu Tanrıça özdeşleşmesinin yitirildiği görülmektedir. ve Aias eserleridir; bazı adanan festival dönemlerinde yapılan yarışmalar sayesinde eserlerinde6 Athena deus ex machina7 olarak karşımıza şiir ve müzikte de Yunan şehirleri arasında öne çıkmıştır. çıkmakta ve benzer bir işlev görmektedir. Çalışmanın Pisistratus hanedanının sona erişi, kurdukları siyasi devamında Athena’nın sistemin de sonunu getirmiş olsa da bu dönemin festivalleri bu eserler ayrıca – temel Euripides’in alınarak tragedyalardaki işlevi değerlendirilmeye çalışılacaktır. önemlerini yitirmemiştir. Kısacası Aiskhylos’un çocukluğunun ve gençliğinin geçtiği Atina’nın arkaik 1. Aiskhylos’un Eumenidler eseri : Aiskhylos’un eserlerinde bütün Yunan önemli uygarlığının zirvesi (Herington, 1986:16-20) Olympos olduğu söylenebilir. Buna karşın MÖ 510 yılında tanrılarının yeri vardır. Aiskhylos’ta da tanrıların özellikleri başlayan siyasal değişim, Atina’nın toplumsal ve kültürel ve rolleri Homeros döneminde olduğundan çok farklı yaşamını da baştan aşağı değiştirmiştir. değildir ancak Aiskhylos’un Olympos’luları kavrayışında anayasal düzenlemeleri ile Atina demokrasisinin temelleri temel bir farklılık dikkat çekmektedir. Aiskhylos, tanrıların atılmış ve Atinalı yurttaşlar polisin yönetimine katılır belirli mekânlarla ve kültlerle bağlantısını daha net bir olmuşlardır. (Herington, 1986:20,21) Bu döneme damgasını şekilde kullanmaktadır; böylelikle onun eserlerindeki vuran bir diğer önemli siyasi olay ise Yunanların Persler ile tanrılar, bir mabedin baş tanrısı olarak epik şiirdekinden olan mücadelesi ve kazandıkları zaferdir. Zaferin ardından daha önemli ve onurlu bir role sahip olmaktadır. Atina, güçlü donanması sayesinde bütün ege denizinin ve (Herington, 1986:6) kıyılarının egemen gücü haline gelmiş, ekonominin 8 Kleisthenes’in merkezi haline gelen şehir bir metropole dönüşmüştür. Aiskhylos’un eserlerini verdiği dönem Antik Yunan toplumunun mitolojinin egemen olduğu bir dönemden Aiskhylos’un yaşamının son yedi yılı emperyal Atina’daki çıkışına denk sosyal ve ekonomik değişime bir tepki olarak ortaya çıkan eski ve Kleisthenes düzenlemeleriyle şekillenen yönetimin tam ve düşmektedir. toplumun Bu değişim dönemde sancılarına gündelik yaşamda önemlerini kaybetmiş olsalar da eski Mitler hâlâ insanların demokrasiye zihnindedir Aiskhylos eserleri de bir yandan kadim mitlere gelmektedir. Bu devrimden sonra kamu yetkisi kullanan bağlıyken diğer yandan da Atina’nın yeni bir dünyaya geçiş tüm organlar, en azından teoride, yurttaşların yönetimine sürecinin izlerini taşımaktadır. (Herington, 1986:15,16) geçmiştir. Bu devrim döneminin önemli sorunlarından biri yazılışı olan “Αἰσχύλος”un transliterasyonu olan Aiskhylos tercih edilmiştir. görünüşte çözülemez hale gelmiş olan olay örgüsünün beklenmeyen bir karakter, olay ya da nesnenin müdahalesiyle çözülmesidir. 6 Truvalı Kadınlar, İphigenia Tauris'de, Yalvaranlar dönüştüğü Perikles devrimine denk Örneğin Hera’nın Argos’la, Apollon’un Delphi ile ve Athena’nın Atina Akropolüyle olan bağı gibi. 8 Deus ex machine ya da ἀπὸ μηχανῆς θεός (apò mēkhanḗs theós) makine tanrı anlamına gelir, Euripides tarafından keşfedilmiş bir teknik olduğu iddia edilmektedir; oyunda 7 4 Hukuk Kuramı, C. 1, S. 5, Eylül-Ekim 2014 olan Aeropagus mahkemesinin yetkileri konusu Oyunda Athena, Atina kenti ve kurumlarıyla Aiskhylos’un Eumenidler eserinin de temel konularından özdeşleşmiştir. İ.Ö. 6. ve 5. Yüzyıllarda Atina demokrasisi birisi olmuştur. (Herington, 1986:21-24) kuvvetlendikçe mahkemelerin ve halk jürilerinin önemi de artmıştır. Aynı dönemde Atina mahkemelerinin yargı Bu eserde Athena demokratik jüriler ve mahkemelerle yetkisi de kent sınırlarını aşıp belirli durumlarda müttefik doğrudan doğruya bir ilişki içindedir. Oyunda demokrasi kentleri de kapsar hale gelmiştir. Atina hem demokrasisini ve mahkemeler, özellikle Areopagus Konseyi Athena'nın hem de adaletini diğer kent devletlerine ihraç etmektedir. Atinalılara bir hediyesi olarak gösterilmekte ve bazı Atina'ya bağlılık ile mahkemelerine bağlılık eş anlamlı hale yorumlara göre Atina Demokrasisi o dönemde (MÖ 5. yy) gelmiştir ve Eumenidler eseri bu bağlılığı Athena'da Perslere karşı Atinalılarla ittifak içinde olan diğer şehir şekillendirmektedir. devletlerine örnek gösterilmektedir. Eumenidler’i diğer Atina tragedyalarından Eserde geçen yer adları birlikte ele alındığında Atina'nın ayıran eserin yazıldığı dönemde nüfuz sahibi olduğu yerlerin bir özelliklerinden biri, eserin Atina’nın o dönemdeki gündelik siyasal yaşamının doğrudan bir parçası nevi haritasını oluşturmaktadır. olmasıdır. Aiskhylos, eseriyle izleyicilerin dikkatini aynı anda hem Eumenidler eseri bize Batı yargı sisteminin kökenlerine destansı geçmişe hem de günün siyasetine çekmektedir. ilişkin ipuçları da sağlamaktadır. (Dover, 1957:230,231) Eserde sahnenin Delfi’den Atina’ya Orestes’in Areopagus Konseyi önünde yargılanması maddi geçtiği andan itibaren9 eserin konusu o günün Atinalılarına gerçeği arayan bir yargılama örneği değildir, duruşmanın dönmeye başlar ve o ana kadar merhametsizce anne katlini başlangıcında suçunu itiraf etmiş olan Orestes'in annesini cezalandırmaya odaklanan Erinnüler buradan sonra daha öldürüp çok adalete eş gördükleri aile değerlerinin savunucuları tartışılmamaktadır; olarak görülmeye başlarlar. (Herington, 1986:136) Erinnüler şehri şey Orestes'in bölünmüş şekilde eşit olması karşısında Athena'nın Eumenidler’de ilkel geçmişten yeni döneme geçiş Athena onun tartışılan önünde Yargılama'nın sonunda heyetin oylarının yarı yarıya değişebileceğini savunur görünmektedir. gibi davada mahkeme yoldan intikamı sayılıp sayılamayacağıdır. sonrasında ise Athena insan toplumunun siyasal yolla beklenileceği konusu annesini katledişinin babasının öldürülmesinin meşru daha muhafazakâr bir tavrı temsil ederken önce Apollo ve öldürmediği Atina Orestes'in lehine olan kararı belirleyici olmuştur. sayesinde Bu değişime, Athena’ya rağmen Bu karar karşısında Erinnüler, “eski yasaları” yok sayan muhafazakâr erinnülerin kolay boyun eğmediği görülür. genç tanrılara karşı öfkelenerek Atina'yı yıkmakla tehdit Erinnülerin, şarkılarında adalet tanrıçası olarak Dike’ye eder, eserin son kısmı Athena'nın Erinnüleri yatıştırma seslenerek yeni kurumların kendi haklarını ve Dikenin çabalarına ve en sonunda Erinnüler ve Athena'nın yani eski haklarını tehdit ettiğini söylemeleri de bundan ötürüdür.10 ve yeninin uzlaşmasına sahne olmaktadır. gerçekleşmektedir. (Aiskhülos, 2010:130-137) Orestes ceza almadan kurtulursa 2. Sofokles’in eserleri artık kimse Adaleti (Dike) ya da Erinnüleri öç almak için çağırmayacak, kimse cezalandırılmaktan korkmayacağı Sofokles, kendisinden ve selefi Aiskhylos’dan önce başka için adaletin evi çökecektir. (Herington, 1986:145) tragedya yazarlarının varlığına karşın B. M. W. Knox’a göre Sofokles, bugün bildiğimiz şekliyle tragedya türünü ortaya Athena, eski düzenin yenisiyle değişimine uygun olarak çıkaran kişidir zira ilk defa Sofokles’in eserleri ile trajik Erinnülere de yeni bir isim verir artık Eumenidler olarak ikilemin tek bir baskın karakter üzerinden ortaya anılacaklardır. konulması yöntemi benimsenmiştir, bir diğer deyişle ilk defa Sofokles ile “trajik kahraman” trajik oyunun 9 Eumenidler 235. satır. (Aiskhülos, 2010:126) 10 5 Eumenidler, 490-565. satırlar Ünver/ Yunan Tragedyalarında Athena ve Adaletin Dönüşümü merkezinde yer almaya başlamıştır. (Knox, 1961:1-2) döneminin var olan hukukuna ilişkin olduğu savı özellikle Sofokles’in trajik kahramanı, düşünmesi gereken bir Atina hukuku uzmanları arasında taraftar bulmuştur. gelecek ya da kendisine yol gösterecek bir geçmiş a. Sofokles 'in Lokrisli Aias eseri: olmaksızın bulunduğu ana aittir. Trajik kahramanın zaman ve mekândan soyutlanmış olması onu tüm yaptıklarından “İliupersis”in ve bunların sonuçlarından sorumlu hale getirmektedir. olmasına karşın Lokrisli Aias günümüzde aynı konudaki (Knox, 1964:6) Sofokles’in eserlerini değerlendiren birçok diğer eserlere kıyasla çok dikkat çekmeyen bir yapıttır. yazar, Sofokles’in kendisini de yarattığı trajik kahramanlar Sadece bir kısmı bugüne ulaşan bu eserde de bir mahkeme gibi değerlendirmiş ve onun eserlerinin zamanının siyasi ve draması yer almaktadır. Bu eserde Sofokles'in Aias düşünsel efsanesini Athena'nın adaleti ve bu adaleti yayma görevinin atmosferinden soyutlanmış olduğunu ileri 13 Yunan sanatında çok işlenen bir konu sürmüşlerdir (Ormand, 2012:2), oysa bu “klasik görüş”ün Atinalılara aksine Sofokles’in eserlerinde döneminin siyasi ve düşünsel şekillendirdiği anlaşılmaktadır. Atina demokrasisinin iki izleri oldukça belirgindir. Sofokles, bir şair ve yazar temel dayanağı olan “demos”un askeri başarısı ve olmasının yanı sıra Atina polisinin siyasal alanında da etkin toplumsal bir figürdür, sağlık tanrısı Aesclepius’un kutsal yılanı görülmektedir. Atina’ya getirildiğinde Sofokles tarafından barındırılmıştır. çerçevesinde uygulamaları Lokrisli yeniden Aias’ta da eserde yer aldığı bilinmekle birlikte eserin neresinde ve kargaşa sırasında daha sonra kısa ömürlü Atina oligarşisine suçlanacak fikri eserin yapısı ve yazılış tarihi14 tartışmalıdır. Athena’nın vergileri toplayan Hellenotomia’da MÖ 413 yılındaki siyasi olmakla adalet olduğu Eserin tamamı günümüze ulaşamadığından olay örgüsü, Sofokles’in MÖ 443 yılında müttefik şehirlerin ödediği neden ait nasıl sahneye dâhil olduğu bilinmemektedir. Aiskhylos ve olan anayasal reformlar Euripides’in önermekle görevli on probouloi meclisinde yer aldığı11, MÖ eserlerinde de görüldüğü gibi Yunan tragedyalarındaki demokratik kurumların mitlerde de var 441’de en önemli kamu görevi olan generalliğe seçildiği de olması, mevcut Atina kültürünün köklerinin kahramanlar bilinmektedir.12 Kişisel olarak siyasetin ve polisin kültürel çağına dayandırılması alışılmadık bir durum değildir. yaşamının içinde yer alan Sofokles’in eserlerinin siyasetten Atina kültürüne uyarlanan İliupersis öyküsü Homeros ve tamamen yalıtılmış olduğunu savunmak güçtür. Arktinos’un destanlarına dayanır, efsaneye göre Atinalılar Son otuz yıllık dönemde Sofokles’in eserlerini siyaset Aias’ı suçundan dolayı taşlayarak cezalandırmaya karar alanından yalıtılmış olarak gören klasik görüşün yerini bu verirler ve Aias bu cezadan Athena’nın sunağına kaçarak eserleri siyasi ve toplumsal bağlam içerisinde kavramaya kurtulur ancak Aias’ı cezalandıramayan Atinalılar dönüş çalışan doksanlı yolunda feminist eserinden elimizde kalanlardan ise Athena’nın Aias’ı henüz Daha yakın daha Truva’dan dönüş yoluna çıkmadan önce yargılayarak dönemde ise Sofokles’in oyunlarında sunulan hukuki temize çıkardığı sonucuna ulaşmak olasıdır. Mevcut sorunların sanılanın aksine uzak mitolojik bir geçmişe değil parçalara dayanılarak yapılan çıkarımlara göre Aias yıllardan değerlendirmeler sonra almıştır, Sofokles özellikle eserlerinin değerlendirmeleri gündeme gelmiştir. Athena’nın gazabına uğrarlar. Sofokles’in hakkında önce taşlanarak cezalandırılma kararı verilmesi Tukidides’in aktardığına göre, yaptıkları toplantıdan sonra probuloi meclisinin tek önerisi, her yurttaşın dilediği anayasal değişiklik önerisini sunabilmesi olmuştur, böylelikle anayasaya aykırı öneriler getirme yasağı askıya alınarak oligarkların kendi hükmetme organları olan Dört Yüzler Meclisi’ni kurmalarının da önü açılmıştır. Sofokles’in aslında siyasi bir figür olmadığı, hiçbir zaman bir askeri gücün başına geçmediği, yalnız kendisine verilen görevleri yerine getirdiği; eserlerinde de belirli siyasi tercihlerin yer almadığı da bazı yazarlarca savunulmaktadır. Bkz. (Scodel, 2012:33) 11 Bununla birlikte özellikle adının mecliste konuşmacı olarak hiç geçmemesine, Tukidides’in kendisinden bahsetmemesine dayanılarak önemli kamu görevlerine getirilmiş olsa da 13 Ilion’un (Truva) yağmalanışı 14 İ.Ö. 460 yılları civarında olduğu tahmin edilmektedir. 12 6 Hukuk Kuramı, C. 1, S. 5, Eylül-Ekim 2014 Atina şehrinin eski düzeninin bir yansımasıyken farklı değildir. Bu durum karşısında eserle ilgili olarak Athena’nın da müdahalesiyle mahkeme önünde yeniden sorulması gereken aslında Athena’nın adil bir tanrıça yargılama yapılması ve Aias’ın ceza almaksızın kurtuluşu olmasından ziyade nasıl bir adalet anlayışını temsil Atina’nın demokratik mahkemeleri de içeren yeni düzenin ettiğidir. Aias’ın Atinalı komutanlara karşı delice öfkesine bir ifadesi olmalıdır. (Kennedy, 2009:53-64) Sofokles’in eseri Athena de tıpkı, muhtemelen kendisinden kısa bir zaman sonra adaletsizlikten ziyade adaletin insanca olmayan bir şekilde yazılmış olan Eumenidler gibi Atina şehir devletinin yeni hatta gaddarca uygulanmasıdır. (Podlecki, 1980:55) demokratik, emperyal düzenini meşrulaştırır niteliktedir. neden olmamıştır, öyleyse burada sorun Sofokles, Aias’da artık demokratik mahkemelerin ve Atina b. Sofokles'in Aias eseri siyasi sisteminin ürünü ideal Atina yurttaşının ortadan kalkışını göstermektedir. Atina’nın emperyalist bir devlet Aias, Sofokles’in günümüze ulaşan eserleri arasında bir halini alması ile birlikte artık Perslere karşı birlik olan Tanrının olayların doğrudan parçası olarak sahnede yer Atinalıların değerleri geçerliliğini yitirmiştir. Aias eseri aldığı tek eserdir; ayrıca bu eserde Sofokles’in diğer aynı zamanda Atina’nın güçlenirken yapmış olduğu eserlerinden farklı olarak ilahi varlıkların Aiskhylos’un seçimler ve ittifaklardan duyulan rahatsızlıkların da eserlerinde olduğu gibi ölümlülerin yaşamlarına doğrudan işaretlerini vermektedir. Bu seçimlerle birlikte demokratik etki ettikleri görülmektedir. (Davidson, 2012:48,49) Eserin Atina’nın doğrudan doğruya günlük siyasi tartışmalara yer verdiği çekirdeğini oluşturan adalet anlayışı son bulmuştur ve Athena artık Aiskhylos’un eserlerinde kesin olarak söylenemese de hegemonya ve hakkaniyet gibi gördüğümüz anlamda adil değildir. (Kennedy, 2009:118) konulara değindiğini, uzlaşmaya ve toplumsal sınıfla Eserde arasında uyuma vurgu yaptığı görülmektedir. (Burian, Atina'nın temellerinde yer alan ideoloji sorgulanmaktadır, artık ceza adaleti suça uygun cezanın 2012:69,70) Aias eserinin arka planında Truva destanının verilmesi değil suçu aşan cezanın verilmesidir. Eşitlik bir parçası olan ve Odyssey’de de üstü kapalı olarak sağlayan ve şehir devletine uygun olan adalet, iktidarı zikredilen bilindik bir öykü bulunmaktadır, Aşil’in elinde bulundurmaya uygun değildir zira mahkemeler ölümünden sonra zırhı yiğitlikte Aşil’in hemen ardında yer cezaları almasına dayanarak zırh üzerinde hak iddia eden Aias’a yumuşatarak eşitliği sağlarlar ama bir imparatorluğun ihtiyacı tam tersine eşitsizliklerdir. Aias bu değil Odysseus’a verilmiştir, gururu kırılan Aias, Odysseus eserde Atinalıların güçlerini meşru göstermek için o güne ve diğer Akhalardan intikam almaya kalkışsa da (Sofokles’e kadar kullandıkları ideal Atinalı modelidir fakat artık göre Athena’nın neden olduğu) ani bir delilik ile Atinalıların bu modele uyduklarını ileri sürme olanakları düşmanları yerine ganimet hayvanlarını katletmiştir. kalmamıştır. Sofokles, Athena ve Aias’ı birlikte sahneye (Sofokles, 2009:9-16) Sofokles’in Aias eserinde Athena farklı çıkararak Atina ideolojisi ve gerçekte var olan arasındaki sanat dallarındakiler de dâhil olmak üzere bilinen diğer farkın altını bir kez daha çizmektedir. (Kennedy, 2009:126) tüm Athena betimlemelerinden farklı olarak gaddar bir tanrıça olarak karşımıza çıkmaktadır, dahası Tanrıçanın bu Aias'da gaddarlıktan hoşnutsuz olmadığı da dikkat çekmektedir. dönüşürken Aias’daki Athena diğer eserlerden farklı olarak bu defa müttefiklerini daha sıkı bir şekilde kontrol etmeye yargıyla ilişki içinde demokrasi ve eşitliğin simgesi başlamıştır. değildir, aksine bu defa iktidarını intikam duygusu içinde kurumları Eumenidler eserindeki demokratik mahkemeleri kullanmaktadır; üstelik hem intikam alan tanrıça hem de değil baskı araçlarıdır. Yunan tragedyalarında Athena onun öfkesine hedef olan Aias Atina’nın destansı figürü her daim adaletle bağlantılı olmakla birlikte bu köklerinin birer parçasıdır. Athena bu eserde Atina’nın bir adalet Atina siyasal düşüncesinin gelişimine göre değişim düşmanını değil kendi içinden birini cezalandırmaktadır, göstermektedir; önceleri demokratik mahkemelerle ve alışılagelen olarak eşitlikle özdeşleşen tanrıça en azından bir dönem için kesinlikle adil bir tanrıça değildir hatta dağıttığı adalet baskıcı ve eşitsizliği yüceltici bir karaktere bürünmüştür. Eumenidler’de karşı çıktığı Erinnülerin adaletinden hiç Temsil ettiği siyasal yapının bozulmasıyla beraber kendi Athena tasvirlerinden çok farklı 7 Athena şahsen baskıcı türde olduğu şehir koruyucusu Aias eserinde artık bir adalete devleti Atina'nın de özenilen Ünver/ Yunan Tragedyalarında Athena ve Adaletin Dönüşümü karakteri de değişen Athena zaman içinde, Atinanın Atina’nın iki önemli karakterini eserinde bir araya getiren müttefiklerini birliği oluşturan ideallere yeniden bağlama Sofokles böylelikle Atina tarihinde iktidarla farklı ilişkileri görevini üstlenmiştir. Athena, bir ideolojik araç olarak ortaya koyabileceği bir alan yaratmıştır. Aias eski onurlu başta resim ve heykel olmak üzere diğer sanat eserleri günlere ait bir kahramandır ve Athena’nın onunla dalga yoluyla da kullanılmıştır ancak tragedya verilen mesajın geçip onu aşağılaması yenidünyada artık eski ideallere, zamana uyarlanabilmesi açısından dönemin diğer sanat ılımlılığa ve eski adalet anlayışına yer kalmadığını açıkça dallarından ayrılmaktadır. Tapınaklarda yer alan bir göstermektedir. Pers tiranlığı tehdidini engelleyen Atina heykelin veya resmin verdiği mesaj sabit kalırken tragedya artık Yunanistan’ın koruyucusu değil yeni tiranıdır; elde yazıldığı zamana uyum gösterebilmektedir. etmiş olduğu iktidar aynı zamanda Atina’nın bozulmasının da nedeni olmuştur. (Kennedy, 2009:141) Eumenidler ve Lokrisli Aias, Atina'nın adaletine ve mahkemelerine duyulan güveni ve bunlarla duyulan 3. Euripides'in bazı oyunları gururu bir nevi Atinalı şovenizmiyle ele almaktadır. Bu Euripides, hiçbir zaman siyasi bir makam sahibi olmamış şovenist tavır Atinalıların adalet kurumunu demokratik olmasına karşın tragedya yazarları arasında siyasete en kimliklerinin bir parçası olarak kabul etmelerinde de fazla yer verenlerden biri olmuştur. Orestes ve Heraklidae önemli bir işlev sahibi olmuştur. Eumenidler de Athena'nın gibi eserleri yazarın Atina polisinin siyasal ve Atina ağzından “Atina'nın başka hiçbir yerde olmayan adalete ve toplumsal iyi bir düzene sahip olduğu” söylenir. Athena hem yaşamına ilgisini açıkça göstermektedir. Athena’nın yer aldığı oyunlar da polisin siyasal yaşamıyla Atinalılar hem de Atinalı olmayan Yunanlar için adaletin doğrudan ilişkilidir. Bu oyunlarda Athena bazen eserin kaynağıdır. Eumenidlerde mahkemeler hem vatandaşın girişinde görülmekte bazı eserlerde ise bir Deus Ex Machina hem de toplumun menfaatini en iyi şekilde korumayı olarak karşımıza çıkmakta ve olay örgüsünün çözülmesini başarmaktadır. Euripides'in oyunlarında ise Athena’nın sağlamaktadır. Bu oyunların hepsi doğrudan doğruya adaletinin bu derece kesin olup olmadığı önce tartışmaya yurtsever veya siyasi eserler olarak adlandırılamazsa da açılıp daha sonra onaylanmaktadır. Athena’nın varlığındaki amaç genellikle ya Atina’nın Daha sonraki dönemin ürünü olan Sofokles'in Aias'ında ise ittifaklarına ilişkin efsaneleri doğrulamak ya da Atinalıların bozulan düzenin hem Athena'yı hem de kentin kurumlarını yurtseverliklerine ilişkin mitleri hatırlatmaktır. (Kennedy, doğrudan etkilediği görülür. Bir zamanlar herkesin gıpta 2009:71) ettiği, Tanrıların dahi zaman zaman kendilerini tabi saydığı Euripides’in Athena’nın adaleti artık kendi müttefiki ve hatta ailesinin adalet anlayışında meydana gelen değişimin izlerini Atina'da elinde bulundurduğu gücü doğru görmek kullanamazsa ve ideallerini unutursa Athena'nın müttefiki dışlamaz. Euripides’in eserlerinin savaş ya da yayılma karşıtı olduğunu söylemek olanaklı değildir burada uyarı niteliği taşımaktadır. Atina'nın eski müttefikleri terk edilmesi ve hatta onlara bulunabilecek savaş karşıtlığına en yakın şey savaştan karşı yorulmuşluk ve barış dönemi ideallerinin savaşta aynı yenilmesinden sonra tragedyalarda Athena tekrar adil ve eşitlikçi görünümüne dönmüş ve eserlerde Atina savaş döneminin zorluklarıyla şekillenmiştir ve şiddeti seviyesine düşmesine işaret etmektedir. Aias oyunu Atinalılar için bir tarafından adalet, gözetir ve çoğunluğun yararına olacak şekildedir fakat ve Atreidae ile aynı seviyeye inmesi aslında adaletin de insanların eserlerde konusudur. Atina’nın adaleti bu eserlerde de hakkaniyeti Aias'da Athena'nın sahnenin yüksek kısmından Odyseus ve Bu olarak burada şiddetin adalet için kullanılması söz olmasında olduğu gibi aslında kendi kendini bitirecektir. kaybetmesine olanaklıdır. demokrasisinin bir ürünüdür ancak Eumenidler’den farklı Aias'a sırt çevirip Menelaus ve Agamemnon ile birlik kutsallığını Savaşları döneminin ürünleridir ve buna bağlı olarak eserlerde savaş döneminde parçası Aias'ı muğlak bir suçtan dolayı cezalandırır hale gelmiştir. eserleri Peloponez şekilde korunamayacağı düşüncesidir. (Kennedy, 2009:102- Yunan 104) Euripides’in eserlerinde Athena, şiddete rağmen devletleri arasında birliğin sağlayıcısı haline dönmüştür. adaletin 8 korunmasında, ölçülülüğün sağlanmasında Hukuk Kuramı, C. 1, S. 5, Eylül-Ekim 2014 Atinalılara yol gösterme görevini üstlenmiştir. Apollodorus. (1976). Gods and Heroes of the Greeks: The Eumenidler’deki Athena’dan farklı olarak Euripides’in Library of Apollodorus. (M. Simpson, Çev.) Univ of Athena’sı kendisi de şiddet kullanmaktan çekinmemekte Massachusetts Press. fakat adil ve ılımlı olmaktan da vazgeçmemektedir. Braudel, F. (2007). Bellek ve Akdeniz. (Ali Berktay, Çev.)İstanbul: Metis Yayınları. Sonuç Athena, klasik Atina'nın kalbi ve ruhudur ve tragedyalarda Burian, P. (2012). Polyphonic Ajax. K. Ormand (Dü.) içinde, kentin ve kent devletinin değişimine paralel olarak o da A Companion to Sophocles (s. 69-83). Puduçeri: değişmiştir. İ.Ö. 5. yüzyıl, Atina için önemli bir dönüm Wiley-Blackwell. noktasıdır. Bu dönemde arkaik dönemin siyasal yapısı olan Chaniotis, A. (1997). Theatricality Beyond the Theater. tiranlık yıkılmış, Atina demokrasisi ve yeni idealler ortaya Staging Public Life in the Hellenistic World. B. Le çıkmıştır. Pers istilasına karşı ittifakın liderliği önce Guen (Dü.) içinde, De la scène aux gradins (s. 219- Atina’nın ve temsil ettiği değerlerin diğer Yunan polisleri 259). Toulouse: Pallas. 23 02, 2014 tarihinde arasında yükselmesini sağlamıştır. Bu durum kentin aynı http://archiv.ub.uni- anda hem savaş ve siyaset hem de sanat alanlarında yetkin heidelberg.de/propylaeumdok/volltexte/2008/171 olan Tanrıçasını da Yunan dünyasında ayrıcalıklı bir adresinden alındı konuma getirmiştir. Atina’nın yükselişi ve emperyal bir Davidson, J. (2012). Aeschylus, Sophocles, Euripides. K. güç olması ve buna bağlı olarak kentin iktisadi yaşamın Ormand (Dü.) içinde, A Companion to Sophocles (s. merkezi olan bir metropol haline gelmesi bozulmayı da 38-52). Puduçeri: Wiley-Blackwell. beraberinde getirmiş ve Atina demokrasisinin idealleri ve diğer polislerle olan ilişkiler de bu bozulmadan nasibini Deacy, S. (2008). Athena. Oxon: Routledge. almıştır. Tragedyalar da bu toplumsal ve siyasal değişim Dover, K. J. (1957). The Political Aspects of Aeschylus' döneminde hem ürünü oldukları dönemi yansıtmışlar hem Eumenides. The Journal of Hellenic Studies, 77(2), de siyasal ve ideolojik bir araç olarak kullanılmışlardır. 230-237. Athena bu tragedyalar içerisinde kente egemen olan adalet www://jstor.org/stable/629362 adresinden alındı Eylül 14, 2014 tarihinde anlayışıyla ilişkili şekilde var olmuş, yazıldığı dönemin Hegel, G. (2006). Lectures on the Philosophy of Religion. (G. siyasal ve toplumsal anlayışına bağlı olarak kimi zaman Hegel, & P. Hodgson, Dü) Oxford University Press. demokratik halk meclislerinin kimi zaman ise yayılmacı uygulamaların meşrulaştırılmasında, bu uygulamalarla Herington, J. (1986). Aeschykus. New Haven and London: Atina’nın destansı kökleri arasında bağ kurulmasında bir Yale University Press. araç olarak kullanılmıştır. Hesiodos. (1977). Tanrıların Doğuşu (Theogonia). S. Eyuboğlu, & A. Erhat içinde, Hesiodos, Eseri ve KAYNAKÇA Kaynakları (S. Eyuboğlu, & A. Erhat, Çev., s. 103- Aiskhülos. (2010). Oresteia. (Y. Onay, Çev.) İstanbul: Mitos- 140). Ankara: Türk Tarih Kurumu. Boyut Yayınları. Kennedy, R. F. (2009). Athena's Justice. New York: Peter Apollodorus. (1921). The Library. (J. Frazer, Trans.) Londra: Lang. Harvard University Press. Retrieved 03 12, 2014, Knox, B. M. (1961). The Ajax of Sophocles. Harvard Studies from in Classical Philology(65), 1-37. http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Apo llod.+3.14.1#note4 Knox, B. M. (1964). The Heroic Temper. Berkeley: University of California Press. 9 Ünver/ Yunan Tragedyalarında Athena ve Adaletin Dönüşümü Ormand, K. (2012). Introduction. K. Ormand (Dü.) içinde, A Companion to Sophocles (s. 1-6). Puduçeri: WileyBlackwell. Podlecki, A. J. (1980). Ajax's Gods and the Gods of Sophocles. L'antiquité classique(49), 45-86. Eylül 9, 2014 tarihinde http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/ar ticle/antiq_0770-2817_1980_num_49_1_1965 adresinden alındı Scodel, R. (2012). Sophocles Biography. K. Ormand (Dü.) içinde, A Companion to Sophocles (s. 25-37). Puduçeri: Wiley-Blackwell. Sofokles. (2009). Aias ve Elektra. (F. Akderin, Çev.) İstanbul: TEM Yapım Yayıncılık. Stoessl, F. (1952). Aeschylus as a Political Thinker. The American Journal of Philology, 73, 113-139. Şubat 14, 2014 tarihinde http://www.jstor.org/stable/291809 adresinden alındı 10
