ÇEVREMİZİ KİRLETEN ATIKLAR VE ATIK YÖNETİMİNİN ÖNEMİ

AR&GE BÜLTEN
2014 HAZİRAN – SEKTÖREL
ÇEVREMİZİ KİRLETEN ATIKLAR VE ATIK YÖNETİMİNİN ÖNEMİ
Hande UZUNOĞLU
Canlıların yaşamını devam ettirmesi için doğal kaynaklara ihtiyacı bulunuyor.
Dünyamızda her türlü doğal kaynak mevcut, ancak bunlar sınırsız değil.
21.yüzyılda dünyamızın temel
sorunlarından
birisi,
doğal
kaynakların hızlı tüketimi. Özellikle
hızlı sanayileşme, çoğalan nüfus
ve artan talepler tüketimin hızla
artmasına sebep oluyor. Bu
durumda en önemli kaynaklarımız
da hızla tükeniyor. Dolayısıyla
dünyamızda
çevre
sorunları
giderek daha da önem kazanan
bir hale geldi.
Doğal kaynaklarımızı, genel anlamda çevremizi korumak ve gelecek nesillere daha
temiz bir ortam bırakmak öncelikli hedefimiz olmalıdır.
Dünyada çevrecilik anlayışının ve doğanın korunmasına yönelik gösterilen ilginin
19.yüzyılın ikinci yarısında ortaya çıktığı görülüyor. Çevre bilincinin ortaya çıkması ile
birlikte, bu konuda devletler ve sivil toplum kuruluşları daha duyarlı hale geldi, ayrıca
çevrenin korunması yönünde çeşitli örgütler ve kuruluşlar ortaya çıkmaya başladı. 1
Bunlardan en bilinenleri Greenpeace, Uluslararası Doğa Koruma Birliği (IUCN),
Dünya Doğayı Koruma Vakfı (WWF)’dır. Ülkemizde de bu kuruluşların
temsilciliklerinin yanı sıra TEMA, ÇEVKO, TURMEPA, TÜDAV, Türkiye Çevre Vakfı
gibi vakıf ve dernekler faaliyet gösteriyor.
Çevre konusunun uluslararası boyut kazanmasına katkı sağlayan en önemli kurum
ise Birleşmiş Milletler’dir (BM). BM çerçevesinde çevre konusunda, küresel ölçekte
yapılan ilk değerlendirme, 1972 yılında İsveç’in Stockholm kentinde düzenlenen
“Birleşmiş Milletler İnsan ve Çevre Konferansı”dır. 2000 yılında düzenlenen Binyıl
Zirvesi’nde, tüm dünya devletleri tarafından kabul edilen Binyıl Kalkınma Hedefleri
arasında çevre konusu da yer aldı.
Prof.Dr. Ali Rıza Karacan, Çevre Ekonomisi ve Politikası, Ege Üniversitesi Yayınları İktisadi ve İdari
Bilimler Fakültesi Yayın No:6, İzmir, 2007, s.6-7.
1
25
AR&GE BÜLTEN
2014 HAZİRAN – SEKTÖREL
2000’li yıllardan itibaren ülkeler ekonomik, politik, sosyal yönden çevre konusuna
daha fazla yer vermeye başladı. Çevre bilincinin oluşması için çeşitli etkinlikler
düzenleniyor, çevre kirliliği için önlemler tartışılıyor, hatta hükümetler bazı yasal
mevzuatlarını çevre unsurlarına göre düzenliyor. Ülkemizde ise, özellikle AB uyum
süreci kapsamında çevre mevzuatları bir bir hayata geçiriliyor.
Özetle; dünyanın pek çok yerinde çevre sorunlarına yönelik çözüm için çalışmalar
yapılıyor. Bunlar içerisinde atıklar, çevre kirliliği açısından tehlikeli boyutlara
ulaşmadan önlem alınması gereken konuların başında geliyor.
Atık Tanımı ve Atıkların Yönetimi
Atık en basit tanımıyla kullanılmış, artık istenmeyen ve çevre için zarar oluşturan her
türlü maddedir.
Katı atık; tüketicisi tarafından bir işe yaramaması nedeniyle atılan evsel, ticari ve
endüstriyel faaliyetler sonucu oluşan, düzenli şekilde bertaraf edilmesi gereken katı
maddelerdir.2
Sanayide, üretim ve hizmet faaliyetleri sonucunda, evde kullandığımız
ürünlerden/malzemelerden arta kalan kısaca hayatımızın her alanında
kullandığımız/tükettiğimiz ürünlerin/maddelerin/malzemelerin sonucunda atıklar
ortaya çıkıyor ve bu atıklar kaynaklarına göre kategorize ediliyor.
Genel olarak katı atıklar kaynağına göre; evsel, endüstriyel, tıbbi, tehlikeli, tarımsal
ve özel atık (radyoaktif, pil, akü gibi) olarak sınıflandırılıyor.
Çevre Koruma Ajansı tarafından yayınlanan Avrupa Atık Katalog’unda ise atık
kategorileri aşağıdaki şekilde yer alıyor:
01-Madenlerin aranması, çıkarılması, işletilmesi, fiziki ve kimyasal işleme tabi
tutulması sırasında ortaya çıkan atıklar
02-Tarım, bahçıvanlık, su kültürü, ormancılık, avcılık ve balıkçılık, gıda üretimi ve
işlemesi sonucu ortaya çıkan atıklar
03-Ahşap işleme ve kağıt, karton, kağıt hamuru, panel (sunta) ve mobilya
üretiminden kaynaklanan atıklar
04-Deri, kürk ve tekstil endüstrilerinden kaynaklanan atıklar
05-Petrol rafinasyonu, doğal gaz saflaştırma ve kömürün pirolitik işlenmesinden
kaynaklanan atıklar
06-Anorganik kimyasal işlemlerden kaynaklanan atıklar
07-Organik kimyasal işlemlerden kaynaklanan atıklar
08-Astarlar (boyalar, vernikler ve vitrifiye emayeler), yapışkanlar, yalıtıcılar ve baskı
mürekkeplerinin imalat, formülasyon tedarik ve kullanımından (İFTK) kaynaklanan
atıklar
09-Fotoğraf endüstrisinden kaynaklanan atıklar
10-Isıl işlemlerden kaynaklanan atıklar
2
Karacan, 2007: 473
26
AR&GE BÜLTEN
2014 HAZİRAN – SEKTÖREL
11-Metal ve diğer malzemelerin kimyasal yüzey işlemi ve kaplanması işlemlerinden
kaynaklanan atıklar; demir dışı hidrometalurji
12-Metallerin ve plastiklerin fiziki ve mekanik yüzey işlemlerinden ve
şekillendirilmesinden kaynaklanan atıklar
13-Yağ atıkları ve sıvı yakıt atıkları (yenilebilir yağlar, 05 ve 12 hariç)
14-Atık organik çözücüler, soğutucular ve itici gazlar (07 ve 08 hariç)
15-Atık ambalajlar; başka bir şekilde belirtilmemiş emiciler, silme bezleri, filtre
malzemeleri ve koruyucu giysiler
16-Listede başka bir şekilde belirtilmemiş atıklar
17-İnşaat ve yıkım atıkları (kirlenmiş alanlardan çıkartılan hafriyat dahil)
18-İnsan ve hayvan sağlığı ve/veya bu konulardaki araştırmalardan kaynaklanan
atıklar (doğrudan sağlığa ilişkin olmayan mutfak ve restoran atıkları hariç)
19-Atık yönetim tesislerinden, tesis dışı atık su arıtma tesislerinden ve insan tüketimi
ve endüstriyel kullanım için su hazırlama tesislerinden kaynaklanan atıklar
20-Ayrı toplanmış fraksiyonlar dahil belediye atıkları (evsel atıklar ve benzer ticari,
endüstriyel ve kurumsal atıklar)
Avrupa Atık Kataloğu ve tehlikeli atık listesi tüm atıklar ve tehlikeli atıkların
sınıflandırılmasında kullanılıyor. Bunlar Avrupa Birliği’nde tutarlı bir atık sınıflandırma
sistemi oluşturmak için tasarlanmış.
Çevre ve insan sağlını korumak amacıyla atıkların etkin ve düzenli bir şekilde
doğadan uzaklaştırılması şart. Bu anlamda atıkların sınıflandırılması ve kaynağında
ayrıştırılması önem taşıyor.
Kaynağında ayrı toplanan atıklar geri kazanım veya geri dönüşüm yoluyla yeniden
üretime (kağıt, karton, plastik, cam vb) dahil edilebiliyor. Örneğin; geri dönüşüm
tesislerinde;
 Kağıt, karton ambalaj atıklarından tekrar kağıt elde edilebiliniyor.
 Su, meşrubat gibi içeceklerin piyasaya sürüldüğü pet ambalajlardan geri
dönüşüm ile elyaf elde ediliyor.
 Bitkisel atık yağlardan biyodizel üretimi sağlanıyor.
 Elektrik-elektronik atıklardan demir, bakır, alüminyum, krom, pirinç gibi
malzemeler geri kazanılıyor.
Atıkların geri kazanılmasının ve tekrar kullanılmasının mümkün olmadığı durumlarda
ise atıklar, çevre ve insan sağlığına zarar vermeden bertaraf ediliyor.
Ülkemizde Çevre ve Şehircilik Bakanlığı bünyesindeki Atık Yönetimi Dairesi
Başkanlığı;
 Atık ve kimyasalların yönetimine ilişkin hedef, politika ve ölçütleri belirlemek,
 Atıkların kaynağında en aza indirilmesi, sınıflara ayrılması, toplanması.
taşınması, geçici depolanması, geri kazanılması, bertaraf edilmesi, yeniden
kullanılması, arıtılması, enerjiye dönüştürülmesi ve nihai depolanması
konularında politika ve strateji belirlemek ve mevzuat oluşturmak,
27
AR&GE BÜLTEN
2014 HAZİRAN – SEKTÖREL
 İlgili kurum ve kuruluşlarla işbirliği içinde atıkların taşınması ile tehlikeli
atıkların taşınma lisanslarına ilişkin esasları belirlemek, uygulanmasını
sağlamak, izlemek, atık ve kimyasallarla kirlenmiş alanların mevcut kirlilik
durumlarını tespit etmek, çevre ve insan sağlığına yönelik risklere ve kirlenmiş
alanların iyileştirilmesine ilişkin çalışmaları yapmak ve yaptırmak
görevlerini yürütüyor.3
İlgili atık mevzuatları T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel
Müdürlüğü’nün web sayfasında yer alıyor. Atık çeşitliliğinin artması ve AB uyum
direktiflerinin sağlanması nedeniyle, atık mevzuatları ülkemiz şartlarına uyumlu
olarak güncelleniyor. Mevzuatlar çerçevesinde; atıkların ayrıştırılması, toplanması,
bertarafı, geri kazanımı ile ilgili atık üreticileri, lisanslı firmalar ile yerel yönetimlerin
sorumlulukları bulunuyor. Katı atıkların toplanması, taşınması ve bertarafı bir kamu
hizmeti olarak görüldüğünden, bu konuda yerel yönetimlere önemli görevler düşüyor.
Türkiye İstatistik Kurumu’nun son olarak derlediği Belediye Atığı istatistiklerine göre;
2012 yılında ülkemizde 25.845 bin ton belediye atığı toplanmış. Kişi başı ortalama
atık miktarı ise 1,12 kg/kişi-gün. İstatistiklere göre; bu atıkların %59,9’u düzenli
depolama sahalarına gönderilirken %37,8’si Belediye çöplüğüne dökülüyor.
Ülkemizde yer alan atık bertaraf ve geri kazanım tesisleri ise Tablo 1’de gösterilmiştir.
Tablo 1: Belediyeler Tarafından ya da Belediyeler Adına İşletilen Atık Bertaraf ve
Geri Kazanım Tesisleri
Düzenli depolama tesisi
Sayısı
52
Kapasitesi (bin ton)
423 142
Gelen atık miktarı (bin ton)
14 377
Bertaraf edilen atık miktarı (bin ton)
14 309
Kompost tesisi
Sayısı
5
Kapasitesi (bin ton/yıl)
556
Gelen atık miktarı (bin ton)
216
Üretilen kompost miktarı (bin ton)
38
Yakma tesisi
Sayısı
2
Kapasitesi (bin ton/yıl)
44
Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu Belediye Atık Göstergeleri, 1994-2012, www.tuik.gov.tr
3
http://www.csb.gov.tr/gm/cygm/index.php?Sayfa=sayfa&Tur=ustmenu&Id=43
28
AR&GE BÜLTEN
2014 HAZİRAN – SEKTÖREL
Büyük bir kısmının doğada parçalanmaması nedeniyle atıklar çevre ve insan sağlığı
için önemli bir tehdit oluşturuyor. Bu nedenle atıkların, çevreden uzaklaştırılmaları için
özel çaba sarf edilmesi gerekiyor.
Cam şişe doğada 4.000-4.500 yılda, plastik malzeme ise 1.000 yılda yok oluyor.
Sakız 5 yılda, kutu teneke 10 yılda, plastik şişe 400 yılda, sigara filtresi izmaritler 2
yılda toprakta kayboluyor. Atıkların yok olma sürelerinin uzun olması, bunların geri
dönüşümlerinin sağlanarak tekrar kullanılır hale getirilmelerini gerektiriyor.
Bu nedenlerden ötürü; atıkların insan çevresinden uzaklaştırılması, çevre ve insan
sağlığının korunması ve aynı zamanda ekonomik kalkınmanın sağlanması açısından
atıkların bir sistem içerisinde yönetilmesi önem kazanmıştır.
Atık yönetimi; atığın kaynağında azaltılması,
özelliğine göre ayrılması, toplanması, taşınması,
geçici depolama, ara depolama, geri kazanım,
bertaraf ve bertaraf işlemleri sonrası kontrolü ve
benzeri işlemleri içeren çevre yönetimi biçimidir.4
Atık yönetiminde genel ilke; atıkların kaynağında
azaltılması, kaçınılmaz olarak çıkan atıkların da
mümkün olan en yüksek oranda geri kazanılarak,
yeniden kullanılması olmalıdır.
Ülkemizde hızlı nüfus artışının ve kentleşmenin sonucu olarak hızla artan atıklar ve
atık türleri için ayrı bir sistem oluşturmak yerine, tüm atıkları içine alan entegre bir
yaklaşımın gerekli olduğu düşünülmektedir. Bu nedenle uluslararası alanda kabul
gören “Entegre Atık Yönetimi” benimsenmeye başlanmıştır.
Entegre Atık Yönetimi, atıkların geri kazanımı ve nihai bertarafı için gerekli uygun
yöntem, teknoloji ve yönetim esaslarının seçilmesi ve uygulanması olarak tanımlanır.
Buna göre atık önleme, atık azaltma, yeniden kullanım, geri dönüşüm/geri kazanım,
bertaraf sırasına dayalı atık yönetimi oluşturulur.
Bu sistemde atık yönetiminin tüm unsurları bir bütün olarak değerlendirilirken hem
çevre hem ekonomi anlamında ülkeye büyük kazanımlar getirir.
İyi bir entegre atık yönetiminin;





Bütüncül bir sistem olması,
Ekonomik değer oluşturması,
Esnek olması,
Bölgesel planlama ile yapılması ve
Ulusal çevre sektörü oluşturması
beklenmektedir.
4
http://www.cevreonline.com/atik.htm
29
AR&GE BÜLTEN
2014 HAZİRAN – SEKTÖREL
SONUÇ
Hızlı nüfus artışı ve tüketim atık miktarının hızla artmasına sebep olmaktadır. Doğal
kaynaklarımızın sınırsız olmadığı da dikkate alınırsa, yakın gelecekte dünyamızın
bazı ihtiyaçlarını karşılamakta zorlanacağı aşikardır. Gerek çöplerin çevreye zararını
asgari düzeye indirmek gerekse geri dönüşüm ile atıkları geri kazandırmak tüm
dünya ülkelerinin öncelikli hedefi olmalıdır.
Günümüzde atıklar artık bir üretim girdisi olarak
düşünülmektedir. Atıkların kaynağında düzenli
ve doğru bir şekilde zamanında toplanması,
özellikle kaynağında ayrıştırılması önemlidir.
Bu konuda hem vatandaşın hem de yerel
yönetimin sorumluluğu vardır. Herkes evinde
atıkları ayrıştırabilir. Yerel yönetimlerin de bu
atıkları ayrı olarak toplaması gerekmektedir.
Entegre atık sisteminin verimli olmasında,
atıkların geri dönüşüm ve geri kazanım işlemleri en önemli parametrelerdir. Geri
kazanım/dönüşüm oranı ne kadar fazla olursa atık sisteminde o kadar çok başarı
sağlanır.
Geri dönüşümü/kazanımı yapılamayan atıklar ise bertaraf edilir. Bertaraf
yöntemlerinin bazıları çok maliyetli olduğundan daha çok düzenli depolama yapılır.
Ancak düzenli depo için de yeterli alan bulmak sorun olabilmektedir.
Günümüzde gelişmiş ülkelerin oluşan atık miktarını azaltma ve geri kazanım
konusunda oldukça ilerleme kaydettiği görülmektedir. Bu konuda önemli politikalar ve
hedefler oluşturulmaktadır. En önemlisi de bu ülkelerde yaşayanların
bilinçlendirilmesi ve eğitilmesi neticesinde çevre konusunda duyarlı olmalarıdır.
Türkiye’nin de bu ülkeleri örnek alarak atıklar konusunda çalışmalara hız vermesi
gerekmektedir. Her ne kadar mevzuatlarda uyumlaştırma çalışmaları yapılsa ve
hukuki anlamda cezalar arttırılsa da yetkililer tarafından denetimlerin hiç
aksatılmadan yapılması, ayrıca halkın eğitilmesi ve bilinçlendirilmesi gerekmektedir.
Ülke genelindeki sorunlar İzmir’de de aynıdır. Geri kazanım etkin bir şekilde
yapılmamakta, bertaraf konusunda da alan sıkıntısı yaşanmaktadır. İzmir’de özellikle
atıkların kaynağında ayrılması ve toplanması konusunda Belediyeler tarafından
çalışmalar yapılmasına ihtiyaç olduğu görülmektedir. Ayrıca kent halkının da bu
konuda bilinçlendirilmesi yönünde kampanyalar yapılmalıdır.
Kaynaklar
 KARACAN, Prof.Dr.Ali Rıza, Çevre Ekonomisi ve Politikası, Ege Üniversitesi
Yayınları İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Yayın No:6, İzmir, 2007
 T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Avrupa Birliği ve Dış İlişkiler Dairesi
Başkanlığı,
Ulusüstü,
Uluslararası
Örgüt
ve
Çevre,
http://did.ormansu.gov.tr/did/Files/ULUSLARARASI%20%C3%96RG%C3%9C
T%20VE%20%C3%87EVRE.pdf
30
AR&GE BÜLTEN
2014 HAZİRAN – SEKTÖREL
 T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2012 Türkiye Çevre Durum Raporu,
Ankara, 2014, http://www.csb.gov.tr/db/ced/editordosya/izmir_icdr2012.pdf
 Environmental Protection Agency, European Waste Catalogue and
Hazardous
Waste
List,
2002,
İreland
http://www.environ.ie/en/Publications/Environment/Waste/WEEE/FileDownLoa
d,1343,en.pdf,
 T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü,
http://www.csb.gov.tr/
 Türkiye İstatistik Kurumu, 2012 Yılı Belediye Atık İstatistikleri, 2012,
www.tuik.gov.tr
 http://www.cevreonline.com/atik.htm
 T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, Atık
Yönetimi Eylem Planı (2008-2012), Mayıs 2008, Ankara
31