Görev Bakımından Sözcükler II
advertisement
İşlev Açısından Kelime Türleri Eylem, Eylemsi, Edat, Bağlaç, Ünlem Eylem (Fiil) • Her dilde var olan ve büyük bir grubu oluşturan eylemler biçim bilgisinin merkezinde yer alır. • Eylemlerin en kayda değer biçimbilimsel özelliği, kip ve kişi ekleriyle çekimlenmesidir. Eylem (Fiil) • Eylemin alabileceği unsurlar, onun geçişli olup olmamasıyla ilgilidir. • Eğer bir eylem geçişsiz ise sadece özne ister: Bebek güldü. • Eylemin etkisi dışa dönükse fiil kendisine özne yanında zorunlu olarak bir de nesne alır: Çiftçi ağaçları suladı. Eylem Çatısı • Çatı eklerinin hepsinin bir fiile getirildiği düşünülürse bunların belli bir sıra içinde fiile eklendiği görülür: Giy-in-iş-tir-il-. Örnek türetimde sırasıyla dönüşlülük, işteşlik, ettirgenlik ve edilgenlik eki fiil köküne getirilmiştir. Eylemsi (fiilimsi) Ad-eylem (İsimfiil) • Eylemsiler, cümledeki görevlerine göre ad-eylem (isimfiil), ortaç (sıfatfiil) ve ulaç (zarffiil) olarak üçe ayrılır. • İsimfiiller: şiir yazmak, Efe’nin gelmesi, olaylara bakış tarzı Kalıcı ad olmuş örnekleri de vardır: dolma, kavurma, buluş, kurtuluş… Ortaç (Sıfatfiil) • Sıfatfiiller: tarlayı süren çiftçi, yıkılası karlı dağlar, çözülemez sorunlar, güler yüz, yapılacak işler, sevdiğim insan, yıkılmış ev… Kalıcı ad olmuş örnekleri de vardır: yiyecek, yazar, dolmuş, gider… Ulaç (Zarffiil) • Bağlama anlamı: Alıp gitti. • Durum anlamı: Gülerek geçti. Hoplaya hoplaya gitti. • Zaman anlamı: Kar başlayınca kaçtık. Bunu ölünceye dek unutmayacağım. Bize geldiğinizde başlamıştık. • Neden anlamı: Canı sıkıldığından sinemaya gitti. Edat (İlgeç) • Edatlar kendi başlarına anlamı olmayan görevli kelimelerdir. • Bu kelimeler diğer kelimelerle, özellikle isimlerle grup kurarak (adam gibi, kuş kadar) anlam ilişkisi oluştururlar. • Kelimelerin edatlara bağlanması bazen eksiz, bazen de eklidir. • Deve kadar, kum gibi, çocuk için vb. örneklerde edat olan kelimeler yalın bir isim almışlardır. Edat (İlgeç) • Bazı hallerde isimler edatlara yönelme durum ekiyle bağlanabilirler: eve doğru, rüzgâra karşı, akşama dek… • Bazıları ise kendilerine ayrılma durum ekli isim ister: pencereden dışarı, dersten sonra, işten dolayı… • Zamirler de edatlara ilgi durum ekiyle bağlanırlar: benim gibi, senin için, bizim ile… Bağlaç • Diğer bir görevli kelime sınıfı da bağlaçlardır. Bağlaçlar, birbiriyle ilgili kelimeleri, kelime gruplarını ve cümleleri bağlayan kelimelerdir. ve, ile, ya, veya, yahut, de…de, ya…ya, hem…hem, fakat, ancak, yalnız, ama, çünkü, dahi, bile… Bağlaç • Yapı bakımından dörde ayrılır: 1.) Basit: ile, ise, ki, de… 2.) Türemiş: yalnız, ayrıca, üstelik… 3.) Bileşik: oysaki, halbuki, veyahut… 4.) Öbek: ya da, ne var ki, yeter ki… Ünlem Ünlemler, herhangi bir kelimeyle gramatik bir ilgi kurmayan ve daha çok duyguları açıklayan ve yansıma seslerden de oluşabilen kelime veya kelime gruplarıdır. Asıl ünlemler: ah, vah… Seslenme ünlemleri: ey, hey… Sorma ünlemleri: hani, niçin… Gösterme ünlemleri: işte, daha… Cevap ünlemleri: evet, yok… Kaynak • Erdem, Mevlüt (2009) «Biçim Bilgisi», Türk Dili Yazılı ve Sözlü Anlatım (ed) Nurettin Demir-Emine Yılmaz.
