bankacılık hukuku ve finansal piyasalar

TEMEL KAVRAMLAR
Kambiyo
 Kambiyo, değiştirme, bozdurma, değer anlamındadır.
 Diğer bir ifade ile para ya da para yerine geçen değerlerin
değiştirilmesi, alım-satımıyla ilgili işlemleri kapsar.
 Yabancı ülke paraları üzerinden tanzim edilen ticari senetler,
poliçe, çek, bono gibi kıymetli evraklar da kambiyo kapsamına
girer.
 Kambiyo mevzuatı, bir ülkenin yabancı parayla yapmak
zorunda olduğu ödemeleri ve tahsilatı düzenleyen kuralların
tümünü ifade eder.
Efektif
 Banknot şeklindeki bütün yabancı ülke paralarını ifade eder.
 Bankaların efektif alışları sadece kâğıt para şeklindeki yabancı
paraları kapsar, madeni paralar efektif tanımı içinde yer
almaz.
Döviz
 Yabancı para cinsinden ödemeyi sağlayan her tür bono,
poliçe, garanti mektubu, havale, transfer ve benzeri
varlıklardır.
 Uluslararası bankacılık uygulamasında döviz ile efektif aynı
değerde olmayabilir; çünkü efektifin bir saklama ve nakil
maliyeti vardır.
 Ayrıca efektif, bankaların kasalarında durduğu sürece faiz
gelirleri elde edilemeyeceğinden, efektif ve dövizin alış-satış
fiyatları arasında dövizin lehine bir fark olabilir.
Döviz
 32 sayılı kararda yapılan değişiklikle dövize ilişkin işlemlerin
T.C. Merkez Bankası’nın belirlediği konvertibl dövizler
üzerinde yapabileceğine ilişkin ifade çıkarılmış ve bankalara
konvertibl olmayan dövizler de dahil olmak üzere, her türlü
dövizle işlem yapma serbestisi getirilmiştir.
 T.C. Merkez Bankası sadece kendi işlemlerinde kullanacağı
konvertibl dövizleri belirlemeye yetkili kılınmıştır.
Döviz Pozisyonu
 Bankaların döviz mevcut ve alacakları ile döviz taahhüt ve
borçlarının toplamını ifade eder.
 Bankaların döviz mevcut ve alacakları toplamı döviz taahhüt
ve borçlarına eşit ise buna başa baş veya net/tapi pozisyon;
 Döviz mevcut ve alacakları toplamı döviz taahhüt ve
borçlarından fazla ise buna uzun/kapalı pozisyon;
 Döviz mevcut ve alacakları toplamı döviz taahhüt ve
borçlarından az ise bu duruma kısa/açık pozisyon adı verilir.
 Kur riski, döviz kurlarındaki değişmelerin bankaların varlıklaryükümlülük dengesinin yükümlülükler aleyhine bozulması
durumunda ortaya çıkar.
Döviz Pozisyonu
 Özellikle bankaların uluslararası piyasalardan sağladıkları
fonların kullanımında kur riski çok barizdir.
 Bankaların yurtdışından sağladıkları krediler döviz cinsinden
olmakla birlikte, bu kredilerin yurtiçindeki kullanımı ulusal
para cinsindendir. Böyle bir durumda yükümlüklerin döviz,
alacakların ulusal para cinsinden olması nedeniyle bankalar
herhangi bir dalgalanma durumunda döviz yükümlülüklerini
yerine getirememe riski ile karşı karşıya kalmaktadırlar.
Konvertibilite
 Bir ülke parasının diğer ülke paraları ile serbestçe (hiçbir
sınırlamaya tabi olmadan) değiştirilmesine konvertibilite
denir.
 Diğer ülke paralarına kolayca çevrilen dövizlere konvertibl
döviz denir. Bu tür dövizler değer, istikrar, işlem ve ticari
hacim açısından uluslararası bir geçerliliğe sahiptir; ancak, her
ülkenin özel koşullarından dolayı, başka ülkelerde konvertibl
olarak nitelendirilen bazı paralar o ülkede konvertibl
olmayabilir.
 Ülkemizde TCMB tarafından döviz ve efektif fiyatları ayrı ayrı
belirlenen paralar Türkiye’de konvertibl sayılırlar.
Konvertibilite-Rezerv Para İlişkisi
 Eğer bir ülkenin parası başka ülkelerin bankaları ya da kişi ve
kurumları tarafından da ödeme aracı olarak kabul ediliyorsa o
para sadece konvertibl değil aynı zamanda rezerv para
konumundadır. Dolar ve Euro, hem konvertibl hem de rezerv
paraya örnektir. Kısmen Yen, Pound, İsviçre Frangı da benzer
konumda kabul edilebilir.
 Bir yabancı Türkiye’de satın aldığı bir malın bedelini ödemeyi
Dolar ya da Euro ile yapmak isterse satıcı bunu kabul edebilir.
Çünkü Dolar da Euro da sadece konvertibl değil aynı zamanda
her yerde geçer akçe yani rezerv para konumundadır. Buna
karşılık benzer bir uygulamayı TL ile İngiltere’de yapsanız bunun
kabul edilmesi istisnai bazı haller dışında mümkün olmaz. Bu
durum, TL’nin konvertibl olmadığını değil rezerv para
konumunda bulunmadığını gösterir.
Non-Konvertibl Döviz
 TCMB tarafından yanlızca efektif olarak alış ve satılı yapılan
paralara denir.
Kur
 Bir milli paranın yabancı paralar karşısındaki değerine kur denir.
Diğer bir deyimle bir birim yabancı paranın Türk Lirası değeri
demektir. Döviz alım satımları işlem anında geçerli kurlar
üzerinden yapılır. Kambiyo (forex) piyasalarında anlık alım
satımlar sırasında oluşan döviz fiyatlarına cari kur denilmektedir.
 Ticari ve gayri ticari işlemlere ilişkin olarak yapılan döviz ve
efektif alım satım işlemlerinde uygulanacak döviz kurları
bankalar, yetkili müesseseler, PTT, kıymetli maden aracı
kuruluşları ve aracı kurumlarca serbestçe tespit edilen kurlar
üzerinden yapılır.
 T.C. Merkez Bankası’nca her iş günü sonunda ilan edilecek
günlük kurlar, uluslararası ve iç piyasadaki gelişmeler dikkate
alınarak serbestçe belirlenir.
TCMB Tarafından İlan Edilen Gösterge
Kurları Neyi Gösterir?
 Merkez Bankasınca her iş günü saat 15:30'da gösterge
niteliğinde kurlar belirlenmekte ve ertesi gün Resmi Gazete'de
yayımlanmaktadır.
 Ancak, bu kurlar hiçbir kişi ve kurumu bağlamamakta,
belirlendikleri günü takip eden iş günü Merkez Bankasının bazı
gişe işlemlerinde ve muhasebe amaçlı olarak kullanılmaktadır.
 Merkez Bankası dışındaki gerçek ve tüzel kişiler arasındaki
işlemlerde hangi kurun uygulanacağı hususu ise tamamen bu
kişilerin kendi iradelerindedir.
Kur Nasıl Belirlenir?
 Eğer bir ülkede dalgalı kur rejimi (floating exchange rate
regime) uygulanıyorsa ülke parasının yabancı paralar
karşısındaki değeri yani döviz kuru piyasada belirleniyor
demektir. Dövizi de bir çeşit mal gibi kabul edersek onun fiyatı
olan döviz kurunun da öteki malların fiyatı gibi arz ve talep
kurallarına göre belirlendiğini görebiliriz.
 Bir ülkede döviz bol, yerli para kıtsa döviz kuru düşük, döviz
kıt, yerli para bolsa döviz kuru yüksek olacak demektir. Dalgalı
kur rejiminde döviz kurları piyasadaki hareketlere göre sürekli
iner ya da çıkar. Eğer bir ülkenin parası yabancı paralara karşı
değer kaybediyorsa buna değer kaybı, değer kazanıyorsa buna
değer kazanımı diyoruz.
Kur Nasıl Belirlenir?
 Eğer bir ülkede sabit kur rejimi (fixed exchange rate regime)
uygulanıyorsa o ülkedeki merkez bankası ülke parasının döviz
kurunu tek tek bütün dövizler için belirler ve bu kurlar yeni bir
karar alınana kadar değişmeden kalır.
 Bu döviz kurunun merkez bankası tarafından ülke parasına
değer kazandıracak biçimde düşürülmesine revalüasyon, ülke
parasına değer kaybettirecek biçimde düşürülmesine de
devalüasyon deniyor.
Kur Nasıl Belirlenir?
 Eğer bir ülkede müdahaleli döviz kuru rejimi (dirty float)
uygulanıyorsa, döviz kuru esas olarak piyasada belirlenmekle
birlikte merkez bankası bu kuru çeşitli müdahalelerle
yönlendirerek istediği düzeyde olmasına çalışır.
 Merkez bankalarının günümüzde dalgalı kur rejiminde, döviz
kurunun aşırı oynaklığını önlemek için yaptığı müdahaleler
dalgalı kur rejiminden müdahaleli kur rejimine geçiş olarak
kabul edilmemektedir. Bununla birlikte bu yargıya varabilmek
için müdahalenin boyutu ve süresine bakmak gerekir. Eğer
müdahale sürekli ve yüksek boyutlu bir hal alıyorsa o zaman
dalgalı kur yerini müdahaleli kur rejimine terk etmiş sayılır.
Parite
 Yabancı paraların birbirine olan oranına parite denir ve bir
paranın başka bir para birimine dönüştürülme oranını ifade
eder. Paritede baz döviz ABD dolarıdır.
Arbitraj
 Arbitraj fiyat farklarından yararlanmak amacıyla para, kıymetli
maden, tahvil ve hisse senedi alıp satma işlemidir.
 Farklı piyasalarda aynı menkul kıymetler için farklı denge fiyatları
oluşmuş olması durumunda, menkul kıymetlerin ucuz olduğu
piyasadan alınarak daha pahalı olduğu piyasada satılmasıdır.
Arbitrajcı arbitraj işlemini gerçekleştiren kişidir.
 Alış-satış işleminin aynı anda gerçekleştiği varsayımı altında
arbitrajcı hiçbir risk üstlenmez. Arbitrajda malın satış fiyatı ile alış
fiyatı arasındaki pozitif fark arbitrajcı kârıdır. Arbitraj, piyasa
işleyişinde bozukluğun sonucudur. Zira işleyen bir piyasada aynı
menkul kıymetler için tek fiyat oluşur. Ve işleyen piyasalarda
arbitraj mümkün değildir.
Arbitraj
 Arbitrajı örnekleyecek olursak; BIST'te 10€ = 21.4 TL iken
Dowjones'ta 10€ = 27 TL ise arbitrajcı BIST'ten aldığı avroları
Dowjones'ta satarak kâr elde eder. Arbitrajın oluşabilmesi için iki
piyasanın birbirinden habersiz olması gerekir fakat günümüzde
mükemmel piyasa koşullarına yaklaşılmakta olduğundan arbitraj
gün geçtikçe zorlaşmaktadır.
Hedging
 Yabancı para üzerinden işlem yapan kişiler kur değişmelerinin
doğurduğu belirsizliklerle yani kur riski ile karşı karşıyadırlar.
Bu durumu önlemenin en dolaysız yolu vadeli döviz piyasası
sözleşmeleri ile hedging işlemleri yapmaktır.
Türkiye’de Yerleşik Kişi
 Yurtdışında işçi, serbest meslek ve müstakil iş sahibi Türk
vatandaşları dahil Türkiye’de kanuni yerleşim yeri bulunan
gerçek ve tüzel kişileri ifade eder.
 Yerleşim yerinin tayininde Türk Medeni Kanunu ile Türk
Ticaret Kanununun ilgili hükümleri uygulanır. Medeni Kanuna
göre “Yerleşim yeri bir kimsenin sürekli kalma niyetiyle
oturduğu yerdir. Bir kimsenin aynı zamanda birden çok
yerleşim yeri olamaz. Bu kural ticarî ve sınaî kuruluşlar
hakkında uygulanmaz.” ve “Tüzel kişinin yerleşim yeri, kuruluş
belgesinde başka bir hüküm bulunmadıkça işlerinin yönetildiği
yerdir.” Hükümleri yer almaktadır.
Dışarıda Yerleşik Kişi
 Türkiye'de yerleşik sayılmayan gerçek ve tüzel kişiler dışarıda
yerleşik kabul edilirler.
Muhabir Banka
 Bir bankanın yabancı para işlemlerinde diğer bankalarla
arasında aracılık yapmasını sağlamak için yetki verdiği
bankadır.
Rambursman Bankası
 Bir bankanın, muhabir bankalar arasında, nezdinde hesap
açtırdığı ve bu hesaptan ödeme yapma konusunda yetki
verdiği bankaya denir.
 Örneğin, Almanya’da bulunan A ve B bankaları ile muhabirlik
ilişkisi kurulmuştur. A Bankası nezdinde hesap açtırılmış ve bu
bankaya hesaptan ödeme yetkisi verilmiştir. Bu durumda A
bankası hem muhabir hem de rambursman banka olarak, B
bankası ise sadece muhabir banka olarak hizmet vermektedir.
Nostro ve Vostro Hesaplar
 Nostro hesap, bir bankanın yabancı bankalar nezdinde
açtırdığı döviz hesaplarıdır. Vostro hesap ise yabancı bir
bankanın Bankamız nezdinde açtırdığı Türk lirası hesaptır.
 Örneğin; bir Türk Bankasının bir İngiliz Bankasında
bulundurduğu hesap Türk Bankasının nostro hesabıdır. İngiliz
Bankası açısından ise aynı hesap o bankanın vostro hesabıdır.
Libor
 LIBOR (London Interbank Offered Rate), Londra Bankalararası
piyasasında birinci sınıf ticari bankaların diğer banka ve mali
kuruluşlara verdikleri ödünç paralara uyguladıkları faiz
oranları temel alınarak oluşan referans faiz oranıdır. LIBOR,
BBA (British Bankers Association-Britanya Bankalar Birliği)
tarafından 11.00’dan itibaren ilan edilmekte ve gecelikten bir
yıllığa kadar süreler için değişen faiz oranlarını içermektedir.
 BBA İngiliz sterlini, Amerikan Doları ve Euro ‘nun da olduğu on
değişik döviz cinsinden LIBOR oranı yayımlamaktadır. Özellikle
Amerikan Doları ve İngiliz Sterlini için bankalararası piyasada
referans faiz oranı olarak alınmaktadır.
Euribor
 EURIBOR (The Euro Interbank Offered Rate), Avrupa Birliği
Bankalararası piyasasında yer alan panel bankaların (bu isim
birlik içinde Euro para piyasasına en geniş şekilde katılan
EURIBOR faiz oranını belirleyen bankalara verilen isimdir)
belirlediği, bir haftadan bir yıla kadar EURO döviz cinsi için
belirlenen referans faiz oranıdır.
Sendikasyon
 Bir bankalar gurubunun (sendika) borç alacak hükümet,
kurum veya kuruluşa büyük miktar da fon sağlanma amacıyla
bir araya gelerek borç vermesi sendikasyon kredisi olarak
adlandırılır. Kredi sendikasyonun oluşma nedeni ise borç talep
edilen miktarın tek bir kuruluş tarafından ödenme
güçlüğünden, miktar büyüklüğünden kaynaklanan riskin
dağıtılma ihtiyacından ve yüksek miktarda borç talep eden
tarafın menkul kıymet ihracı yoluyla değil de kredi vasıtası ile
fon sağlama isteğinden kaynaklanmaktadır.
Sendikasyon
 Sendikasyon kredi anlaşması, borç talep eden taraf ile kredi
sağlanması için sendikasyonda bulunacak diğer bankaları
organize eden aracı bankanın kredi yapısını belirlemesi ile
başlamaktadır. Aracı veya lider banka borç veren diğer sendika
üyeleri arasında idari görevleri belirlemek, nakit akışını dağıtmak
ve kredi veya görevler ile orantılı olarak diğer bankalara oranla
daha büyük payı üstlenerek çalışmaktadır. Sendikasyon
içerisinde tahvil ihraçları tam yüklenim ve kısmi yüklenim
şeklinde yapılmaktadır. Tam yüklenimde tahvil ihracçısı
açısından tüm risk konsorsiyuma devredilirken, kısmi
yüklenimde ihraç süresince satılmaya çalışılan tahvillerin
satılamayan kısımları ihraçcıya iade edilmektedir. Bu işlemler
aracılık veya yüklenim hizmeti olarak lider banka tarafından
ücretlendirilmektedir.
Sendikasyon
 Uluslararası finansman yöntemi olan sendikasyon kredileri
özellikle 1970 dünya petrol şoku sonrası artarak devam
etmiştir ve faiz oranlarını düşük olduğu dönemlerde de
kullanılarak dış ödeme açıklarının kapatılması için
kullanılmıştır.
 Sendikasyon kredilerinde faiz oranları genellikle LIBOR
oranları referans olarak oluşmaktadır ve ek olarak kredi
verilecek kuruluşun risk derecesine göre artı eklemeler
yapılabilmektedir.
Seküritizasyon
 Bilançonun dönen varlıklar bölümünde stok halindeki uzun
vadeli ancak taksitlere dayanan alacakların likit hale
dönüştürülmesi işlemidir. Bu alacaklara örnek olarak, kredi
kartı alacakları, otomobil alacakları, konuttan kaynaklanan
ipotek alacakları gösterilebilir. Bu tür alacakları likit hale
dönüştürmek için sermaye piyasalarının sığ değil oldukça
derin olması gerekmektedir. Diğer taraftan, sigorta
sektörünün ve reyting kuruluşlarının da yeterince gelişmiş
olması gerekmektedir.
Seküritizasyon
 Varlığa dayalı menkul kıymetleştirme (Asset backed
securitization-ABS) olarak da adlandırılan bu innovatif finans
aracı 1970’li yıllarda ABD’de özellikle konut sektöründe
kendini göstermiş daha sonra diğer alacaklarda etkili bir araç
haline gelmiştir. VDMK’ nin bir alt dalı olan ipoteğe dayalı
menkul kıymetleştirme (Mortgage backed securities) çok kısa
bir zamanda devasa rakamlara ulaştığından dolayı adeta
özerkliğini ilan etmiş ve kendi özel ismiyle anılmaya
başlamıştır.
SWIFT
 Society
for
Worldwide
Interbank
Financial
Telecommunication'ın kısa adı olan SWIFT, dünya çapında
bankalar arasında kullanılan elektronik haberleşme sistemidir.
 Merkezi Belçika’da bulunan SWIFT sistemi, 1973 yılında 239
üye ile kurulmuş, 1977 yılında fiilen çalışmaya başlamıştır.
SWIFT sisteminin şuan 209 ülkede 9700’den fazla banka ve
kurumsal firma olmak üzere kullanıcısı bulunmaktadır. Swift
yüksek standartlı, iletişimi hızlı, maliyeti düşük, otomasyonu
ve güvenliği yüksek bir sistemdir.
IBAN
 IBAN (International Bank Account Number = Uluslararası
Banka Hesap Numarası), Avrupa Bankacılık Standartları
Komitesi (ECBS) tarafından geliştirilmiş, uluslararası bir banka
hesap
numarası
standardıdır.
ISO
(Uluslararası
Standardizasyon Kuruluşu) tarafından tanınan bir standarttır.
IBAN
 Para transferine konu olabilecek hesaplar için üretilen IBAN
en fazla 34 alfanümerik karakterden oluşur. Her ülke kendi
ihtiyacına göre değişik uzunlukta IBAN belirleyebilir. İlk 2 hane
ülke kodu, izleyen 2 hane kontrol karakteri olup sonraki
karakterler ise her ülkenin kendi kararlaştıracağı standart
müşteri hesap numarası için ayrılmıştır.
 Ülkemizde IBAN ile ilgili çalışmalara Türkiye Bankalar Birliği
bünyesinde kurulan çalışma grubu aracılığıyla 2003 yılında
başlanılmıştır. Bu çalışmaların sonucunda Türkiye IBAN
standardı belirlenmiş ve 1 Eylül 2005 tarihinden itibaren
bankacılık işlemlerinde kullanılması kararlaştırılmıştır.
KAMBİYOYA İLİŞKİN
YÜKÜMLÜLÜKLER
Döviz Alım, Döviz Satım ve TL Transfer
Belgesi
 Türkiye'de faaliyette bulunan bankalar, yetkili müesseseler,
PTT, kıymetli maden aracı kuruluşları ve aracı kurumlar; tüm
efektif ve döviz alımlarında döviz alım (DAB), tüm efektif ve
döviz satımlarında döviz satım (DSB) ve yurt dışına yapılacak
Türk parası transferlerinde Türk parası transfer belgelerini
(TPTB) iki nüsha olarak düzenler, birinci nüshayı ilgiliye verir,
ikinci nüshalarını ise on yıl süreyle saklar.
 Bankalar bu belgeleri ihtiyaçları kadar bastıracaklardır. Bu
belgelerin düzenlenmesinde elektronik makineler ve
bilgisayarlar kullanılması mümkündür.
Nakit Beyan Formu
 Efektif olarak getirilen ihracat bedelinin yurt dışından
getirildiğinin tespiti Gümrük Müdürlüklerince onaylı Nakit
Beyan Formu (NBF) ile yapılır.
 NBF konusu efektifin ihracat bedeli olarak alışının
yapılabilmesi için;
 - Bu formun “Geliş Sebebi” bölümünde efektifin kaynağının “İhracat”
olduğunun açıkça belirtilmesi,
 - NBF’yi ibraz eden şahsın kimlik tespitinin yapılması,
 - İhracatçının yazılı beyanının alınması, gerekir.
 NBF’nin bankalara ibraz edilmesi için herhangi bir kısıtlayıcı
süre yoktur.
İstatistik Kodları
 Türkiye’nin döviz girdi ve çıktılarının daha sağlıklı bir şekilde
saptanabilmesi ve istatistiki bilgilerin oluşturulabilmesi için
yetkili bankalarca yabancı paralar üzerinden yapılan her türlü
alış-satış işlemleri, niteliklerine göre ayrıntılı olarak T.C.
Merkez Bankası tarafından numaralandırılmıştır.
 Yabancı paraların alım satım işlemlerinde düzenlenen DAB ve
DSB'lerde söz konusu istatistik numaralarının doğru olarak
kullanılması gerekmektedir. Bankalar, TCMB tarafından
istenecek döviz işlemlerine ilişkin her türlü istatistiki bilgileri
belirlenen sürelerde vermekle yükümlüdür. TCMB, bu konuyla
ilgili incelemeler yapmaya yetkilidir.