Arz ve Talep Modelleri

ULUSLARARASI TİCARET
TEORİSİ ANALİZLERİ
2. BÖLÜM
ARZ VE TALEP MODELLERİ
Karşılaştırmalı
üstünlükler
ülkeler
arası
fiyat
farklılıklarına bağlıdır. Bu ise arz ve talep faktörlerinin birlikte
etkisi ile oluşmaktadır. Ancak uluslararası ticaret teorisi
genellikle arz yönünden incelenmiş ve talep faktörüne çok az
yer verilmiştir. Dış ticaret yapan ülkelerin Talep koşullarına
yer verilmedikçe analizlerin bazı yönlerini belirlemek
olanaksızlaşır. Bunlar:
1. Dönüşüm eğrisi üzerinde dış ticaret öncesi denge noktası
2. Uluslararası denge fiyat oranı (dış ticaret hadleri)
3. Dış ticaret sonrası tüketim ve üretim noktaları
I. ULUSLARARASI GÖRECELİ FİYATLARIN (TİCARET
HADLERİNİN) OLUŞUMU
Uluslararası İktisat Teorisinde göreceli fiyatlar, ticaret hadleri ismini
almakta ve ihraç mallarının ithal mallarıyla değişim oranı olarak tanımlanmaktadır.
Ricardo’ya göre ülkelerin yurtiçi üretim maliyetleri oranı uluslararası ticaret
hadlerinin sınırlarını belirler. Ancak bu sınırlar arasında uluslararası ticaret dengesini
sağlayan göreceli fiyat oranının hangi düzeyde oluşacağını Ricardo modeline
dayanarak açıklama olanağı yoktur.
Örnek: Sabit verim koşuları altında buğday ve kağıdın iç maliyet oranları
Türkiye
1 buğday:1/2 kağıt
ABD
1 buğday:2 kağıt
Örneğe göre Türkiye ihraç edeceği 1 birim buğday karşılığında 1/2 birimden daha
az miktarda kağıt elde etmeyi öngören bir fiyattan (ticaret haddinden) ticaret
yapmak istemez. Çünkü o taktirde kağıdı kendisinin üretmesi daha karlıdır. ABD
ise dış ticarete başlayabilmek için ihraç edeceği 2 birim kağıt karşılığında
sağlayacağı buğday miktarının da 1 birimden az olmaması gerekir. Yani ABD’nin iç
maliyet oranı da bu ülke bakımından karlı ticaret alanının sınırını belirtir.
Grafik 2.1. Arz Modeline Göre Karlı Dış Ticaret Alanı
Kağıt
ABD için ticaret
karlı değil
ABD’nin iç
maliyet doğrusu
4
İki taraf için
karlı ticaret alanı
3
Türkiye’nin iç
maliyet doğrusu
2
Türkiye için ticaret
karlı değil
1
0
1
2
3
4
5
Buğday
I. ULUSLARARASI GÖRECELİ FİYATLARIN (TİCARET
HADLERİNİN) OLUŞUMU
İç maliyet doğrularının belirlediği karlı ticaret alanı içinde ticaret
hadleri bir ülkenin yurtiçi maliyetlerine ne kadar yaklaşırsa, ülkenin dış
ticaret kazançları o derece artar.
Ancak Ricardo’nun arz modelinden iç maliyet sınırları arasında
ticaret hadlerinin gerçekte hangi düzeyde belirleneceği sonucunu
çıkarma olanağı yoktur. Çünkü bunu dünya arz ve talep koşulları
belirler.
Dünya piyasalarında denge fiyatları arz ve talep edilen
miktarları, yani ihracat arzı ile ithalat talebini birbirine eşitleyen
fiyatlardır. Bu eşitliği sağlamayan fiyatlar denge fiyatı olamaz. Örneğin
ihracat arzı ithalat talebini aşıyorsa bu fazlalığın doğurduğu baskılar
sonucu uluslararası fiyatlar denge sağlanıncaya kadar düşecektir. Eğer
cari ticaret hadlerinden bir ithalat talebi fazlası varsa bu kez dünya
fiyatları yükselecek ve yeni bir denge oluşacaktır.
A. KARŞILIKLI TALEP KANUNU
Dış ticarette talep koşullarına ilk kez yer veren düşünür John
Stuart Mill’dir.
Mill’e göre iki ülkeli modelde eğer ülkelerden birinin
diğerinin malına karşı talebinin ne derece şiddetli olduğu bilinirse
ticarette denge fiyatları belirlenebilir. Mill’in dış ticaret hadlerinin
oluşumuyla ilgili açıklamaları “karşılıklı talep kanununa” dayanır.
İki ülkeli modelde bir ülkenin karşılıklı talebi onun kendi
malından vereceği bir birim için öbürünün malından talep edeceği
miktarlarla ölçülür.
Ülke belirli miktar yerli mal karşılığında ne kadar az yabancı
mala razı oluyorsa ithal malına olan karşılıklı talebi o derece şiddetli
demektir. Böyle bir durum ithal malına karşı büyük bir gereksinim
olduğunu ifade eder.
B. TEKLİF EĞRİLERİ
Karşılıklı talep teorisi uluslararası denge fiyatlarını oluşumunda
talep koşullarının analize katması bakımından dış ticaret teorisinde önemli
bir ilerleme sağlamıştır. Ancak bu ilerleme yeterli olmamıştır. O bakımdan
karşılıklı talep teorisi Alfred Marshall tarafından geliştirilen ve teklif
eğrileri olarak adlandırılan grafikle incelenmiştir. Böylece dış ticaret
hadlerinin oluşumda arz ve talep etkilerine daha büyük bir açıklama
getirilebilmiştir.
Ülkenin belli bir miktar veya hacimdeki ithal malı karşılığında
önerdiği ihraç malı tutarına teklif adı verilir.
İthal malı birer birim artırılırken, bunların karşılığında ülkenin
kendi malından önereceği miktarları gösteren eğriye ise teklif eğrisi denir.
Bir teklif aynı anda üç şeyi ifade eder
1. İhraç miktarı
2. İthal miktarı
3. Uluslararası fiyat oranı
B. TEKLİF EĞRİLERİ
Ticaret hacmine bağlı olarak ülkenin teklifleri de değişir.
Ancak bu değişme belirli özellikler gösterir. Örneğin ithalat her
defasında belli bir miktar artırılırken ülkenin her ilave birim ithal
malı karşılığında kendi malından teklif edeceği miktarlar giderek
azalır ve hatta bir noktada sıfıra düşer. Bu noktada toplam ihracat
hacmi en yüksek düzeydedir. Bundan sonra ise ithal malı miktarı
artırılmak istenirse ülkenin kendi malından teklif edeceği miktarlar
toplam olarak da düşmeye başlar.
Grafik 2.2. Türkiye’nin Varsayılan Teklif Eğrisi
Kağıt
5
T
• D (10k:5b)
4
• C (10 k:10b)
3
2
• B (10k:15b)
1
0
A (10k:20b)
1
2
Buğday
Grafik 2.3. ABD’nin Varsayılan Teklif Eğrisi
Kağıt
4
10k:5b
M
3
10k:15b
•
P
10k:10b
•
N
•
10k:20b
R
U
2
1
O
1
2
3
4
5
Buğday
B. TEKLİF EĞRİLERİ
Teklif eğrisi, iç maliyet doğrusundan ayrıldıktan sonra giderek
dikleşmekte ve belirli bir ticaret hacminden sonra tersine dönmektedir. Eğimin
yükselmekte olduğu kısımda her yeni ithal malı birimi karşılığında ihraç malından
önerilen miktarlar azalmaktadır. Eğrinin tersine döndüğü kısımda ise daha fazla
ithal malı kabul edebilmesi için ülke teklif ettiği ihraç malının toplam miktarını
azaltmaktadır.
Artan ithal malı miktarlarının ülkeye sağladığı marjinal fayda azalırken
ihraç malı arzı daralacağı için önerilen her ihraç malı biriminin doğuracağı marjinal
fayda kaybı büyüyecektir. Bu sebeple ithal malı birimlerinin sağladığı marjinal
fayda ne kadar hızla azalır veya ihraç malı birimlerinin doğurduğu marjinal fayda
kayıpları ne kadar şiddetle artarsa teklif eğrisi belirli ticaret hacimlerinde o kadar
dikleşecek ya da ticaret hacmi o kadar düşük olacaktır.
Bir teklif eğrisi hem arz hem de talep eğrisi olmak özelliklerine sahiptir.
Ticaret hacmi genişledikçe ihraç malı karşılığında aynı miktar ihraç malı arz
edilmektedir (ticaret hadlerinin yükselmesi). Böylece eğrinin şekli ülkenin üretim
teknolojisi, faktör donatımı, ekonomik yönetimde etkinlik vs. gibi arzla ilgili
özelliklerini yansıtmaktadır.
B. TEKLİF EĞRİLERİ
Teklif eğrisi analizlerindeki amaç, iki ülkeli model
yardımıyla uluslararası ticaret dengesini sağlayan göreceli fiyat
oranının belirlenmesidir. Bu eğriler ülkelerin arz ve talep
koşullarını yansıttığı için teklif eğrileri analizi bir genel denge
analizi niteliğindedir.
Gerçek dünyada denge fiyatları toplam uluslararası ihracat
arzı ile toplam uluslararası ithalat talebini birbirine eşitleyen
fiyatlardır. Bunlar öyle fiyatlardır ki, bu fiyatlardan bir malın tüm
ihracatçılarının satın almak istediği miktara denk olmalıdır. İki
ülkeli model açısından da bu temel koşul aynıdır.
Grafik 2.4. Teklif Eğrileri ve Denge Ticaret Hadleri
Kağıt
T (Türkiye’nin teklif eğrisi)
S
•
N
P
M
R
U (ABD’nin teklif eğrisi)
ABD iç
fiyat oranı
Türkiye iç
fiyat oranı
O
Y
LV
Buğday
C. TEKLİF EĞRİSİ MODELİNİN YARARLARI
Teklif eğrilerine dayalı modeller uluslararası ticaret analizlerine ait
birçok temel bilgi içermektedir.
- Ülkelerin arz ve talep koşulları
- Karşılaştırmalı üstünlük yapıları
- Ticaret dengesini sağlayan uluslararası fiyat oranı
- Malların uluslararası denge ihracat ve ithalat oranları
- Her ülkenin dış ticaretten sağladığı toplam kazançlar
D. TEKLİF EĞRİLERİNDE KAYMALAR
Teklif eğrilerinden kayma iki sonuç doğurur:
- Ticaret hadleri etkisi
- Ticaret hacmi etkisi
Örnek: Türkiye’de halkın zevk ve tercihlerinin ithal malı
kağıt yönünde değiştiği varsayılsın. Öncelikle Türkiye birim miktar
kağıt karşılığında daha fazla buğday vermeyi kabul edecektir. Bu
durum ise;
- Teklif eğrisini sağa kaymasına.
- Daha fazla ticaret yapmasına neden olacaktır.
Grafik 2.5. Talepte Kayma ve Teklif Eğrisi
Kağıt
T
T1
S
N
•
A
M
P1
P
- OP başlangıç ticaret haddi
- OP1 talepteki değişim sonucu
oluşan yeni ticaret haddi
O
L
Buğday
D. TEKLİF EĞRİLERİNDE KAYMALAR
Dış ticaretteki değişmeler Türkiye’nin refahı üzerine birbirine
ters iki etki doğurur: Dış ticaret hacmindeki genişleme refahı olumlu,
dış ticaret hadlerinde bozulma ise olumsuz yönde etkiler.
Refahtaki gerçek değişmeyi bu iki etkinin sonucu belirler.
Eğer ticaret hadleri etkisi sonuçta ağır basarsa ülkenin refah
düzeyinde bir düşme olacaktır.
Teklif eğrilerini etkileyen arz faktörleri arasında teknolojik
gelişme, faktör artışları, yönetim bilgisinde ilerleme, vs. gibi bir dizi
faktör vardır
Örnek: İhraç malı üretiminde bir teknolojik ilerleme olursa
Türkiye’nin teklif eğrisi sağa kayar. Buğday üretiminde maliyetler
düştüğü ve üretim hacmi genişlediği için ülke daha fazla ticaret
yapmak isteyecek, bu da dış ticaret hadlerini ülke aleyhine
çevirecektir.
E. ÖNEMSİZ OLMANIN ÖNEMİ (KÜÇÜK ÜLKE AVANTAJI)
Ticaret ortaklarından birisi çok küçük diğeri çok büyük bir
ülke ise karşılıklı talep kanununun özel bir durumu ortaya çıkar ve
uluslararası ticaret büyük ülkenin iç maliyet oranından ya da ona
çok yakın bir fiyattan yapılabilir. Dolayısıyla dış ticaret
kazançlarının önemli bir payı küçük olan ülkeye gider.
Grafik 2.6. Önemsiz Olmanın Önemi
Motor
Lüksemburg
ABD
P
Lüksemburg’un dış
ticaret kazancı
ABD’nin dış ticaret
kazancı
0
Tereyağı
E. ÖNEMSİZ OLMANIN ÖNEMİ (KÜÇÜK ÜLKE AVANTAJI)
Küçük ülke bazı malların dünya ticaretinde önemsiz bir
ülke olduğundan onun karşılıklı talebi dünya fiyatları üzerinde
hissedilir bir etkide bulunmaz. Dolayısıyla dünya fiyatları büyük
ülkenin iç fiyatlarına eşit veya ona çok yakın bir düzeyde oluşur.
Küçük ülke malını diğer ülkedeki yüksek fiyattan ihraç edip
ithalatını ise o ülkedeki düşük fiyattan yapacağı için dış ticaret
kazançlarının tamamına yakın bir bölümünden yararlanır.
Ancak çok ülkeli gerçek dünyada ise belirli malların
uluslararası fiyatları o malların başlıca üretici ve tüketicilerinin
karşılıklı talebine bağlıdır. Ufak ülkeler ise bu şekilde oluşan
fiyatları veri olarak kabullenir ve bu fiyattan dış ticaretlerini
sürdürürler.
II. TOPLUMSAL KAYITSIZLIK EĞRİLERİ İLE ANALİZ
Teklif eğrileri yanında uluslararası ticaret teorisini talep
yönünden incelemenin diğer bir yolu da toplumsal kayıtsızlık
eğrilerini kullanmaktır.
Kayıtsızlık eğrisi iki mallı modelde tüketicinin aynı fayda
düzeyinde kalmak koşuluyla tüketebileceği değişik bileşimleri
gösteren eğridir.
Bir tüketicinin kayıtsızlık eğrisi geometrik olarak o tüketiciye
aynı faydayı sağlayan çeşitli mal bileşimlerini gösteren noktaların
birleşiminden elde edilir.
Kayıtsızlık eğrilerinin özellikleri:
1. Orijine dış bükeydir
2. Negatif eğimlidir
3. Kesişmezler
4. Orijinden uzaklaştıkça fayda düzeyi artar
Grafik 2.7. Tüketici Kayıtsızlık Eğrileri
Y Malı
T
•1
S1
•
B
ΔY
T2
•
S2
D
ΔX
0
T3
A
•
C
•
X Malı
2. Toplumsal Kayıtsızlık eğrileri
Toplumun talep koşullarını gösteren kayıtsızlık eğrileri
haritası toplumun o andaki göreceli gelir dağılımını yansıtır.
Gelir dağılımı değiştikçe kayıtsızlık eğrilerinin de
değişmesi gerekir. Mesela dış ticarete açılmak veya dış ticaret
hacmini genişletmek toplumun gelir dağılımda değişime sebep olur.
Ticaretteki gelişmeden ihracatçılar yarar sağlarken, ithalata
rakip mal üreten yurtiçi üreticiler zarara uğrar. Bu sebeple dış
ticarete açılma toplumdaki farklı grupların kayıtsızlık eğrilerini
farklı yönde değiştirir.
2. Toplumsal Kayıtsızlık eğrileri
Toplumdaki grupların gelirlerindeki farklı değişimlerin,
oluşturulacak yeni kayıtsızlık eğrilerine nasıl yansıyacağına dair
farklı görüşler bulunmaktadır:
Normatif ekonomi kuralına göre bir toplumda ancak hiç
kimsenin geliri düşürülmeden bazı kişilerin geliri artırılabiliyorsa o
toplumun refahı yükseltilmiş sayılır. Bu ise gelir dağılımının hiç
değişmediği veya gelirleri azalan kişilerin gelirlerindeki bu
düşüşün karşılanması koşulları altında gerçekleşebilir.
Zararı karşılama ilkesine göre gelir dağılımının gerçekte
değişmiş olduğu durumlarda toplumun refahının arttığını
söyleyebilmek için kazananların gelirlerindeki artışla zarara
uğrayanların bu zararları karşılanabilmekte ve hala geriye bir gelir
fazlalığı kalmakta olmalıdır.
Grafik 2.8. Toplumsal Kayıtsızlık Eğrileri
Kağıt
k3
k2
k1
b3
b2
b1
0
Buğday
III. EKONOMİDE GENEL DENGE
1. Kapalı Ekonomide Denge
Kağıt
F
•
M
A
•
D
i2
N
i1
•
i0
F
0
A
Buğday
Dış ticarete kapalı bir toplum, sonsuz sayıdaki kayıtsızlık eğrilerinden
herhangi birisi ile dönüşüm eğrisinin teğet olduğu noktada üretim ve tüketim
dengesine ulaşmış olur. Kapalı bir ekonomide tüketim üretime eşitlenmek
zorundadır.
1. Kapalı Ekonomide Denge
Kapalı ekonomide marjinal ikame oranının (kayıtsızlık
eğrisi) yurtiçi değişim oranına (FF doğrusu) eşitlendiği noktada
tüketiciler dengeye ulaşırlar. Üretici dengesi ise dönüşüm eğrisi
eğiminin (marjinal dönüşüm oranının) fiyat oranına eşitlendiği
noktada gerçekleşir.
Böylece marjinal ikame oranı ile marjinal dönüşüm
oranının birbirine eşit olduğu noktada hem tüketici hem de
üretici dengesi sağlanmış olur. Bu kapalı ekonomi durumunda
toplumsal refahın maksimuma ulaşması demektir.
2. Açık Ekonomilerde Denge
Açık ekonomilerde üretim ve tüketim miktarları birbirinden
ayrılır. Hangi malların ne miktarda üretileceğine kar
maksimizasyonu amacı doğrultusunda üreticiler karar verir.
Üreticinin denge koşulu malın marjinal maliyetinin piyasa fiyatına
(dış fiyatlara) eşitlenmesidir. Tüketici de fayda maksimizasyonuna
göre tüketimini belirler. İki mal arasındaki marjinal ikame oranının
piyasa fiyatına eşitlenmesi ile tüketici dengesi sağlanmış olur.
Optimizasyon kuralı uyarınca geometrik olarak üretici
dengesi, dönüşüm eğrisinin fiyat doğrusuna, tüketici dengesi de bir
kayıtsızlık eğrisinin yine fiyat doğrusuna teğet olduğu noktalarda
gerçekleşir.
Grafik 2.10. Açık Ekonomilerde Denge: Benzer Tercihler
Kağıt
Kağıt
T`
T
F`
Türkiye
ABD
C
R
H
F
ihracat
i2
ithalat
D
L
M
ihracat
i1
A
N
G
F
K
I
T
0
P
S
Buğday
D`
ithalat
F`
0
V
E
i1 T`
i2
Buğday
2. Açık Ekonomilerde Denge
Uluslararası piyasa dengesini sağlayan dış ticaret
hadlerinin oluşması için zorunlu koşul, bu fiyattan toplam
dünya ihracatının toplam dünya ithalatına eşitlenmesidir.
Model açısından TT (veya T′T′) ticaret hadlerinden
Türkiye’nin buğday ihracının ABD’nin buğday ithaline,
ABD’nin kağıt ihracının da Türkiye’nin kağıt ithaline
eşitlenmesi gerekir. Bu koşulu sağlayan uluslararası fiyat oranı
denge ticaret hadlerini ifade eder.
2. Açık Ekonomilerde Denge
Türkiye
Buğday
Kağıt
Üretim
OS
OL
Tüketim
OP
OR
İhracat
PS (=MA)
-
İthalat
-
LR (=CM)
ABD
Buğday
Kağıt
Üretim
OV
OH
Tüketim
OE
OG
İhracat
-
GH (=IN)
İthalat
VE (=IK)
-
Dış Ticaret Kazançları
Dış ticaretin sağladığı kazançlar ikiye ayrılabilir:
1. Tüketim kazançları (değişim yararları)
2. Üretim kazançları (uzmanlaşma yararları)
Genellikle dış ticaret kazançlarının yalnızca üretimde
uzmanlaşmadan kaynaklandığı sanılır. Ancak üretimde
uzmanlaşmanın olmadığı varsayılsa bile dış ticaret ülkeler
için yine de kazançlıdır. Bunlar tüketimden kaynaklanan
kazançlardır.
Grafik 2.11. Tüketim ve Üretim Kazançları
Sanayi
T`
T
C`
C
K`
F
i2
K
i1
i0
D
D`
T
0
L`
L
F
T`
Tarım
IV.TALEP FARKLILIKLARINA BAĞLI DIŞ TİCARET
Kağıt
T
ABD
CABD
N
I2
ithalat
EABD
L
I1
ihracat D
ihracat
K
0
Türkiye
ETR
ithalat
CTR
i1
N
i2
T
Gıda
İki ülkede üretim teknolojileri ve faktör donatımları aynı
olunca üretim koşulları, dolayısıyla üretim maliyetleri birbirine eşit
olur.
V. ARZ VE TALEP KOŞULLARINDA FARKLILIK
Genel olarak ülkelerin hem dönüşüm, hem de kayıtsızlık
eğrileri birbirinden farklı olabilir. Bu koşullar altında dış ticaretin
yönü ve hacmi iç fiyat oranlarına bağlıdır. İç fiyatlar birbirinden
uzaklaştıkça ticaret hacmi genişler, tersi durumda ticaret hacmi
daralır.
Eğer farklı arz ve talep koşulları dolayısıyla ülkeler arasında
yurtiçi fiyatların eşitlendiği varsayılırsa, bu durumda ticaret hacmi
sıfıra düşer.