TÜRK D*L* I - Türk Dili Bölüm Başkanlığı

1
TÜRK DİLİ I
Okutman Vedat BALKAN
Hafta 12
Türk Dili I
Hafta 12
1
Kelime Grupları Ve Cümle Bilgisi
12.1 Kelime Grupları
12.2 Cümlenin Öğeleri
a) Yüklem
b) Özne
c) Nesne
d) Yer Tamlayıcısı
e) Zarf Tamlayıcısı
12.3 Cümle Çeşitleri
Türk Dili I
Hafta 12
1
12.1. Kelime Grupları
Birden fazla kelimenin ANLAM ve ŞEKİL birliği sağlayarak oluşturdukları
dil birliklerine kelime grubu denir. Anlam birliği, bir araya gelen
kelimelerin anlamlı bir yapı oluşturması yani bir nesneyi veya bir eylemi
karşılamasıdır. Şekil birliği ise, bir araya gelen kelimelerin, dilbilgisi
kuralları içinde bir birlik oluşturmalarıdır.
Kelime grubu, tek bir nesneyi veya hareketi birlikte karşılayan kelimeler
topluluğu demektir. Kelime gruplarında bütünlük esastır. Grubu
oluşturan bir kelime veya ekin çıkartılması veya kelimelerin yer
değiştirilmesi grubu bozar. Kelime gruplarının diğer kelime veya kelime
gruplarıyla ilişkileri veya cümle içindeki görevleri bir bütün hâlinde olur.
Türk Dili I
Hafta 12
1
12.1.1. İkilemeler (Tekrar Grupları)
Aynı veya benzer cinsten iki kelimenin birbiri ardınca tekrarlanması ile meydana gelen
kelime grubudur. İkilemeler, eksiz bir birleşmedir yani grubun oluşumu için bir çekim ekine
gerek yoktur. İkilemelerin başlıca üç işlevi vardır:
a. Kuvvetlendirme: kara kara gözler, sırma sırma saçlar, yeşil yeşil .
b. Çokluk: sepet sepet üzüm, kilo kilo armutlar, kasa kasa gazozlar.
c. Devamlılık: yapa yapa bitirdim, döne döne geldi, güle güle çatladı.
İkileme Çeşitleri:
a. Aynı İkilemeler: Bir kelimenin art arda getirilmesi ile yapılırlar: dolu dolu bardaklar, kısım
kısım insanlar, bölük bölük askerler.
b. Eş Anlamlı İkilemeler: Aynı anlama gelen veya birbirine yakın anlamlı olan kelimelerin
art arda getirilmesi ile yapılırlar: çoluk çocuk, çelik çomak, ipsiz sapsız, deli dolu, şöyle
böyle, falan filan.
c. Zıt Anlamlı İkilemeler: Zıt anlamlı iki kelimenin art arda getirilmesi ile yapılırlar: var yok,
az çok, ileri geri, öne arkaya, düşe kalka, vb.
ç. Eklemeli İkilemeler:
Türk Dili I
Hafta 12
1
1. Kelime Başına Bir Ünsüz (m-) İlavesi İle Yapılanlar: Kelime eğer ünlü ile
başlıyorsa, ilave ünsüz “m-“ doğrudan getirilir, ünsüz ile başlıyorsa ilk ünsüz
atılır ve “m-“ ilave edilir: su mu, yoğur moğurt, süt müt, kalan malan, at mat,
et met. Eğer kelime “m” ünsüzü ile başlıyorsa, o zaman ikileme şöyle olur:
masa musa, mısra musra, metin mütün.
2. Kelime Başına Bir Hece İlavesi İle Yapılanlar: Kelimenin ilk hecesi ünlü ile
bitiyorsa doğrudan doğruya, ünsüz ile bitiyorsa bu ünsüz atılarak yerine (m, p,
r, s) ünsüzlerinden biri eklenerek oluşan hece, asıl kelimeye bitiştirilir:
beyaz>bembeyaz, yeşil>yemyeşil, kırmızı> kıpkırmızı, ıssız>ıpıssız,
karanlık>kapkaranlık, temiz>tertemiz.
Bazen (p-)’den sonra (-a,-e), (r-)’den sonra (-ıl,-il) getirilerek bu çeşit ikilemeler
genişletilebilir: düpedüz, güpegündüz, sapasağlam
Türk Dili I
Hafta 12
1
12.1. Kelime Grupları
12.1.2. Bağlama Grubu
Sıralama edatları “ve, ile, ilâ” ile yapılan kelime grubudur. İki dil
birliğinin (kelime, kelime grubu) kelime grubunu oluştururlar: Kitap ve
defter, Abdullah ile Fatih, on ilâ on beş, bizim Kemal ile ..
Denkleştirme edatları da bağlama grubu yapabilirler: Hem annem hem
de babam, yapılan iş veya hizmet vb.
12.1.3. Sıfat Grubu (Sıfat Tamlaması)
12.1.4. İyelik Grubu
İsim tamlamasından tek farkı tamlayan kısmının bir isim değil zamir
olmasıdır: “Ben-im ev-im, sen-in ev-in, o-nun ev-i, biz-im ev-imiz, siz-in
ev-iniz, onlar-ın ev-leri.”
Türk Dili I
Hafta 12
1
12.1.5. Eksik İyelik Grubu
İyelik grubundan farkı, tamlanan ve tamlayan ekinin bu grupta
bulunmamasıdır.
“Dün kitap-ınız çarşıdan alındı.”
Bu cümledeki “kitap-ınız” kelimesi aslında “siz-in kitap-ınız” şeklindedir.
Ancak dilimizin bize sağladığı kolaylık gereği “siz-in” kısmını söylemeyiz.
Böyle kurulan iyelik grupları, eksik iyelik grubu olarak adlandırılır.
12.1.6. Aitlik Grubu
Aitlik eki “-ki” ile kurulan bir gruptur. Bu grupta iki öğe vardır. Birincisi
aitlik eki, diğer ise, bu ekin eklendiği kelime veya kelime grubudur.
Aitlik eki, ekleneceği öğeye, yalın, ilgi veya bulunma durumlarında
getirilebilir: “yarın akşam-ki, sizin yolunuzda-ki, amcanın-ki, ”
Türk Dili I
Hafta 12
1
12.1.7. Birleşik İsim
Bir nesnenin ismi olmak üzere bir araya gelen birden fazla ismin oluşturduğu kelime
grubudur. Doğrudan doğruya eksiz olarak bir araya gelirler. Türkçede birleşik isimler hep özel
isimlerdir: Yahya Kemal Beyatlı, Fazıl Hüsnü Dağlarca, Cahit Zarifoğlu, Afyonkarahisar, vb.
12.1.8. Birleşik Kelime
Bir kelime grubu oluşturan kelimelerin, araya herhangi bir kelime veya öğe girmeyecek
şekilde birleşerek oluşturdukları kelime grubudur:
Hanım eli (belirtisiz isim tamlaması), hanımeli (birleşik kelime)
Sivri sinek (sıfat tamlaması), sivrisinek (birleşik kelime)
Kızıl ırmak (Sıfat tamlaması), Kızılırmak (birleşik kelime)
Koca eli (belirtisiz isim tamlaması), Kocaeli (birleşik kelime)
Dikim evi (belirtisiz isim tamlaması), Dikimevi (birleşik kelime)
Kül bastı (sıfat fiil grubu), külbastı (birleşik kelime)
Ateş kes (cümle), ateşkes (birleşik kelime)
Ateş böceği (belirtisiz isim tamlaması), ateşböceği (birleşik kelime)
Türk Dili I
Hafta 12
1
12.1.9. Birleşik Fiil:
b. Tezlik Fiili: ver- Asıl fiile; tezlik, kolaylık, çabukluk ve beklenmezlik vb anlamları
kazandırır: atıver-, bırakıver-, kaçıver-, gidiver-, iniver-, buluver- vb.
c. Devamlılık Fiili: dur-, kal-, gel-, git-, gör- Asıl fiile; devamlılık ve süreklilik
anlamlarını kazandırır: çalışadur-, yazadur-, kalakal-, bakakal-, sürüpgit-, düşegörsüregel- vb.
ç. Yaklaşma Fiili: yazAsıl fiile; yaklaşma, az kalma vb. anlamlar kazandırır: düşeyaz-, iteyaz-kayayaz-,
atlayayaz- vb.Bu fiilin olumsuz çekimi yoktur.
Deyimleşmiş Birleşik Fiiller
Yukarıda vermeye çalıştığımız birleşik fiillerin dışında ayrıca, bir veya birkaç kelimenin
bir fiille bir araya gelerek oluşturdukları birleşik fiillerdir. Oluşan bu birleşik fiil, sözlük
anlamını kaybetmiş yeni bir anlam kazanmıştır. Bir düşünceyi güçlü olarak ifade etme
özelliği kazanmış bu birleşik fiiller, dilimizde önemli bir yere sahiptir: Etekleri zil çal-,
diş bile-, dile düş-, kulak misafiri ol-, gözden düş- vb.
Türk Dili I
Hafta 12
1
Birleşik Fiil İki çeşittir:
1. İsim+ Yardımcı Fiil Şeklinde Olanlar İsim öğesi bir kelime veya kelime grubu
olabilir, yardımcı fiil ise “ol-, et-, eyle-, bulun-, yap-, kıl- vb.” fiillerinden
birisidir: telefon et-, adam ol-, sabreyle-, mahvol-, almış bulun-, gürültü yap-,
namaz kıl- vb.
2. Fiil+Yardımcı Fiil Şeklinde Olanlar Fiil öğesi bir asıl fiil, yardımcı fiil öğesi ise
belli yardımcı fiillerden oluşur. Yardımcı fiiller; bil-, ver-, gel-, gör-, kal-, dur-,
yaz-, koy- vb.dir. Bu grupta yardımcı fiillerin anlamları yoktur yalnızca çekim için
görev alırlar. Çekimde yardımcı fiillerden başka, zarf-fiiller “-A-, - I4-, -(y)I4p”
bulunur. Bu tip birleşik fiiller, yardımcı fiillerin işlevlerine göre dört çeşittir:
a. Yeterlik (İktidar) Fiili: bil- Asıl fiile; yapma, başarma ve üstesinden gelme
anlamları kazandırır: oturabil-, bakabil-, gidebil-, sakınabil-, götürebil- vb.
Bu fiilin olumsuzu “-AmA-” eki ile yapılır: oturama-, bakama-, gideme-,
sakınama-, götüreme- vb.
Türk Dili I
Hafta 12
1
b. Tezlik Fiili: verAsıl fiile; tezlik, kolaylık, çabukluk ve beklenmezlik vb anlamları kazandırır: atıver-, bırakıver-,
kaçıver-, gidiver-, iniver-, buluver- vb.
c. Devamlılık Fiili: dur-, kal-, gel-, git-, görAsıl fiile; devamlılık ve süreklilik anlamlarını kazandırır: çalışadur-, yazadur-, kalakal-, bakakal-,
sürüpgit-, düşegör- süregel- vb.
ç. Yaklaşma Fiili: yazAsıl fiile; yaklaşma, az kalma vb. anlamlar kazandırır: düşeyaz-, iteyaz- kayayaz-, atlayayaz- vb. Bu
fiilin olumsuz çekimi yoktur.
Deyimleşmiş Birleşik Fiiller: Yukarıda vermeye çalıştığımız birleşik fiillerin dışında ayrıca, bir veya
birkaç kelimenin bir fiille bir araya gelerek oluşturdukları birleşik fiillerdir. Oluşan bu birleşik fiil,
sözlük anlamını kaybetmiş yeni Bir anlam kazanmıştır. Bir düşünceyi güçlü olarak ifade etme
özelliği kazanmış bu birleşik fiiller, dilimizde önemli bir yere sahiptir: Etekleri zil çal-, diş bile-, dile
düş-, kulak misafiri ol-, gözden düş- vb.
Türk Dili I
Hafta 12
1
12.1.10. Unvan Grubu
Bir isim ile bir unvan veya akrabalık isminden oluşan kelime grubudur.
Eksiz bir birleşmedir, isim önce unvan sonra gelir: Hasan Dayı, Osman
Çavuş, Leyla Abla, Safiye Nine, Bilge Kağan, Halil Binbaşı, Serdar
Teğmen, Kâzım Karabekir Paşa vb.
Dilimizde unvanların başa getirilmesi de söz konusudur. Bu durumda
grup, birleşik isim olur: Üstat Necip Fazıl, Öğretmen Erdal Kara,
Profesör Osman Nedim Tuna vb. Teğmen Ali, Dayı Hasan, Baba Ali,
Paşa Kemal vb. örneklerde vurgu birinci öğede olduğu için bu gruplar,
sıfat tamlaması kabul edilir
Türk Dili I
Hafta 12
1
12.1.11. Ünlem Grubu
Bir seslenme edatı ile bir isim öğesinden oluşur: Be adam!, Bre
Kemal!, Hey delikanlı!, Kızım Ayşe! vb.
12.1.12. Sayı Grubu Bu grup için bkz. Asıl Sayı Sıfatları.
12.1.13. Edat Grubu
Bir isim öğesi ile bir son çekim edatının oluşturdukları kelime grubudur. İsim
öğesi, bir kelime veya kelime grubu olabilir ve çekim ekleri alabilir: bizim için,
yola karşı, arabadan dolayı, babama göre, alınmasına dair,söylediğin kadar,
bizim dediğimiz yaptığına göre, bir içim su gibi vb.
12.1.14. İsnat Grubu
Biri diğerine dayandırılan iki isim öğesinin oluşturdukları kelime
grubudur. Dayandırılan sonda, dayandıran önde bulunur. Birinci öğe yalın
hâlde veya iyeliklidir: Ayak yalın, saçı uzun aklı kısa, derdi çok, üst baş perişan,
baş açık, ağzı kalabalık, tuzu kuru, işi tıkır vb.
Türk Dili I
Hafta 12
1
12.1.15. İlgi Grubu
İlgi eki almış bir isim öğesi ile yalın bir isim öğesinin oluşturdukları kelime grubudur:
Sizin ev, bizim araba, teyzemlerin yaramaz, vb.
12.1.16. Yaklaşma Grubu
Yaklaşma eki almış bir isim öğesi ile yalın bir isim öğesinin oluşturdukları kelime
grubudur: başa bela, zevkine düşkün, başına buyruk, kafasına uygun, okula uzak,
babaya tutkun, vb.
12.1.17. Bulunma Grubu
Bulunma eki almış bir isim öğesi ile yalın bir isim öğesinin oluşturdukları kelime
grubudur: pahada ağır, yükte hafif, tarihte bugün, çantada keklik, elde çanta, görevinde
şuurlu, üçte bir, vb.
12.1.18. Ayrılma Grubu
Ayrılma eki almış bir isim öğesi ile yalın bir isim öğesinin oluşturdukları kelime
grubudur: kafadan üşütük, akıldan yoksun, işten bihaber, sonradan görme, dağdan
inme, kafadan atma, cabadan para vb.
Türk Dili I
Hafta 12
1
12.1.19. İsim-Fiil Grubu
İsim-fiillerle kurulan kelime grubudur. İsim-fiil öğesi grubun sonunda bulunur adeta bir
yüklem gibi işlem görür. Bu grup, bir tür kelime grubuna döndürülmüş cümle gibidirler.
Dilimizin kıvraklığını gösteren en önemli kelime gruplarındandır: Ormanı dolaşmak,
kimsenin gözüne görünmemek, şehrin merkezine yürüyüş,vb.
12.1.20. Sıfat-fiil Grubu
Sıfat-fiillerle kurulan kelime grubudur. Sıfat-fiil öğesi grubun sonunda bulunur adeta bir
yüklem gibi işlem görür. Bu grup, fiili sıfatlaşmış bir cümle gibidir. Dilimizin kıvraklığını
gösteren en önemli kelime gruplarındandır: İnsanı seven, yaptıklarını bilen, kafası
yarılası, vb.
12.1.21. Zarf-fiil Grubu
Zarf-fiillerle kurulan kelime grubudur. Zarf-fiil öğesi grubun sonunda bulunur adeta bir
yüklem gibi işlem görür. Bu grup, fiili zarflaşmış bir cümle gibidirler. Dilimizin kıvraklığını
gösteren en önemli kelime gruplarındandır: öne arkaya döne döne, çarşıdan satın
aldıklarını getirip, imtihandan çıkınca, söylediklerimi azla dinlemeden, vb.
Türk Dili I
Hafta 12
1
12.1.22. Kısaltma Grupları
Kelime gruplarının ve cümlelerin kısalması veya yıpranması
sonucu ortaya çıkan kelime gruplarıdır. Belli bir kuralı yoktur:
Güle güle, günaydın, yan yana, sırt sırta, eller yukarı, baş
üstüne vb
Türk Dili I
Hafta 12
1
12.2. Cümle Bilgisi
Bir duyguyu, bir düşünceyi, bir yargıyı, bir olayı ve bir eylemi tam olarak
anlatan kelime veya kelime grubuna cümle denir.
12.2.1. CÜMLENİN ÖĞELERİ
Cümlenin öğeleri temel ve yardımcı öğeler olmak üzere ikiye ayrılır.
Temel öğeler; YÜKLEM ve ÖZNE, yardımcı öğeler; NESNE, YER
TAMLAYICISI ve ZARF TAMLAYICISI.
Şimdi bu öğeleri sırası ile görelim:
Türk Dili I
Hafta 12
1
12.2.1.1. Yüklem
Cümlede kişi ve zamana bağlı olarak olma veya yapma bildiren yahut bir
yargı bildiren kelime veya kelime grubuna yüklem denir.
Yüklem cümlenin en temel öğesidir. Yüklem ya bir çekimli bir fiildir veya ek
fiil almış bir isimdir.
Yüklem örnekleri:
“Ömürleri sazla, sözle tatlı geçerdi.” (R. Halit Karay)
“Evde kimse yok.” (H. Rahmi Gürpınar)
“Bu çarşı seferlerinde hanımlara o refakat ediyordu.” (H. Ziya Uşaklıgil)
“O canlı ekşiliğini sulandırıverir.” (İlhan Tarus)
“Onun kravatını, yürüyüşünü, bakışını nasıl unuttun?” (Tarık Buğra)
“Evin var mı baba?” (M. Necati Sepetçioğlu)
Türk Dili I
Hafta 12
1
12.2.1.2. Özne
Cümlede bir şey yapan veya olan kelime veya kelime grubuna özne denir.
Yüklemden sonra cümlenin önemli ikinci öğesidir. Cümlede özne geçmese bile,
yüklemdeki kişi eki bize özneyi verir. Edilgen çatılı cümlelerde, nesne sözde özne
olarak kabul edilirken, yüklemi meçhul fiil olan cümlelerde ise, özne bulunmaz.
Özne ile yüklem arasında uygunluk şarttır. Bu uygunluktan kasıt, özne ile
yüklemin bildirdiği kişi uygunluğudur. Cümlede özne, yükleme NE ve KİM sorulara
yöneltilerek bulunur. Özne Örnekleri:
“Askerler koyunları toplamaya başladırlar.” (Ömer Seyfettin)
“Biri esmer, uzun boylu ve endamlıydı.” (R. Halit Karay)
“ Kitapçının parası gönderildi mi?” (M. Şevket Esendal)
“Dülger balığının ölüm hali, uzun sürüyor.” (S. Faik Abasıyanık)
“”İhaleyi yapacak görevli memur Ekrem, Sabit Bey ve gençlerden
Kemal’e şöyle bir baktı.” (Mustafa Kutlu)
Türk Dili I
Hafta 12
1
12.2.1.3. Nesne
Cümlede yüklemin gösterdiği eylemden etkilenen kelime veya kelime
grubuna nesne denir. Nesne öğesi, belirtme ekini almışsa BELİRTİLİ
NESNE, belirtme ekini almamışsa BELİRTİSİZ NESNE olarak adlandırılır.
Belirtili nesne, nesnenin bilindiğini; belirtisiz nesne ise, nesnenin
bilinmediğini, genel olduğunu belirtir. Geçişsiz filler nesne
almazlar.Cümlede nesne, yükleme NEYİ ve KİMİ soruları yöneltilerek
bulunur. Belirtisiz nesne için ise NE ve KİM soruları sorulur.
Nesne Örnekleri:
“Elçimizi içeri alır mısınız?” (Ömer Seyfettin)
“Yine, sözcüklerin verdiği anlamı aktarmak zorundayız.”
Türk Dili I
Hafta 12
1
12.2.1.4. Yer Tamlayıcısı
Cümlede yüklemin gösterdiği eylemin yerini veya yönünü bildiren
kelime ve kelime gruplarına yer tamlayıcısı denir. Yer tamlayıcısı,
cümlede yaklaşma, bulunma ve ayrılma hal eklerini
almış olarak bulunur. Yer tamlayıcısı, söz konusu ekler sayesinde, çok
geniş bir işleve sahiptir. Bunlar; yön, bedel, karşılaştırma, verme,
bildirme, kuvvetlendirme, vasıf, şekil, devamlılık vb.’dir. Cümlede yer
tamlayıcısı, yükleme KİME, NEYE, NEREYE, KİMDE, NEREDE, NEDE,
KİMDEN, NEREDEN, NEDEN soruları yöneltilerek bulunur.
Yer Tamlayıcısı Örnekleri:
“Tecrübede, bütün dünyayı aştık.” (Sezai Karakoç)
Türk Dili I
Hafta 12
1
12.2.1.5. Zarf Tamlayıcısı
Cümlede yüklemin gösterdiği eylemin durumunu, zamanını, miktarını
ve yerini bildiren ve onu soru halinde bildiren kelime veya kelime
grubuna zarf tamlayıcısı denir. İsimler; eşitlik ve birliktelik eklerini
alarak cümlede zarf tamlayıcısı olabilirler. Zarf tamlayıcısı, yukarıda
belirtilen temel işlevlerden başka; sebep, tarz, vasıta, yön, eşitlik,
benzerlik, derece, bağlılık, hedef, bedel, alet, karşılaştırma vb.
işlevlere sahiptir.
Cümlede zarf tamlayıcısı, yükleme NASIL, NİÇİN, NE ŞEKİLDE, NEYLE,
HANGİ, NE ZAMAN, NE KADAR, KAÇ, KAÇINCI, KAÇA, NİYE vb. sorularak
yöneltilerek bulunur.
Zarf Tamlayıcısı Örnekleri:
“Satre ve Camus’tan sonra, Andre Malrausk’un dünyasına giriyoruz.”
Türk Dili I
Hafta 12
1
12.2.2. Cümle Çeşitleri
Cümleler dört çeşide ayrılır.
1. Yapılarına Göre Cümleler
2. Yüklemlerine Göre Cümleler
3. Öğelerinin Dizilişine Göre Cümleler
4. Anlamlarına Göre Cümleler
Şimdi bunları sırası ile görelim.
12.2.2.1.Yapılarına Göre Cümleler:
Cümleler yapılarına göre üçe ayrılır
12.2.2.1.1. Basit Cümle: İçinde bir tek duygu, yargı, düşünce, olay ve eylem bulunan
cümleye denir. Kısaca bu tip cümlelerde bir yüklem bulunur:
“Bunda üzülecek bir şey göremiyorum.”
“Bir süredir sizi izliyorum.” (Mustafa Kutlu)
“Seni üzmek istemiyorum”
Türk Dili I
Hafta 12
1
12.2.2.1.2. Birleşik Cümle
Birden fazla duygu, düşünce, yargı, olay ve eylem bildiren cümlelerdir. Birleşik
cümlelerde, bir temel cümle bir de onun yardımcısı durumunda bulunan bir
veya birkaç yardımcı cümle bulunur. Birleşik cümleler dörde ayrılır.
12.2.2.2.1.1. Şartlı Birleşik Cümle
Temel cümle ile şartlı bir yardımcı cümlenin oluşturdukları cümle çeşididir.
Yardımcı cümle başta, temel cümle sondadır. Yardımcı cümle temel cümleye
şart kipi çekimi ile bağlanır. Yardımcı cümle, temel cümlenin zarf
tamlayıcısıdır. Şartlı Cümle Örnekleri:
“Nasihat istersen ölüm yeter”
zarf tam.
“Bir öğrenciniz çalışkansa, onu hemen fark etmelisiniz.”
Zarf tam.
Türk Dili I
Hafta 12
1
12.2.2.2.2. Ki’li Birleşik Cümle
Temel cümle ile yardımcı cümlenin “ki” bağlama edatı ile bağlanarak
oluşturdukları cümle çeşididir. Genelde temel cümle başta yardımcı cümle
sondadır. “ki” bağlama edatı iki cümlenin arasında bulunur. Ki’li birleşik
cümlede yardımcı cümle, temel cümlenin nesnesi, yer tamlayıcısı veya zarf
tamlayıcısı olabilmektedir. Ki’li Birleşik Cümle Örnekleri:
“Kitap okumak öyle bir güneştir ki onsuz her yaklaşım karanlıktır.”
Zarf tam.
“Dün öğrendik ki Ahmet sınavları kazanmış.”
Nesne
“İnanıyorum ki bu sefer başarılı olacaksın.”
Yer tam.
“Aydan yarışmaya iyi hazırlandı ki kendinden bu kadar emin.”
Zarf tam.
Türk Dili I
Hafta 12
1
12.2.2 2.3. İç İçe Birleşik Cümle
İki cümlenin iç içe girmesiyle oluşan birleşik cümledir. İç içe girmiş cümlelerden, yüklemi sonda
bulunan cümle temel cümle, diğer cümle veya cümleler ise yardımcı cümle olarak temel cümlenin
bir öğesi olurlar.
Yardımcı cümlenin yüklemi ile temel cümlenin yüklemi arasında, herhangi bir kelime bulunmazsa,
yardımcı cümle temel cümlenin nesnesi olur. İki yüklem arasındaki bağlantı edat veya zarf grupları
aracılığı ile sağlandıysa, yardımcı cümle temel cümlenin zarf tamlayıcısı olur:
“Ayhan, Ertunç’a yarın sizin köye geleceğiz, dedi.”
Nesne
“Bize kimse engel olamaz sanıyorduk.”
Nesne
“Emine Hanım kızına yalvaran gözlerle burada kalmalısın diyordu.”
Nesne
“ “Arkadaşına yiyecekmiş gibi bakıyordu.”
Zarf tam.
Türk Dili I
Hafta 12
1
12.2.2.2.4. Sıralı Birleşik Cümle:
İkiye ayrılır
12.2.2.2.4.1 Bağımlı Sıralı Birleşik Cümle
Özneleri, yüklemleri veya diğer öğeleri ortak olan cümlelerdir. Bağımlı sıralı birleşik cümleler,
bağlama edatları (de, ama, fakat, çünkü, hatta, eğer, gerçi, madem ki, ancak, yalnız, üstelik,
derken vb.) veya noktalama işaretleri (, ;) ile birbirlerine bağlanırlar:
Bağımlı Sıralı Birleşik Cümle Örnekleri:
“Takım küme düştü çünkü iyi çalışmadı.” (Özneler ortak)
“Emre gitmeye karar verdi Mehmet de kalmaya.” (Yüklemler ortak)
“Küçük Hasan etrafı dağıtıyor, zavallı anne sabırla topluyordu.” (Nesneler ortak)
“Dolaplar sökülerek içeri alındı, vitrinler de.” (Zarf tamlayıcılar ve yüklemler ortak)
“Gençler kampta gece kalkıyor, çevreyi geziyorlar.” (Özneler ve yer tamlayıcıları ortak)
Türk Dili I
Hafta 12
1
12.2.2.2.4.2 Bağımsız Sıralı Birleşik Cümle
Anlam bakımından birbirine bağlı oldukları halde özne, yüklem veya diğer
öğeleri ortak olmayan cümlelerdir. Bağımsız sıralı birleşik cümleler de
birbirlerine ya bağlama edatları (de, ama, fakat, çünkü, hatta, eğer, gerçi,
madem ki, ancak, yalnız, üstelik, derken vb.) ya da noktalama işaretleri (, ;) ile
bağlanırlar.
Bağımsız Sıralı Birleşik Cümle Örnekleri:
“Çiçekler açtı, kuşlar öttü ve sular çağıldadı.”
“İşyerimizin imkanları bu kadar, yarın buradan ayrılmak zorundasınız.”
“Ayşe çay içecek, annesi odayı toplayacak ve ikisi birden gezmeye gidecekler”
Türk Dili I
Hafta 12
1
12.2.2.2. Yüklemlerine Göre Cümleler:
Yüklemine göre cümleler ikiye ayrılır
12.2.2.2.1. Fiil Cümlesi
Yüklemi çekimli fiil olan cümlelere denir.
“Gözlerini fotoğraftan kaçırıyordu.” (Mustafa Kutlu)
“Biz de yemeklerimizi yiyelim.” (Ömer Seyfettin)
“Yer gök kor halinde yanıyordu.” (A.Hikmet Müftüoğlu)
“Gitmeliyiz hemen Ertuğrul.”
12.2.2.2.2. İsim Cümlesi
Yüklemi isim soylu bir kelime veya kelime grubu olan cümlelere denir. Yüklemi edat veya
edat grubu olan cümleler de isim cümleleridir. İsim cümlelerinde yüklem, ek fiil ile çekim
halinde bulunur:
“Kendine göre çamaşırları varmış.” (H. Ziya Uşaklıgil)
“Gelen Selma’nın annesiydi.” (Sevinç Çokum)
“Bu yapılanlar senin kabahatin değil.”
Türk Dili I
Hafta 12
1
12.2.2.3. Öğelerinin Dizilişine Göre Cümleler
Öğelerinin dizilişine göre cümleler ikiye ayrılır. Bunu yüklem belirler, yüklem
sonda ise; kurallı cümle, sonda değilse; kuralsız cümledir.
12.2.2.3.1. Kurallı (Düz) Cümle
“Ertesi sabah Hanım’ın sesi işitildi.” (H. Ziya Uşaklıgil)
“Yüzlerce beyitlik bir destan düzdü.” (Ömer Seyfettin)
“Gözlerindeki gri dumanın içinde ışıklar belirdi.” (Sevinç Çokum)
12.2.2.3.2. Kuralsız (Devrik) Cümle:
“Gördün mü bu civanı?” (Ömer Seyfettin)
“Seni evlendirelim oğlum.” (R. Halit Karay)
“Ne var bacım?”
Türk Dili I
Hafta 12
1
12.2.2.4. Anlamlarına Göre
Anlamına göre cümleler dörde ayrılır
12.2.2.4.1. Olumlu Cümle
Olumlu bir yapma veya olma bildiren, yüklemi fiil veya isim soylu olan cümlelerdir:
“İlhan oturduğu sandalyeden hızla kalkıyor.” (Mustafa Kutlu)
“Tarih kendi akışı içinde gitmektedir.”
“Üç ay sonra yaraları iyice iyileşmişti.”
12.2.2.4.2. Olumsuz Cümle
Olumsuz bir yapma veya olma bildiren, yüklemi fiil veya isim soylu olan
cümlelerdir. Olumsuzluk fiillerde –mA, -AmA ekleriyle ve isimlerde değil, yok
kelimeleriyle yapılır:
“Bir şey söylemediler” (Mustafa Kutlu)
“Dilber cevap vermedi.” (S. Paşazade Sezai)
Türk Dili I
Hafta 12
1
12.2.2.4.3. Soru Cümlesi
Soru ifadesi taşıyan cümlelerdir. Soru, ya soru eki (mI4) ile ya da soru
kelimeleri (NE, NİYE, NASIL, KAÇ, KAÇA, HANGİ,NEREDE vb.) ile yapılır.
“Sen Yunus’u nereden biliyorsun?” (Rasim Özdenören)
“Bunlar, insanların kabul ettikleri hükümler değil midir?”
12.2.2.4.4. Ünlem Cümlesi
Ünlem ifadesi taşıyan cümlelerdir:
“Hey sana söylüyorum!” (Mustafa Kutlu)
“Hadi oradan bilmiş şaşkın!”
“Erdal fırla!”
“Allah kimseyi şaşırtmasın!”
Türk Dili I
Hafta 12
1
Bölüm (Hafta) Özeti
Birden fazla kelimenin ANLAM ve ŞEKİL birliği sağlayarak
oluşturdukları dil birliklerine kelime grubu denir. Kelime grubu,
tek bir nesneyi veya hareketi birlikte karşılayan kelimeler
topluluğu demektir. Kelime gruplarında bütünlük esastır.
Bir duyguyu, bir düşünceyi, bir yargıyı, bir olayı ve bir eylemi tam
olarak anlatan kelime veya kelime grubuna cümle denir.
Cümlede kişi ve zamana bağlı olarak olma veya yapma bildiren
yahut bir yargı bildiren kelime veya kelime grubuna yüklem denir.
Türk Dili I
Hafta 12
1
Kaynaklar
• GÜLSEVİN, Gürer vd., Türk Dili I-II, Afyon Eğitim, Sağlık ve Bilimsel
Araştırmalar Vakfı Yayını, Afyonkarahisar, 2008.
• Türk Dil Kurumu, İmla Kılavuzu, Ankara,2000.
• Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük, Ankara, 2000
• Türk Dil Kurumu, Yabancı Kelimelere Karşılıklar, Ankara, 1998.
Türk Dili I
Hafta 12