kapitalizm - Hacettepe Üniversitesi

KAPİTALİZM: KURAMSAL YAKLAŞIMLAR
Hüseyin Özel
İktisat Bölümü
Hacettepe Üniversitesi
06800, Beytepe, Ankara
ozel@hacettepe.edu.tr
TOPLUMSAL TASARIMIN ÜÇ SORUNU:
1. Ekonomik “Koordinasyon Sorunu”: Kaynak Dağıtımı ve Sermaye
Birikimi
2. Etik Sorun: Bireysel Özgürlüğün Korunması
3. Toplumsal “Düzen” Sorunu: “Görünmez El”
1. EKONOMİK SORUN
A. Koordinasyon Sorunu;
i. “Dışşallıklar” (Mülkiyet Haklarının Tanımlanması)
ii. Periyodik Dalgalanma ve Krizler
B. Bölüşüm Sorunu: “Ekonomik Etkinlik, Sosyal Adalet Ve
Bireysel Özgürlük” (Keynes)
C. Kapitalizmin Kurumsal Yapısı: “Homo Oeconomicus” vs.
“Homo Reciprocan” (Marx, Weber, Polanyi)
KAPİTALİZM MODELLERİ
(Schumpeter 1954: 565)
KURAMSAL
YAPI
YÖNTEM
DÜZEN
İSTİKRARSIZLIK KAYNAĞI
“DURAKLAMAYAN”
(HITCHLESS)
“DURAKLAYAN”
(HITCHBOUND)
Kapalı
(Bölüşümden
Bağımsızlık)
Açık
(Bölüşüme Bağımlılık)
Statik/Karşılaştırmalı
Statik
Karşılaştırmalı Statik/
Dinamik
Kendiliğinden
(Etkin)
Dinamik / Evrimsel
(Etkin olmayan)
Dışsal
İçsel
DURAKLAMAYAN MODELLER
DÖNGÜSEL AKIM (MİKRO)
DURAKLAMAYAN MODELLER
STATİK MODEL: DÖNGÜSEL AKIM (MAKRO)
DURAKLAMAYAN
MODELLER
GÖRÜNMEZ EL VE SAY YASASI
“Her Arz Kendi Talebini Yaratır”.
Toplam Arz (AS) her zaman Toplam Talebe (AD) eşittir:
AS = AD
Y = C + I ya da I = S
Üretilen her mal, kendi değeri kadar bir gelir yaratır; çünkü mal üretmek
için kullanılan üretim faktörlerine yapılan ödemeler, bu faktörlerin
gelirlerini oluşturur. Dolayısıyla üretimin toplam değeri, yaratılan toplam
gelire eşittir. Denge durumunda tam istihdam gerçekleşir.
(DURAKLAMA EĞİLİMLERİ)
SAY YASASI NEDEN GEÇERSİZ?
1.OPTIMAL PLANLAR ARASI UYUMSUZLUK : Farklı karar birimlerinin
(üreticiler ile tüketiciler) ararlarının birbiriyle uyum içerisinde olması ancak
tesadüfen gerçekleşebilir. (Koordinasyon Sorunu): Eksik Tüketim Teorileri –
Malthus, Marx, Keynes; Belirsizlik (Keynes)
2.İSTİHDAM KARARLARI SEÇİME BAĞLI DEĞİLDİR: İşsiz kalmak bir “seçim”
sonucu değildir (gayri iradi işsizlik). Yedek Sanayi Ordusu (Marx); parasal
ücretlerin katılığı (Keynes);
3.PARA “NÖTR” DEĞİLDİR : Para yalnızca bir değişim (mübadele) aracı
değildir; aynı zamanda da bir finansal varlıktır. (Marx, Keynes).
(DURAKLAMA EĞİLİMLERİ)
“Görünmez El” – “Evrimsel El”
1. Görünmez El (Invisible Hand): Uyumlu (Harmonious) düzen; sosyal
kontrat yaklaşımı; bireyci ve liberal teori (Adam Smith, Avusturya
İktisadı – Hayek’in “Kendiliğinden Düzen” Anlayışı)
2. “Evrimsel El” (Etkin Olmayan Düzen): Sistem/yapı/kurum vs. nin
ortaya çıkma ve yeniden üretim sürecinde farklılık ve değişimi öne
çıkarır. Kusur (dışsallık vs.) ve etkin olmayan durumlara olanak verir
(Polanyi, Marx ve Schumpeter).
(DURAKLAMA EĞİLİMLERİ)
Kapitalizme İlişkin (Schumpeterci) Önermeler:
1. Kapitalizm “yaratıcı yıkım” süreciyle nitelenen “evrimsel” bir gelişme
gösterir.
2. Yenilikler (innovations) demetler (clusters) halinde gelir.
3. Kurumsal düzenlemeler demetler halinde gelir.
Yani,
Kapitalizmin evrimi
yaratıcı yıkım – yenilik – kurumsal dönüşümler
süreci ile nitelenir.
(DURAKLAMA EĞİLİMLERİ)
ÜÇ KOORDİNASYON ÇERÇEVESİ
SENKRONİK
DİYAKRONİK
DİNAMİK/
EVRİMSEL
ANALİZ
ÇERÇEVESİ
Statik
Karşılaştırmalı Statik
Dinamik
DENGE
KAVRAYIŞI
Statik Denge
(“Dinlenme”Durumu)
“Kayan Denge”
“Geçici Denge”
Yapısal Değişme
Yokluğu
YÖNTEM
Mekanik
Mekanik
Organik/Evrimsel
DEĞİŞME
-
Sürekli ve tedrici
Kesintili , sıçramalı
Sistem Dışı
Sistem Dışı
(“Kaydırma”
Değişkenleri)
İçsel/Yapısal
(“Yaratıcı Yıkım”)
Görünmez El
(İstikrarlı)
Görünmez El/Ters El
(İstikrarsız)
Dağılan (Dissipative)
(İstikrarsız)
DEĞİŞMENİN
KAYNAĞI
DÜZEN
STATİK vs. DİNAMİK ANALİZ
Foster (2000), & Schumpeter (2005)
DEĞİŞİM
DENGE
STATİK/
KARŞILAŞTIRMALI
STATİK
EVRİMSEL
“Nedensel” niceliksel:
“Gelişme,” Yenilik”
Fonksiyonel, Doğrusal, Tersinir
(Reversible):
Uyarlamacı, Doğrusal Olmayan,
Terisinemez (Irreversible)
(Many-to-one-mapping)
(One-to-many-mapping/Bifurcations)
Newtoncu:
Güçler arası denge
Termodinamik:
Yapısal Değişme Yokluğu
(Nonequilibrium)
(Disequilibrium)
DÜZEN
EVRİMCİ
SÜREÇ
Kendiliğinden
İstikrarlı
Self-Organized
İstikrarsız/Dağılan (Dissipative)
(Optimizasyon)
(Rutin: “Business as usual”)
Doğal Seçilimi
(uncovering “tacit knowledge”)
Rasgele Mutasyon
(Innovation)
(Definite, deterministic and
efficient outcomes)
“Invisible Hand”
(Emergent, indeterminate, and
unknown outcomes)
“Evolutionary Hand”
İKTİSADİ DÜŞÜNCE OKULLARI
NEOKLASİK
İKTİSAT
KLASİKMARKSİST
İKTİSAT
AVUSTURYA
İKTİSADI
KEYNESCİ
İKTİSAT
EVRİMCİ
İKTİSAT
SCHUMPETER
SİSTEM
Kapalı
Açık
Açık
Kapalı (Keynes I)
Açık (Keynes II)
Açık
DENGE
Newtoncu
Güçler Eşitliği
“Çekim
Merkezi”
“Optimal
Planlararası
Uyum”
“Kayan/Geçici
Denge”
“Dengedışı”
Mekanik
Mekanik
Potansiyel
olarak Evrimci,
Mekanik (Keynes I)
Evrimci (Keynes II),
Evrimci
DÜZEN
Görünmez El
Görünmez
Ters El,
Görünmez El
Görünmez Ters El
“Evrimci El”
İSTİKRARSIZLIK
KAYNAĞI
Dışsal:
(Hükümet,
Merkez
Bankası,
Oligopolistik
Yapılar, vs.)
İçsel:
Sermaye
Birikimi/Kriz
ve Kriz
Finansal
Sistem
Dışsal
(Hükümet,
Merkez
Bankası,
Tekelici Yapılar,
vs
İçsel:
Finansal Sistem
(Say Yasası)
Sermaye Birikim
(Bıçak Sırtı Denge)
İçsel:
Finansal Sistem
ve
Yaratıcı Yıkım
EVRİM &
DÜZEN
ÜÇ KAPİTALİZM VİZYONU
KLASİK/
MARKSİST/
SCHUMPETER
NEOKLASİK
KEYNESCİ
ANALİZ
Duraklamayan
Duraklama Eğilimi
gösteren
DENGE
“Dinlenme
Durumu”
“Kayan Denge”
Mekanik
Mekanik
Mekanik/
Dinamik
Hükümet /
Merkez Bankası
Para ve Finans
Sistemi
(Belirsizlik)
Birikim
(Kriz)
KOORDİNASYON
VE DÜZEN
İSTİKRARSIZLIK
KAYNAĞI
Duraklayan
“Çekim Merkezi
(Center of
Gravity)”
Finansal Sistem
Birikim
Bıçak Sırtı
(Knife-edge)
2. BİREYSEL ÖZGÜRLÜK SORUNU
Modern “Kimlik” üzerindeki Baskılar
(Meşrulaştırma Sorunu)
1. Eşitlik ideali – piyasa içindeki gerçekleşen eşitsizlikler,
2. Özgürlük, kişisel özerklik ve bağımsızlık, dünyayı
dönüştürebilme gücü – Üretken mekanizmaya nesnel
bağımlılık → “Demir Kafes” (iron cage) içinde bir dişliye
dönüşme
3. Kişisel Gelişim ve Kendi kendini gerçekleştirme –
yabancılaşma, güçsüzleşme ve yalıtılmışlık.
3. DÜZEN SORUNU :
PİYASA TOPLUMUNUN “FAY HATLARI”
1. “Ekonomik” - “Politik” Kurumsal Alanlar Ayrımı:
Piyasa – “Toplumun Geri Kalanı”
2. Bireysel “Atom” – Toplumsal Varlık (Homo Oeconomicus –
Homo Reciprocan: “Açlık & Kazanç güdüsü” – “Kendi kendini
gerçekleştirme”
3. “İkili Hareket”: Piyasanın Genişlemesi ile Toplumsal Korumacı
(Protectionist) Karşı hareket
II. KURUMSAL YAPI VE KAPİTALİZMİN GELİŞİMİ
Soru 1:
Piyasa yanlısı “Küreselleşme” hareketi, 1930’larda olduğu gibi
kesintiye uğrayıp daha korumacı karşı hareketle karşılaşır mı?
Yanıt 1:
Mümkün; çünkü piyasa sisteminin son iki yüzyıldaki gelişimi bir
sarkacın salınımlarını andırıyor: Salınım piyasa yanlısı bir sosyal ve
ekonomik örgütlenmeden daha müdahaleci bir örgütlenmeye (ve
tersi) biçiminde gerçekleşir görünüyor.
Kapitalizmin (Küresel) Evriminin Üç Ardışık Dönemi:
1. Genişleme Dönemi: 19. yüzyıldan 1930’lara):
•
•
•
•
“Fırst Industrıal Divide”: Sanayi Devrimi; buhar gücü; fabrika sistemi
Kaynak dağıtım süreçlerinde piyasa egemenliği.
Altın Standardı Sistemi
“Liberal” Devlet
2. Ekonomik ve Toplumsal Korumacılık: 1930’lardan 1970’lere:
•
•
•
•
“Second Industrial Divide”: Elektrik; Fordism; montaj hattı üretimi
Düzenlenmiş piyasa, ve tam istihdama yönelik
talep yönetim politikaları.
Bretton Woods sistemi; ayarlanabilir sabit kur rejimi; uluslararası sermaye hareketleri
kısıtlamaları
Koruyucu Devlet (Refah Devleti)
3. “Piyasa Yanlısı” (Neoliberal) Dönem: 1980’lerden günümüze:
•
•
•
•
“Third Industrial Divide”: Bilgisayar; IT Teknolojileri; Esnek üretim & istihdam
“Piyasa Yanlısı” Reformlar (Washington/Post-Washington Consensus).
Uluslararası “Sistemsizlik?”
“Neo-liberal Devlet”
KAPİTALİZMİN KURUMSAL GERİLİMLERİ
1834-1914: “LİBERAL” DÖNEM
(1. Salınım)
ULUSAL
ULUSLARARASI
EKONOMİK
SİYASAL
Piyasa
“Liberal Devlet”
(İşsizlik)
(Sınıf Savaşımı)
Altın Standardı
Balance of Power
System
(Döviz Kurları
üzerindeki Baskılar)
(Emperyalist Çekişmeler)
İktisadi – Siyasal Kurumlar bağlantısı: haute finance
1945-1973: “REFAH KAPİTALİZMİ”
(2. Salınım)
ULUSAL
ULUSLARARASI
EKONOMİK
SİYASAL
Düzenlenmiş Piyasa
“Refah Devleti”
(Dr. Jekyll - Mr. Hyde)
(“Meşruiyet Krizi”)
Bretton Woods Sistemi
Soğuk Savaş / “Yılgı
Dengesi”
(Sermaye Akımları ve (“Doğu” – “Batı” Karşıtlığı)
Pegged Döviz Kurları)
İktisadi – Siyasal Kurumlar bağlantısı : IMF, Dünya Bankası
1980’LERDEN GÜNÜMÜZE: “KÜRESEL” AŞAMA?
(3. Salınım)
ULUSAL
ULUSLARARASI
EKONOMİK
SİYASAL
Piyasa
“Neo-Liberal Devlet”
(Yoksulluk)
(“Çokkültürlülük" –
Yaşam Tercihleri
Çatışması)
“Küresel” Finansal
Sistem(sizlik)
“Yeni Dünya Düzeni”?
(Krizin ardından)
(Mali Krizler- KuzeyGüney Karşıtlığı)
(“Yeni Orta Çağcılık”
“Kültürlerarası
Çatışma”)
İktisadi – Siyasal Kurumlar bağlantısı : IMF, World Bank, WTO.
Soru 2:
Sarkacın salınımlarını belirleyen kurumsal dönüşümün
kaynakları neler?
Yanıt 2a: (Makro: Ekonomik Düzey)
Finansal Gelişmeler: Bir kurum olarak “Para”daki değişmeler:
Finansal yenilikler; finans ve kredi sistemindeki genişleme,
para tanımının değişmesi: “Finansal İstikrarsızlık” –
Ekonomik Etki
Yanıt 2b: (“Meso”: Teknolojik Düzey)
Teknolojik Gelişmeler: Radikal yenilikler, yeni “teknoekonomik paradigmalar” yaratıyor (1., 2., ve 3. Sanayi
Bölünümleri –”Regülasyon Okulu”) –Teknolojik Etki
Yanıt 3b: (Mikro: Kurumsal – Bireysel Düzey)
“İkili Devinim”: “Homo Oeconomicus” ile “Homo Reciprocan”
Çatışması: “Dr. Jeykll vs. Mr. Hyde” (Faust’un ikilemi) –
Toplumsal Etki
GELECEK: HANGİSİ?
1. “It is better that a man should tyrannise over his
bank balance than over his fellow-citizens” (J. M.
Keynes, General Theory, 1936).
2. “The Stock Exchange is a poor substitute for the
Holy Grail” (J. A. Schumpeter, Capitalism, Socialism, and
Democracy, 1942)
Avrupa Birliği Alternatifi?
(Hala var mı?)
1. Makro: Para Sisteminin Geleceği:
Birlik içi (EMS) ve Birlik dışı (Küresel) tehditler
2. Meso: Teknolojik Temel:
Tekno-ekonomik Paradigma yaratma becerisi
3. Mikro: “İkili Devinim”:
“Birleşik Avrupa”ya Karşı “Çokkültürlülük”
Teşekkürler…