Sözlük Açıklayıcı araştırma: Olgular arasındaki nedensellik ilişkisini

Sözlük
Açıklayıcı araştırma: Olgular arasındaki nedensellik ilişkisini açıklamayı amaçlayan, hipotez
sınamaya yönelik olan araştırma tipi.
Alt yapı: Marx’ın yaklaşımında bir toplumun ekonomik yapısını tanımlamada kullanılan bir
kavram.
Anket: Önceden hazırlanmış olan soruların cevaplayıcılara posta ile gönderilmesi, telefon
yoluyla, internet üzerinden ya da yüz yüze sorulmasından oluşan nicel veri toplama tekniği.
Aralık Ölçeği: Karşılıklı dışlama, ortak kapsayıcılık ve kategoriler arasında hiyerarşik sıralama
gösterir. Ek olarak zorunlu bir sıfır "0" noktası vardır. Anlamı dört işlemi içeren istatistikler
kullanılabilir. Sürekli değişkenlerde kullanılır. Kategorileri miktar ölçer. Yaş, boy, kilo, gelir,
çocuk sayısı v.b. değişkenler aralık ölçeğindeki değişkenler.
Araştırma Evreni: Araştırma probleminin cevaplanmasıyla ilgili olan bütün insanlar,
araştırmacının belirttiği koşullara uyan grubun tamamı.
Aydınlanma: 18 yüzyılda Batı Avrupa’da ortaya çıkan ve bilim ve akıl yoluyla insanlığın
gelişiminin ve ilerlemesinin daha iyiye doğru olacağı inancını taşıyan bir düşünce sistem.
Betimlemek: Bir nesnenin kendine özgü niteliklerini tam ve açık bir biçimde söz veya yazı ile
anlatmak, tasvir etmek, göz önünde canlandırmak.
Betimleyici araştırma: Araştırma konusu hakkında genel bir bakış açısı kazanmak için ya da
bir olgu ya da durumu derinlemesine bir şekilde anlamak için oldukça uygun olan, çalışılan
olgu ya da örneklem hakkında elde edilen verilerin betimlenmesi ve temel özelliklerinin
tasvir edilmesini içeren araştırma tipi.
Betimsel: Tasvirî, tasvir eden, betimleyen
Bilim: Doğal veya toplumsal dünyada olgular ve olgular arası ilişkilerin sistematik olarak
incelenmesi faaliyetidir.
Boylamsal araştırma: Sosyal olguların gelişimini izleyen ve tekrarlanan ölçümler içeren
araştırma tipi.
Değişken: Varlıklara göre farklı değerler alabilen özellik ya da durum.
Diyalektik: Genel olarak çelişki ve yeniden çözüm (tez-anti-tez-sentez) şeklinde işleyen
değişme sürecini tanımlamada kullanılan bir kavram.
Eğilim araştırması: Araştırma evreninden seçilen farklı örneklem gruplarından belirli zaman
aralıklarıyla veri toplanmasını ve araştırma evreninde zaman içinde meydana gelen
değişimlerin incelenmesini içeren boylamsal araştırma tipi.
2
Geçerlik: Ölçüm aracının konusuna uygun olma ve bu konuyu hatasız bir şekilde ölçme, yani
gerçekten ölçmek istediği şeyi ölçme derecesi.
Geçici Hipotez: Ad hoc hipotez olarak da bilinen, ortaya çıkan anomalilerin teoriyle
uyuşabilmesi için bir teoriye eklenen, teorinin yanlışlanmasını önlemek amacı taşıyan
hipotez.
Görüşme: Genellikle iki kişi arasında, belirli bir konuda bilgi almak amacıyla yapılan
konuşmalar.
Gözlem: Kendiliğinden oluşan ya da bilinçli olarak hazırlanan olayların, belirlenen sıra içinde
sistematik ve amaçlı bir biçimde incelenmesidir.
Güvenirlik: Bir ölçümün tekrar tekrar yapılması sonucunda yine aynı sonuçların elde edilme,
yani ölçümün kendi içinde tutarlı olma derecesi.
Hermeneutik: En kaba tanımıyla Hermeneutik, insan eylemlerini ve insan eliyle yapılmış
şeyleri ve yazılmış metinleri yorumlamaya yönelik bir teori ve yöntem.
Hipotetik Tümdengelim: Tümdengelim yoluyla gözlemlerden yola çıkarak hipotez
oluşturulmasını ve hipotezin doğruluğunun sınanmasını içeren yöntem.
Hipotez: İki ya da daha fazla değişken arasındaki ilişki hakkında, doğrulanabilecek ya da
yanlışlanabilecek olan ifade.
İdeal tip: Weber sosyolojisinde belirli bir tarihsel dönemde ortaya çıkan olayları analiz etmek
amacıyla araştırmacının gerçeklik hakkında sahip olduğu kanıtlara ve gözlemlere
dayanarak geliştirdiği yöntemsel bir araç.
İşlemselleştirme: Kavramların ölçülebilir değişkenler haline getirilmesi, gözlemlenebilir
sosyal etkinlikler şeklinde tercüme edilmesi süreci.
Kavram: Ortak bir şeylere sahip olduğunu düşündüğümüz bir dizi davranış, tutum ve özelliğin
soyut özeti.
Kesintili Değişken: Kategori birimleri nitelik ölçer.
Kesitsel araştırma: Zamanda sadece bir noktayı yansıtan gözlemlere dayanan, bir olgunun ya
da örneklemin belirli bir zamandaki halini gözlemlemeyi içeren araştırma tipi.
Keşfedici araştırma: Araştırma probleminin net olmadığı ve araştırmacının konuyla ilgili
yapılandırılmış veri toplama araçları geliştirecek kadar bilgi sahibi olmadığı durumlarda
yapılan, araştırmacıya konuyla ilgili ön bilgi sağlayan araştırma tipi.
Kohort araştırması: Araştırma evreninin ortak özelliklere sahip alt gruplarının (kohortlar)
zaman içinde geçirdikleri değişimi ölçmeyi amaçlayan boylamsal araştırma tipi.
Kohort: Araştırma evreninde belirli bir dönem içinde belirli bir özelliğe olan kişilerin
oluşturduğu grup.
3
Literatür taraması: Belirli bir konuda önceden yapılmış çalışmalarda elde edilmiş bilgilerin
incelenmesi, önemli noktalarının gözden geçirilmesi ve özetlenmesi.
Modernite: Günümüz toplumunun 18. yüzyılda ortaya çıkan aydınlanma düşüncesi
bağlamında sosyal ve ekonomik yönden biçimlenmesi ve düzenlenmesi.
Nicel: Nicelikle ilgili olan
Nicelik: Bir şeyin sayılabilen, ölçülebilen veya azalıp çoğalabilen durumu, çokluk, miktar
Nitel: Nitelik bakımından, nitelikle ilgili, niteleyici olan
Nitelik: Bir şeyin nasıl olduğunu belirten, onu başka şeylerden ayıran, bireyin, nesne veya
yaşantının bir yönünü ötekilerden ayırt etmeye yarayan özellik, vasıf ya da durum.
Nominal (Sınıflandırma) Ölçek: Tüm yanıt kategorilerinin ortak özelliği olan karşılıklı dışlama
ve ortak kapsayıcılık özelliğini paylaşır. Kategoriler nitelik ölçer. Bu nedenle kategorileri
arasında hiyerarşik sıralama yoktur. Kesintili değişkenlerde kullanılır. Örneğin, cinsiyet,
medeni durum, inanç, meslek, iş durumu v.b. değişkenler kesintili değişkenlerdir ve yanıt
kategorileri nominal ölçekte yer alır.
Oran Ölçeği: Karşılıklı dışlama, ortak kapsayıcılık ve kategoriler arasında hiyerarşik
sıralamaları gösterir.
Ordinal (Sıralama) Ölçek: Karşılıklı dışlama ve ortak kapsayıcılık özelliğini taşır. Kategorileri
nitelik ölçer, nominal ölçekten farklı olarak kategorileri bir sıra dizini oluşturduğu için
hiyerarşik sıralama gösterir. Kesintili değişkendir. Örneğin, eğitim durumu değişkeninin
yanıt kategorilerini diplomaya göre sıraladığımızda şöyle bir kategori dizini elde ederiz:
diploması yok, ilköğretim mezunu, lise mezunu, üniversite mezunu. Sıralama bu biçimde
bir sıra dizini oluşturur ve nitelik açısından hiyerarşik yapı gösterir. Sıralamada yer alan
üniversite mezunu nitelik hiyerarşisinde ilköğretim mezunundan üstündür.
Ölçme: Herhangi bir niteliği gözlemek ve gözlem sonucunda önceden tespit edilen belirli
kurallara göre nesnelerin ve kişilerin özelliklerine sayılar ve semboller atamak.
Ölçüm: Ölçme sonunda elde edilen değer.
Önerme: İki ya da daha çok kavram arasındaki ilişki hakkındaki yargı.
Örneklem Çerçevesi: Olasılığa dayalı örnekleme tekniklerinde kullanılan, evrendeki herkesin
adının yer aldığı liste.
Örneklem: Araştırma evreninden, evreni temsil etmesi için seçilen örneklerden oluşan grup.
Örnekleme (Örneklem Seçimi): Evrenden belirli yollarla evreni temsil eden bir alt küme
seçilmesi.
Panel araştırması: Araştırmanın tekrarlandığı her seferinde, yani her ölçümde aynı
örneklemden veri toplanan boy-lamsal araştırma tipi.
4
Paradigma: Üzerinde anlaşılmış bir dizi varsayım, yöntem, dil ve bilim yapmak için gerekli her
şeyden oluşan, bilim insanlarının içinde çalıştıkları bir çeşit uzlaşılmış dünya görüşü.
Pozitivizm: En genel tanımı ile pozitivizm, sosyal ve fiziksel dünyanın gözlem ve deneyle test
edilerek inceleneceğini öne süren bir yaklaşım.
Sistematik Hata: Ölçüm sürecini sürekli olarak aynı yönde etkileyen ve her ölçümde
tekrarlanan hatadır.
Standart Sapma: Gözlemlerin ortalamaya göre gösterdiği yayılma ya da değişkenlik düzeyi.
Survey: Araştırma evrenini temsil edecek bir örneklemden çeşitli standart veri toplama
araçları kullanılarak sistemli bir şekilde bilgi toplanması süreci.
Sürekli Değişken: Kategori birimleri miktar ölçer. Dolayısıyla kategoriler arası bölünmenin
anlamlı karşılıkları bulunur. Örneğin, bir malın fiyatı 2.99 TL olsun. Bu değer, 2 ila 3
arasında yer alan bir değerdir ve gerçek yaşamda anlamlı bir karşılığı vardır.
Tam sayım: Bütün evrenin araştırmaya dâhil edildiği örnekleme türüdür.
Temsili Örneklem: Ait olduğu evreni doğru bir şekilde temsil eden örneklemdir.
Teori: Toplumsal gerçekliği anlaşılır hale getiren, olguları ve olgular arasında karmaşık gibi
görünen toplumsal ilişkileri sistematik olarak anlamamızı sağlayan bir kavramlar kümesi.
Tesadüfî hata: Şansa bağlı olarak ölçmeden ölçmeye değişen hatadır.
Toplumsal dinamik: Comte’un yaklaşımında toplumsal öğeler arasındaki işlevsel ilişki ve
bağlardaki değişim ve gelişimin belirli toplumlarda karşılaştırmalı yöntem aracılığıyla
incelenmesi ile ilişkili olarak kullanılan bir kavram.
Toplumsal eylem: Weber sosyolojisinde aktör tarafından öznel bir anlam yüklenmiş ve başka
insanlara yöneltilmiş olan eyleme toplumsal eylem denir.
Toplumsal olgu: Durkheim’ın yaklaşımında sosyologların sosyolojide bilimsel olarak
çalışacakları nesneye verilen bir addır. Toplumsal olgular kolektif bilinç temelinde ortaya
çıkan bu bakımdan da bireylerin üstünde ve üzerinde bir gerçekliği olan ve bireyler
üzerinde dışarıdan baskı uygulayan olgular.
Toplumsal statik: Comte’un yaklaşımında toplumsal sistemin aile, din, işbölümü gibi çeşitli
öğeler arasındaki işlevsel ilişki ve bağların karşılaştırmalı yöntem aracılığıyla incelenmesi
ile ilişkili olarak kullanılan bir kavram.
Üst Yapı: Marx’ın yaklaşımında genel olarak bir toplumun ekonomi dışında kalan hukuk,
siyaset, aile, din, ideoloji, kültür ve benzeri kurum ve pratiklerden oluşan yapısını
tanımlamada kullanılan bir kavram.
Varsayım: Sınanmak üzere oluşturulmamış, doğrulanmaya aday iddia edilen önerme.
5
Başvurulabilecek Türkçe Kaynaklar
Aron, R., 2006, Sosyolojik Düşüncenin Evreleri, İstanbul: Kırmızı Yay.
Arslan, A., 2005, Felsefeye Giriş, İstanbul: Adres Yay.
Benton, T. ve I. Craib, 2008, Sosyal Bilim Felsefesi, İstanbul: Sentez Yay.
Bilgin, N., 2006, Sosyal Bilimlerde İçerik Analizi: Teknikler ve Örnek Çalışmalar, Ankara:
Siyasal Yay.
Bilton, T. vd., 2008, Sosyoloji, Ankara: Siyasal Yay.
Bottomore, T. ve R. Nisbet, 1990, Sosyolojik Çözümlemenin Tarihi, Ankara: Verso Yay.
Büyüköztürk, Ş., 2002, Sosyal Bilimler İçin Veri Analizi Elkitabı. Ankara: Pegem A Yayıncılık
Callinicos, A., 2004, Toplum Kuramı: Tarihsel Bir Bakış, İstanbul: İletişim Yay.
Çiğdem, A., 2006, Aydınlanma Düşüncesi, İstanbul: İletişim Yay.
Çüçen, K., 1999, Felsefeye Giriş, Bursa: Asa Kitabevi
Çüçen, K., 2001, Bilgi Felsefesi, Bursa: Asa Kitabevi
Durkheim, E., 1985, Toplumbilimsel Yöntemin Kuralları, İstanbul: Bilgi Felsefe Sanat Yay.
Ergun, D., 2005, Sosyoloji ve Tarih: Sosyolojide Yöntem Sorunu, İmge Kitabevi
Hobsbawm, E.J., 2003, Devrim Çağı 1789-1848, Ankara, Dost Kitabevi
Im Hof, U., 1995, Avrupa'da Aydınlanma, Çeviren Ş. Sunar, İstanbul: Afa Yay.
Jeanniere, A., 1994, “Modernite Nedir?”, Modernite Versus Postmodernite, Der. M. Küçük, Vadi
Yay.
Kaptan, S., 1973, Bilimsel Araştırma ve İstatistik Teknikleri. Ankara: Tekışık Yay.
Kasapoğlu, M. A., 1992, “Sosyolojide Hermenutik Uygulamaları”, Felsefe Dünyası, Sayı 5
Kösemihal, N. Ş., 1971, Durkheim Sosyolojisi, İstanbul: Remzi Kitabevi
Kümbetoğlu, B., 2005, Sosyolojide ve Antropolojide Niteliksel Yöntem ve Araştırma. İst.:
Bağlam Yay.
Lefevbre, H., 1995, Marx'ın Sosyolojisi, İstanbul: Gökkuşağı Basın Yay.
Özcan, Y. Z., 2003, “Sosyolojide Araştırma Metodları”, içinde: İhsan Sezal, ed., Sosyolojiye Giriş,
Ankara: Martı Kitabevi
6
Özlem, D., 1990, Max Weber'de Bilim ve Sosyoloji, İstanbul: Ara Yay.
Özlem, D., 2001, “Evrenselcilik Mitosu ve Sosyal Bilimler”, Sosyal Bilimleri Yeniden Düşünmek,
İstanbul: Metis Yay.
Poloma, M. M., 1993, Çağdaş Sosyoloji Kuramları, Ankara: Gündoğan Yay.
Sarup, M., 2004, Post-yapısalcılık ve Postmodernizm, Ankara: Bilim ve Sanat Yay.
Sencer, M. ve Y. Sencer, 1978, Toplumsal Araştırmalarda Yöntembilim. Ankara: TODAİE Yay.
Sunar, İ., 1999, Düşün ve Toplum, Ankara: Doruk Yay.
Swingewood, A., 1998, Sosyolojik Düşüncenin Kısa Tarihçesi, Ankara: Bilim ve Sanat Yay.
Tolan, B., 1985, Toplum Bilimlerine Giriş, Ankara: Gazi Üniversitesi Yay.
Weber, M., 1986, Sosyoloji Yazıları, İstanbul: Hürriyet Vakfı Yay.
Yıldırım, A. ve H. Şimşek, 2005, Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri, Ankara: Seçkin
Yay.