DNA Laboratuvarının İşleyişi
advertisement
DNA Laboratuvarýnýn Ýþleyiþi Dr. Nihal Açýkgöz*, Dr. Ý. Hamit Hancý**, Dr. A. Hadi Çakýr*** Lochard'ýn "her temas bir iz býrakýr" sözü biyolojik delillerin vazgeçilmez olduðunu göstermektedir. Bu yazýda DNA laboratuvarýnýn iþleyiþi, olay yerinden örnek toplama laboratuvara gönderme koþullarý ile ilgili bilgiler özetlenerek sunulmuþtur. DNA profili yalnýz saldýrý ve cinayetlerin aydýnlatýlmasýnda deðil ayný zamanda babalýk tayinlerinin, akrabalýk iliþkilerinin aydýnlatýlmasýnda da tek güvenilir yöntemdir. DNA analizi yapmak için olay yerinden, maðdur ve sanýktan biyolojik örnekler alýnýr. Olay yerinden alýnan biyolojik örneðin kaynaðý bilinmeyebilir ancak olay ile ilgisi olabilecek kiþi ya da kiþilerle mutlaka karþýlaþtýrýlmalýdýr. Bu örneklerden DNA izole edilir ve DNA molekülü üzerindeki belirli bazý bölgeler ve mümkün olduðu kadar çok sayýdaki bölge polimeraz zincir reaksiyonu ile binlerce kez çoðaltýldýktan sonra görünür hale getirilir. Tek yumurta ikizi olmadýðýnda iki insanýn ayný DNA profiline sahip olma olasýlýðý trilyonda birden azdýr (1,2). Lochard'ýn "her temas bir iz býrakýr" sözü biyolojik delillerin vazgeçilmez olduðunu göstermektedir. Bu yazýda DNA laboratuvarýnýn iþleyiþi, olay yerinden örnek toplama laboratuvara gönderme koþullarý ile ilgili bilgiler özetlenerek sunulmuþtur. Olay yeri inceleme birimlerinin görevi kolluk kuvvetinin rutin hizmetlerinden farklýdýr, çünkü suçla ilgili araþtýrmalarýn baþlangýç noktasý olay yeridir. Buradan elde edilecek deliller, suçun iþleniþ biçiminin ve suçlunun kimliðinin belirlenmesini saðlar (4). Olay yeri inceleme birimleri tarafýndan kriminal laboratuvarlara incelenmesi için yaygýn bir þekilde gönderilen yüzlerce deðiþik fiziksel materyal vardýr. DNA analizine tabi tutulabilen örnek genellikle biyolojik yapýdaki maddi delillerle sýnýrlýdýr. - Kan ve kan lekeleri, - Meni ve meni lekeleri, - Dokular ve hücreler, - Kemikler ve organlar, - Kýlýf hücreli saç kýllarý, - Ýdrar, tükürük ve tükürük lekeleri (çekirdek hücreli olan) gibi biyolojik örneklerden baþarýlý bir þekilde DNA izole edilerek analizi yapýlabilmektedir. Biyolojik örneklerin diðer tipleri gözyaþý, ter, serum, çekirdek hücresi olmayan diðer vücut sývýlarý DNA analizleri için uygun deðildir (Tablo 1)(3). Tablo 1. Olay yerinde bulunan delil üzerindeki DNA'nýn olasý yeri ve kaynaðý Olay yerinde bulunan delil Delil üzerinde DNA elde edilebilecek biyolojik materyalin olasý yeri Þapka ya da maske Gözlük Kürdan Çiðnenmiþ sakýz Diþ fýrçasý Isýrýk izi Sigara izmariti Pul ve zarf Þiþe, bardak,çatal, teneke kutu Kullanýlmýþ prezervatif Ýç çamaþýr Giysi hücreleri Týrnak, týrnak parçasý Týrnak makasý Battaniye, yastýk, çarþaf vb. Ýç kýsmý Burun ve kulaða temas eden kýsýmlarý Uç kýsýmlarý Yüzey kýsmý Fýrça kýsmý Maðdur yada sanýðýn derisi ya da elbisesi Filtreli kýsmý Yapýþkanlý kýsým Kenarlar, aðýz kýsmý Ýç/dýþ yüzeyi Ýç/dýþ yüzeyi Her yerinde Yüzey ve iç kýsmýnda Yüzeyinde ve kesici kýsmýnda Yüzey kýsmýnda Silah Mermi çekirdeði Býçak, balta vb. Fayans, yer döþemesi, duvar Koltuk, perde Aðaç, dal, toprak, yaprak Araba tamponu, far, asfalt, vb. Kabza Dýþ yüzeyi Kabza, kesici yüzey Yüzey kýsmýnda Yüzey kýsmýnda Yüzey kýsmýnda Yüzey kýsmýnda * Ankara Üniv. Adli Týp Enstitüsü, Ankara ** Prof.; Ankara Üniv. Týp Fak. Adli Týp AD, Ankara ***Jandarma Kriminal Daire Baþkanlýðý, Ankara Biyolojik materyalin cinsi Saç kýlý Deri hücreleri Tükürük (aðýz epitel hücreleri ve akyuvarlar) Tükürük Kan, tükürük Tükürük Tükürük Tükürük Tükürük Meni, vajinal ya da rektal hüc. Kan, meni, deri hücreleri Kan, meni, saç kýlý, vücut kýlý, tükürük, deri Kan, doku Kan, doku Kan, tükürük, meni lekesi, saç kýlý, vücut kýlý, mekonyum, amnion sývýsý lekesi Kan, doku, deri Kan, doku Kan, saç/vücut kýlý, doku, deri Kan, saç/vücut kýlý Kan, saç/vücut kýlý Kan, saç/vücut kýlý Kan, doku, saç/vücut kýlý sted 2002 • cilt 11 • sayý 4 • 126 Biyolojik Delillerin Belgelenmesi Toplanmasý, Korunmasý ve Paketlenmesinde Genel Kurallar Olay yerinden elde edilen biyolojik deliller üzerinde baþarýlý bir DNA analizi yapýlmasý, hangi çeþit örneklerin toplandýðýna ve onlarýn nasýl korunduðuna baðlýdýr. Bu gibi delilleri toplama ve belgelemede kullanýlan teknik, toplanan delilin tipi ve miktarý, delili kontrol altýnda tutma ve paketleme þekli ve delilin nasýl korunmasý gerektiði, bir adli DNA test programý için kritik noktalardýr. - Eðer DNA delili toplanmadan önce uygun bir þekilde belge ile kanýtlanamaz ise, kaynaðýndan kuþku duyulabilir. - Eðer DNA delili uygun bir þekilde paketlenmez ise çapraz bulaþ oluþabilir. - Eðer DNA delili uygun þekilde korunmaz ise delil bozulabilir ya da özelliðini kaybedebilir. Bu etmenlerden herhangi biri, DNA test programýný önemli derecede etkileyecektir. DNA delilini toplama, paketleme ve saklama yöntemi, delilin katý ya da sývý olma durumuna göre deðiþir. Delilin paketlenmesi ve saklanmasý, delilin laboratuvara gelinceye kadar bütünlüðünü kaybetmesine engel olur. Delilin belgelenmesi: Delilin orijinal koþullarý ve pozisyonu belgelenmeden önce hiçbir þeyin yeri deðiþtirilmemelidir. - Delile dokunmadan, hareket ettirmeden ya da toplamadan önce, fotoðraflanmalý ya da video kasete alýnmalýdýr. - Delilin yeri ve pozisyonu not edilmelidir. - Delilin, olay yeri ve mevcut diðer nesnelerle olan iliþkileri not edilmeli ve krokisi çizilmelidir. Delilin toplanmasý: - DNA teknikleri oldukça hassas olduðundan bulaþ gerçek bir sorundur. Açýkça görülebilen lekelerin zor görünen farklý lekelerle bir araya getirilmesinden kaçýnýlmalýdýr. - Her delilde ayrý eldiven kullanýlmalýdýr. Fiziksel temasta bulaþ, uygun pens kullanýlarak ve eldiven giyilerek engellenebilir. Eldivenler her zaman giyilmeli ve sýk sýk deðiþtirilmelidir. Eðer eldivenler kontamine olursa (bulaþýrsa) deðiþtirilmelidir. - Deliller toplanýrken aksýrýp öksürmemelidir. Mutlaka maske takýlmalýdýr. - Deliller toplanýrken eli aðza, burna götürmemeli, sývý bir içecek ya da sigara içilmemelidir. - Deliller ayrý ayrý toplanmalýdýr. - Delilin nereden ve kimden alýndýðýnýn kaydý tutulmalýdýr. - Maðdur ve sanýða ait örneklerin her seferinde birbiri ile temasý önlenmelidir. - Cinayet olaylarýnda maktulün defin iþlemi gerçekleþmeden mukayese kan, kýl ya da doku örnekleri temin edilmelidir. - Kiþiye kan nakli yapýlmýþ ise laboratuvarý bilgilendirilmeli ve hastaneden nakledilen kanýn özellikleri temin edilmelidir. - Her türlü delil için karþýlaþtýrma örneði olarak sanýk ya da maðdurdan kan, kýlýflý saç örneði ya da buccal svap (yanak içi sürüntü) alýnýp laboratuvara gönderilmelidir. - Makas, pens ve býçak aðzý gibi kullanýlan aletler, her zaman her bir örnek alýndýktan sonra %5'lik H2O2 (ya da alkol) ile tamamen temizlenmeli ve örnek alýnmadan önce aletten tamamen uzaklaþtýrýlmalýdýr. Delilin korunmasý: - DNA analizi için alýnan numuneler +4 0C de saklanmalý ve mümkün olduðunca çabuk laboratuvara gönderilmelidir. Donmuþ örnekler de uygundur, ama bunlar donmuþ seviyede tutulmalýdýr. - Olay yeri örnekleri gibi DNA kimliði elde edilebilecek diðer örneklerde de, küf ve bakterilerin geliþmesine neden olan, DNA'ya düzeltilemez zarar veren nemli ve sýcak koþullarda saklanmamalýdýr. Ýdeal olarak, örnekler ayrý ayrý paketlenmeli ve laboratuvara gönderilmeden önce dondurulmalý ya da buzdolabýnda saklanmalýdýr. Nemli örnekler kurutulmalý ve öyle saklanmalýdýr. Kuru ve soðuk ortamlar en iyisidir, nemli ve sýcak ortamlardan kaçýnýlmalýdýr. Delilin paketlenmesi: - Deliller ýslak paketlenmemelidir. - Islak örnekler oda sýcaklýðýnda kurutulmalýdýr. - Plastik torbalar nemli parçalarýn kurumasýný engellediðinden, küf ve bakterilerin üremesine ve kokuþmaya elveriþli bir ortam oluþturduklarýndan kullanýlmamalýdýr. Bunlarýn yerine kaðýt torbalar yeðlenmelidir. Bu kaðýt torbalar bez torbalarýn içine konmalý böylece hem korunur hem de mühürlenmek suretiyle laboratuvara ulaþma aþamasýnda delillerin deðiþtirilmesi engellenebilir. sted 2002 • cilt 11 • sayý 4 • 127 Kaynaklar 1- Atasoy S, Suçla mücadelede DNA profilleri ve DNA bankalarýnýn önemi, http://abone.turk.net/ atasoy/ottenderdna.ht m: eriþim tarihi:18/07/2000 2- Evett, IW, Weir, BS., Interpreting DNA Evidence, Statistical Genetics for Forensic Scientists, Sinauer Associates, Inc. U.S.A., 1998; 21 3- Çakýr AH, Zabýta DNA delili hakkýnda ne bilmelidir? Jandarma Dergisi, Haziran, 2001; 46-49 4- Tuð A., Hancý H., Cinayet olgularýnda olay yeri incelemesinin önemi, Cumhuriyet Bilim Teknik, 15.10.2001 - Ambalajlarý kapatmak için tel zýmba ya da toplu iðne kullanýlmamalýdýr. - Kaðýt poþetler nemli parçalarýn kurumasýný saðlar ve ayrýca bunlar tercih edilen paketleme malzemesidir. - Silahlar, cam parçalarý, içki kaplarý gibi katý maddeler, delilin kaybolmasýna neden olmayan, sürtünmeye izin vermeyen sert koruyucularda taþýnmalýdýr. - Sývý kan, vücut sývýlarý ve diðer bulaþýcý sývýlar ya da kontamine olmuþ keskin uçlu maddeler (iðneler, býçaklar) içeren numuneler, sýzýntý geçirmez, kýrýlmaz, delinmeye dayanýklý, koruyuculara konmalýdýr (1,3). Biyolojik Örneklerin Laboratuvara Gönderilme Usulleri - Olay yerinden toplanan kan, meni gibi leke örnekleri temiz bir ortamda doðal seyri ile havada kurutularak ayrý ayrý ambalajlanýp, etiketlenerek gönderilmelidir. Etiket üzerine tarih, zaman, þahsýn ismi, yeri, toplayýcýnýn ismi, olay numarasý ve gösterim numarasý yazýlmalýdýr. - Anal ve vajinal svaplarýn eküvyon (pamuklu çubuk) ile alýnarak ayrý ayrý steril tüplere konup, aðýzlarýnýn kapatýlmasý ve etiketlenerek gönderilmesi gerekmektedir. Mahkeme ve savcýlýklar tarafýndan nesep tayini için gönderilen þahýslarýn DNA test çalýþmalarýna baþlayabilmek ve ilgili þahýslarýn kimlik tespitinin yapýlabilmesi için sol kollarýnýn mühürlü olarak, nüfus cüzdanlarý ve mahkemeler ile savcýlýklardan onaylý ikiþer adet fotoðraflarýyla müracaat etmeleri gerekmektedir. - Nesep tayini için; eðer þahýslar labaratuvara gönderilemiyorsa ilgililerin kan örnekleri en az 5 ml olacak þekilde kapaklý EDTA'lý tüplere alýnmalý, tüpler pýhtýlaþmayý önlemek amacýyla alt üst edilerek karýþtýrýlmalýdýr. Ayrýca steril gazlý bez üzerine 8-10 damla damlatýlarak oluþturulan leke havada kurutularak en kýsa zamanda soðuk hava zincirine uyularak (buzlu termos içinde) ilgili labaratuvara gönderilmelidir. Ancak bunun da sakýncasý, gecikme nedeniyle kan örneklerinde bozulmalar ya da kurye ile gönderildiðinde ise þahýslarýn test sonuçlarýna itirazlarý görüldüðünden en saðlýklýsý ilgili þahsýn labaratuvara bizzat müracaat etmesidir. - Ölen bir kiþinin kimlik tespiti isteniyorsa, kan ya da kan lekesi soðuk hava zincirine uyularak, embriyo, fötus, yeni doðmuþ bebek, otopside alýnan dokular ise steril petri içinde ve herhangi bir koruyucu madde konulmaksýzýn en kýsa zamanda ve soðuk hava zincirine uyularak gönderilmelidir. - Olay yerinde bulunan kýllar için karþýlaþtýrma amacýyla gönderilecek kýllarýn kök kýlýflý ve en az 20 adet olmasý ve diðer maddelerin gönderilme usullerine göre ve kaðýt zarflara konularak gönderilmelidir. - Feth-î kabir numunesi gönderilecekse, öncelikle çürümemiþ yumuþak dokularýn (psoas kasý, femoralis kasý) ve saçlý derinin gönderilmesi, eðer yumuþak dokular çürümüþ ise 3-4 adet azý diþi, 2x2x2 boyutlarýnda femur, tibia, sternum kemiklerinin herhangi bir koruyucu madde içerisine konulmaksýzýn ayrý ayrý steril kaplara konularak analize gönderilceye kadar +4oC'de korunarak etiketlenip soðuk hava zinciri saðlanarak gönderilmelidir. Numune labaratuvara geldikten sonra ilk odada tutanakla açýlarak gerekli incelemesi yapýlmak üzere DNA izolasyon odasýna alýnýr. DNA delillerini toplayanlar ile bu materyalleri çalýþanlarýn çok özel eðitimlerden geçmesi þarttýr. Öte yandan laboratuvarýn kalite güvencesi ancak akreditasyon ve dýþ kalite kontrolü ile saðlanabilir. Çalýþan personelin baðýmsýz bir organ tarafýndan yeterlilik belgesi ile güvenilir kýlýnmasý þarttýr. Türkiyede kriminal laboratuvarlar akredite deðildir, çalýþanlarýn güvenilirliðini belgeleyen sertifikalarý yoktur ve baðýmsýz organlar tarafýndan yürütülen dýþ kalite kontrol programlarý uygulanmamaktadýr. Özellikle DNA çalýþmalarýnýn standardizasyonu amacýyla Ýstanbul Üniversitesi Adli Týp Enstitüsü, Ýçiþleri Bakanlýðý Emniyet Genel Müdürlüðü Kriminal Daire Baþkanlýðý ve Jandarma Kriminal Laboratuvarlarý tarafýndan kurulan Türkiye Adli Bilimler Aðýnýn (TABA) üyelerinden ikisi (Üniversite ve Jandarma) her ne kadar Avrupa Adli Bilimler Aðý (European Network of Forensic Science Institutes, ENFSI) tam üyeligine kabul edilmiþlerse de, henüz hiç biri Avrupa ya da Amerika normlarýna göre akredite deðildir. Bunun temel nedeni, ülkemizde kriminal laboratuvar akredite edecek ulusal bir organ bulunmayýþýdýr (1). Bu sebepten Türkiye’de bu konuda organizasyonu saðlayacak olanlar üniversiteler ve Adalet Bakanlýðý Adli Týp Kurumu’dur. sted 2002 • cilt 11 • sayý 4 • 128
