Araştırma enstitüleri ve İstanbul`un kentsel hafızası

advertisement
PİYASA
22
IstanbulArtNews
Ekim, 2016 Sayı: 35
Araştırma enstitüleri ve
İstanbul’un kentsel hafızası
En sık duyduğumuz ve belki de en çok kullandığımız cümle kalıplardan biri “İstanbul tarihi bir kent” ifadesi. İstanbul’dan kimlerin tarihini biliyoruz peki? Bu çerçevede
İstanbul’da kentsel hafıza kaydı alanında hizmet veren araştırma enstitülerine göz attık.
ELİF ÇİĞDEM ARTAN
ecartan@museumbuzzy.com
Modern çağın tanımlayıcı unsurlarından birinin arşivler olduğunu söyleyebiliriz. Arşivler, tarihi bilgi ve hafıza
biçimlerinin biriktirilmesi, saklanması
ve yeniden değerlendirilmesi amacıyla
kurulmuşlardır. Bu bağlamda tarih yazımının temel parçasını oluştururlar.
Çünkü tarih, arşiv malzemelerinin üzerine, dolayısıyla arşivler aracılığıyla kurulur. Kent müzeleri ve arşivleri de bir
şehrin toplumsal hafıza kaydının ana
merkezleridir. Bilindiği üzere müzeler
ve arşivler koleksiyonlarına bağlı olarak
kategorize edilir. Kent müzesini ve arşivini diğerlerinden ayıran da, en yalın
bakış açısıyla kent tarihini sadece bir
coğrafya ve bu coğrafyayı betimleyen
nesneler üzerinden değil, kentlileri de
dahil ederek anlatmasıdır. İstanbul’da
henüz bir kent müzesi ya da arşivi yok.
O zaman, İstanbul’un kentsel hafıza
kaydını kim tutuyor?
Müzenin ve arşivin tarihine baktığımızda iki kurum arasında ortak bir
hedef olduğunu görmemiz tesadüf değildir aslında. Arşivler de müzeler gibi
toplumsal bilinç oluşturmak ve makbul
vatandaşlar yetiştirmek üzere devletler
tarafından kurulan ideolojik aygıtlardır. Öte yandan bir arşivi herhangi bir
koleksiyondan ya da kütüphaneden
ayıran en büyük özelliğinin içinde barındırdığı yazılı, görsel ve işitsel malzemelerin belli bir bağlamda bir araya getirilmesi olduğu unutulmamalıdır. Yani
bir arşiv, bir köşede yığıntı halinde biriktirilerek oluşmaz. Tam tersine arşiv,
sahip olduğu içeriğin amacına uygun
bir şekilde, belli bir düzen ve sistem
içerisinde toplanan dokümanların bir
araya getirilmesidir.
Fransız düşünür Michel Foucault,
“Bilginin Arkeolojisi” kitabında arşiv
çalışmasını, tarihi olayların ardından
kalan malzemeler arasından geçmişi
öğrenme edimiyle kıyaslar. Bu çerçevede ‘bilginin arkeoloğu’, arşivi tekrar
gözden geçirerek yeniden inşa etmeyi;
arşivin geçmişle kurduğumuz ilişkiyi
nasıl şekillendirdiğini ve arşiv aracılığıyla tarih bilincini nasıl oluşturduğumuzu gözler önüne sermeyi hedefler.
Foucault’ya göre arşiv, söyleneni ve söylenmeyeni yönetir; başka bir ifadeyle
kayıt edileni ve edilmeyeni. Böylelikle
Foucault, arkeoloji aracılığıyla kurduğu analojide herhangi bir toplumun
düşünce ve değerler sistemini yöneten
yapıda, arşivin rolünün altını çizmeyi amaçlar. Çünkü bir tarih ancak bir
arşivin izin verdiği ölçüde, ona bağlı
yazılabilir.
Basit vatandaşlıkların hikayesi
Postmodernizm, her şeyi olduğu gibi
tarih yazımını ve dolayısıyla arşivleri de
yeniden tartışmaya açtı. Modernizm
eleştirisinde tarihin kazananlar tarafından yazıldığı ön bilgisiyle düşündüğümüzde çok basit bir soru çıkıyor karşımıza; kaybedenler kim? Kaybedenler
aslında devletlerin görmezden gelmek
istedikleri kişiler, gruplar ve kurumlar.
En sade ifadeyle makbul olmayan vatandaşlar. Biraz daha genişletirsek azınlıklar, göçmenler, yerinden edilmişler...
Foucaultcu yaklaşımla, onların hikayelerinin anlatılması ve kayıt edilmesi
istenmez. Haklarında herhangi bir arşive düşülecek herhangi bir not, varlıklarının devlet tarafından resmi olarak
tanınması anlamına gelir. Bu eleştirel
yaklaşım bağlamında, İstanbul kentsel
bellek kaydı denilince karşımıza ne çıkıyor?
En sık duyduğumuz ve belki de en
çok kullandığımız cümle kalıplardan
biri, “İstanbul tarihi bir kent” ifadesi.
İstanbul’dan kimlerin tarihini biliyoruz peki? Romalıların, Bizanslıların,
Osmanlıların... Bir de erken dönem
cumhuriyet figürlerinin. Aslında devlet
ya da medeniyet fark etmeksizin imparatorların, sultanların ve komutanların
tarihini biliyoruz. Oysa kimler gelmiş
geçmiş bu kentin arka sokaklarından...
Tek hikayesi basit bir vatandaşlık olanlar ve bu sıradanlığın içerdiği hatıralar.
Arşive getirilen en büyük eleştiri işte bu
noktada ortaya çıkıyor; sıradan insanların da birer anlatıcı olarak yaşadıklarının kayıt altına alınması ve tarihe
bir not olarak düşülmesi. Etnik ve dini
azınlıklar, soylulaştırmayla kentin çeperine itilenler, devlet tarafından işkence
edilenler, cinsel yöneliminden dolayı
ötekileştirilenler, seks işçileri, kağıt
toplayıcıları, mülteciler... Kim yazacak
onların tarihini?
Sivil toplum kuruluşları ve onlar tarafından yürütülen hafıza projelerinin
tam da bu sorunun getirdiği bir ihtiyaçtan doğduğunu söyleyebiliriz. Yıllardır,
kâr amacı gütmeyen kuruluşlar bünyesinde çeşitli sözlü tarih çalışmaları,
sözel etkinlikler, yayınlar ve sergiler düzenleniyor. Hepsi İstanbul’un kentsel
belleğini kaydetme amacını içeriyor.
Öte yandan çeşitli vakıflar tarafından
kurulan bu araştırma enstitülerinin
her birinin kendi içinde bir kent müzesi hizmeti sunmaya çalıştığını da söyleyebiliriz (çünkü İstanbul’da bağımsız
ANAMED’in “Günlük Sesler: Sesi Gündelik Hayat Üzerinden Keşfetmek” sergisinden
ANAMED’in “Koku ve Şehir” sergisinden
bir bilim kurulu tarafından planlanmış
bir kent müzesi ne yazık ki henüz yok).
Aslında enstitülerin bu çoklu hizmet
anlayışı artık biraz da bugün yeniden
tanımlanan arşiv kavramıyla ilgili.
İstanbul’dan örnekler
Arşiv, geçmişin durağan ve kilitli odalarından evrilerek bugün artık herkesin
katılımına açık yaşayan bir organizmaya dönüştü. Toplumsal tarihin merkezi
haline gelen arşivlerin bugün sordukları en temel soru, “İzleyici kitlemizi nasıl
daha fazla geliştirebiliriz?”. Bu soru erişilebilirlik, sürdürülebilirlik, etkileşim,
katılımcılık ve işbirliği gibi kavramları
arşiv nezdinde tartışmaya açıyor.
Bu çerçevede İstanbul’da kentsel
hafıza kaydı alanında hizmet veren
araştırma enstitülerine hızlıca göz atabiliriz. Bütün kurumları tek tek saymak
mümkün olmamakla birlikte Tarih
Vakfı, İstanbul Araştırmaları Enstitüsü,
Anadolu Medeniyetleri Araştırma Merkezi, Fransız Araştırmaları Enstitüsü ve
SALT Araştırma ilk akla gelen ve bu
alanda zengin örnekler sunan araştırma merkezleri arasında.
Tarih Vakfı, yıllarca üzerinde çalıştığı
İstanbul Kent Müzesi projesi dolayısıy-
SALT Araştırma
la kent belleğine dair geniş bir arşive
sahip. Ne yazık ki bu donanım, şu ya
da bu sebeplerle olumlu bir sonuca dönüştürülemedi. Ancak bu arşiv, hazırlanan onlarca yayın ve sözel etkinlikle
birlikte vakfın Bilgi Belge Merkezi’nde
erişime açık. Vakıf, Ekim 2013’te düzenlenen “Şimdi, Tarih Olurken...”
başlıklı atölye çalışmasında Gezi Parkı
direniş hareketinin tarihe kaydının nasıl yazılacağını da tartışmaya açtı. Hem
bu atölyede yer alan oturumların hem
de tartışmalardan hazırlanan videonun
Tarih Vakfı YouTube kanalında erişime
açılması, Tarih Vakfı’nın çağdaş arşivleme kavramlarına nasıl yaklaştığını
gösteriyor.
Suna ve İnan Kıraç Vakfı’nın bünyesinde bulunan İstanbul Araştırmaları
Enstitüsü (İAE), kenti üç ana döneme
bölerek ele alıyor; Bizans Araştırmaları Bölümü ve Semavi Eyice Kitaplığı, Osmanlı Araştırmaları Bölümü ve
Şevket Rado Yazma Kitaplığı, Atatürk
ve Cumhuriyet Araştırmaları Bölümü.
İAE, her ayın son perşembesi düzenlediği Arka Oda Toplantıları’nda genç
araştırmacılara da yer vererek hem
ele alınan konuların çeşitliliğini artırıyor hem de izleyici kitlesini gelişti-
riyor. Erişilebilirlik İAE’nin de önem
verdiği konular arasında ve onlar da
konuşmaları YouTube kanalları üzerinden yayınlıyorlar. Erişim anlamında
araştırmacılara sundukları bir diğer
önemli hizmetse JSTOR. Hemen hemen bütün akademik yayınlara belirli
bir ücret karşılığında erişim sağlayan
bu veri tabanına İAE’nin kütüphanesi üzerinden ücretsiz erişim mümkün.
İAE’nin kent müzesini andırdığı temel
noktasıysa İstanbul’a odaklanan tematik ve dönemsel sergiler düzenlemesi,
her biri hakkında yayın hazırlayarak bu
çalışmaların dokümantasyonunu yapması.
İAE yayınlarına ne yazık ki ne elektronik ne de ücretsiz olarak erişmek mümkün. Oysa ücretlendirme de JSTOR
örneğinde olduğu gibi telif hakları ve
erişilebilirlik noktalarında önemli bir
tartışma konusu. Günümüzün popüler platformlarından Google Arts and
Culture’ı da kullanan enstitünün “Üç
Kitaplı Kentler” sergisini online gezmek mümkün.
Anadolu
Medeniyetleri
Araştırma Merkezi (ANAMED), Koç
Üniversitesi’ne bağlı bir araştırma
merkezi. Sadece İstanbul değil, Tür-
kiye genelinde arkeoloji, müzecilik ve
kültürel miras konularına odaklanıyor.
Yıllık burs programıyla araştırmacıları
destekliyor, sempozyumlar düzenliyor
ve yayınlar hazırlıyor. ANAMED’in yer
verdiği sergiler arasında İstanbul, öne
çıkan konu başlıklarından biri. Düzenledikleri sergiler arkeolojiden güncele
uzanan farklı temalara odaklanıyor.
Kişisel favorilerim arasında şehri iki
duyu açısından ele alan araştırmalardan yola çıkılarak hazırlananlar yer
alıyor: “Günlük Sesler: Sesi Gündelik
Hayat Üzerinden Keşfetmek” ile “Koku
ve Şehir”.
Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitüsü (IFEA) de kente dair araştırmalarını dört başlıkta bir araya getiriyor:
Arkeoloji; Osmanlı ve Türk Tarihi Çalışmaları; Bizans ve Selçuklu Çalışmaları; Güncel Çalışmalar. IFEA’yı diğer
araştırma merkezlerinden doğrudan
ayrıştıran noktanın da bu son bölüm
olduğunu söyleyebiliriz. Kentin bugününe odaklanan çalışmalar diğer
kurumlarda örneklenebiliyorken, bu
IFEA’da kurumsal yapının temel taşlarından birini oluşturuyor. IFEA’da Observation Urbaine d’Istanbul-İstanbul
Şehir Gözlem Merkezi (OUI) aracılığıyla şehircilik, kültürel miras, şehir politikaları ve kentsel hareketlilik üzerine
araştırmalar yürütülüyor. Kendi internet sitesinde yayınladığı sözel etkinliklerin yanı sıra IFEA, araştırmacılarla
kent gezileri de düzenliyor.
SALT Araştırma, yukarıda belirtilen
örneklerin arasında İstanbul kenti üzerine düzenlenen sergilerinin hepsi bir
yana, sahip olduğu teknik altyapıyla ve
izleyicisine online arşivde sunduklarıyla öne çıkıyor. Kişisel ve kurumsal arşivleri bünyesinde bir araya getiren SALT
Araştırma, hem sahip olduğu bu malzemelerden dönemsel sergiler düzenliyor hem de bu malzemeleri online ve
ücretsiz erişime açarak yapılacak yeni
araştırmaları destekliyor. Düzenlenen
bütün sözel etkinlikler yine kurumun
YouTube kanalında yayınlanıyor.
SALT’ın altı çizilmesi gereken hizmetlerinden biri de e-yayıncılık, yani
bütün yayınlarını e-kitap halinde online ve ücretsiz olarak sunması. SALT
Araştırma’da benim en sevdiğim kısımsa blog. Gelen yeni kitapların düzenli
olarak paylaşıldığı bu platform sayesinde, araştırma merkezinin sürekli canlı
tutulan yapısını takip etmek mümkün.
Bitirirken İstanbul kent araştırmalarına dair en büyük eksikliğin kent
müzesi olduğunu yineleyeceğim. Bu
eksiklik, çalışmaların dağılmasına
ve araştırmacıların farklı araştırma
enstitülerinin veri tabanları arasında mekik dokumasına neden oluyor.
Tam da bu noktada Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi’nin yeni
projesinden bahsedebiliriz: “Beyoğlu Araştırma Merkezleri Platformu
ve Kütüphane Toplu Kataloğu Projesi”. İstanbul Kalkınma Ajansı tarafından desteklenen bu projeye,
Anadolu Medeniyetleri Araştırma Merkezi Kütüphanesi ile birlikte, İstanbul
Araştırmaları Enstitüsü’nün ortaklığında; SALT Araştırma, Alman Arkeoloji
Enstitüsü, Hollanda Arkeoloji Enstitüsü, Fransız Anadolu Araştırmaları
Enstitüsü ve Orient Enstitüsü kütüphaneleri katılıyor. Bölgenin bilimsel
araştırma için öneminin ön plana çıkarılması, araştırmacılar ve akademisyenler için bir buluşma merkezi haline
gelmesi amaçlanan bu proje sayesinde,
en azından artık bütün kaynaklar tek
bir veri tabanı üzerinde taranabilecek.
Neyse ki güzel şeyler olmaya devam
ediyor.
Download