Erzurum Ermenilerinin Kastamonu`ya Gönderilmesi

Evrensel Bakış Açısı
BD NİSAN 2017
Gürbüz Evren
Erzurum
Ermenilerinin
Kastamonu’ya
Gönderilmesi
Ermeni komitecilerinin, Rus ordusuna katılarak
sivillere yönelik katliamlara girişmesi üzerine
Osmanlı Devleti, Tehcir* kararı aldı.
E
rmenilerin ve Türklerin yaklaşık
1000 yıllık ortak tarihinde
önemli bir yeri olan 1915 Olayları,
her iki halk açısından büyük acılar
içermektedir. Bu nedenle konuyu
her zaman doğru bilgi ve belgeler
ışığında, objektiflikten uzaklaşmadan ele aldım. Bu yazıda da, Erzurum Ermenilerinin Tehciri sırasında
(*) Tehcir: Göç ettirme
kullanılan yollara ilişkin bilgileri
paylaşacağım.
Kısaca hatırlatmak gerekirse,
Birinci Dünya Savaşı sırasında, Ermeni komitecilerinin, Rus ordusunun saflarına katılması ve ardından
sivillere yönelik katliamlara girişmesi üzerine Osmanlı Devleti, 27
Mayıs 1915 tarihinde, Tehcir kararı
25
BD NİSAN 2017
aldı. Doğu Anadolu’daki 6 vilayette
(Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakır,
Harput ve Sivas) bulunan Ermeniler,
Suriye başta olmak üzere güneydeki
Osmanlı topraklarına Zorunlu Göç
ve İskâna yani Tehcire tabi tutuldu.
Talat Paşa’nın emriyle kafileler,
Malatya üzerinden yeniden Musul’a
yönlendirilmiştir.
Erzurum’daki Almanya Konsolosluğu, Berlin’e gönderdiği raporda, ilk kafilenin, 16 Haziran’da yola
çıkarıldığını ve Harput üzerinden
ehcir kapsamına alınan Ermeni- Urfa’ya ulaştığını iddia etmektedir.
lerin, kafileler halinde belirleErzurum’daki Fransız Misyonen hatlarda yolculuk etmelerine
nunda görevli rahibe Clemence
karar verilmişti. Bunların önde
Beauregard ise Fransa’nın Rengelenleri, Erzurum-Malatya-Musul
nes kentindeki ailesine gönderdiği
Hattı, Sivas-Malatya-Musul Hattı ve mektupta, farklı bir tarih vererek,
Adana-Halep-Lübnan Hattı idi.
Temmuz sonlarında yola çıkan
İlk uygulama Erzurum-Malatilk kafilenin hazırlıklarına nasıl
ya-Musul Hattının merkezi Erzuyardım ettiklerini, kentteki kiliselere
rum’da başlamıştır. Gerek 1890
toplanan Ermenilerin ihtiyaçlarını
yılındaki ilk Ermeni isyanının çıkışı karşılamak üzere neler yaptıklarını
gerek yoğun Ermeni nüfusu gerekse anlatmaktadır.
Rusya sınırına yakılığı
Rahibe Clemence
Rahibe Clemence:
nedeniyle Erzurum’un
mektubun devamında,
“...Ermenilerin
stratejik önemi vardı.
“Hasankale, Narman,
çoğu Müslüman
Yurt dışında
Oltu, Tortum, Hınıs,
komşularının da
yayınlanan kitaplarda,
Aşkale, Ilıca gibi bölgeısrarı ve yardımı
Erzurum’dan ilk kalerdeki Ermenilerin çoğu
ile yerlerinde kaldı.
filenin 10 Haziran’da
Müslüman komşuları(...) Rus ordusuna
yola çıktığı iddia
nın da ısrarı ve yardımı
yardımcı olan Ermeni ile yerlerinde kaldı.
edilmektedir. Oysa
komitecilerin çoğu ise Sarıkamış operasyonu
Erzurum Ermenilerine
zaten kaçmıştı”
Tehcir kararı ilk kez 26
sırasında Rus ordusuna
Haziran 1915 tarihinde
yardımcı olan Ermeni
yani Hükümetin kararından 1 ay
komitecilerin çoğu ise zaten kaçsonra duyurulmuştur. İlk kafile ise
mıştı” demektedir.
Ermeni komitelerinin yöneticilerinMalatya üzerinden Musul’a
den ve üyelerinden oluşturularak, 31 devam edecek kafilelerin Urfa’dan
Temmuz’da yola çıkarılmıştır.
geçişleri sırasındaki yoğunluk
Burada dikkat edilmesi gereken
nedeniyle Diyarbakır yolu da kulçok önemli bir konu vardır. O da, ilk lanılmıştır. Söz konusu yoğunluk,
kafilelerin Musul’a değil de, Kastasayıları 45 bini bulan Kâhta Ermemonu’ya gönderilmesidir. Bu uygu- nilerinin yola çıkması yüzünden yalamanın yanlış olduğu anlaşılınca,
şanmıştır. Özellikle Kasım ayında,
T
26
BD NİSAN 2017
Diyarbakır’daki kafileler, Urfa’daki
yoğunluk yüzünden Mardin’e
yönlendirilmiş, buradan da Kerkük
bölgesine gönderilmiştir.
Erzurum’dan yola çıkan kafilelerin en önemli sorunu eşkıya ve
aşiret baskınlarıdır. Erzurum-Erzincan arasında, yaklaşık 500 kişilik
bir Ermeni kafilesinin Dersim eşkıyaları
tarafından soyulduktan
sonra katledilmesi, Kürt
ile Arap aşiretlerinin hat
boyunca soygun ve kız
kaçırma amaçlı saldırıları
yüzlerce kişinin ölümüne
neden olmuştur. Bu tür
haberlerin İstanbul’a ulaşması üzerine, bölgedeki
vali, kaymakam ve askeri
yetkililere gönderilen
talimatlarda, güvenlik önlemlerinin artırılması, suçluların bulunup
cezalandırılması istenmiştir. Her
ne kadar kafilelerin güvenliği için
jandarmalar görevlendirilse de,
bunların sayısının yetersiz olması,
acı olayların yaşanmasını önleyememiştir. Kafileler ancak Cizre
yakınlarına ulaştığında, burada
Musul vilayetinin kolluk güçlerinin korumayı devralmasıyla daha
güvenli şekilde geri kalan yolu
tamamlayabilmiştir.
Erzurum Ermenilerine ilişkin
bir başka karar ise din adamlarına
yöneliktir. Ermeni din adamları,
Musul’a değil Erzurum yakınlarındaki illere sevk edilmiş, gittikleri
yerlerde iyi ağırlanmaları emri verilmiştir.
Eşkıya baskınlarının duyulması
üzerine Erzurum ve çevresindeki
Ermenilerin tehcirinde ısrarcı davranılmamıştır.
Bu durumu yine Erzurum’daki
Fransız Misyonunda görevli Jean
Monier’in İstanbul’daki Fransa Büyükelçiliğine gönderdiği rapordaki,
Ermeni din adamları
Musul'a değil Erzurum
yakınlarındaki
illere sevkedilmiş,
gittikleri yerde
iyi davranılmaları
emri verilmiştir.
“Güvenliği yeterince sağlanamayan
Ermeni kafilelerinin eşkıya baskınlarına uğraması ve ölüm olaylarının
artması yerel yöneticileri zor durumda bırakıyor. Olası ölümlerden
sorumlu sayılmamak için birçok
yetkili, Ermenilerin yola çıkmasında
ısrarcı davranmıyor. Hatta bazılarının bölgede kalmasına, isteyenlerin
de Kars’a doğru gitmesine göz
yumuluyor” ifadelerinde görüyoruz.
İ
kinci hat ise Sivas-Malatya-Musul Hattıdır. Sivas vilayetindeki
en önemli Ermeni merkezi Merzifon’dur. Bunun nedeni ise Merzifon’da bulunan Amerikan Kolejidir.
Merzifon aynı zamanda, Hıncak
komitesinin merkezi olarak da
ünlenmiştir. Merzifon Ermenilerinin
27
BD NİSAN 2017
bir bölümü, Musul’a gönderileceklerini öğrenince Müslüman olmaya
karar vermiştir. Bunun üzerine de,
Sivas vilayetinde kalmalarına müsaade edilmiştir. Merzifon Amerikan
Koleji Tehcir kararının ardından
toplanma ve sığınma merkezine
dönüştü. Bunun üzerine Kolejin
boşaltılmasına karar verildi. Merzifon’daki Amerikan Konsolosluğunun raporuna göre, Ağustos ayının
başında boşaltılma işleri tamamlanarak, kolejin kız öğrencileri ve
öğretmenleri Sivas’a gönderildi.
kafilelerin yaşadığı olaylar, Batılı
ülkelerin gazetelerinde yer almıştır.
Harput’taki Amerikan Konsolosu,
kentteki Tehcirin 1 Temmuz’da
başladığını bildirdiği raporunda,
Urfa’ya doğru giden Ermeni kafilelerinin yol boyunca karşılaştıkları
olumsuzlukları anlatarak, yetkililerle yaptığı pazarlıkları aktarmıştır.
Sivas-Malatya-Musul Hattı,
Trabzon, Giresun ve çevre bölgelerden, komitelerin aktif üyesi oldukları gerekçesiyle Tehcire tabi tutulan
Ermeni kafileleri için de kullanılmıştır. Adana-Halep-Lübnan Hattı
da, yoğunluğu ile
dikkati çekmiştir. Bu
hat, özellikle Ermeni
komiteleri ile ilişkileri
olanların sevkiyatı
yapılması nedeniyle
önem kazanmaktadır.
O yıllarda yaklaşık
50 bin Ermeni’nin
yaşadığı Adana’dan
Tehcir uygulaması
kapsamına alınanların sayısı 14
bindir. Bu bölgede en önemli sorun
Eylül ayında yaşanmıştır. Tehcire
karşı çıkan Musa Dağı Ermenilerinden 5 bin kadarı silahlı direnişe geçmiş, 600’a yakın Osmanlı askerini
öldürmüştür. Uzun süren direnişin
ardından Ermenilerden yaklaşık 4
bini, bölgeye gelen Fransız savaş
gemisi ile Mısır’a götürülmüştür.
Urfa Ermenileri Tehcir kapsamına alınmamıştı. Ancak bölgede
olayların başlaması üzerine Zorunlu
Göç kararı Urfalı Ermeniler için
Gürün Kaymakamı
Şuayip Bey, gelen
şikâyetler üzerine,
Ermenilere yönelik
kötü tutumu nedeniyle
görevden alınarak,
Divanı Harbe verilmiştir.
Y
ine bu hat üzerinden Musul’a giden kafilelere yönelik
saldırı, soygun ve kötü muamele
gibi olaylar Osmanlı yönetimine bildirildiğinde, gerekli cezai işlemlerin
yapılması için talimat verilmiştir.
Örneğin Gürün Kaymakamı Şuayip
Bey, gelen şikâyetler üzerine, Ermenilere yönelik kötü tutumu nedeniyle görevden alınarak, Divanı Harbe
verilmiştir.
Merzifon gibi Harput’ta da
(Elazığ) bir Amerikan Koleji bulunması yüzünden, bu hat üzerindeki
28
BD NİSAN 2017
de alındı. Kararın ilan edilmesiyle
birlikte Ermeniler direnişe geçti.
Yaşadıkları mahallelerde yığınak
yapan, hendekler kazan Ermenilerle yaşanan çatışmalar, Halep’teki
Amerikan Konsolosu tarafından
bizzat izlenerek rapor edilmiştir.
Raporda, Ermenilerin, aralarında 8
yabancının da bulunduğu bazı kişileri rehin alarak Eylül ayının sonuna
kadar direndiğini yazan Amerikan
Konsolos, olaylar bitiminde 2 bin
Ermeni’nin Musul’a gönderildiğini
belirtmektedir.
Adana’dan hareket eden Ermeni
kafileleri için genellikle tren yolu
kullanılmıştır. 1 Ağustos ile 30
Eylül arasında, özel hazırlanan, her
biri 30 vagondan oluşan 10 trenle
Halep’e taşınan Ermenilerin sayısı
at arabaları ve yaya gelenlerle birlikte yaklaşık 20 bine ulaşmıştır.
Sadece Adana ve Urfa’dan değil
diğer bölgelerden gelenlerin bir
kısmı da, Halep ile Hama çevresine
yerleştirilirken, birçok kafile de,
Lübnan’da ikamet ettirilmiştir.
H
alep’teki Osmanlı Göçmen
ve İskân İşleri Dairesi’nin
Ekim 1915’de İstanbul’a gönderdiği raporda, bölgeye yerleştirilen
Ermeni sayısının 100 bini aştığı
bildirilmiştir. Ayrıca aynı dönemde,
Diyarbakır’da 120 bin, Cizre’de ise
136 bin Ermeni’nin Halep, Musul
ve Lübnan’a gitmek üzere beklediği
kaydedilmiştir.
Tehcir sırasında kullanılan
yollarda yaşananlara ilişkin Alman,
Fransız, İngiliz ve Amerikan yetkililerin raporlarında ortak tespitler
ve Ermenilerin Türkler tarafından
korunduğunu belirten değerlendirmeler vardır. “Tehcir Yolları”
konusuna bir başka yazıda devam
edeceğiz. •
gurbuzevrenbd@gmail.com
Titanik’in başmühendisi,
kurtulmayı bile
denememişti
15 Nisan 1912 gecesi bir
buzdağına çarparak Atlas
Okyanusu’nun sularına
gömülen, döneminin
en büyük transatlantiği
konumundaki Titanik’te,
Thomas
geminin başmühendisi
Andrews
Thomas Andrews de
eserinin ilk yolculuğuna tanıklık eden
bir yolcu olarak bulunuyordu. Titanik’in
inşa edildiği sırada, 64 filika konulması
gerektiği uyarısında bulunmuş ancak bu
uyarısı maliyet kısıtlamaları nedeniyle
hayata geçirilmemişti. Titanik buzdağına
çarptığında Thomas Andrews, uzun
süre yolcuların can yeleği giymesi ve
geminin üzerindeki 20 filikaya binerek
tahliye edilmeleri için çaba gösterdi. Şok
halinde koşuşturan yolcuların kurtarılmaları için uğraşan Thomas Andrews
üzerine can yeleği bile giymemişti.
Kurtulanlar, Thomas Andrews’in en son
birinci sınıf yolcuların sigara salonunda
ağlarken görüldüğünü söylemişlerdi.
29