ÖZET: “Türkmenistan Sovyetler Birliği`nin

ÖZET: “Türkmenistan Sovyetler Birliği’nin
dağılmasından sonra 27 Ekim 1991 yılında bağımsızlığına
kavuşmuştur. Orta Asya Türk Cumhuriyetlerindendir.
Zengin yer altı kaynaklarına sahip olan ülke ekonomik
bakımdan
hızlı
şekilde
büyümektedir.
Büyük
yüzölçümüne, zengin kaynaklara ve az nüfusa sahip olan
ülke gelecekte Orta Asya’nın İsviçre’si olma yolundadır.
Rusya Federasyonu, Çin, Türkiye ve İran gibi büyük ülkeler
ticari partnerlerini oluşturmaktadır. Ülke aynı zamanda
Orta Asya’nın enerji sektöründe merkez olma yolundadır.
Türkmenistan ile Türkiye için “İki devlet bir millet” sözünü
kabul etmemek mümkün değildir.”
Anahtar Kelimeler: Türkmenistan, Türkiye,
Ekonomik İlişkiler, Doğal Kaynaklar, Dış Ticaret
ABSTRACT: After the Turkmenistan Soviet Union
Fell apart, it achieved independence on 21 October 1991.
The country from the Turkish republics of Central Asia.
The country is growing economically with rich natural
resources. The large surface area of the country which
has rich resources and least population in the future has
become the Switzerland of Central Asia. The Russian
Federation, China, large countries such as Turkey and Iran
constitute its trade partners. The country is also destined
to become the center of the energy sector in Central Asia.
Turkmenistan and Turkish ‘’two states, one nation’’ it is not
possible for the word not to accept.”
KEYWORDS: Turkmenistan, Turkey, Economic
Relations, Natural Resources, Foreign Trade.
Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 45
2. Genel Yapı
2.1. Yönetim Şekli ve Siyasi Oluşum
yer alan Kugitang dağlarının zirvesi
oluşturmaktadır. Ülkenin kuzey doğusunda yer alan Büyük Balkan ve
Krasnovotsk yaylaları oldukça meşhurdur. Ülkenin büyük bölümü çölle
kaplı olduğundan akarsu bakımından
oldukça fakir durumdadır. En önemli akarsuyunu 1415 km uzunluğu ile
Amu Derya nehri oluşturmaktadır.
1950’li yıllarda başlayan Karakum kanalının yapımı ise hala devam etmektedir. Toplam uzunluğu 1400 km olan
kanal sulama ve taşımacılık için büyük
önem arz etmektedir. Türkmenistan’ın
komşularını ise Afganistan, İran, Kazakistan ve Özbekistan oluşturmaktadır.
Dünyanın en büyük gölü Hazar gölü
olan ile büyük sınırı bulunmaktadır.
İklim olarak ülkede sert karasal ve çöl iklimi görülmektedir. Hava
sıcaklıkları gün ve sene içinde büyük
değişiklikler göstermektedir. Yaz aylarında Karakum çölünde gölge sıcaklıkları 50 dereceyi bulmaktadır. Kışın ise
eksi 33 dereceye kadar düşmektedir.
Ülkeye pek fazla yağmur yağmamaktadır. Sadece yaylalar yıllık ortalama
200-300 mm yağış almaktadır.
2.2. Coğrafi Durum
3. Türkmenistan’ın Ekonomisi
3.1. Genel Ekonomik Yapı
Bağımsızlığına kavuşan Türkmenistan Cumhuriyeti 18 Mayıs 1992
yılında kabul edilen anayasa ile yönetilmektedir. Ülkede çok partili demokratik sistem olasına rağmen, bağımsızlıktan günümüze kadar tek partili
yönetim hakimdir. Ülkenin en üst yönetici cumhurbaşkanıdır. Ülkenin başkenti Aşkabat olup, beş büyük vilayetten oluşmaktadır. Bu vilayetler; Ahal,
Balkan, Daşoğuz, Mari ve lebap’tır. Vilayetlere bağlı ilçeler mevcuttur.
1920’li yılların başında yeni kurulan Sovyet devletinin egemenliği
altına Orta Asya Türk Cumhuriyetleri
birer birer girmişlerdir. Bunlardan biri
de Türkmenistan’dır. Türkmenistan’ın
Sovyet rejimine girişinden kısa süre
1. Türkmenistan Cumhuriyeti Kimliği sonra Sovyet yönetimi 27 Ekim 1924
yılında “Türkmen Sovyet Sosyalist
Resmi Adı: Türkmenistan Cumhuriyeti
Cumhuriyeti” kurulmasına karar verBağımsızlık Tarihi: 27 Ekim 1991
miştir. Türkmenistan 71 yıl Sovyetler
Başkent: Aşkabat (Yaklaşık nüfusu 1 mil- Birliği içinde “Türkmen Sovyet Sosyayon)
list Cumhuriyeti ” olarak varlığını sürBaşlıca Önemli Şehirleri: Aşkabat, Mari
dürmüştür. Yine bir 27 Ekim günü 1991
(Merv), Türkmenbaşı (Krasnovotsk), Daşoğuz, Türkmenabat (Çarçöv), Balkanabat yılında bağımsızlığına kavuşmuştur.
(Nebit Dağ), Köhne Ürgenç, Atamurat
(Kerki), Bayram Ali, Güzel Kaya
İdari Yapı: 5 büyük vilayetten oluşmaktadır. (Ahal, Balkan, Daşoğuz, Mari ve lebap)
Nüfusu: 6,5 Milyon
Yüzölçümü: 491,200 km2
Resmi Dili: Türkmence, (Rusça yaygın olarak kullanılmakta)
Etnik Yapı: Türkmen % 85, Özbek % 5, Rus
% 4, Diğer % 6
Din: Müslüman % 90, Ortodoks % 5, Diğer
55
Komşuları: Afganistan 744 km, İran 992
km, Kazakistan 379 km ve Özbekistan
1621 km
Para Birimi: Türkmenistan Manatı
KDV Oranı: % 15
Kurumlar Vergisi: (yabancılar için % 20,
Türkmenler için % 8)
GSYİH: 38,8 Milyar USD Doları (2013 yılı
verilerine göre)
Doğal Kaynaklar: Doğalgaz, Petrol, Sülfür, Tuz
Üyesi Olduğu Başlıca Uluslararası Kuruluşlar: BM, AGİT, EBRD, ECO, IBRD, IFC, IMF,
ISO
Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 46
Türkmenistan
topraklarının
yaklaşık yüzde 80’nini Karakum çölü
oluşturmaktadır. 3319 metre ile en
yüksek noktasını güney bölgesinde
Türkmenistan’da devletin ekonomiye yoğun ve kontrollü müdahalesinden dolayı özel girişim ve
yatırımlar yeterince gelişme gösterememiştir. Bağımsızlıktan sonra IMF
programlarını da reddeden ülke, içe
dönük, kısacası kapalı bir ekonomi
politikasını izlemeyi benimsemiştir.
Dolaysıyla da yabancı yatırımcılar için
uygun ve cazip ortamlar oluşmamıştır. Türkmen firmalarının büyük kısmı
devlet kontrolü altındadır. Türkmenistan’da Serbest Piyasa ekonomisine geçiş çalışmaları çok yavaş ilerlemektedir.
Hala daha sosyalist sistem mantığının
devam ettiğini söylemek mümkündür.
Türkmenistan ülke vatandaşlarına iş
garantisi vermesinden dolayı, ülkede
resmi verilere göre işsizlik bulunmamaktadır.
Ülke ekonomisinin büyümesi
tarım ve yer altı kaynaklarının ihracatına bağlıdır. Tarım denince akla pamuk
gelmektedir. Orta Asya’da Özbekistan’dan sonra en fazla pamuk Türkmenistan’da yetiştirilmektedir. Dünyanın
en kaliteli pamuğu Türkmenistan topraklarında hasat edilmektedir. 2011 yılı
verileri ile yıllık üretim bir milyon tonu
geçerek, dünyanın 14’üncü pamuk
üreticisi konumundadır.
Türkmenistan yer altı kaynakları bakımından oldukça zengindir.
İspatlanmış doğalgaz rezerv miktarı
7,94 trilyon m3 ile BDT ülkeleri içinde Rusya Federasyonundan sonra en
fazla durumdadır. Dolayısıyla da BDT
ülkeleri içinde ikinci büyük doğalgaz
üreticisidir. Petrol rezervi ise 600 milyon tonun üzerinde olduğu tahmin
edilmektedir.
3.2. Dış Ticaret
Bağımsızlıktan sonra Türkmenistan’ın dış ticaret hacmi devamlı
olarak artış göstermiştir. Bölge ülkeleri açısından Türkmenistan ülke olarak
büyük önem arz etmektedir. Başlıca
ihraç kalemlerini; petrol, doğalgaz,
maden ürünleri, tarım ürünleri ve sanayi ürünleri oluşturmaktadır. En fazla
ihraç edilen tarım ürünü ise pamuktur.
Başlıca ithalat kalemlerini ise; sanayi
ürünleri, tarım ürünleri ve madenciliktir. İhracatında başlıca ülkeler; Rusya,
İran, Türkiye ve Azerbaycan’dır. İthalatında ise Türkiye, Çin, Rusya, Ukrayna
ve İran yer almaktadır.
Tablo 1. Türkmenistan’ın Makroekonomik Göstergeleri
2008
2009
2010
2011
2012
2013
GSYİH ( milyar dolar)
Kişi Başına Düşen Gelir (dolar)
15,36
2360
18,48
2840
21,4
3290
28,9
4450
32,1
4940
38,8
Kişi Başına Düşen Milli Gelir (USD satın alma
paritesine göre)
Ana Sermayeye Yatırım Miktarı (milyar dolar)
5756
5983
6600
7357
7812
İhracat (milyar dolar)
5,44
11,9
9,61
9,3
10,22
9,7
12,59
16,8
17,0
20,0
İthalat (milyar dolar)
5,7
9,0
8,2
11,4
14,1
Dış Ticaret Hacmi (milyar dolar)
Dış Ticaret Dengesi (milyar dolar)
17,6
6,2
18,3
0,3
17,9
1,5
28,2
5,4
34,1
5,9
Kaynak: Türkmenistan Devlet İstatistik Kurumu ve ilgili Bakanlıkların verilerinden derlenmiştir.
18,2
Türkmenistan’ın ekonomik büyümesi doğalgaz ihracatına bağlı olarak değişim göstermektedir. Bağımsızlıktan önce 1989 yılındaki 89,9 milyar
metreküp doğalgaz üretimi, bağımsızlıktan sonra Rusların çekilmesiyle 1997
yılındaki üretim 17,3 milyar metreküp’e düşmüştür. GSMH’nın yüzde 60
oranında azalmasına sebep olmuştur.
1998 yılından günümüze kadarki doğalgaz üretimindeki artışa bağlı olarak
devamlı dış ticaret, özellikle ihracatta
artışlar kaydedilmektedir.
Türkmenistan; Çin Halk Cumhuriyeti ile doğalgaz anlaşması sonrası
Çin kalkınma bankasından uzun vadeli 10 milyar ABD doları kredi temin
etmesi doğalgaz sektöründe yeni
tesislerin inşasına başlamıştır. 2009
yılının Aralık ayında hizmete giren
Türkmenistan – Çin boru hattının
kapasitesi Ocak 2010 yılında arttırılmıştır. 2015 yılından itibaren yıllık
boru hattı ile taşınacak doğalgaz
kapasitesi 40 milyar metreküp olarak planlanmaktadır.
34,9
Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 47
Grafik 1. 1972 – 2011 Yılları arası Türk müteahhitlerinin yurt dışında aldığı işlerin ülkelere göre
dağılımı (% olarak)
Türkmenistan; 2010 yılından
itibaren Çin ve Rusya Federasyonu’na
doğalgaz ihracatının başlamasıyla,
İran’a da doğalgaz ihraç miktarının
arttırılmasıyla enerji sektörüne yapılan
yatırımların ülke ekonomisinin büyümesine zemin hazırlamaktadır.
Son zamanlarda uluslararası
petrol fiyatlarındaki düşüşler, petrol
ihracat eden ülkelerin dış ticaret dengelerini olumsuz yönde etkilemektedir. Türkmenistan ekonomisini de tabii
olarak etkilemektedir.
Türkmenistan 2008 ve 2009
küresel krizden en az etkilenen ülTablo 2. Yıllara Göre Türkiye – Türkmenistan İkili Ekonomik ilişkiler (milyon dolar)
keler arasındadır. Nedeni ise; ülkenin uluslararası para piyasalarından
Yıllar
2010
2011
2012
2013
2014
2013-2014 % değişim
izole bir ülke olmasından kaynakToplam İhracat
1.139,8 1.493,3 1.480,1 1.957,5 2.232,8 % 14
lanmaktadır.
Toplam İthalat
386,3
392,7
303,5
653,8
Toplam Ticaret Hacmi 1.526,2 1.886,0 1.783,6 2.611,3
Denge
753,5
1.100,6 1.176,5 1.303,7
Kaynak: TÜİK’ alınmıştır.
624,1
2.856,9
1.608,7
-% 5
%9
% 23
4. Türkiye–Türkmenistan
Ticari ilişkileri
Türkmenistan’ın bağımsızlığını
tanıyan ilk ülke Türkiye olmuştur.
İki arasındaki ilk diplomatik ilişkiler
29 Şubat 1992 yılında başlamıştır. Siyasi, kültürel, ticari ve ekonomik ilişkiler hızlı şekilde gelişmiştir. İlk ticari ve
ekonomik işbirliğine yönelik anlaşma
1992 yılında yapılmıştır (DEİK: 2010).
“… 3 Haziran 2014 tarihinden
itibaren Ankara’da Ekonomik İşbirliğine dair hükümetler arası Türk-Türkmen komisyonu (HEK) 5’inci dönem
toplantısı gerçekleştirilmiştir.
Türkiye – Azerbaycan – Türkmenistan dışişleri bakanları 3’üncü
üçlü toplantısı 28 Ağustos 2015 tarihinde Antalya’da gerçekleştirilmiştir.”1
Türkiye’nin kardeş ülke Türkmenistan’a verdiği önem sadece ikili
anlaşmalarla kalmayıp, 28 Ağustos – 6
Eylül 2015 tarihlerinde gerçekleştirilen
84’üncü İzmir Uluslar Arası Fuarı’nı her
iki ülke ortaklaşa düzenlemişlerdir.
Türkmenistan’da
faaliyette
bulunan Türk yatırımcı müteahhitlik
firmaları 2012 yılı verilerine göre 4,9
milyar dolar, 2013 yılında ise 10,6 milyar dolarında proje üstlenmişlerdir.
BDT ülkeleri içinde Türk müteahhitlik
1
Türkmenistan’ın Ekonomisi www.
mfa.gov.tr › Dış Politika › Bölgeler › Orta Asya
› Türkmenistan
Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 48
büyük kısmı çöllerle kaplı olmasına
rağmen dünyanın en kaliteli pamuğu
bu topraklarda yetiştirilmektedir.
Türkmenistan ekonomisi çok
hızlı gelişmekle birlikte, ülke pazarına yeni yabancı firmalar girmektedir.
Enerji sektörü Türkmenistan’ın en
fazla önem verdiği sektörlerin başında yer almaktadır. Bu nedenle ülkede
yeni doğal kaynakların aranması, tetkik edilmesi ve çıkarılması için özellikle de yabancı yatırımcılara ihtiyaç
bulunmaktadır. Bu bağlamda Türkiye
ile Türkmenistan arasında yatırım ve
ekonomik faaliyet alanlarında dolaysıyla da ikili dış ticareti arttırıcı etki
oluşturabilir.
6. Kaynakça
firmalarının Rusya Federasyonundan
sonra en fazla proje üslendikleri ülke
Türkmenistan’dır. Türkmenistan’da bugüne kadar Türk firmalarınca üstlenilen toplam proje sayısı 1400’den fazla
olup, toplam tutar ise 47 milyar dolardır2.
2007 yılı verilerine Türkiye –
Türkmenistan arasındaki toplam ticaret hacmi 735 milyon dolar iken, bu
rakam 2010 yılında 1.5 milyar doları
aşmış ve 2014 yılında ise 3 milyar doları zorlamıştır.
Türkiye - Türkmenistan tica2
Türkmenistan’ın Ekonomisi www.
mfa.gov.tr › Dış Politika › Bölgeler › Orta Asya
› Türkmenistan sayfasından alınmıştır
ri ilişkiler 2000’li yıllardan sonra inişli
çıkışlı da olsa ivme kazanmaya başlamıştır. 2000 yılında Türkmenistan, Türkiye’nin ihracatında 41’inci sırada iken,
2011 yılında 23’üncü sıraya yükselmiştir. İthalatta ise pek fazla değişim
görülmemektedir. 2000 yılında 51’inci
sırada olan Türkmenistan, 2011 yılında
ise 54’ünci sıraya yükselmiştir. 2014 yılında karşılıklı toplam dış ticaret 3 milyar ABD dolarına yaklaşmıştır.
5. Sonuç ve Bulgular
Türkmenistan önemli yer altı
kaynaklarına (özellikle doğalgaz ve
petrol) sahiptir. Enerji kaynakları ülke
ihracatında önemli rol oynamakla birlikte gelir kalemlerinin büyük kısmını
oluşturmaktadır. Ülke topraklarının
1. DEİK (2012) “Türkmenistan Ülke Bülteni”
2. EDİTÖRLER, DEMİRTEPE, M. T. ve ÖZKAN, G. (2013) “Uluslararası Sistemde Orta Asya Dış Politika ve Güvenlik”, USAK YAYINLARI, 1. Baskı Şubat
2013, Ankara
3. EURASİAN RESEARCH INSTİTUTE,
Weekly, e-bulletin, 13.01.201519.01.2015, No: 3 AHMET YASSAWI
UNIVERSITY, Almaty - KAZAKHSTAN
4. KARA, A. (2012) “Turgut Özal ve Türk
Dünyası”, IQ Kültür Sanat Yayıncılık,
1. Baskı Eylül 2012, İstanbul
5. TURAN, G. (2006) “Sovyet Sonrası
Orta Asya Sosyalist Devletten Sosyal
Devlete Geçiş” Tasam Yayınları,İstanbul
6. TÜİK, www.tüik.gov.tr
7. www.mfa.gov.tr › Dış Politika › Bölgeler › Orta Asya › Türkmenistan
8. https://www.ekodialog.com/Konular/.../turkiye_turkmenistan_ticaret.
htm...
9. www.turkmenistan.mid.ru 10. www.turkmenembassy.ru
11. http://yeogm.meb.gov.tr/ikili/turk_
cum.html/turkmen.html
12. http://yeogm.meb.gov.tr/istatistik/
ogrtmen.html
13. http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/5657690_p.asp
Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 49