Tip 2 Diyabetlilerde Diyabete İlişkin Bilişsel ve Sosyal Faktörler ve

Özgün Araştırma / Original Article
Tip 2 Diyabetlilerde Diyabete İlişkin Bilişsel ve Sosyal Faktörler ve
Metabolik Kontrol Parametreleri Arasındaki İlişki
Assciation between Cognitive and Social Factors and Metabolic Control
Parameters in Patients with Type 2 Diabetes
Berna Orhan1, Bilgi Gülseven Karabacak2
Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi, Hemşirelik Bölümü, İç Hastalıkları Hemşireliği Anabilim Dalı, İstanbul, Türkiye
Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi, Hemşirelik Bölümü, Hemşirelik Esasları Anabilim Dalı, İstanbul, Türkiye
1
2
Öz
Abstract
Amaç: Bu çalışma diyabetli bireylerde bilişsel sosyal faktörler ile metabolik
kontrol değişkenlerinin ilişkisini saptamak amacıyla tanımlayıcı ve kesitsel
olarak yapıldı.
Yöntemler: Araştırmanın örneklemini İstanbul ilindeki bir kamu hastanesine başvuran 200 diyabetli hasta oluşturdu. Verilerin toplanmasında Hasta
Tanılama Formu ve Çok Boyutlu Diyabet Anketi kullanıldı. Verilerin değerlendirilmesi yüzdelik, ortalama, Spearman’s korelasyon analizi, Mann-Whitney U testi ve Kruskal Wallis testleri kullanılarak yapıldı.
Bulgular: Diyabetlilerin yaş ortalaması 52,50±13,78, %46,5’i kadın, %74’ü
evli, %42,5’i ilköğretim mezunu olup, %78’i ailesiyle birlikte yaşamaktaydı.
Çok Boyutlu Diyabet Anketi’nin engel algısı ve yanlış yönlendirmeye dayalı
davranışlar puanları ortalamanın altında iken, ciddiyet algısı, destek algısı,
öz-yeterlilik algısı ve sonuç beklentisi algısı puanları ortalamanın üzerinde bulundu. Lise ve üniversite mezunu olanlarda, ailesi ile yaşayanlarda
ve düzenli egzersiz yapanlarda engel ve ciddiyet algısı düşük iken, destek,
öz-yeterlilik, sonuç beklentisi algısının yüksek olduğu bulundu. Yaş ile engel ve ciddiyet algısı arasında pozitif yönde, destek, öz-yeterlilik ve sonuç
beklentisi algısı arasında negatif yönde korelasyon saptandı. Çok Boyutlu
Diyabet Anketi’nin engel ve ciddiyet algısı ile metabolik kontrol değişkenleri arasında pozitif yönde, destek, öz-yeterlilik ve sonuç beklentisi algısı
ile metabolik kontrol değişkenleri arasında ise negatif yönde korelasyonlar
saptandı.
Sonuç: Araştırmanın bulguları doğrultusunda bilişsel ve sosyal faktörler ile
metabolik kontrol değişkenleri arasında anlamlı ilişki olduğu sonucuna varıldı.
Anahtar kelimeler: Tip 2 diyabet, bilişsel sosyal faktörler, metabolik faktörler
Objective: This descriptive and cross-sectional study aimed to determine
the association between cognitive and social factors and metabolic control
parameters in patients with type 2 diabetes.
Methods: The patient population comprised 200 patients with diabetes
who were admitted to a public hospital in Istanbul. The patient identification form and multidimensional diabetes questionnaire were used for data
collection. Data were assessed by using percentage, mean, Spearman’s correlation analysis, Mann–Whitney U test, and Kruskal–Wallis test.
Results: The mean age of the patients was 52.50±13.78 years, and 46.5% of
patients were women, 74% were married, 42.5% were preliminary school
graduates, and 78% lived with their family. While the handicap perception
and misguided behavior scores of the multidimensional diabetes questionnaire were below average, the scores of seriousness perception, support
perception, self-efficacy, and result expectation were found to be above
average. For individuals who were high school/college graduates, who
lived with their family, and were regular exercisers, interference and severity perceptions were low, while support, self-efficacy, and result expectation perception were high. There was a positive correlation between age
and handicap and seriousness, whereas there was a negative correlation
among support, self-efficacy, and result expectation perception. There was
a positive correlation between handicap and seriousness perceptions and
metabolic control parameters of the multidimensional diabetes questionnaire and a negative correlation existed between support, self-efficacy, and
result expectation perceptions and metabolic control parameters.
Conclusion: Based on these findings, there was a significant association
between cognitive and social factors and metabolic control parameters.
Keywords: Type 2 diabetes, cognitive and social factors, metabolic factors
GİRİŞ
Diyabet, insülin üretimi veya etkisiyle ilgili bozukluklar sonucu gelişen ve akut ve kronik birçok komplikasyana neden olan metabolik bir
hastalıktır. Tip 2 diyabet toplumda en sık karşılaşılan diyabet türüdür. Uluslararası Diyabet Federasyonu (International Diabetes Federation [IDF]) ve Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından yapılan çalışmalar dünya diyabetli nüfusunun 2025 yılında 380 milyona ulaşacağını
öngörmektedir. Özellikle sedanter yaşam biçimi ve obezite artışı yakın gelecekte daha genç yaşlardan itibaren karşımıza çıkacaktır (1).
Diyabet kronik, fiziksel bir hastalık olmasının yanı sıra hasta açısından ruhsal, duygusal, psikoseksüel, psikososyal bir dizi sorun ve çatışmanın gündeme gelmesine yol açabilen bir durumdur. Diyabetin tipi ve süresi, tedavi şekli, metabolik kontrol düzeyi ve komplikasyonların
varlığı hastaların yaşam kalitelerini, iş hayatlarını, kişilerarası ilişkilerini, sosyal faaliyetlerini, fiziksel ve ruhsal iyilik hallerini, öz-bakım gücü
etkinliklerini olumsuz yönde etkilemektedir (2-4).
Bu çalışma 15. Ulusal İç Hastalıkları Kongresi’nde sözel bildiri olarak sunulmuştur, 2-6 Ekim 2013, Antalya, Türkiye.
This study was presented as oral presentations at the 15th National Congress of Internal Medicine Congress, 2-6 October 2013, Antalya, Turkey.
Sorumlu Yazar/Correspondence Author: Berna Orhan E-posta/E-mail: berna.orhan@marmara.edu.tr
Geliş Tarihi/Received: 16.04.2015 Kabul Tarihi/Accepted: 25.10.2015 DOI: 10.5152/clinexphealthsci.2016.026
1
©Copyright by 2016 Journal of Marmara University Institute of Health Sciences - Available online at www.clinexphealthsci.com
©Telif Hakkı 2016 Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü - Makale metnine www.clinexphealthsci.com web sayfasından ulaşılabilir
Orhan ve Gülseven Karabacak. Diyabette Metabolik Kontrol
Bunların içinde metabolik kontrol önemli bir yer tutmaktadır. Glikolize hemoglobin (HbA1c) düzeyi son 8-12 haftalık dönemdeki kan
şekeri kontrolünün iyi bir göstergesi olup, diyabetik hastalarda uzun
süreli metabolik kontrolün değerlendirilmesinde altın standart olarak kabul edilmektedir. Cinsiyet, yaş, eğitim düzeyi, ekonomik durum
gibi sosyodemografik özellikler diyabet hastalarında hem yaşam kalitesini hem de kan şekeri kontrolünü etkilemektedir (5-7).
Diyabete ilişkin bilişsel ve sosyal faktörler engel algısı, ciddiyet algısı,
sosyal destek algısı, öz-yeterlilik algısı, sonuç beklentisi algısı gibi alt
boyutları içermektedir. Literatürde bu faktörlerin öz-bakım davranışlarını ve metabolik kontrol değişkenlerini doğrudan ya da dolaylı olarak etkilediği belirtilmektedir (2, 3, 8-10).
Diyabetlilerde bilişsel ve sosyal faktörlerin ve bu faktörlerin etkilediği
değişkenlerin belirlenmesi daha iyi bir diyabet yönetimi için rehber
olacaktır. Bu araştırmanın amacı, diyabetli bireylerde bilişsel-sosyal
faktörleri ve metabolik kontrol değişkenlerini belirlemek, belirlenen
bu değişkenlerin birbirleri ile ilişkilerini saptamak, dolayısıyla diyabetli bireylerde bireysel diyabet yönetimine ve hemşirelik girişimlerine destek olacak şekilde literatüre katkıda bulunmaktır.
YÖNTEMLER
Kesitsel ve tanımlayıcı olarak planlanan araştırmanın evrenini Kasım
2011-Ocak 2012 tarihleri arasında İstanbul ilindeki bir kamu hastanesinin iç hastalıkları servisine ve polikliniğine, endokrinoloji servisine
ve polikliniğine başvuran ya da bu dönem içinde tedavi görmekte
olan diyabetli hastalar, örneklemi ise bu evren içinden en az bir yıl
önce tip 2 diyabet tanısı almış, gebe olmayan, okuma yazma bilen ve
araştırmaya katılmayı kabul eden diyabetli bireyler oluşturdu. Çalışmanın yürütüleceği kurumdan etik kurul onayı ve kurum izni alındı.
Çalışmaya katılan hastalardan bilgilendirilmiş onam alındı.
Hastaların ölçülen metabolik kontrol değerlerinden son 1 ay içerisinde ölçülmüş olan açlık kan şekeri (AKŞ), tokluk kan şekeri (TKŞ), HbA1c,
total kolesterol, HDL, LDL, trigliserid değerleri hastane otomasyon
sistemine kayıtlı hasta dosyasından alındı. Hastaların dinlenmiş bir
şekilde oturur (Fowler) ya da sırtüstü (supine) pozisyonda sistolik ve
diyastolik kan basınçları, kalibrasyonu yapılmış manuel tansiyon aleti
ile ölçüldü ve antropometrik özellikleri [boy, kilo, beden kitle indeksi
(BKİ), bel çevresi] ölçülerek, kaydedildi. Bilişsel ve sosyal faktörlerin
değerlendirilmesi amacı ile Talbot ve ark. (5) tarafından geliştirilmiş,
Türkçe geçerlik güvenirlik çalışması Coşansu (3) tarafından yapılmış
olan üç ana bölüm, altı alt boyut ve toplam 40 maddeden oluşan ‘Çok
Boyutlu Diyabet Anketi (ÇBDA) [The Multidimensional Diabetes Questionnaire (MDQ)]’ kullanıldı. Diğer veriler hasta tanılama formu ve
yüzyüze görüşme yöntemi ile toplandı.
2
Çok Boyutlu Diyabet Anketi
1. Bölüm: Genel olarak diyabetin algılanması ve sosyal destek üzerine odaklanır. Birinci bölüm üç alt boyuttan oluşur. Engel algısı; diyabetlinin günlük, iş, sosyal ve eğlence aktivitelerinin diyabet nedeni
ile ne kadar olumsuz etkilendiğini ve sınırlandığını sorgulayan dokuz
maddeden oluşur. Ciddiyet algısı; bireyin diyabetin ciddiyetini algılama derecesini ölçen üç maddeden oluşur. Sosyal destek algısı; diyabetlinin hayatındaki önemli kişilerin, ailenin, arkadaşların ve sağlık
çalışanlarının sağladığı sosyal destek algısının sorgulandığı 11 maddeden oluşur.
Clin Exp Health Sci 2016; 6(1): 1-8
2. Bölüm: Bu bölümde diyabetlinin eşinin (ya da onun için önemli
olan bir başkasının) diyabetlinin hastalığına ilişkin öz-bakım aktivitelerine yönelik destekleyici ve destekleyici olmayan davranışlarının
düzeyi sorgulanmaktadır. Yalnız yaşayan bireyler bu bölümü doldurmazlar. Yanlış yönlendirmeye dayalı davranışlar (YYDD) diyabetlinin
eşinin ya da onun için önemli olan bir başkasının diyabetlinin hastalığını yönetmesinde onu desteklemek amacını taşıyan ancak diyabetliyi rahatsız eden, zorluk çıkaran, destekleyici olmayan, davranış
biçiminin düzeyini belirlemeye yönelik dört maddeden oluşur.
3. Bölüm: Bu bölümde bireyin hastalığın yönetimine ilişkin öz-yeterlilik ve sonuç beklentisi algısını belirlemeye yönelik iki alt boyut ve 13
madde yer alır. Öz-yeterlilik algısı bireyin hastalığına yönelik öz-bakım aktivitelerini gerçekleştirmede kendine olan güvenini belirlemeye yönelik yedi maddeden oluşur. Sonuç beklentisi algısı metabolik
kontrolün sağlanması ve komplikasyonların önlenmesine yönelik
öz-bakım davranışlarının ve tedavinin etkisinin algılanmasını değerlendiren altı maddeden oluşur.
Puan hesaplamasında, anketin toplam puanı yoktur ve her bir alt boyut ayrı ayrı değerlendirilmekte ve ayrı ayrı kullanılabilmektedir. Tüm
bölümlerde toplam puan hastanın yanıtladığı soru sayısına bölünür.
Ölçekten elde edilen puanların yorumlanmasında kesim noktası yoktur. YYDD, engel ve ciddiyet algısı puanları ne kadar yüksek ise kişi
diyabeti o derecede engel, ciddi ve rahatsız edici bir hastalık olarak algılamakta olup, olumsuz yönde etkilenmektedir. Öz-yeterlilik, sonuç
beklentisi ve sosyal destek algı puanının yüksek olması ise diyabetli
bireyin yeterli desteklendiği, öz-bakım davranışlarını gerçekleştirmede kendine olan güveninin yüksek olduğu, yeterli öz-bakım davranışlarını yapması sonucunda sonuç beklentisi algısının yüksek olduğu
ve bireyin olumlu yönde etkilendiğini göstermektedir (3, 5).
İstatistiksel Analiz
Araştırmadan elde edilen verilerin değerlendirilmesinde; diyabetlilerin tanımlayıcı özelliklerine ilişkin veriler, hastalıkla ilgili veriler, metabolik kontrol değişkenleri ve çok boyutlu diyabet anketine ilişkin
veriler yüzdelik, ortalama ve standart sapma ile değerlendirildi. İlişki
arayıcı analizlerde, Spearman korelasyon analizi, Mann-Whitney U ve
Kruskal Wallis testleri kullanıldı. Sonuçlar %95’lik güven aralığında,
p<0,05 anlamlılık düzeyinde değerlendirildi.
BULGULAR
Çalışmaya katılan 200 diyabetik hastanın yaş ortalaması 52,50±13,78,
%46,5’i kadın, %42,5’i ilköğretim mezunu, %74’ü evli olup, %78’i ailesiyle birlikte yaşamaktaydı. Hastaların meslek durumuna bakıldığında
yaklaşık yarısının herhangi bir meslekte çalışmakta olduğu ve %58’inin
ekonomik durumunun orta düzeyde olduğu görülmektedir (Tablo 1).
Hastaların %73’ünde AKŞ’nin 110 mg/dL’nin altında olduğu, %92’sinde TKŞ’nin 220 mg/dL’nin altında olduğu belirlendi. Glisemik kontrolün en önemli belirleyicisi HbA1c değeri hastaların %75,5’inde 6,5’in
altında idi.
Lipid değerleri incelendiğinde total kolesterol hastaların %46’sında
200 mg/dL’nin üzerinde ve LDL ise hastaların %71,5’inde 110 mg/
dL’nin üzerinde bulunurken, trigliserid düzeyi hastaların %72,5’inde
150 mg/dL’nin üzerinde ve HDL ise hastaların %54’ünde 50 mg/dL’nin
altında bulundu. Bunun yanı sıra, hastaların %6,1’inde mikroalbumi-
Clin Exp Health Sci 2016; 6(1): 1-8
nüri düzeyinin sınır değerin (20-200 μg/dak.) üzerinde olduğu görüldü. Hastaların bel çevresi 92,30±14,86 cm olarak ölçüldü (kadın=
85,30±13,44 cm; erkek= 98,38±13,33 cm (Mann-Whitney U=1653,50;
p=0,00; min.=43 – maks.= 145). Hastaların beden kitle indeksi ortalamasının 26,15±4,27 (min.=18,9 – maks.= 46,2) olduğu ve yarısından
fazlasının obez olduğu görüldü. Kadınlarda BKİ ortalaması 25,24±4,73
iken erkeklerde bu değer 26,94±3,67 olarak bulunmuş olup, obezite
oranı erkeklerde daha yüksek olarak belirlenmiştir (Mann Whitney
U=3518,50; p=0,000; min.=18,9 – maks.= 46,2).
Hastaların %29’unun düzenli egzersiz yaptıkları ve %63’ünün düzenli beslenme alışkanlıkları bulunduğu görüldü. Hastaların %83,5’inin
evde kan şekeri ölçümü yaptıkları ve bu hastaların %74’ünün günde bir kez kan şekerini ölçtükleri ve %76’sının ölçümü kendi kendilerine yaptıkları belirlendi. Hastalar haftada 5,39±4,24 kez (min.=1
– maks.=21) ve günde 1,29±0,51 kez (min.=1 – maks.=3) kan şekeri
ölçümü yaptığı saptandı.
T-ÇBDA’inin alt boyut puan ortalamaları, Engel Algısı için 2,28±1,75, Ciddiyet Algısı için 4,20±1,28, Destek Algısı için 4,18±1,76, YYDD Algısı için
1,11±1,27, Öz-yeterlilik Algısı için 59,46±19,91, Sonuç Beklentisi Algısı için
81,73±13,63 olarak bulundu. Kadınlar (2,52±1,72) erkeklere (2,07±1,77)
göre diyabeti daha fazla engel olarak algıladığı belirlendi (p=0,035).
T-ÇBDA alt boyut puanlarının hastaların birlikte yaşadıkları kişilere
göre karşılaştırılmasında anlamlı farklılıklar görülmekteydi (p<0,05).
Yalnız yaşayanlar ailesi/arkadaşıyla kalanlara göre diyabeti daha fazla
engel ve ciddi bir durum olarak algılamakta olup, destek algısını daha
az hissetmekteydiler (p=0,000 ; p=0,003; p=0,000). Öz-yeterlilik ve sonuç beklentisi algısı da yalnız yaşayanlarda daha düşük bulunmuştur
(p=0,016; p=0,008).
T-ÇBDA alt boyut puanlarının hastaların eğitim düzeylerine göre
karşılaştırılmasında YYDD algısı dışındaki tüm alt boyutlarda eğitim düzeyine göre istatistiksel olarak anlamlı farklılık görülmektedir
(p=0,000). Farkın hangi gruplardan kaynaklandığını belirlemek için
yapılan Tukey HSD ileri analizinde, ilköğretim düzeyinde eğitim alanların lise ve üniversite mezunlarına göre engel algısı daha yüksek
olduğu belirlenmiştir. Ciddiyet algısı ise ilköğretim ve lise düzeyinde
eğitim alanlarda üniversite mezunlarına göre daha fazla bulunmuştur. Diğer taraftan, ilköğretim mezunları, lise ve üniversite mezunlarına göre daha az destek ve öz-yeterlilik algılamakta ve sonuç beklentisi daha düşük olmaktaydı.
Hastaların egzersiz yapma durumu ile T-ÇBDA alt boyut puanları karşılaştırıldığında, YYDD algısı dışında tüm alt boyutlarda gruplar arasında anlamlı farklılık bulundu (p<0,050). Engel ve ciddiyet algısı egzersiz
yapanlarda yapmayanlara göre anlamlı derecede düşük (p=0,000) iken
destek algısı egzersiz yapmayanlarda daha düşük düzeyde bulundu
(p=0,000). YYDD algısı (p=0,453) gruplar arasında anlamlı farklılık göstermezken, öz-yeterlilik (p=0,000) ve sonuç beklentisi algısı (p=0,000)
egzersiz yapanlarda anlamlı derecede yüksek bulundu.
Haftalık kan şekeri ölçüm sayısı ile ölçek alt boyutları arasında korelasyon katsayılarının YYDD için -0,22 ile negatif yönde ve öz-yeterlilik
algısı için 0,24 ile pozitif yönde düşük düzeyde ve istatistiksel olarak
anlamlı olduğu saptandı.
Diyabetlilerin yaşı ile ölçek alt boyutları arasındaki korelasyon katsayılarının 0,32 ila 0,66 arasında orta ve güçlü düzeyde olup, engel ve
Orhan ve Gülseven Karabacak. Diyabette Metabolik Kontrol
ciddiyet algısı için pozitif yönde, destek, öz-yeterlilik ve sonuç beklentisi algısı için negatif yönde ve istatistiksel olarak anlamlı olduğu
saptandı.
AKŞ ile ölçek alt boyutları arasındaki korelasyon katsayılarının -0,14
ila 0,33 arasında düşük ve orta düzeyde olup, engel ve ciddiyet algısı
için pozitif yönde, destek, öz-yeterlilik ve sonuç beklentisi algısı için
negatif yönde ve istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptandı.
TKŞ ile ölçek alt boyutları arasındaki korelasyon katsayılarının 0,19 ila
0,36 arasında düşük ve orta düzeyde olup, engel ve ciddiyet algısı için
pozitif yönde, destek, öz-yeterlilik ve sonuç beklentisi algısı için negatif yönde ve istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptandı.
HbA1c ile ölçek alt boyutları arasındaki korelasyon katsayılarının
engel algısı için 0,30, ciddiyet algısı için 0,29 düzeyde, pozitif yönde
olup, destek, öz-yeterlilik ve sonuç beklentisi algısı için negatif yönde
ve istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptandı.
Total kolesterol ile ölçek alt boyutları arasındaki korelasyon katsayılarının -0,15 ila 0,31 arasında düşük ve orta düzeyde olup, engel, ve ciddiyet algısı için pozitif yönde, destek, öz-yeterlilik ve sonuç beklentisi algısı
için negatif yönde ve istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptandı.
HDL ile ölçek alt boyutları arasında korelasyon katsayılarının -0,14 ila
0,27 arasında düşük düzeyde olup, ciddiyet algısı için pozitif yönde,
destek ve öz-yeterlilik algısı için negatif yönde ve istatistiksel olarak
anlamlı olduğu saptandı.
LDL ile ölçek alt boyutları arasındaki korelasyon katsayılarının 0,17
ile -0,25 arasında düşük düzeyde olup, engel algısı için pozitif yönde,
öz-yeterlilik ve sonuç beklentisi algısı için negatif yönde ve istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptandı.
Trigliserid ile ölçek alt boyutları arasındaki korelasyon katsayılarının
0,20 ila -0,34 arasında düşük ve orta düzeyde olup, engel, ciddiyet ve
YYDD algısı için pozitif yönde, öz-yeterlilik ve sonuç beklentisi algısı
için negatif yönde ve istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptandı.
Mikroalbuminüri ile ölçek alt boyutları arasındaki korelasyon katsayılarının 0,15 ila -0,42 arasında düşük ve orta düzeyde olup, engel ve ciddiyet
algısı için pozitif yönde, destek, öz-yeterlilik ve sonuç beklentisi algısı
için negatif yönde ve istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptandı.
BKİ ile ölçek alt boyutları arasındaki korelasyon katsayılarının -0,20 ila
-0,31 arasında düşük ve orta düzeyde olup, engel ve ciddiyet algısı
için pozitif yönde, destek, öz-yeterlilik ve sonuç beklentisi algısı için
negatif yönde ve istatistiksel olarak anlamlı olduğu belirlendi.
Bel çevresi ile ölçek alt boyutları arasındaki korelasyon katsayılarında
istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki saptanmadı.
Sistolik kan basıncı ila ölçek alt boyutları arasındaki korelasyon katsayılarının -0,30 ila 0,52 arasında orta düzeyde olup, engel ve ciddiyet
algısı için pozitif yönde, destek, öz-yeterlilik ve sonuç beklentisi algısı
için negatif yönde ve istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptandı.
Diyastolik kan basıncı ile ölçek alt boyutları arasındaki korelasyon katsayılarının -0,26 ila 0,49 arasında düşük ve orta düzeyde olup, engel
ve ciddiyet algısı için pozitif yönde, destek, öz-yeterlilik ve sonuç bek-
3
Orhan ve Gülseven Karabacak. Diyabette Metabolik Kontrol
Clin Exp Health Sci 2016; 6(1): 1-8
Tablo 1. Hastaların sosyo-demografik özelliklerinin dağılımı (n=200)
(min.=25maks.=82)
Yaş ortalaması
52,50±13,78
n
%
Yaş grupları 25-34 Yaş 9
4,5
35-44 Yaş
62
31
45-54 Yaş
53
26,5
55-64 Yaş
32
16
65 Yaş ve Üzeri
44
22
Cinsiyeti
Kadın
9346,5
Erkek
10753,5
Medeni durumu
Evli
148
74
Bekar/Dul 52
26
Eğitim düzeyi İlköğretim 85
42,5
Lise 40
20
Üniversite ve Üzeri 75
37,5
Mesleği- sosyal statü Ev hanımı / Çalışmıyor
62 31
Emekli 41
20,5
Memur / İşçi 60 30
Serbest Meslek 37
18,5
Ekonomik durum İyi 59 29,5
Orta 116
58
Düşük 25
12,5
Kiminle yaşadığı Yalnız 38
19
Ailesi ile 156
78
Arkadaşı ile 4
2
Bakıcısı ile 2
1
min: minimum; maks: maksimum
lentisi algısı için negatif yönde ve istatistiksel olarak anlamlı olduğu
saptandı (Tablo 4).
TARTIŞMA
Çalışmamızda hastaların yaş ortalaması 52 olup, yarısına yakını kadındır (%46,5) (Tablo 1). TEKHARF (Türk Erişkinlerinde Kalp Hastalığı
ve Risk Faktörleri) çalışması 2009’a göre diyabetin ilk gelişme yaşı
ortalama 52,8±11 olarak bulunmuştur. TURDEP-II (Türkiye Diyabet, Hipertansiyon, Obezite ve Endokrinolojik Hastalıklar Prevalans
Çalısması-II) çalışmasına göre diyabet sıklığı erkeklerde kadınlara
oranla hafifçe daha düşük bulunmuş olup, kadın ve erkekler arasında çok anlamlı bir fark görülmemiştir. Örneklem grubu bu özellikleri ile Türk toplumundaki diyabetli nüfusun genel yapısına uygun
niteliktedir.
4
Çalışmamızda metabolik kontrol değişkenleri olarak hastaların
%73’ünde AKŞ’nin 110 mg/dL’nin altında olduğu, %92’sinde TKŞ’nin
220 mg/dL’nin altında olduğu belirlendi (Tablo 2).
Tablo 2. Hastaların metabolik kontrol değişkenlerine ilişkin veriler (n=200)
min.maks. ort.
SS
AKŞ (mg/dL)
66
250
100,39
29,33
TKŞ (mg/dL)
95
350
137,71
41,42
HbA1c (%)
4
8,8
5,873
1,00
Total kolesterol (mg/dL)
125
350
209,59
40,75
HDL (mg/dL) 29
80
52,93
10,52
LDL (mg/dL)
70
270
134,18
30,83
Trigliserid (mg/dL)
74
450
187,40
55,93
Mikroalbuminuri (μg/dk)
13
331
80,26
67,38
Sistolik kan basıncı (mmHg) 100
190
136,02
16,94
Diyastolik kan basıncı
60
145
90,16
15,73
Bel çevresi 43
145
92,30
14,86
18,90
46,2
26,15
4,27
Beden kitle indeksi n%
Beden kitle indeksi Normal kilolu (18,5-24,9) 93
46,50
Hafif obez (25-29,9)
76
38,00
Obez (30-39,9)
26
13,00
Aşırı Obez (≥40)
5
2,50
min: minimum; maks: maksimum; ort: ortalama; SS: standart sapma; AKŞ: açlık
kan şekeri; TKŞ: tokluk kan şekeri; HbA1c: Hemoglobin A1C; HDL: High density
lipoprotein; LDL: low density lipoprotein
Kan glikoz değerlerindeki bu olumlu seyrin bireysel kan şekeri izlem
oranının yüksek olması (%83,5) ve düzenli beslenme alışkanlığı (%63)
ile ilişkili olduğu düşünülebilir.
Yapılan birçok çalışmada hastaların HbA1c değerlerinin %7’nin
üzerinde olduğu bildirilmektedir. Diyabetli hastaların önemli bir
bölümünde metabolik kontrol değişkenlerinin kötü olduğu ve diyabetlerini yönetmede daha fazla yardıma gereksinim duydukları
gösterilmektedir (11, 12).
Glisemik kontrolün en önemli belirleyicisi olan HbA1c değeri hastaların %75,5’inde 6,5’in altındaydı (ort= 5,873) (Tablo 2). Literatürde sık kan şekeri ölçümü yapan hastaların HbA1c düzeylerinde anlamlı düşüş olduğu görülmüştür (13). Aydın ve ark. (14) yaptıkları
bir çalışmada haftada bir ve onbeş günde bir kendi kendine kan şekeri ölçümü yapan hastaların üçüncü ay sonunda HbA1c düzeylerinde anlamlı ölçüde (p=0,017) düzelme görülürken komplikasyon
oranında azalma olduğu saptanmıştır. Bu durum bizim çalışmamızla aynı doğrultuda olup HbA1c değerinin sınırın altında olması ile
ilişkilendirilebilir.
Yapılan çalışmalarda diyabetli hastalarda dislipidemi insidansının
yüksek olduğu gösterilmiştir (15). Total kolesterol, trigliserid, HDL ve
LDL kolesterol düzeyleri kardiyovasküler hastalıkları değerlendirme
açısından önemlidir. Tip 2 diyabetli hastalarındaki dislipidemi genellikle hipertrigliseridemi ve düşük HDL kolesterol seviyeleri ile karakterizedir. Hipertrigliseridemi koroner arter hastalığı için önemli bir
risk faktörüdür (16).
Clin Exp Health Sci 2016; 6(1): 1-8
Orhan ve Gülseven Karabacak. Diyabette Metabolik Kontrol
Tablo 3. T-ÇBDA alt boyutları puan ortalamaları (n=200)
min.max. ort.
Engel algısı
0,00
6
2,28
1,75
Ciddiyet algısı
0,00
6
4,20
1,28
Destek algısı
0,00
6
4,18
1,76
YYDD algısı* 0,00
5,5
1,11
1,27
Öz-yeterlilik algısı
6,66
100
59,46
19,91
10
100
81,73
13,63
Sonuç beklentisi algısı SS
T-ÇBDA; Türkçe çok boyutlu diyabet anketi; YYDD: yanlış yönlendirmeye dayalı
davranışlar min: minimum; maks: maksimum; ort: ortalama; SS: standart sapma;
*(n=160) YYDD yalnız yaşayanlar tarafından yanıtlanmadı
Veriler incelendiğinde örneklem grubundaki hastaların %46’sında total kolesterolün 200 mg/dL’nin üzerinde, %54’ünde HDL düzeyinin 50
mg/dL’nin altında, %71,5’inde LDL düzeyinin 110 mg/dL’nin üzerinde
ve %72,5’inde trigliserid düzeyinin 150 mg/dL’nin üzerinde olduğu
görüldü (Tablo 2).
Coşansu’nun (3) çalışmasında total kolesterol 188,29±43,33 mg/dL,
HDL 49,58±11,84 mg/dL ve trigliserid ise 155,59±79 mg/dL olarak
bulunmuş olup, çalışmamızda bulunan değerlerden daha düşük düzeydedir.
Metabolik kontrol değişkenleri incelendiğinde; total kolesterol,
BKİ, LDL, trigliserid ve bel çevresinin yüksek, HbA1c, BKİ, kan basıncı değerlerinin sınırda ve AKŞ, TKŞ, HDL seviyelerinin iyi durumda
olduğu belirlendi (Tablo 2). Literatürde daha önce yapılmış çalışmalara bakıldığında, diyabet hastalarının AKŞ, TKŞ, HbA1c değerlerinin yüksek değerlerde olduğu, kötü kontrol sınırlarına uyduğu
görülmüştür (17). Birçok çalışmada HbA1c değerinin %7’den yüksek olduğu, kan şekeri değerinin yüksek ve kötü kontrol sınırlarında bulunduğu görülmüştür (17-19). Bu sonuçlar metabolik kontrol
değişkenlerinin kötü olduğunu göstermekte ve diyabet yönetiminde daha fazla yardıma ihtiyaç duyulduğunun bir göstergesi olarak
kabul edilmektedir.
Engel algısı diyabetli hastanın günlük iş, sosyal ve eğlence aktivitelerinin diyabet nedeni ile ne kadar olumsuz etkilendiği algısıdır.
Çalışmada engel algısı 6 üzerinden 2,28±1,75 olarak ortalamanın
altında bulundu. Bu durum örneklem grubunun diyabeti engel olarak algılama düzeylerinin düşük olduğunu göstermektedir. Coşansu’nun (3) çalışmasında da hastaların engel algıları düşük düzeyde
bulunmuştur.
Ciddiyet algısı ise hastanın hastalığın ciddiyetini algılama durumudur. Kır (18) çalışmasında, hastaların büyük bir kısmının (%83,1) hastalığı ciddi olarak ifade ettiklerini, çok korktuklarını ve ölümcül bir
hastalık olarak algıladıklarını bildirmiştir. Gökdoğan ve Akıncı’nın (20)
araştırma verileri de paralel doğrultudadır. Çalışmada ciddiyet algısı
6 üzerinden 4,20±1,28 olarak bulundu (Tablo 3). Bu değer, Coşansu’nun (3) çalışmasında bulunan değerden daha düşüktür.
Destek algısı, hastanın çevresindeki kişilerin bireye sağladığı desteğin algılanmasıdır. Çalışmamızda örneklem grubunun desteklendiklerine yönelik algılarının iyi düzeyde olduğu görüldü (6 üzerinden
4,18±1,76) (Tablo 3).
YYDD algısı, diyabetlinin eşinin ya da onun için önemli olan bir başkasının, diyabetlinin hastalığını yönetmesinde onu desteklemek amacını taşıyan ancak diyabetliyi rahatsız eden, zorluk çıkaran ve destekleyici olmayan davranış biçiminin düzeyidir (21). Çalışmada YYDD algısı
puan ortalamasının 5,5 üzerinden 1,11±1,27 olduğu bulundu (Tablo
3). Coşansu (3) ise 0,44±0,94 olarak daha düşük bulmuştur.
Öz-yeterlilik algısı bireyin kendini hastalığı yönetmede yeterli hissedebilme algısıdır. Öz-yeterlilik algısı yüksek olan birey hastalığı daha
iyi kontrol altına alabilir ve komplikasyonları önleyebilir (22). Çalışmamızda öz-yeterlilik algısı ortalamanın hafifçe üzerinde bulunmakla
birlikte (59,46±19,91), Coşansu’nun (3) saptadığı öz-yeterlilik bulgusuna yakındır (61,24±20,70).
Sonuç beklentisi algısı yapılan davranış doğrultusunda beklenen
sonuca yönelik algıdır (22,23). Çalışmamızda sonuç beklentisi algısı
ortalamanın üzerinde (81,73±13,63) bulundu.
Sonuç olarak, çalışmamızda metabolik kontrol değişkenleri ile ölçek
alt boyutları arasındaki ilişki incelendiğinde değişik derecelerde ilişkiler saptandı. AKŞ, TKŞ, HbA1c, total kolesterol ve ölçek alt boyutları arasında zayıf düzeyde, engel ve ciddiyet algısı için pozitif yönde,
destek, öz-yeterlilik ve sonuç beklentisi algısı için negatif yönde bir
ilişki belirlendi (Tablo 4). Coşansu’nun (3) çalışmasında da, HbA1c
düzeyi azaldıkça öz-yeterlilik algısının arttığı görülmüştür. Engel ve
ciddiyet algısının azalması, destek, öz-yeterlilik ve sonuç beklentisi algısının artması ile metabolik kontrol değişkenleri, özellikle AKŞ,
TKŞ, HbA1c, total kolesterol değerlerinin, hedef düzeye ulaşabileceği
düşünülmektedir.
Örneklem grubunun engel algısı arttıkça AKŞ, TKŞ, HbA1c, total kolesterol, trigliserid, LDL, mikroalbuminüri, BKİ, sistolik kan basıncı, diyastolik kan basıncı değerleri artmaktadır (Tablo 4). Bu durum birey
hastalığını engel olarak algıladığında yeterli öz-bakım davranışlarını
yapmadığını düşündürmektedir. Hastaların diyabet izlem engelleri
arttıkça total kolesterol ve BKİ azalmakta ve egzersiz engelleri arttıkça
LDL kolesterol ve BKİ artmakta, HDL kolesterol düzeyleri azalmaktadır. Literatür bu bulguyu desteklemektedir (3, 11).
Kara ve Çınar’ın (11) yaptıkları çalışmada, hastaların bakımlarına verdikleri önem arttıkça AKŞ, HbA1c, total kolesterol, trigliserid, HDL
kolesterol, LDL kolesterol, BKİ, sistolik ve diyastolik kan basınçlarının
azaldığı belirlenmiştir. Ayrıca, öz-bakıma gösterdikleri uyum arttıkça
açlık kan şekeri, HbA1c, LDL kolesterol, BKİ, sistolik ve diyastolik kan
basınçlarının azaldığı bulgusuna ulaşılmıştır.
Ünsal ve Kızılcı’nın (19) 500 diyabetli birey üzerinde diyabetli bireylerin
bilgi düzeyi, öz-bakım gücü ve HbA1c düzeyleri arasındaki ilişkiyi inceledikleri çalışmada, HbA1c değeri ile öz-bakım gücü arasında negatif
yönde istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki görülmüştür. Yapılan birçok
çalışmada öz-bakım ile açlık kan şekeri arasında önemli bir ilişki olduğu,
açlık kan şekeri yüksek olan hastaların öz-bakım davranışlarının yetersiz
ve uyumlarının kötü olduğu saptanmıştır (4, 11, 14, 33).
Ciddiyet algısının metabolik kontrol değişkenleri ile karşılaştırılmasında elde edilen bulgular engel algısı ile paralel seyretmektedir
(Tablo 4). Bireyin hastalığı ciddi olarak algılamasında komplikasyonlarının fazla ve kötü seyirli olmasının etken olduğu ve bu yönüyle
hastada endişe ve strese neden olabileceği, hastanın komplikasyonlar açısından bilgilendirilmesinin yaralı olacağı düşünülmektedir.
5
Orhan ve Gülseven Karabacak. Diyabette Metabolik Kontrol
Clin Exp Health Sci 2016; 6(1): 1-8
Tablo 4. T-ÇBDA alt boyutları puan ortalamaları ile metabolik kontrol değişkenlerinin ilişkisi (n=200)
Engel
Ciddiyet
Destek
YYDD
Öz-yeterlik
Sonuç beklentisi
algısı algısı
algısıalgısı
algısıalgısı
Metabolik kontrol
değişkenleri r p r pr prprprp
AKŞ
0,330,0000,140,043
-0,170,0180,480,548-0,180,009-0,210,003
TKŞ 0,360,0000,190,008
-0,230,0010,090,279-0,260,000-0,280,000
HbA1c 0,300,0000,290,000
-0,230,0010,140,090-0,380,000-0,280,000
Total kolesterol 0,310,0000,230,001
-0,150,0440,590,457-0,250,000-0,160,023
HDL
-0,110,123-0,140,0410,16 0,020-0,030,6920,270,000 0,110,136
LDL 0,170,0200,080,288
-0,130,0590,080,312-0,250,000-0,220,002
Trigliserid 0,260,0000,260,000
-0,120,0860,200,013-0,320,000-0,340,000
Mikroalbuminuri 0,150,0420,210,003
-0,150,0380,110,189-0,390,000-0,420,000
BKİ
0,290,0000,220,002
-0,200,0040,570,471-0,310,000-0,250,000
Bel çevresi
0,110,1290,090,1850,470,5100,020,831-0,110,113-0,070,314
Sistolik kan basıncı 0,52
0,000
0,30
0,000
-0,36
0,000
0,76
0,342
-0,38
0,000
-0,30
0,000
Diyastolik kan basıncı
0,490,0000,260,000
-0,300,0000,070,367-0,270,000-0,260,000
T-ÇBDA; Türkçe çok boyutlu diyabet anketi; YYDD: yanlış yönlendirmeye dayalı davranışlar; AKŞ: açlık kan şekeri; TKŞ: tokluk kan şekeri; BKİ: beden kitle indeksi; HbA1c:
Hemoglobin A1C; HDL: High density lipoprotein; LDL: low density lipoprotein; r: Spearman korelasyon analizi
Coşansu’nun (3) çalışmasında ciddiyet algısı puanının ortalamanın
üzerinde olduğu görülmüştür; ancak, ciddiyet algısı puanı ile HbA1c
arasında anlamlı bir ilişki bulunmamıştır. Gökdoğan ve Akıncı’nın (20)
diyabetlilerin sağlık ve hastalıklarını algılamaları ve uygulamaları konulu çalışmalarında diyabetlilerin hastalığı ciddi olarak algılamalarına
karşın önerileri az uyguladıkları, bunun da kan profilini etkileyeceği
sonucuna varılmıştır.
Hastaların destek algısı arttıkça AKŞ, TKŞ, HbA1c, total kolesterol, mikroalbuminüri, BKİ, kan basıncı değerleri azalmaktadır (Tablo 4). Bireye
yeterli destek sağlandığında öz-bakım davranışlarını istenilen düzeyde
yapacağı ve HbA1c başta olmak üzere metabolik kontrol değişkenlerini olumlu yönde etkileyeceği düşünülmektedir. Yapılan bir çalışmada
kendi bakımlarında diğer insanlardan gereğinden fazla destek alan
hastaların hedef açlık kan şekeri ve trigliserid seviyelerini sürdürmede
yetersiz oldukları görülmektedir (34). Kara ve Çınar’ın (11) diyabet bakım profili ile metabolik kontrol değişkenleri arasındaki ilişkiyi incelendikleri çalışmalarında benzer şekilde hastaların destek tutumları arttıkça kan şekeri ve trigliserid düzeylerinin de artmış olduğu gözlenmiştir.
Tang ve ark.’nın (35) yapmış oldukları çalışmada sosyal desteğin öz-bakım davranışlarını ve bireyin yaşam kalitesini pozitif yönde etkilediği
ifade edilmektedir. Whittemore ve ark. (36) ile Trief ve ark.’nın (37) çalışmalarında ise sosyal desteğin özellikle diyet ile ilişkisi incelenmiş ve
birbirlerini pozitif yönde destekledikleri sonucuna varılmıştır.
6
Yanlış yönlendirmeye dayalı davranışlar algısı, diyabetlinin eşinin ya
da onun için önemli olan bir başkasının diyabetlinin hastalığını yönetmesinde onu desteklemek amacını taşıyan ancak diyabetliyi rahatsız eden, zorluk çıkaran destekleyici olmayan davranış biçiminin
algılanmasıdır (21). Çalışmamızda YYDD yalnızca trigliserid değeri
ile pozitif yönde anlamlı ilişki göstermektedir (Tablo 4). Coşansu (3)
çalışmasında metabolik kontrol değişkenleri ile YYDD algısı arasında
anlamlı bir ilişki görülmediğini belirtmiştir ve Türkiye’de Coşansu dı-
şında YYDD ile metabolik kontrol değişkenleri arasındaki ilişkiyi inceleyen başka bir çalışmaya rastlanmamıştır.
Sağlık inanç modeline göre öz-yeterlilik bireyin istenilen sonuca ulaşmak için gereken eylemleri yapabilme yeteneğine olan inancıdır (38).
Örneklem grubunun öz-yeterlilik algısı arttıkça HDL değerinin arttığı ve diğer metabolik kontrol değişkenlerinin değerlerinin azaldığı
saptandı (Tablo 4). Yapılan araştırmalarda yüksek öz-yeterlilik algısına
sahip hastaların olumlu sağlık davranışı yapabildiği ve bu davranışları
sürdürebildiği belirtilmiştir (39, 40). Ayrıca literatürde diyabet yönetiminde öz-yeterlilik algısı yüksek olan hastaların, diyabet tedavisi
için gerekli olan aktiviteleri (düzenli beslenme, egzersiz, kan şekeri
ölçümü) bildiği ve bunları kendi yaşam tarzına uygun düzenleyebildiği, hastalığı kontrol edebildiği belirtilmiştir (41, 42). Bu doğrultuda
hastaların kendi güçlerinin farkına varmaları ve desteklenmeleri konusunda öz-yeterliliğin incelenmesi ve sonuçların metabolik kontrolü sağlamada etkinliğinin değerlendirilmesinin önemli olduğu düşünülmektedir.
Sonuç beklentisi algısı bireyin yapacağı belirli davranışların belirli sonuçlar doğuracağına yönelik algılarıdır. Birey diyabeti kontrol etmede yapılması gereken davranışlarını (öz-bakım davranışları) yaptığı
taktirde pozitif yönde sonuçlanacağını düşünmektedir (22, 23). Nitekim çalışmada T-ÇBDA ile HDL ve bel çevresi dışındaki tüm metabolik
kontrol değişkenleri arasında negatif korelasyonlar bulundu (Tablo 4).
Coşansu’nun (3) çalışmasında sonuç beklentisi algısının, öz-bakım
davranışlarını öz-yeterlilik üzerinden etkilediğini ve metabolik kontrolü dolaylı olarak etkileyeceğini savunduğu görülmüştür. Talbot ve
ark. (5) çalışmasında ise sonuç beklentisi algısı ile metabolik kontrol
değişkenleri arasında ilişki olmadığı belirtilmiştir.
Araştırmanın Sınırlılıkları
Bu çalışma sadece İstanbul ilindeki bir kamu hastanesine başvuran
diyabetli bireyler ile yapıldığı için tüm diyabetli bireylere genellene­
Clin Exp Health Sci 2016; 6(1): 1-8
mez. Çalışmanın kesitsel olarak yapılmış olması da araştırmanın sınır­
lılıklarındandır.
Orhan ve Gülseven Karabacak. Diyabette Metabolik Kontrol
6.
7.
SONUÇ
Çok Boyutlu Diyabet Anketi’nin engel ve ciddiyet algısı ile metabolik
kontrol değişkenleri arasında pozitif; destek, öz-yeterlilik ve sonuç
beklentisi algısı ile metabolik kontrol değişkenleri arasında ise negatif
korelasyonlar saptandı. Araştırmanın bulguları doğrultusunda bilişsel
sosyal faktörler ile metabolik kontrol değişkenleri arasında anlamlı ilişki
bulunduğu sonucuna varıldı. Ciddiyet, engel ve YYDD algılarının bireyi
negatif yönde etkilediği için bu algıların önlenmesi, hasta ve ailesine
buna yönelik eğitim ve danışmanlığın sağlanması; destek, öz-yeterlilik
ve sonuç beklentisi algılarının arttığı durumlarda hastalığın seyrinin
olumlu yönde etkilendiği ve metabolik kontrol değişkenlerinin hedef
düzeye ulaşabileceği için bu algılarla ilgili farkındalığının arttırılması,
hastanın ve ailesinin desteklenmesi sağlanmalıdır.
8.
9.
10.
11.
12.
Etik Komite Onayı: Bu çalışma için etik komite onayı Gülhane Askeri Tıp Akademisi Haydarpaşa Eğitim Hastanesi Etik Kurulu’ndan alınmıştır (9.08.2011).
Hasta Onamı: Yazılı hasta onamı bu çalışmaya katılan hastalardan alınmıştır.
13.
Hakem Değerlendirmesi: Dış Bağımsız.
Yazar Katkıları: Fikir - B.O., B.G.K.; Tasarım - B.O.; Denetleme - B.G.K.; Kaynaklar - B.O.; Malzemeler - B.O.; Veri Toplanması ve/veya işlemesi - B.O.; Analiz ve/
veya Yorum B.O., B.G.K.; Literatür taraması - B.O.; Yazıyı Yazan - B.O.; Eleştirel
İnceleme - B.O., B.G.K.
Çıkar Çatışması: Yazarlar çıkar çatışması bildirmemişlerdir.
Finansal Destek: Yazarlar bu çalışma için finansal destek almadıklarını beyan
etmişlerdir.
Ethics Committee Approval: Ethics committee approval was received for
this study from the ethics committee of Gülhane Military Medical Academy
Haydarpaşa Education Hospital Ethics Committee (9.08.2011).
Informed Consent: Written informed consent was obtained from patients
who participated in this study.
Peer-review: Externally peer-reviewed.
Author contributions: Concept - B.O., B.G.K.; Design - B.O.; Supervision B.G.K.; Resource - B.O.; Materials - B.O.; Data Collection &/or Processing - B.O.;
Analysis&/or Interpretation - B.O., B.G.K.; Literature Search - B.O.; Writing - B.O.;
Critical Reviews - B.O., B.G.K.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
Conflict of Interest: No conflict of interest was declared by the authors.
Financial Disclosure: The authors declared that this study has received no
financial support.
21.
22.
KAYNAKLAR
1. Who.int [Internet]. Available in: http://www.who.int/topics/diabetes_
mellitus/en/. World Health Organization (WHO), 2015.
2. Ersoy C, Tuncel E, Özdemir B, Ertürk E. İnsülin kullanan Tip 2 Diabetes Mellituslu hastalarda diyabet eğitimi ve metabolik kontrol. Uludağ
Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi 2006; 3: 43-7.
3. Coşansu G. Tip 2 diyabetlilerde öz-bakım aktiviteleri ve diyabete ilişkin
bilişsel-sosyal faktörler: İstanbul Üniversitesi, 2009.
4. Çıtıl R, Günay O, Günay O, Öztürk Y. Kayseri il merkezinde bir sağlık ocağına başvuran diyabetik hastalarda metabolik kontrol durumu ve eşlik
eden faktöler. Erciyes Tıp Dergisi 2010; 32: 111-22.
5. Talbot F, Nouwen A, Gingras J, Gosselin M, Audet J. The assessment of
diabetes related cognitive and social factors: the Multidimensional Diabetes Questionnaire. J Behav Med 1997; 20: 291-312. [CrossRef]
23.
24.
25.
26.
27.
Bandura A. Social cognitive theory: An agentic perspective. Annual Rev
of Psychol 2001; 52: 1-26. [CrossRef]
Talaz A. Diyabetik ayak gelişen ve gelişmeyen hastalarda kan şekeri kontrolünün ve psikososyal uyumun değerlendirilmesi: Marmara Üniversitesi, 2007.
Gulseren L, Hekimsoy Z, Gulseren S, Bodur Z, Kultur S. Diyabetes Mellituslu hastalarda depresyon, anksiyete, yasam kalitesi, yetiyitimi. Turk
Psikiyatri Dergsi 2001; 12: 89-98.
Karlsen B, Idsoe T, Dirdal I, Hanestad BR, Bru E. Effects of a group-based
counselling programme on diabetes-related stress, coping, psychological well-being and metabolic control in adults with type 1 or type 2 diabetes. Patient Educ Couns 2004; 53: 299-308. [CrossRef]
Stephane P, Farrel PD, Anthony A, Hains PD, Hobart D. The impact cognitive distortions, stres and adherence on metabolic control in youths with
Type 1 Diabetes. Journal of Adolecent Health 2004; 34: 461-7. [CrossRef]
Kara K, Çınar S. Diyabet bakım profili ile metabolik kontrol değişkenleri
arasındaki ilişki. Kafkas Tıp Bilimleri Dergisi 2011; 1: 57-63.
Karaboğa EZ. 60. Yıl ve Binevler Sağlık Ocağına başvuran diyabetli
hastaların diyabet ve diyabetik ayak hakkında bildikleri ve uyguladıkları
davranışların belirlenmesi. G.Ü. Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans
Tezi. 2012.
Demir H, Aydın H. Diyabetli bireylerde eğitimin ve kan şekeri ölçüm
sıklığının glisemik kontrol üzerine etkileri. 45. Ulusal Diyabet Kongresi
poster sunumu, s.261.
Aydın H, Deyneli O, Yavuz D, Tarçın Ö, Akalın S. Tip 2 diyabetik hastalarda
kendi kendine kan glikoz izlem sıklığı glisemik kontrolü etkiler mi?. Marmara Medical Journal 2005; 18: 13-6.
Naheed T, Khan A, Masood G, Yunus BB, Chaudry MA. Dyslipedemias in
type II diabetes mellitus patients in a teaching hospital of Lahore, Pakistan. Pak J Sci 19: 2836.
Karatoprak K, Uysal S, Akkılık ZS, Ercan M, Yılmaz FM. Diyabette glisemik kontrolün serum biyokimyasal parametreleri ile ilişkisi. Abant Med
J 2012; 1: 51-4. [CrossRef]
Özcan Ş. Diyabetli hastalarda hastalığa uyumu etkileyen faktörlerin
değerlendirilmesi. İ.Ü. Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Doktora tezi. 1999.
Kır E. Diyabetli hastaların sağlık inanç bakımlarına olan etkilerinin incelenmesi. İ.B.Ü. Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi. 2003.
Ünsal E, Kızılcı S. Diyabetli bireylerin bilgi düzeyi öz-bakım gücü ve hba1c
düzeyi arasındaki ilişki. Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksek Okulu
Dergisi, 2009; 2. [Elektornik Dergi], http://www.deu.edu.tr/UploadedFiles/Birimler/18277/16-26.
Gökdoğan F, Akıncı F. Bolu’da yaşayan diyabetlilerin sağlık ve hastalıklarını
algılamaları ile uygulamaları. Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2001; 5: 10-7.
Yildirim F, Ilhan IO. The validity and reliability of the general self-efficacy
scale-Turkish form. Turk Psikiyatri Derg 2010; 21: 301-8.
Pınar G, Öksüz E, Beder A, Elbaş NÖ. Testis kanseri taramalarında Champion’un sağlık inanç modeli ölçeğinin Türkçe uyarlamasının güvenirlik ve
geçerliliği. Tıp Araştırma Dergisi 2011; 9: 89-96.
Bayram D. Tip II Diyabetli Hastalarda Uyku Kalitesi ve Yorgunluk Düzeyinin Yaşam Kalitesi Üzerine Etkisi. İ.B.Ü. Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yüksek
Lisans Tezi. 2010.
Grubbs LM, Tabano M. Use of sunscreen in health care professionals: The
health belief model. Cancer Nurs 2000; 23: 164-7. [CrossRef]
Bernal H, Woolley S, Schensul JJ, Dickinson JK. Correlates of self-efficacy
in diabetes self-care among hispanic adults with diabetes. Diabetes Educ
2000; 26: 673-80. [CrossRef]
Işık U. HbA1c düzeyinin diyabetes mellitus tanısındaki yeri, mevcut kriterleri ile karşılaştırılması. K.Ü İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Uzmanlık Tezi.
2011.
Aytekin B. Demir eksikliği olan tip 2 diyabetik hastalarda Hemoglobin
A1c. U.Ü. Tıp Fakültesi Aile Hekimliği Anabilim Dalı, Uzmanlık Tezi. 2011.
7
Orhan ve Gülseven Karabacak. Diyabette Metabolik Kontrol
28. Riccardi G, Giacco R, Parillo M. Lifestyle modification to prevent type 2
diabetes. Int. Congress Series 2003; 1253: 231-6. [CrossRef]
29. Gözüm A, Aydın I. Validation evidence for Turkish adaptation of Champion’s health belief model scales. Canser Nurs 2004; 27: 491-8.
30. Sousa VD, Zausznievski JA, Musil CM, Price PJ, Davis SA. Relationships
amaong self-care agency, self efficacy, self care and glicemic control. Res
Theory Nurs Pract 2005; 19: 217-30. [CrossRef]
31. Yüksel S. Tip 1 ve Tip 2 diyabetik hastaların uyku kalitesi, anksiyete, depresyon ve yaşam kalitesinin değerlendirilmesi. A.K.Ü. Sağlık Bilimleri
Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi. 2007.
32. Karamahmut S. Tip 2 diyabetli hastalarda kişilik yapısının glisemik kontrole etkisi. M.Ü. Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi. 2009.
33. Tuhan H. Tip 2 diyabetes mellituslu hastalarada tedavi şekline ve hastalık
süresine göre depresyon ve anksiyete. T.C. Sağlık Bakanlığı Taksim Eğitim ve
Araştırma Hastanesi Aile Hekimliği Kordinatörlüğü, Uzmanlık Tezi. 2007.
34. Fitzgerald JT, Davis WK, Connell CM, Hess GE, Funnell MM, Hiss RG. Development and validation of the diabetes care profile. Eval Health Prof 1996;
19: 208-30. [CrossRef]
35. Tang TS, Brown MB, Funnell MM, Anderson RM. Social support, quality of
life, ve self-care behaviors among African Americans with type 2 diabetes. Diabetes Educ 2008; 34: 266-76. [CrossRef]
8
Clin Exp Health Sci 2016; 6(1): 1-8
36. Whittemore R, D’Eramo Melkus G, Grey M.Metabolic control, self management and psychosocial adjustment in women with type 2 diabetes. J
Clin Nurs 2005; 14: 195-203. [CrossRef]
37. Trief PM, Ploutz-Snyder R, Britton KD, Weinstock RS. The relationship between marital quality and adherence to the diabetes care regimen. Ann
Behav Med 2004; 27: 148-54. [CrossRef]
38. Çenesiz E, Atak N. Türkiye’de sağlık inanç modeli ile yapılmış araştırmaların değerlendirilmesi. Koruyucu Hekimlik Bülteni 2007; 6: 427-34.
39. Gleeson–Kreig JM. Effects on self efficacy and behavior in people with
type 2 diabetes: self monitoring of physical activity. Diabetes Educ 2006;
32: 66-77. [CrossRef]
40. Johnson EB. Comparison of young and young old adults on general self
– efficacy and perceived self –efficacy in health behaviors. a dissertation
presented in partial fulfillment of the requirements for the degree doctor of philosophy. Capilla University, 2006.
41. Usta Ö. Tip 2 diyabetes mellituslu hastaların kendine bakımlarındaki
öz-yeterlilikleri ve öz-yeterlilikleri etkileyen faktörlerin incelenmesi, E.Ü.
Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi. 2001.
42. Calabretta N. Consumer–driven, patient centered health care in the age
of electronic ınformation. J Med Libr Assoc 2002; 90: 32-7.