Yıl: 2, Sayı: 2, Mart 2015, s. 85-99 Muzaffer DENİZ1

advertisement
Yıl: 2, Sayı: 2, Mart 2015, s. 85-99
Muzaffer DENİZ1
HİTLER DÖNEMİ TÜRK-ALMAN ANLAŞMALARI
Özet
Alman Devlet başkanı, daha doğrusu Führeri/Şefi/Önderi Adolf Hitler, 1933-1945
yılları arasında Almanya’nın kaderine hâkim olur. Bu dönemdeki Alman dış politikası
uluslararası yapının, sınırların ve egemenlik alanlarının değişmesini talep etmektedir. Almanya
revizyonist politika izler.
Türkiye ile olan ilişkilerinde ise kendi tarafında yer almasını bu olmazsa da tarafsız
kalmasını talep eder biçimdedir. Özellikle II. Dünya Savaşı boyunca Almanya’ya meyilli bir
tarafsızlık politikası Almanya için yeterli olur. Dış politikada da daha çok ekonomik ilişkiler
öne çıkar. Bu durum iki taraf arasında yapılan antlaşmalarda da kendini gösterir. Akdedilen
anlaşmaların yüzde doksanından fazlası ekonomik ilişkileri düzenler. Bu durum Almanya’nın
Türkiye’ye bakışını en iyi yansıtan etken olarak ortaya çıkmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Almanya, Hitler, Dış politika, Türkiye, Antlaşmalar
TURKISH GERMAN AFREEMENTS DURING HİTLER ERA
Abstact
German president, in other wordss führer, leader, was in power in Germany between
1933-1945. Hitler era of Germany had influenced the whole World. Hitler era forced the
change international power sturcture. Germany followed revisionist politics.
In terms of Turkish relations, Germany asked from Turkey to support germany or at
least to be independent. During World War II, Germany enjoyed because of the Turkish poltics
of supporting Germany time to time. Relations of Germany and Turkey were heavly economic.
These economic relations could be seen in trade agreements. More than 90 percent of the all
agrements were economic. This situation reflected the Turkish German relations better.
Key Words: Germany, Hitler, Foreign relations, Turkey, Agreements
1
Yrd. Doç. Dr., Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi, mdeniz@yyu.edu.tr
Muzaffer DENİZ
Giriş:
Hitler dönemi Alman Dışişleri Bakanlığı Arşivlerinde inceleme yapan bir araştırmacı
kendisinin yanlış bir yere geldiği kanısına kapılabilir. Kendini Ekonomi Bakanlığı, Ticaret
Bakanlığı arşivinde sanabilir. Çünkü arşiv belgelerinin büyük kısmı ticari ve ekonomik konuları
içermektedir. Bu durum o dönem Almanya-Türkiye ilişkilerinin eksenini de gözler önüne
sermektedir. Bu olguyu göstermek için de Hitler döneminde Türkiye ile Almanya arasında
yapılan anlaşmaların tümü -onlarca protokol, mektup teatileri ve notaların dışında- bu makalede
yer almaktadır.
Yukarıda değinilen olgu aynı zamanda aşağıdaki soruların cevaplarını da içinde
barındırmaktadır: Hitlerin neredeyse bütün Avrupa’yı işgal etmesine karşın Türkiye’yi neden
işgal etmez? O dönemin önemli güçlerinden ve işgal edilecek uçsuz bucaksız devasa
coğrafyasına karşın Sovyetlere bile saldıran Hitler, neden Türkiye’ye saldırmaz? Türkiye
üzerinden -çok ihtiyaç duyduğu- Musul petrollerine neden ulaşmak istemez. Ya da Sovyetleri
güneyden de kuşatıp bir an önce teslim olmasını sağlamak için neden Türkiye’ye girmez.
İşte bu soruların cevabı da bu makalenin konuları arasında yer alır. Gerçi yukarıdaki
paragrafta öz olarak cevabın bir kısmı peşinen verilir. Almanya Türkiye’yi ticari partner olarak
değerlendirme eğilimindedir. Bu eğilimini zaman zaman inişli çıkışlı ilişkilere rağmen dönem
boyunca korur.
Burada şu soru da akla gelebilir. Hitler döneminden önce iki ülke arasında ticari ilişkiler
yok mu idi, ya da çok düşük düzeylerde mi idi? Sorunun cevabı kısmen evet biçimindedir.
Hitler öncesi dönemde mevcut ekonomik ilişkilerde Almanya yerine daha çok İngiltere’nin
ağırlığı öne çıkmaktadır. Uzun yıllar Türkiye’nin dış ticaretinde Almanya’nın payı yüzde onlar
civarında seyretmiştir.2
Bu noktada Türkiye-Almanya ilişkilerinin tarihi seyrine göz atmak gerekir. Türk Alman
ilişkileri 30 Ekim 1918 tarihinde imzalanan Mondros Ateşkes Anlaşmaları hükümleri gereği
kesilmişti.3 Buna göre Türkiye’deki Alman misyon şefliği, yani Alman büyükelçiliği ve
konsolosluklar kapatılmıştı. Aynı şekilde Osmanlı Devleti’nin büyükelçiliği de kapatılmış ve
büyükelçi ülkeye geri dönmüştür. Bu hükümler Mondros Ateşkes Antlaşmasında yer aldığı gibi
aynı şekilde Almanya’nın İtilaf devletleri ile yaptığı Versailles Antlaşması’nda da yer almıştır.
Versailles Antlaşması’na göre de Almanya Osmanlı Devleti ile her türlü ilişkisini kesmek
zorunda kalmıştır.
Bunun dışında Türkiye’de bulunan ve sayıları 10.000’i bulan Alman askerleri ülkeyi
terk etmek zorunda kalmıştır. Bunların ülkelerine dönmeleri 1919 yılı ortalarını bulmuştur.
Böylece uzun bir süre Türk-Alman ilişkileri donmuş vaziyettedir. Bunda hem Versailles
ve Mondros anlaşmalarının dayattığı hükümler etkili olmuş hem de her iki ülke de kendi iç
sorunları ile boğuşmak zorunda kamışlardır. Dışarı ile temasları sınırlı kalmıştır. Almanya
ekonomik sorunlar altında ezilmektedir. Hem savaşın bıraktığı ekonomik yıkım hem savaş
Cemil Koçak, Türk-Alman İlişkileri 1923-1939, ttk yayınları Ankara 1991, s. 89, 90.
Ali Fuat Türkgeldi, Moudros [Mondros] ve Mudanya Mütarekelerinin Tarihi, Türk Devrim Tarihi
Enstitüsü, Ankara 1948, s. 73.
2
3
SOBİDER
Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 2, Mart 2015, s. 85-99
86
Hitler Dönemi Türk-Alman Anlaşmaları
tazminatları ile boğuşmaktadır. Türkiye ise işgale uğramış ve işgali bertaraf etmek için ulusal
bir kurtuluş savaşı vermektedir.
Durumun yavaş yavaş normalleşmeye başlaması ile birlikte iki ülke arasında ilişkiler de
yeniden kurulur. İlk ilişkiler altı yıllık bir kesintiden sonra 1924 yılında başlar. 1924 yılında iki
ülke arasında dostluk anlaşması yapılır. Bu istek iki taraftan da gelir. Arkasından da misyon
şeflikleri kurulur. İlk Alman büyükelçisi de bu yılda Türkiye’de göreve başlar.
Bu arada ticari ilişkiler de başlar ve ticareti düzenleyen ikili anlaşmalar yapılır. Her ne
kadar ticari ilişkiler başlasa da ticaret hacmi Osmanlı dönemindeki büyüklüğe ulaşamaz.
1930’lu yıllara kadar Türkiye’nin dış ticaretinde Almanya’nın payı -yukarıda da söylendiği
üzere-yüzde onlar civarında kalır.
Adolf Hitler’in iktidarını sağlamlaştırmasından, içeride düzenlemelerini bitirdikten
sonraki devrede Türk Alman ticaret hacminin arttığı gözlenmektedir. Dönem boyunca
Almanya’nın Türk dış ticaretindeki payı yüzde ellilerde seyreder.
Almanya, ticaret anlaşmaları ve ekonomik ilişkileri ile Türkiye üzerinde hegemonya
kurmaya çalışır ve bu hegemonyanın siyasi sonuçları olacağını da hesap eder. Almanya’nın bu
beklentisi Berlin’de Haziran 1938’de devam eden Türk-Alman ticaret görüşmeleri döneminde
Alman Dışişleri Bakanlığı Ekonomi Politikası Dairesi’nin bir memorandumunda şu sözlerle
ifade edilir:4
“Ekonomik sonuçlarından başka, görüşmeler siyasi bir önem de taşımaktadır… Bizim
Türkiye’nin dış ticaretindeki hissemiz halen yüzde 40-50 oranında olduğuna göre, Türkiye ile
Almanya’nın ticareti artırıldığı takdirde Türkiye iktisadi bakımdan Almanya’ya gittikçe daha
fazla tâbi olacaktır… Türkiye’yi iktisadi bakımdan Almanya’ya daha fazla bağlamak ve bu
devlet üzerindeki nüfuzumuzu artırmak mümkündür.”
Türkiye bir taraftan bu bağımlılıktan kurtulmak ister bir taraftan da ürünlerine daha iyi
pazar/fiyat bulamadığı ve kârlı olduğu için sürdürmek zorunda kalır. Çünkü Türkiye bilmektedir
ki ekonomik hegemonyanın sonuçları da olacaktır ve ekonomik hegemonyasının kendiler lehine
siyasal sonuçları olacağını ummaktadır. Almanya ise Türkiye’nin ekonomik olarak daha çok
kendisine bağlanması politikasını güder. Bu politikaları uygulamasında bir dönem Almanya’da
başbakanlık görevinde de bulunan usta politikacı Franz von Papen’i Türkiye’ye elçi olarak
atanmasının da etkisi vardır.5
1. Almanya ile Yapılan Anlaşmaların niteliği
Daha önce de belirtildiği üzere anlaşmaların, hatta ilişkilerin ana konusunu ekonomi
oluşturmaktadır. Buradan siyasal, hukuksal ve iki ülke arasındaki ilişkileri düzenleyen
anlaşmalar yapılmadı anlamı da çıkarılmamalıdır. Ancak ağırlıklı olarak anlaşmalar ticari
anlaşmalardır.
Ramazan Çalık, “Türk-Alman İlişkileri (1923-1945)”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s.
818-819.
5
Nurettin Gülmez-Ersin Demirci, “von Papen’in Türkiye Büyükelçiliği”, Çağdaş Türkiye Tarihi
Araştırmaları Dergisi, XIII/27, 2013 Güz, s. 226.
4
SOBİDER
Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 2, Mart 2015, s. 85-99
87
Muzaffer DENİZ
Almanya’nın Türkiye’ye bakışı şöyledir: Ordusu ve Alman sanayi ve ekonomisi için
Türkiye, ürünlerin alınacağı pazardır. Hammadde sağlayacağı bir ülkedir. Gıda ve ihtiyaç
maddeleri, askerlerin beslenmesi, pamuk, yün, madenler konusunda Türkiye’ye ihtiyaç
duymaktadır. Türkiye’den alınan ürünler büyük ölçüde hammadde biçimindedir. Katma değeri
düşük ürünlerdir. Örneğin pamuklu ürünlerden daha çok pamuk, yünlü ürünlerden ziyade ham
yün almaktadır.
Özellikle sanayisi ve savaş sanayisi için vazgeçilmez bir maden olan krom
Türkiye’dedir. Türkiye’nin stratejik ürünlerindendir. Dünya krom üretiminde Türkiye önde
gelen ülkelerdendir. Savaş döneminde ise Almanya’nın krom madenini bulabileceği neredeyse
yegâne ülke Türkiye’dir.
Diğer taraftan Türkiye, Alman sanayi ürünleri için bir pazardır. Bu pazara da aşama
aşama egemen olmuştur. Türk dış ticaretinin yarısından fazlası Almanya ile yapılmaktadır.
Dahası dışalımının yarısını Almanya’dan sağlamaktadır. Bu alışveriş Almanya için aynı
zamanda kârlıdır. Türkiye’de bu alışverişte kârlıdır. Ürünlerine bu savaş döneminde Pazar
bulabilmiş ve böylece bu tehlikeli ortamda özellikle savunma sanayisi için malzeme
alabilmiştir.6
Almanya ile yapılan ticaretin bir özelliği de döviz sıkıntısı çeken iki ülke için de
avantajlı olan kliring/takas yöntemidir. Almanya’dan alınan malların bedeli dövizle ödenmek
yerine mal ile ödenmektedir. Türkiye’nin de çıkarına olan bir ticaret yürütülmektedir.
Anlaşmaların ve ticari ilişkilerin bir diğer boyutu ise Alman kredileridir. Almanya nakit
parası/dövizi olmayan Türkiye’ye krediler açar. Hatta aldığı en büyük kredinin miktarı 150
milyon marktır. Gerçi Türkiye bu krediyi, yine Alman malları almak için kullanmak
durumundadır.
Anlaşmalarda dikkat çeken bir noktada güçlü bir ülkenin zayıf bir ülke ile yaptığı
anlaşmalar niteliğinde değildir. Her ne kadar Almanya o dönemde dünyanın en zengin ve güçlü
devletlerinden biri olsa da yapılan anlaşmaların niteliğine bakınca iki eşit ülke arasında yapılan
anlaşmalardır.
Yapılması planlanan bazı anlaşmalarda pürüzler çıktığı da görülmektedir. Özellikle iki
noktada bu pürüzler, gerginlikler kendini gösterir. Birincisi Türkiye’nin mihver devletlere, yani
İngiltere, Fransa ve ABD’ye yakın ilişkilerini geliştirdiği, onlarla ittifak anlaşmaları yaptığı ve
bu yönde duyumlar aldığı dönemlerde kendini hissettirir. İkinci olarak Alman ordusunun da
kullandığı modern ve ağır silahların satışında Almanya ya satış yapmama ya da ağırdan alma
yönünde tavır geliştirir. Bu silahların kendine karşı da kullanılabileceği endişesi taşımaktadır.
Çünkü Türkiye Almanya’nın savaş halinde olduğu İngiltere ve Fransa ile bir ittifak anlaşması
yapmıştır.7
Alman Dışişleri Bakanlığı Arşivi, Akten zur deutschen Auswärtigen Politik 1918-1945, Serie D: 19371945, Band: VII, die Krigsjahre, erster Band: 4 September bis 18 März 1940, Nr. 390: 27 Kasım 1939
taih ve 522 sayılı Ankara Büyükelçiliği’nden Alman Dışişleri Bakanlığı’na gönderilen telgraf.
7
Alman Dışişleri Bakanlığı Arşivi, Akten zur deutschen Auwärtigen Politik 1918-1945, Serie D: 19371945, Band: VII, die Krigsjahre, erster Band: 4 September bis 18 März 1940, Nr. 69: 14 Eylül 1939
6
SOBİDER
Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 2, Mart 2015, s. 85-99
88
Hitler Dönemi Türk-Alman Anlaşmaları
Değinilmesi gereken diğer bir olgu Almanya ile yapılan ticari anlaşmaların ve bu
anlaşmaların getirdiği ekonomik rahatlığın Türk ekonomisine kattığı değerdir. Türkiye savaş
yıllarının bunalımını Almanya ile yaptığı anlaşmaların getirileri ile atlatmıştır. Almanya’ya
sattığı fiyattan diğer ülkelere bazı ürünlerini satamazdı. Ayrıca Almanya’nın sunduğu bu
imkânları örneğin İngiltere müttefik olmasına karşın sunmamıştır. Türk mallarına büyük bir
pazar olamamıştır. Bu durum da Türkiye ve Almanya’yı birbirine yaklaştıran etkenlerin başında
gelmektedir.
İlişkilerde ve anlaşmalarda Adolf Hitler ve Türk devlet başkanı İsmet İnönü’nün
tavırlarının da özel yeri vardır. Her iki liderde ilişkilerin koparılmaması yönünde çaba sarf
etmiştir. Özellikle İnönü’nün tavrı, İngiltere ve Fransa ile yapmış olduğu ve anlaşmadan
kaynaklanan yükümlülüklerine göre Almanya ve İtalya ile savaşa girmesi gerekirken yürüttüğü
savaş dışı kalma ve Almanya ile dostluğu bozmama siyaseti ile özel bir yere sahiptir.
Anlaşmalar ve ikili ilişkilerde belki de İnönü’den daha fazla üzerinde durulması gereken
kişi Dışişleri Bakanı Numan Menemencioğlu’dur. Menemencioğlu’nun Almanya yanlısı tutumu
Almanya’nın Türkiye ile ilgili kuşkularının giderilmesinde önemli rol oynar. İlişkilerin kazaya
uğramamasında Türk büyükelçiler Hüsrev Gerede8 ve Saffet Arıkan’ın da olumlu rollerinin de
payı büyüktür.
2.1.Yapılan Anlaşmalar ve Özellikleri
Birinci Dünya Savaşı sonrası kesilen Türk-Alman ilişkileri 3 Mart 1924 tarihinde
imzalanan dostluk anlaşması ile yeniden başlar. Anlaşma sonrasında konsolosluk ve
büyükelçilikler açılması da gündeme gelir. Çok geçmeden Almanya’nın ilk Türkiye Büyükelçisi
Rudolf Nadolny Ankara’ya gelip göreve başlar. Böylece başlayan ilişkiler ticaret, hukuk ve
ikamet anlaşmaları ile devam eder. Konumuz Hitler döneminde yapılan anlaşmaları ile sınırlı
olduğu için bu anlaşmalar burada yer verilmeyecektir.
Ankara’da 26 Mayıs 1930’da imzalanan “Türkiye ile Almanya Arasında Ticaret
Anlaşması”9 her ne kadar 1933 tarihinden önce, yani Hitler döneminden önce imzalanmış olsa
da incelenen dönemdeki iki ek anlaşmanın temelini oluşturduğu/atıfta bulunulduğu için bu
incelemeye bu anlaşmadan başlamak gerek. Bu anlaşma iki taraf arasında ticari ilişkileri
düzenliyor. Temel özellikleri ise akit taraflarının birbirinden alacakları malların satış fiyatlarının
üçüncü bir ülkeye satış fiyatından yüksek olamayacağı; vergilerinin de aynı şekilde üçüncü bir
devlete uygulanan vergilerden daha yüksek olamayacağı; ulaşım bedel, harç ve vergilerinin
imzacı devletin kendi vatandaşlarına uyguladığı bedeller üzerinden olacağı gibi hükümlerdir.
Ayrıca karşılıklı ticaret konu olacak mal ve ürünler ile bunlara uygulanacak gümrük vergisi
oranları listelenmektedir.
tarihinde Büyükleçi von Papen’den Alman Dışişleri Bakanı Ribbentrop’a çekilen telgraf; aynı yer Nr.
324: 3 Kasım 1939 tarih ve POL II 4228 sayılı Bakan Ribbentrop’tan Elçi Von Papen’e gönderilen yazı.
8
Alman Dışişleri Bakanlığı Arşivi, Akten zur deutschen Auwärtigen Politik 1918-1945, Serie D: 19371945, Band: VII, die Krigsjahre, erster Band: 4 September bis 18 März 1940, Nr. 330: 7 Kasım 1939 tarih
ve 416 sayılı Alman Dışişleri Bakanlığı Ekonomi Politikası Dairesinden Ankara Büyükelçiliği’ne
gönderilen telgraf.
9
Resmi Gazete, 26 Haziran 1930, S. 1530.
SOBİDER
Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 2, Mart 2015, s. 85-99
89
Muzaffer DENİZ
2.2. Türkiye ile Almanya arasında 26 Mayıs 1930 tarihli ticaret anlaşmasına ek ikinci
anlaşma (15 Nisan 1935, Berlin)10
Anlaşma 1 Mayıs 1935 tarihinde başlayıp 30 Nisan 1936 tarihinde sona erecektir.
Ancak anlaşmanın ilk ayağını oluşturan 26 Mayıs 1930 tarihli anlaşma gereği önceden fesih
ihbarnamesi yapılmazsa anlaşma yürürlükte kalmaya devam edecektir. Anlaşmaya ek olarak
verilen listede dışalım ve dışsatıma konu olan mal ve ürünler ile bunların vergi miktarları yer
almaktadır.
Anlaşmaya konu olan mal ve ürünlere bakılınca oldukça geniş bir ürün yelpazesi göze
çarpmaktadır: halı, ham ve işlenmiş deri, kösele, cam, porselen, yün ve yün iplik, ibrişim,
ipekliler, kadife, yün ve pamuklu kumaş, elbiseler, madenler,… ayrıca işlenmiş ürünler, kağıt,
selüloz, araba lastikleri, bakır, nikel, alüminyum teller, kuyumcu aletleri, saatler, mikroskop,
teleskop, yazı makinesi ve şeritleri, kimyasallar…
Ticarete konu olan mallara bakınca Türkiye’nin dışsatım kalemleri arasında yer alan
mallar daha çok hammadde ve yarı mamul maddeler, madenler ve tarım ürünleri iken,
Almanya’nın dışsatımına konu olan mallar ise kimyasallar, işlenmiş ürünler, makineler ve
parçaları, sarf malzemeleri biçimindedir.
2.3. 26 Mayıs 1930 tarihli Türkiye ve Almanya arasındaki ticaret anlaşmasına üçüncü ek
anlaşma (19 Mayıs 1936, Ankara)11
Bu anlaşma da 30 Nisan 1937 tarihine kadar fesih olmazsa yürürlükte kalmaya devam
edecektir. Bu anlaşma ve ek protokolünden anlaşılan bir keyfiyet de bazı ürünlerin dışalımının
serbest olmayıp İktisat ve Ziraat bakanlıklarının iznine tâbi olmasıdır.
Bazı ürünler için ithalat izni şartı aranırken bazı ürünlerde buna gerek görülmemiştir. Ek
protokol B listesinde yer alan ürünler Türkiye ile Almanya arasındaki anlaşma ve protokol
gereği önceden izne tâbi değildir. İzne tâbi olmayan bu ürünlerden bazıları makineler, kâğıt,
kimyasallar gibi teknolojik ürünlerdir. İlginç olan bir durum, bu ürünlerden elektrik
süpürgesinin de daha o yıllarda Türkiye’de ihtiyaç olup dışalıma konu olmasıdır.
Anlaşmada yer alan Türk vergi tarifeleri gereği bazı ürün ve malların vergileri şöyledir:
Ürün
vergi (Reichsmark:RM)
İpekli halı (1 ton)
600
Kuru üzüm (100 kg)
5 (önceki anlaşmada 8 RM idi)
İşlenmiş deri (100 kg)
666 TL
Yün iplik (100 kg)
114 TL
Kuyruklu piyano
200 TL
Teleskop-mikroskop (100 kg) 135 TL
Terazi (100 kg)
225 TL
Elektrik süpürgesi (adet)
60 TL
Otomobil (her 100 kg için)
75 TL
10
11
Resmi Gazete, 17 Haziran 1935, S. 3030.
Resmi Gazete, 11 Temmuz 1936, S. 3353.
SOBİDER
Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 2, Mart 2015, s. 85-99
90
Hitler Dönemi Türk-Alman Anlaşmaları
2.4. Türkiye ile Almanya arasındaki ticari mübadelâta ve ödemelere ait anlaşma (30
Ağustos 1937, Berlin)12
26 Mayıs 1930 tarihli anlaşma ve bu anlaşmada değişiklik yapan yukarıda verilen
anlaşmalar artık yeni şartları karşılayamaz olmuştur. Çünkü geçen zaman içinde ekonomik,
mali, ticari şartlar da değişmiştir. Bu durum yeni bir anlaşma yapmayı zorunlu kılmıştır.
Yapılacak yeni anlaşmada ilk göze çarpan olgu, takas yöntemine yer verilmesidir. İki
ülke arasındaki ticaret bundan sonra malların takasıyla yapılacaktır. Almanya’dan alınan
malların karşılığı dövizle ödenmek yerine, yerine aynı meblağda Türkiye’den mal gönderilmesi
biçiminde bir ticaret söz konusudur artık.
Bunun için her ürünün bedeli dünya rayiç bedelleri de dikkate alınarak ayrıntılı listeler
hazırlanıyordu. Bazen bir ürünün dünya rayiç bedelleri dikkate alınmak yerine daha fazla bir
bedelle satılmak isteniyor bu da görüşmelerin zaman zaman çetin geçmesini getiriyordu. Doğal
olarak her iki ülkede kendi ürününü hem satmak hem de en iyi fiyattan satmak istiyordu. Bu
konuda özellikle Almanya kendine satılan bazı Türk mallarının dünya fiyatlarının çok üzerinde
Almanya’ya satılmak istendiğinden ve dünya rayiç bedelinin üzerinde bir bedelle almak
zorunda kaldıklarından yakınmaktaydılar. Bir taraftan da ise Türkiye’yi kendilerine daha fazla
bağlamak için buna razı oluyorlardı. Türkiye’de serbest döviz ile başka ülkelerden daha uygun
fiyatla teknolojik ürünleri alabileceğini zaman zaman vurguluyordu. Ancak her zaman sonunda
bir uzlaşmaya varılıyordu. Çünkü her iki ülke de takas ticaretinden bir şekilde kazançlı
çıkmaktaydı. Özellikle döviz sıkıntısı içinde bulunan Türkiye için bu yöntem kazançlı ve ülke
için yararlı görülmekteydi.
Bu açıklamalardan sonra anlaşmanın getirdiği hükümlerden belki en önemlisi
alacakların tahsili idi. Bunun için görevlendirilen iki kurum vardı. Anlaşmanın birinci maddesi
bunu düzenliyordu: “iki memleket arasındaki mal takasından oluşacak alacaklılar, Türkiye
Cumhuriyeti Merkez Bankası ile Reichsbank arasında yapılan 15 Nisan 1935 tarihli anlaşma
hükümlerine göre düzenlenecektir.”
Anlaşmanın ikinci maddesi dışalımların, ilgili devletlerin yürürlükte olan dışalım
rejimlerine göre düzenlenir demektedir.
Anlaşmanın beşinci maddesi her iki devlette bloke edilmiş alacakları, iyi niyetle, talepte
bulunan alacaklılara derhal ödenecektir biçiminde yapılacak ticaretin sekteye uğramasını
engellemeye yöneliktir.
Yapılan anlaşmanın yürürlüğü ile ilgili düzenlemeye sekizinci maddede yer
verilmektedir:
“madde 8. İşbu anlaşma 15 Eylül 1937 tarihinde yürürlüğe girecek ve 31 Ağustos 1938
tarihine kadar yürürlükte kalacaktır. İki hükümet işbu anlaşmayı bir senelik yeni bir müddet için
uzatmak hususunda mutabık olup olmadıklarını 1938 senesi Mayıs ayı içerisinde birbirlerine
bildireceklerdir.”
12
Resmi Gazete, 22 Teşrinievvel (Ekim) 1937, S. 3741.
SOBİDER
Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 2, Mart 2015, s. 85-99
91
Muzaffer DENİZ
2.5. Türkiye ile Almanya arasında ticari mübadelelere ait anlaşma (25 Temmuz 1938,
Berlin)13
Anlaşmanın birinci ve ikinci maddesi her bir ülkeden diğerine gönderilecek mallar için
“menşei şahadetnamesi” düzenlenmesini öngörmektedir. Dolayısıyla üçüncü ülkelerden alınıp
bu anlaşmanın tarafı olan diğer ülkeye aynı sözleşme hükümlerine göre mal satılmasının önüne
geçilmiş olacaktır. Bu maddeleri ticari konuda bir güvensizliğe işaret etmektedir.
Üçüncü madde ise ödemelerin düzenli yürümesi ve herhangi bir tehlikeye düşmemesi
için ve bu anlaşmanın sorunsuz yürümesini sağlayacak bir komitenin kurulmasını
öngörmektedir. Buna göre her iki ülkede üyelerinin kimlerden oluşacağını ilgili hükümetlerin
kendisinin belirleyeceği anlaşma hükümlerini yürütecek birer “hükümet komitesi” kurulacaktır.
Bu hükümet komiteleri karşı ülkedeki hükümet komiteleri ile sürekli temas halinde
çalışacaklardır. Her iki komite, dışsatımı artırmaya veya her iki tara için de diğerinin dışsatımını
sınırlandırmaya yönelik önlemleri ortaklaşa kararlaştıracaklardır.
Anlaşmaya bağlı olarak düzenlenen “Ticari mübadelelere ve ödemelere müteallik
protokol” ile Avusturya’nın Almanya’ya katılmış olması ile oluşan yeni durum itibarıyla
Avusturya ile olan dış ticareti biçimlendirmektedir.
Buna göre, Avusturya ile Türkiye arasındaki ticari sözleşmelerde 15 Ağustos 1938
tarihine kadar olan hükümler geçerli olacaktır. 15 Ağustos 1938 tarihinden sonrası ise mevcut
hükümlerin yerine, Türkiye Hükümeti ile Almanya arasında bugün imzalanan (25 Temmuz
1938) ticari takas anlaşması ve bunun eklerindeki hükümler geçerli olacaktır.
2.6. Türkiye ile Almanya arasında kredi anlaşması (16 Ocak 1939, Berlin)
14
Bu anlaşma diğerlerinden farklı olarak bir kredi anlaşmasıdır. Anlaşma Türkiye’nin
finansman ihtiyacını büyük ölçüde karşılayacak büyüklüktedir. Toplam tutarı 150 milyon
Reichsmark’tır. Bunu ifade etmek için 1938 yılı Türkiye’nin Almanya’ya olan toplam
ihracatından yüzde 30 daha fazla bir tutar olduğunu15 belirtmek gerekir. Bunun diğer bir ifadesi
ise Türkiye’nin ekonomik olarak Almanya’ya daha çok bağlanacak olmasıdır. Bu yönüyle
yapılan anlaşma Almanya için de bir kazançtır.
Bu yıllarda İngiltere ve Almanya’nın Türkiye üzerinde egemenlik kurma, kendi safına
çekme, kendi çıkarları doğrultusunda Türkiye’yi yöneltme çabaları vardır. Üstelik bu çabalar
çok yoğun bir şekilde sürmektedir. Bu çabaların başında Türkiye ile ticaret yapmak, Türk
mallarına alıcı olmak, Türk savunması için modern silah ve mühimmatlar sağlamak ve bunları
gerçekleştirmek için de Türkiye’ye kredi açmak gelmektedir.
İngiltere bu konuda Almanya’ya karşı daha zayıf kalmıştır. Kendi savaş hazırlıkları ve
ihtiyaçları Türkiye’ye cömertçe yardım yapmasını engelleyecek durumda ya da yeterince istekli
13
Resmi Gazete, 25 Kanunusani (Ocak) 1939, S. 4120.
Resmi Gazete, 12 Mayıs 1939, S. 4206.
15
Cemil Koçak, Türk-Alman İlişkileri (1923-1939), ttk yayınları, Ankara 2013, s. 240.
14
SOBİDER
Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 2, Mart 2015, s. 85-99
92
Hitler Dönemi Türk-Alman Anlaşmaları
bir konumda değildir.16 Bu yetersizlik ve isteksizlik boşluğunu Almanya böylesine büyük
tutarda bir kredi ile dolduracaktır.
Bu açıklamalardan sonra anlaşmanın neler getirdiğine bakılacak olursa, anlaşmanın
birinci maddesi aynen şöyledir: Türkiye Hükümeti’ne, Almanya’ya vermeyi arzu ettiği sınai
malzemeye ait siparişlere müteallik ödemelerin icrasını temin etmek üzere, Deutsche
Golddiskontbank nezdinde 150 milyon Reichsmark’a kadar bir kredi açılmıştır.”
Kredi 10 yıl vadeli ve yıllık yüzde beş faizlidir. Her altı ayda bir ödemesi yapılacaktır.
Kredi Almanya’dan alınan ürünler için ödeneceği gibi, Almanya’ya yapılacak her siparişin
yüzde 20’sine kadar olan kısmı siparişin Türkiye’deki icrası için de kullanılabilecektir. Ayrıca
kredi kapsamındaki Almanya’ya yapılacak siparişler, 31 Ocak 1941 tarihine kadar verilmiş
olacaktır. Yine anlaşmaya göre, sipariş edilmiş sevkiyatlar, Alman sigorta şirketlerince
sigortalanacak ve yüklerin gönderilmesi yine bazı istisnaları da olsa Alman gemileri ile
yapılacaktır.
2.7. Türkiye ile Almanya arasında ticari mübadelelere ait hususi anlaşma (25 Temmuz
1940, Ankara)17
Türkiye ile Almanya arasında ticari takasa dair bu anlaşmanın finansman büyüklüğü
toplam 42.800.000 Türk Lirası’dır. Her iki taraf da birbirlerine 21.400.000 liralık mal ve ürün
dışsatımı gerçekleştireceklerdir. Anlaşma hükümlerini yürütmek üzere bir karma komisyon
kurulacaktır. Karma komisyon, yapılan ticarette taraflardan birinin gönderdiği mallarda
1.500.000 liradan fazla fark oluşması durumunda bunun giderilmesi için gerekli önlemleri
alacaktır.
Bu anlaşmanın ödeme hükümlerini düzenleyen “Türkiye ile Almanya arasında ticari
mübadelelere ait ödeme anlaşması” da aynı gün, yani 25 Temmuz 1940 tarihinde imzalanmıştır.
Anlaşmada her iki ülkenin dışsatıma konu olan mal ve ürünleri ve bunların tutarları ayrı
ayrı listelenmiştir. Buna göre Türkiye’nin göndereceği mallar; arpa, darı, yağlı tohumlar,
zeytinyağı, tiftik, pamuk, afyon, zımpara, keten, deri, palamut, tütün, peynir, ceviz, fındık gibi
ürünlerden oluşurken; Almanya’nın Türkiye’ye göndereceği mallar; jeodezi ve fotometri
aletleri, tıbbi ve cerrahi aletler, lokomotif, demir köprüler, türbin santralı, trafo, dizel motor ve
jeneratörler gibi sanayi ürünlerinden oluşmaktadır.
2.8. Türkiye Cumhuriyeti ile Alman Reich’ı arasında dostluk anlaşması (18 Haziran 1941,
Ankara)18
Türk-Alman saldırmazlık paktı ya da anıldığı diğer adıyla Türkiye ile Almanya arasında
samimi dostluk anlaşması 18 Haziran 1941 tarihinde Ankara’da imzalanır.19 Anlaşmanın
Bu durumu Churchill de itiraf etmektedir: “Türkiye ile karşılıklı yardım paktı imzalamıştık. Kendi
araçlarımız zaten çok sınırlı olduğuna göre Türklere neler verebileceğimizi düşünüp duruyorduk.” Bkz.
Winston Churchill, 2. Dünya Savaşı Hatıraları Savaşın Alacakaranlık Dönemi 1939-1940, Örgün
Yayınevi, İstanbul 2004, s.231.
17
Resmi Gazete, 10 Ağustos 1940, S. 4584.
18
Resmi Gazete, 2 Temmuz 1941, S. 4849.
16
SOBİDER
Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 2, Mart 2015, s. 85-99
93
Muzaffer DENİZ
imzalanmasının dışarıdaki yankıları büyük olur.20 İngiltere ve Sovyetler Birliği bu anlaşmadan
memnun kalmazlar ve bu hoşnutsuzluklarını Türkiye’ye iletirler. Türkiye için ise bu anlaşma,
Almanya karşısında Türk sınırlarını garantiye alan hayati bir öneme sahiptir.
Almanların Balkanlara inmesi ve özellikle Yugoslavya ve Yunanistan’ı işgal etmeleri
ile Bulgaristan ile yaptığı ittifak sonucunda Bulgaristan’a asker sokmaları Türkiye’yi
kaygılandırır. Hatta Türkiye önlem olarak Trakya’da sınıra yakın kendi topraklarındaki bazı
köprüleri imha eder. İstanbul’da ve bazı şehirlerde karartma uygulanır. Gerçi daha sonra Alman
büyükelçi von Papen’in girişimleri, Hitler’in Türk Devlet Başkanı İsmet İnönü’ye mektup
yazarak, Türkiye üzerinde emellerinin olmadığını bildirmesi kaygıları bir nebze giderir. Ancak
kaygılar tamamıyla yok olmaz.
Nihayet Almanya’nın talebi ile başlayan saldırmazlık ve samimi dostluk anlaşma önerisi
Ankara’da kaygıları gideren önemli bir anlaşma olarak görülür. Gerçi bu anlaşma Türkiye’nin
İngiltere ve Fransa ile yaptığı ittifak anlaşması ile çelişir bir durum ortaya çıkarır. Ancak
Türkiye kendi ulusal çıkarlarını, savaş dışı kalmasını sağlayacak tarafsızlık politikasında görür
ve anlaşmayı duraksamadan imzalar.
Hitler ve Almanya için bu anlaşmanın önemi ise Türkiye’nin müttefiklere katılmasını,
Almanya’ya karşı savaşa girmesini önleyecek bir gelişme olarak görülür. Ayrıca bir hafta içinde
başlatılacak Sovyet harekâtı öncesinde güney/sağ kanadını güvenceye almış olacaktır. Bu da
Almanya’nın diğer bir kazancıdır.
“Türkiye bu pakt ile cephe değiştirmediğini kanıtlamağa özen göstermişti… Fakat (bu
durum) kuşkusuz İngiltere’nin hoşuna gitmemişti. Ayrıca henüz savaşa girmemiş olmakla
birlikte, İngiltere’yi destekleyen ABD de hoşnutsuzluğunu göstermiş ve Türkiye’ye yapılmağa
başlanmış olan ‘ödünç verme-kiralama’ yardımlarını bir süre durdurmuştu. En olumsuz tepki ise
Sovyetler Birliği’nden gelmişti.”21
Burada İngilizlerin tepkisini anlamak güç olabilir. Zira İngiliz Büyükelçi KnatchbullHugessen anılarında, Türklerin Almanlarla yaptıkları görüşmelerden İngilizleri haberdar
ettiklerini yazmaktadır.22 Bu tepkileri de beraberinde getiren anlaşmanın süresi 10 yıl idi. Ancak
savaşın seyri zaman içinde Almanya’nın aleyhine değişip ve Almanya’nın koşulsuz teslim
olması ile anlaşma geçersiz kalacaktır.
Anlaşma ile taraflar birbirlerinin toprak bütünlüğüne, saygı göstereceklerini, doğrudan
ya da dolaylı yoldan da olsa birbirlerinin aleyhlerine bir harekete girişmeyeceklerini garanti
Türk-İngiliz-Fransız ittifak anlaşması bulunmasına karşın Almanya ile yapılan bu anlaşmanın
zorunluluğunu daha sonraki yıllarda başbakan Saraçoğlu; “Alman orduları ile bir gün yapayalnız karşı
karşıya kaldık” sözleriylele ifade eder. Gerçi anlaşmanın sürecinden müttefiklerini de bilgilendirir. Bkz.
Gotthard Jaeschke, Türkiye Kronolojisi (1938-1945), TTK yayınları, Ankara 1990, s. 105.
20
Çünkü Churchill’in beklentisi bunun tersine Türkiye’nin Almanya ile savaşa girmesidir. Hatta bununla
ilgili 2 Kasım 1940’da dışişleri bakanına verdiği tezkeresinde Türkiye’nin bir an önce savaşa girmesini
arzuladıklarını bildirmektedir. Winston Churchill, 2. Dünya Savaşı Hatıraları Tek Başımıza Mücadele
1940, Örgün yayınevi, İstanbul 2005, s. 342.
21
İsmail Soysal, Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları, c. 1 (1920-1945), ttk yayınları, Ankara 2000, s. 645.
22
William Hale, Türk Dış Politikası 1774-2000, Mozaik yayınları, İstanbul 2003, s. 85.
19
SOBİDER
Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 2, Mart 2015, s. 85-99
94
Hitler Dönemi Türk-Alman Anlaşmaları
etmekteydiler. Ayrıca birbirlerini ilgilendiren konularda sorunların çözümü için dostane
temaslarda bulunacaklardı.
2.9. Türkiye ile Almanya arasında ticari mübadelelerin tanzimine dair anlaşma (9 Birinci
Teşrin (Ekim) 1941, Ankara)23
Türkiye ile Almanya arasında 9 Ekim 1941’de imzalanan ticari mübadelelerin tanzimine
dair anlaşma Türkiye ile Almanya arasındaki takas ticaretinin genişlemesi için gayret sarf
edilmesi ve bunu sağlamak için de bu ticaretin kontrolüne dair formalitelerin basitleştirilmesi
hükmünü getirmektedir. Anlaşmanın hacmi toplam 151 milyon Türk Lirası olup, anlaşma 31
Ağustos 1943 tarihine kadar yürürlükte kalacaktır.
Daha çok teknik bir anlaşma olan bu düzenlemede dışsatımı gerçekleştirilen bir malın
gümrükleme işlemi tamamlandıktan sonra en geç bir ay sonunda ödemesinin yapılması
hükmünü getirmektedir. Yine uygulamada bütün sorunları çözmek üzere her iki ülkede birer
hükümet komisyonu kurulmasını öngörmektedir. Anlaşma eklerinde aynı tarihli mektup teatileri
ile bir protokol ve Türkiye ile Almanya arasındaki ödemelerin düzenlenmesine dair bir anlaşma
yer almaktadır.
2.10. Türkiye ile Almanya arasında ticari mübadelelerin tanzimine dair 9 İlk Teşrin 1941
tarihli anlaşmaya ek anlaşma (12 Haziran 1942, Ankara)24
Yukarıdaki 9 Ekim 1941 tarihli anlaşmanın yapılmasından yaklaşık dokuz ay sonra bu
anlaşmaya ek bir anlaşmanın yapılması ihtiyacı doğmuştur. Buna göre 12 Haziran 1942
tarihinde “Türkiye ile Almanya arasında ticari mübadelelerin tanzimine dair 9 İlkteşrin 1941
tarihli anlaşmaya ek anlaşma” yapılmıştır.
Anlaşmanın ana konusu, her iki ülke arasında yapılan ticarette fiyat dalgalanmalarının
önüne geçmek üzere alınacak önlemler oluşturmaktadır. Buna göre, Türkiye ve Almanya,
satacakları ürünleri listeleyerek bu ürünleri listede belirtilen fiyattan satmaya özen
gösterecekleri hükmünü getirmektedir. O dönemdeki ürün ve malların fiyatlarını öğrenmek için
konuya ilgi duyanlar ilgili resmi gazeteye bakarak bu listelere ulaşabilirler. Listede verilen bazı
ürünlerin önerilen bedelleri şöyledir:
Ürün
:
Bakır
Krom
Zeytinyağı
Fasulye
320
Bakla
Nohut
Darı
Keten tohumu
Ayçiçeği
23
24
ton metrik başına Türk lirası:
900
70,30
1.150
190
210
145
480
270
Resmi Gazete, 22 Aralık 1941, S. 4990.
Resmi Gazete, 17 Aralık 1942, S. 5285.
SOBİDER
Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 2, Mart 2015, s. 85-99
95
Muzaffer DENİZ
Kenevir tohumu
Susam
Haşhaş
345
480
480
2.11. Türkiye ile Almanya arasında kredi anlaşması (31 Aralık 1942, Berlin)25
Türkiye’nin Almanya ile yaptığı ikinci büyük kredi anlaşmasının toplam tutarı 100
milyon Reichsmark’tır. Bu kredi ile Almanya’dan savaş malzemesi alınacaktır. Anlaşmanın
birinci maddesi aynen şöyledir:
“Almanya Hükümeti, bir Alman firmaları konsorsiyumunun/şirketler birliğinin, işbu
anlaşmaya bağlı listede sayılan ve toplam tutarı 100 milyon Reichsmark’a varan harp
malzemesinin, bu listede gösterilen fiyatlar ve müddetlere göre, Türkiye Hükümeti’ne teslimini
temin etmek için gereken bütün tedbirleri alacaktır.
Yeni ve Alman mamulâtından olması gereken işbu harp malzemesi Alman ordusunda
kullanılan aynı modern malzemeden olacaktır.”
İkinci maddede de “Harp malzemesinin teknik kabulü, Alman ordusunun tesellüm
memurları tarafından ve tamamen bu ordunun kendi ihtiyaçlarına ait malzemenin kabulü için
takip edilen aynı usul dairesinde yapılacaktır” hükmü yer almaktadır.
Bu iki maddeden de anlaşılacağı üzere, Türkiye, Alman ordusunun kullandığı modern
savaş malzemeleri ve silahlarına sahip olacaktır.
Anlaşmaya konu olan savaş malzemesi İstanbul’da teslim edilecek olup, anlaşmada
belirtilen kredi tutarının dışında, tutarı tahmini 7.250.000 Mark kadar tahmin edilen ambalaj,
nakil ve sigorta masrafları Türkiye tarafından ayrıca ödenecektir.
Kredinin ödenmesi ile ilgili hükümlere bakıldığında Türkiye’nin bu krediye ödeyeceği
faiz oranı yıllık yüzde 6,3125’tir. Kredinin vadesi ise10 yıl olup Türkiye bunu 20 eşit taksitte
ödeyecektir. Almanya bu krediden kaynaklı alacaklarını yine Türk mallarının dışalımında
kullanacaktır.
2.12. Türkiye ile Almanya arasında ticari mübadelelerin tanzimine dair anlaşma26 (18
Nisan 1943, Ankara)27
Anlaşma ile Türk ve Alman hükümetlerinin iki ülke arasındaki takas ticaretini mümkün
mertebe geliştirmeye gayret etmeleri amaçlanmaktadır. Yine anlaşma ile 1 Nisan 1943 ile 31
Mayıs 1944 tarihleri arasındaki dönemde takas edilecek malların ortaklaşa tespit edilmesi
kararlaştırılır. Türk-Alman takas ticaretinin uygulanmasının yürütülmesini sağlamak üzere her
hükümet nezdinde birer komisyon kurulması karara bağlanır. Yapılan bu anlaşma ile birlikte
25
Resmi Gazete, 21 Nisan 1943,S. 5387.
İngiltere’nin Türkiye’yi Almanya’ya karşı savaşa sokmak için Adana Konferansı’nı yapmasından ve
Churchill’in 2 Şubat 1943’te Stalin’e telgraf göndererek, Türklerin kendilerine yaklaştığını bilgisini
vermesinden yalnızca iki ay sonra Türkiye Almanya ile yeni bir ticaret anlaşması yapıyordu. Bkz. Edward
Weisband, 2. Dünya Savaşında İnönü’nün Dış Politikası, Milliyet Yayınları, İstanbul 1974, s. 161.
27
Resmi Gazete, 7 Nisan 1944, S. 5675.
26
SOBİDER
Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 2, Mart 2015, s. 85-99
96
Hitler Dönemi Türk-Alman Anlaşmaları
aynı gün anlaşma hükümlerinin nasıl yapılacağını açıklayan bir protokol ile ödemeleri
düzenleyen bir anlaşma daha imzalanır. Anlaşmanın toplam tutarı 124 milyon liradır.
Anlaşmaya göre Türkiye’nin satacağı mallar; tiftik, pamuk, keten, kenevir, ipek, yün,
afyon, pamuk, tütün yağlı tohumlar ve madenler gibi ürünler iken, Almanya’nın Türkiye’ye
satacağı ürünler ise savaş malzemesi, demir çelik ürünleri, makineler, tıbbi malzeme, kağıt,
selüloz gibi sanayi ürünlerinden oluşmaktadır.
Sonuç:
İncelenen dönemde Türkiye Almanya arasında toplam 11 anlaşma yapılmıştır. Bu
anlaşmaların onu ticari anlaşma olup yalnızca biri siyasi anlaşmadır. Ticari anlaşmaların iki
tanesi de büyük tutarlı kredi anlaşmamalarıdır.
Yukarıdaki açıklamalar ile giriş kısmında da değindiğimiz üzere Almanya’nın Türkiye
ile olan ilişkileri daha çok ticari alanda yürütülmüştür. Yine daha önce söylendiği gibi Alman
Dışişleri Bakanlığı’nda Türkiye ile ilgili belgelerin büyük kısmı Türkiye ile Almanya arasında
yürütülen ticaret ile ilgilidir.
Almanya Türkiye’yi hem ticari partner hem de siyasi partner yapmak için çok gayret
göstermiştir. Becerikli ve bir zamanlar Almanya’da başbakanlık görevini de yürütmüş olan ünlü
siyasetçi Franz von Papen’i Türkiye büyükelçisi olarak atamıştır. Bu atama da Türkiye’ye
Almanya’nın verdiği önemi göstermektedir.
Papen de bu görevini bütün enerjisini ve siyasi yeteneğini kullanarak hakkıyla
yürütmüştür. Ancak bütün enerjisi, ikna kabiliyeti ve ustalığına karşın Türkiye’yi kendi tarafına
çekmeyi, yani siyasi partner yapabilmeyi becerememiştir. Bu konuda ilerleme sağlayamayınca
Türkiye’nin savaşta tarafsız kalmasını sağlayarak ticari ilişkileri geliştirmeye odaklanmıştır.
İncelenen dönemde Türk-Alman ticareti büyük gelişme göstermiştir. Öyle ki
Türkiye’nin dış ticaretine Almanya egemen olmuştur. Dış ticaretinin yarısı Almanya ile
doldurulmuştur. Özellikle savaş yıllarında bu durum yukarıda değinildiği biçimiyle bir seyir
izlemiştir.
Türkiye dış ticareti için yeterli finansmana sahip değildir. Finansman ihtiyacı içinde bir
ülkedir. Bu konuda dış desteğe ihtiyaç duymaktadır. Konuyla ilgili olarak İngiltere’ye de
başvurulur. Gerçi İngiltere de Türkiye’ye kredi açar. Ancak bu Türkiye’nin ihtiyacını
karşılamaktan çok uzaktır. Bu boşluğu ve ihtiyacı Almanya giderecektir. Almanya iki büyük
kredi açmıştır. Türkiye’ye açtığı kredilerin toplamı 250 milyon marktır. Fakat belirtilmesi
gereken olgu, alınan bu kredilerin yine Alman malları ve Alman savaş malzemeleri alımında
kullanılmasının zorunluluğudur.
Almanya ile yapılan ticarette öne çıkan bir olgu da takas yöntemidir. Takas, iki ülkenin
de savaş koşullarında oluşan büyük döviz ihtiyacından kaynaklanan bir zorunluluktur. Bu
ticaretten iki ülke de kendi hesaplarına göre kazançlı çıkmışlardır. Türkiye bu sayede elindeki
belki başka ülkelere pazarlayamayacağı ürünlerini de Almanya’ya satma imkânına kavuşmuştur.
Almanya’da Türkiye’nin başka pazarlardan da temin edebileceği malları, sanayi ürünlerini ve
savaş gereçlerini Türkiye’ye bol miktarda satabilmiştir.
SOBİDER
Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 2, Mart 2015, s. 85-99
97
Muzaffer DENİZ
Almanya’nın Türkiye’ye, Türk dışalımının yarısı büyüklüğünde mal satmasında iki
kazancı vardır. Birincisi yukarıda değinildiği üzere ürettiği sanayi ürünleri için Türkiye iyi bir
pazardır. İkinci olarak ise Türkiye için bu büyüklükte ticaretin getirdiği siyasal etkidir. Almanya
yaptığı ticaret, takas ve verdiği kredi ile Türkiye’yi hem ekonomik hem siyasal hegemonyası
altına almak istemiştir. Sonuç olarak bunda başarılı da olmuştur. Türkiye’nin İngiltere ve Fransa
ile yaptığı ittifak anlaşması Türkiye’yi Almanya ve İtalya ile savaşa girmesini gerektirdiği halde
hem bu ilişkilerin etkisi hem Almanya’nın büyük askeri gücünün caydırıcılığı hem de savaş dışı
kalma politikasının etkisi ile tarafsız kalmıştır. Daha doğrusu tarafsız kalmayı becerebilmiştir.
Bunda Almanya’nın Türkiye’yi işgal etmeme politikasının da rolü ve etkisi olmuştur.
Sonuç itibarıyla incelenen dönemde Türkiye ile Almanya arasında yapılan anlaşmaları
iki ülke arasında iyi ilişkiler kurulmasını ve savaş boyunca devam etmesini sağlamıştır. İnişli
çıkışlı olsa da zaman zaman ilişkiler gerginleşse de Türk Alman ilişkileri ve iki ülke arasında
yapılan anlaşmalar, dostane ilişkiler Türkiye’nin Almanya ile siyasi ve ekonomik ilişkilerini
kestiği 3 Ağustos 1944 tarihine kadar sürmüş, ancak artık Almanya’nın kesin yenilgisinin ortaya
çıktığı dönemde sona ermiştir.
KAYNAKLAR
Alman Dışişleri Bakanlığı Arşivi, Akten zur deutschen Auswärtigen Politik 1918-1945, Serie D:
1937-1945, Band: VII, die Krigsjahre, erster Band: 4 September bis 18 März 1940, Nr.
390: 27 Kasım 1939 taih ve 522 sayılı Ankara Büyükelçiliği’nden Alman Dışişleri
Bakanlığı’na gönderilen telgraf.
Alman Dışişleri Bakanlığı Arşivi, Akten zur deutschen Auwärtigen Politik 1918-1945, Serie D:
1937-1945, Band: VII, die Krigsjahre, erster Band: 4 September bis 18 März 1940, Nr.
69: 14 Eylül 1939 tarihinde Büyükleçi von Papen’den Alman Dışişleri Bakanı
Ribbentrop’a çekilen telgraf; aynı yer Nr. 324: 3 Kasım 1939 tarih ve POL II 4228
sayılı Bakan Ribbentrop’tan Elçi Von Papen’e gönderilen yazı.
Alman Dışişleri Bakanlığı Arşivi, Akten zur deutschen Auwärtigen Politik 1918-1945, Serie D:
1937-1945, Band: VII, die Krigsjahre, erster Band: 4 September bis 18 März 1940, Nr.
330: 7 Kasım 1939 tarih ve 416 sayılı Alman Dışişleri Bakanlığı Ekonomi Politikası
Dairesinden Ankara Büyükelçiliği’ne gönderilen telgraf.
Churchill, Winston, 2. Dünya Savaşı Hatıraları Savaşın Alacakaranlık Dönemi 1939-1940,
Örgün Yayınevi, İstanbul 2004.
Churchill, Winston, 2. Dünya Savaşı Hatıraları Tek Başımıza Mücadele 1940, Örgün yayınevi,
İstanbul 2005.
Çalık, Ramazan, “Türk-Alman İlişkileri (1923-1945)”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara
2002.
Gülmez, Nurettin-Demirci, Ersin, “von Papen’in Türkiye Büyükelçiliği”, Çağdaş Türkiye Tarihi
Araştırmaları Dergisi, XIII/27, 2013 Güz, s. 225-250.
Hale, William, Türk Dış Politikası 1774-2000, Mozaik yayınları, İstanbul 2003.
Jaeschke, Gotthard, Türkiye Kronolojisi (1938-1945), ttk yayınları, Ankara 1990
Koçak, Cemil, Türk-Alman İlişkileri (1923-1939), ttk yayınları, Ankara 2013.
SOBİDER
Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 2, Mart 2015, s. 85-99
98
Hitler Dönemi Türk-Alman Anlaşmaları
Koçak, Cemil, Türk-Alman İlişkileri 1923-1939, ttk yayınları Ankara 1991.
Resmi Gazete, 10 Ağustos 1940, S. 4584.
Resmi Gazete, 11 Temmuz 1936, S. 3353.
Resmi Gazete, 12 Mayıs 1939, S. 4206.
Resmi Gazete, 17 Aralık 1942, S. 5285.
Resmi Gazete, 17 Haziran 1935, S. 3030.
Resmi Gazete, 2 Temmuz 1941, S. 4849.
Resmi Gazete, 21 Nisan 1943,S. 5387.
Resmi Gazete, 22 Aralık 1941, S. 4990.
Resmi Gazete, 22 Teşrinievvel (Ekim) 1937, S. 3741.
Resmi Gazete, 25 Kanunusani (Ocak) 1939, S. 4120.
Resmi Gazete, 26 Haziran 1930, S. 1530.
Resmi Gazete, 7 Nisan 1944, S. 5675.
Soysal, İsmail, Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları, c. 1 (1920-1945), ttk yayınları, Ankara 2000.
Türkgeldi, Ali Fuat, Moudros [Mondros] ve Mudanya Mütarekelerinin Tarihi, Türk
DevrimTarihi Enstitüsü, Ankara 1948.
Weisband, Edward, 2. Dünya Savaşında İnönü’nün Dış Politikası, Milliyet Yayınları, İstanbul
1974, s. 161.
SOBİDER
Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 2, Mart 2015, s. 85-99
99
Download