6. Baskı - Pegem.net

advertisement
6. Baskı
Editör: Prof. Dr. Ali Sinan Bilgili
SOSYAL BİLGİLERİN TEMELLERİ
ISBN 978-605-5885-42-7
Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
© 2013, Pegem Akademi
Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları
Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir.
Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,
kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt
ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.
Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.
Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında
yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları
satın almamasını diliyoruz.
1. Baskı: Eylül 2008, Ankara
6. Baskı: Ekim 2013, Ankara
Yayın-Proje Yönetmeni: Selcan Arslan
Dizgi-Grafik Tasarım: Gülnur Öcalan
Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı
Baskı: Sarıyıldız Matbaacılık Ltd. Şti.
İvogsan Ağaç İşleri Sanayi Sitesi 523. Sk. No:31
Yenimahalle-ANKARA
(0312-395 99 94)
Yayıncı Sertifika No: 14749
Matbaa Sertifika No: 23593
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA
Yayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51
Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60
Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38
Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
E-ileti: pegem@pegem.net
ÖNSÖZ
Eğitim fakültelerinin Sosyal Bilgiler Öğretmenliği lisans düzeyinde birinci sınıflarında “Sosyal Bilgilerin Temelleri” isimli bir ders okutulmaktadır. Yükseköğretim Kurulu’nun belirlediği içeriğe göre bu derste öğrencilere; “Sosyal Bilimler” ve
“Sosyal Bilgiler” kavramları, Sosyal Bilimlerde bilgi, Sosyal Bilimlerin temel kavramları, başlıca Sosyal Bilimler ve birbirleriyle ilişkileri, Sosyal Bilgiler programlarının geliştirilmesinde Sosyal Bilimlerin rolü, Sosyal Bilgiler öğretiminin felsefesi,
eğitsel ve tarihsel temelleri, Sosyal Bilgiler gelenekleri” konuları hakkında bilgiler
verilmesi amaçlanmıştır.
İşte yukarıdaki amacı gerçekleştirmede, dersi okutan öğretim elemanları ve
öğrenciler için önemli bir kaynak vazifesi görmek maksadıyla bu kitap kaleme
alınmıştır. Kitap yukarıdaki içeriği kapsayacak şekilde yedi bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde sosyal bilimler ve sosyal bilgiler, ikinci bölümde sosyal
bilgilerin felsefî temelleri, üçüncü bölümde Ekonomi, Psikoloji, Siyaset Bilimi,
Sosyoloji, Antropoloji, Coğrafya ve Tarih gibi belli başlı Sosyal Bilim disiplinleri
hakkında genel bilgiler verilmiştir. Dördüncü bölümde Sosyal Bilgiler programlarında Sosyal Bilimlerin yeri, beşinci bölümde sosyal bilim dallarının birbiriyle
ilişkisi, altıncı bölümde Sosyal Bilim dallarının araştırma yöntem ve ilkeleri konuları işlenmiştir. Son olarak eserin hazırlanmasında kullanılan kaynaklar, her bilim
dalına göre ayrı ayrı verilmiştir.
Kitabın meydana gelmesinde öncülük eden Dr. İsmail Demircioğlu’na ve
yazılarıyla esere vücut veren tüm yazarlara teşekkür ederim.
Bilimsel ve pedagojik çerçevede bir ders kitabı muhtevasında hazırlanan
“Sosyal Bilgilerin Temelleri” adlı eserimizin öğretmen adaylarının yetiştirilmesine
katkı sağlaması ümidiyle...
Dr. Ali Sinan Bilgili
Editör
EDİTÖR \ YAZARLAR VE KURUMLARI
Editör:
Prof. Dr. Ali Sinan Bilgili
Atatürk Üniv. Kâzım Karabekir Eğitim Fak.
Yazar
Kurum
Prof. Dr. Mesut Çapa
Ankara Üniv. Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü.
Prof. Dr. Sadık Sarısaman
Afyon Kocatepe Üniv. Edebiyat Fak.
Prof. Dr. Ali Sinan Bilgili
Atatürk Üniv. Kâzım Karabekir Eğitim Fak.
Prof. Dr. H. İbrahim Zeybek
Ondokuz Mayıs Üniv. Edebiyat Fak.
Yrd.Doç.Dr. Mehmet Akpınar
Karadeniz Teknik Üniv. Fatih Eğitim Fak.
Yrd.Doç.Dr. Rahmi Çiçek
Karadeniz Teknik Üniv. Fatih Eğitim Fak.
Yrd.Doç.Dr. Müge Yılmaz
Ondokuz Mayıs Üniv. Eğitim Fak.
Yrd.Doç.Dr. İlhan Turan
Rize Üniv. Çayeli Eğitim Fak.
Yrd.Doç.Dr. Sevgi C. Keskin
Sakarya Üniv. Eğitim Fak.
Yrd.Doç.Dr. Zekeriya Akkuş
Atatürk Üniv. Kâzım Karabekir Eğitim Fak.
Yrd.Doç.Dr. Ufuk Şimşek
Atatürk Üniv. Kâzım Karabekir Eğitim Fak.
Yrd.Doç.Dr. Selçuk İlgaz
Atatürk Üniv. Kâzım Karabekir Eğitim Fak.
Arş. Gör. Esra Akdoğan
Atatürk Üniv. Kâzım Karabekir Eğitim Fak.
Bu eserde yer alan konular ve yazarları;
1- Tarih
Dr. Mesut Çapa
2- Siyaset Bilimi
Dr. Sadık Sarısaman
3- Geçmişten Günümüze
Sosyal Bilgiler ve Sosyal Bilimler
Dr. Ali Sinan Bilgili
4-Coğrafya
Dr. H. İbrahim Zeybek
5- Antropoloji
Dr. Mehmet Akpınar
6- Sosyoloji
Dr. Rahmi Çiçek
7- Psikoloji
Dr. Müge Yılmaz
8- Ekonomi
Dr. İlhan Turan
9- Sosyal Bilgilerin Felsefî Temelleri
Dr. Sevgi C. Keskin
10- Arkeoloji-Sanat Tarihi
Dr. Zekeriya Akkuş- Dr. Ufuk Şimşek
Hukuk- Diğer Sosyal Bilimler
Dr. Selçuk İlgaz- Arş. Gör. Esra Akdoğan
İÇİNDEKİLER
Önsöz .............................................................................................................................. iii
Editör \ Yazarlar ve Kurumları .................................................................................... iv
İçindekiler.........................................................................................................................v
BÖLÜM 1
GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE SOSYAL BİLİMLER VE SOSYAL BİLGİLER
1.Giriş ...............................................................................................................................2
2.Sosyal Bilimler ve Sosyal Bilgiler Kavramları ..........................................................2
3.Sosyal Bilimlerin Tarihî Gelişimi ..............................................................................5
4.Sosyal Bilgilerin Tarihî Gelişimi ............................................................................. 23
5.Sosyal Bilgiler Öğretim Programı (2004) ............................................................... 27
6.Sosyal Bilimler-Sosyal Bilgiler İlişkisi .................................................................... 35
BÖLÜM 2
SOSYAL BİLGİLERİN FELSEFÎ TEMELLERİ
1.Giriş ............................................................................................................................. 40
2.Felsefe Nedir? ............................................................................................................. 42
3.Felsefe ve Eğitim İlişkisi............................................................................................ 42
4.Eğitim Felsefeleri ....................................................................................................... 43
5.Eğitim Akımları ......................................................................................................... 49
6.Sosyal Bilgiler ve Felsefe ........................................................................................... 54
BÖLÜM 3
SOSYAL BİLİM DİSİPLİNLERİ
1- Antropoloji
1.1.Giriş ................................................................................................................. 58
1.2.Antropoloji Biliminin Tarihsel Gelişimi .................................................... 59
1.3.Antropoloji Biliminde Temel Kavramlar .................................................... 62
1.4.Antropoloji Biliminin Amacı ....................................................................... 63
1.5.Antropoloji Biliminin Bölümleri ................................................................ 65
vi
Sosyal Bilgilerin Temelleri
2-Arkeoloji
1. Giriş ....................................................................................................................... 69
2. Arkeolojinin Amacı ve Sınırları......................................................................... 69
3. Arkeolojinin Tarihsel Gelişimi........................................................................... 69
4. Arkeolojinin Kolları ............................................................................................ 70
3- Coğrafya
1.Giriş ........................................................................................................................ 72
2.Coğrafya Biliminin Tarihsel Gelişimi ................................................................ 73
3.Coğrafya Biliminde Temel Kavramlar ............................................................... 78
4.Coğrafya Öğretiminin Amaçları ........................................................................ 79
4- Ekonomi
1.Giriş ........................................................................................................................ 81
2.Ekonomi Biliminin Tarihsel Gelişimi ................................................................ 82
3.Ekonomi Biliminde Temel Kavramlar ............................................................... 85
4.Ekonomi Biliminin Amaçları.............................................................................. 88
5-Hukuk
1.Giriş ........................................................................................................................ 90
2.Hukukun Bilim Dalları ........................................................................................ 90
3.Hukuk Sistemi ....................................................................................................... 90
6- Psikoloji
1.Giriş ........................................................................................................................ 93
2.Psikoloji Biliminin Tarihsel Gelişimi ................................................................ 94
3.Psikoloji Biliminin Ekolleri ................................................................................. 95
4.Psikolojinin Alanları ........................................................................................... 97
7- Sanat Tarihi
1.Giriş ...................................................................................................................... 101
2.Sanat Tarihi Bilim Dalları .................................................................................. 101
3.Sanat Tarihi Alanları ......................................................................................... 102
İçindekiler
vii
8- Siyaset Bilimi
1.Giriş ...................................................................................................................... 104
2.Siyaset Biliminin Tarihsel Gelişimi ................................................................. 105
3.Siyaset Biliminde Temel Kavramlar ................................................................. 107
8.4.Siyaset Biliminin Amacı ................................................................................. 109
9- Sosyoloji
1.Giriş ..................................................................................................................... 111
2.Sosyoloji Biliminin Konusu, Amacı ve Sınırları ............................................. 111
3.Sosyoloji Biliminin Tarihsel Gelişimi .............................................................. 112
4.Sosyoloji Biliminde Temel Kavramlar ............................................................. 116
5.Sosyoloji Biliminin Bilim Dalları ..................................................................... 120
10- Tarih
1.Giriş ..................................................................................................................... 124
2.Tarih Biliminin Tarihsel Gelişimi .................................................................... 125
3.Tarih Biliminde Temel Kavramlar ................................................................... 129
4.Tarih Biliminin ve Tarih Eğitiminin Amacı ................................................... 130
11-Diğer Sosyal Bilim Dalları
1.Epigrafi ................................................................................................................. 132
2.Kronoloji .............................................................................................................. 132
3.Onomastik ........................................................................................................... 132
4.Nümizmatik (Meskûkât) ................................................................................... 132
5.Halk Bilim (Folklor) ........................................................................................... 132
6.Paleografya .......................................................................................................... 133
7.Diplomatik........................................................................................................... 133
8.Sosyal Politika ..................................................................................................... 133
viii
Sosyal Bilgilerin Temelleri
BÖLÜM 4
SOSYAL BİLGİLER PROGRAMLARINDA SOSYAL BİLİMLERİN YERİ
1.Giriş ........................................................................................................................... 136
2.Antropoloji Biliminin Sosyal Bilgiler İçerisindeki Yeri ..................................... 136
3.Coğrafya Biliminin Sosyal Bilgiler İçindeki Yeri................................................. 137
4.Ekonomi Biliminin Sosyal Bilgiler İçindeki Yeri ................................................ 139
5.Psikoloji Biliminin Sosyal Bilgiler İçindeki Yeri.................................................. 140
6.Siyaset Biliminin Sosyal Bilgiler İçindeki Yeri ..................................................... 141
7.Sosyoloji Bilimini Sosyal Bilgiler İçindeki Yeri ................................................... 142
8.Tarih Biliminin Sosyal Bilgiler İçindeki Yeri ....................................................... 143
BÖLÜM 5
SOSYAL BİLİM DALLARININ BİRBİRİYLE İLİŞKİSİ
1.Antropoloji Biliminin Diğer Sosyal Bilimler İçerisindeki Yeri ve İlişkisi ........ 146
2.Coğrafya Bilimini Diğer Sosyal Bilimler İçindeki Yeri ve İlişkisi ..................... 151
3.Ekonomi Biliminin Diğer Sosyal Bilimler İçindeki Yeri ve İlişkisi ................... 155
4.Psikoloji Bilimini Diğer Sosyal Bilimler İçerisindeki Yeri ve İlişkisi ............... 159
5.Siyaset Biliminin Diğer Sosyal Bilimler İçindeki Yeri ve İlişkisi ...................... 161
6.Sosyoloji Biliminin Diğer Sosyal Bilimler İçerisindeki Yeri ve İlişkisi ............ 165
7.Tarih Biliminin Diğer Sosyal Bilimler ve İçindeki Yeri ve İlişkisi..................... 170
BÖLÜM 6
SOSYAL BİLİM DİSİPLİNLERİNİN ARAŞTIRMA YÖNTEM VE İLKELERİ
1.Antropoloji Biliminin Araştırma Yöntemleri ..................................................... 174
2.Coğrafya Biliminin Araştırma Yöntemleri ......................................................... 177
3.Ekonomi Bilimi Araştırma Yöntemleri ................................................................ 179
4.Psikoloji Bilimini Araştırma Yöntemleri ............................................................. 180
5.Siyaset Bilimi Araştırma Yöntemleri .................................................................... 181
6.Sosyoloji Bilimi Araştırma Yöntemleri ................................................................. 184
7.Tarih Biliminin Araştırma Yöntemleri ................................................................ 186
KAYNAKLAR ............................................................................................................. 197
1. BÖLÜM
GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE
SOSYAL BİLİMLER VE
SOSYAL BİLGİLER
İçindekiler
1. Giriş
2. Sosyal bilimler ve Sosyal Bilgiler kavramları
3. Sosyal bilimlerin tarihî gelişimi
4. Sosyal Bilgilerin tarihî gelişimi
5. Sosyal Bilgiler öğretim programı (2004)
6. Sosyal bilimler-Sosyal Bilgiler ilişkisi
Düşünme Zamanı
Bölümü okumaya başlamadan önce aşağıdaki sorular üzerinde düşününüz.

Sosyal bilimler ve Sosyal Bilgiler kavramlarını açıklayınız?

Sosyal bilimler ve Sosyal Bilgiler arasındaki farklar nelerdir?

Sosyal Bilgiler ne zaman ve neden doğmuştur?

Sosyal Bilgiler ilköğretim öğrencilerine ne tür kazanımlar sağlamalıdır?
2
Sosyal Bilgilerin Temelleri
1. Giriş
İnsanlık tarihinin ilk dönemlerinden itibaren başlayan toplumsal ve bireysel
sorunlara çözüm çabaları Sosyal Bilimlerin doğuşunu sağlamıştır. İnsanın belirli
bir toplum içerisinde yaşama ihtiyacı beraberinde sorunları getirince, Sosyal Bilimlere sorun çözme misyonu yüklenmiştir. Bunun içindir ki Sosyal Bilim denilince akla ilk önce “sorun çözücü bilim” gelir. Bu sorun çözücü bilim üstlendiği
görev gereği tarihî süreçte gelişerek ve artarak devam eden önemle günümüze kadar gelmiştir. Sosyal Bilimin toplum hayatındaki rolü ve katkısı fark edildiğinde
de bundan istifade etme yolu olarak Sosyal Bilgiler ortaya çıkarılmıştır. Zira Sosyal
Bilgiler, 19. yüzyıl sonlarında ABD’de yaşanan sosyal, kültürel ve ekonomik sorunlara ilişkin Sosyal Bilimlerce önerilen çözümleri vatandaşlara aktarma vasıtası
olarak ortaya çıkmıştır.
2. Sosyal Bilimler ve Sosyal Bilgiler Kavramları
2.1. Sosyal Bilimler
Sosyal Bilim, bilimler tasnifi içerisinde “insan bilimi” olarak nitelendirilmektedir. Bu haklı sınıflandırma içerisinde sosyal bilimler kavramı hakkında şu şekilde tanımlar yapılmıştır;
2.1.1. Tanımlar
•
Toplumu ve insan ilişkilerini inceleyen bilim
•
Toplumsal olayları ve insanların toplumsal özelliklerini inceleyen bilimler
•
Toplum içinde yaşayan insanları inceleyen bilim disiplinleri
•
Birey ve toplum sorunlarına çözüm üreten bilim dalları
Yukarıda verilen tanımlardan da anlaşılacağı üzere sosyal bilim, tek başına
bir bilim dalı olmayıp, çeşitli disiplinlerden oluşmaktadır. Bu disiplinlerin neler
olduğu hakkında muhtelif görüşler vardır.
Türkiye’de en yaygın görüş; sosyoloji, tarih, coğrafya, psikoloji, siyaset bilimi, ekonomi, hukuk, antropoloji, eğitim, halk bilim (folklor), iletişim, etnoloji,
sanat tarihi ve arkeolojinin sosyal bilimleri oluşturduğudur. UNESCO da sosyoloji, psikoloji, kültürel antropoloji, uluslar arası ilişkiler, siyasal bilimler, ekonomi,
hukuk, suçbilim (kriminoloji) ve istatistiği sosyal bilim olarak kabul etmektedir.
Sosyal bilimler kavramı yerine bazen de, “Toplum Bilimleri” kavramı kullanılmaktadır. 20. yüzyıl ikinci yarısından itibaren ABD’de “Toplum Bilimleri” yerine,
Geçmişten Günümüze Sosyal Bilimler ve Sosyal Bilgiler
3
“Davranış Bilimleri” teriminin kullanılması benimsenmiş, bu bilim kapsamına
fizikî antropoloji, dilbilim ve psikoloji alınmıştır.
•
Disiplin; Kendine has bir yapısı, araştırma ve ispat metotları olan organize
bilgi alanı
Sosyal bilimler tek başına bir bilim dalı olmadığından genel bir sosyal bilim
teorisi ve yöntemi kurulamamıştır. Bu yüzden sosyal bilimi oluşturan her disiplin
kendi teorisini ve yöntemini oluşturmuştur. Sosyal olgunun bütünündeki bölümler arasındaki bağlantıları kurabilmek maksadıyla da disiplinler arası ilişki geliştirilmeye çalışılmıştır. Tarih-coğrafya, sosyoloji-siyaset bilimi, tarih-sosyoloji gibi.
(Sosyal Bilimlerin Birbiriyle İlişkisi bölümüne bakınız)
•
Olgu; Tam bilinen, objektif olarak ispatlanan, somut şey, olay ve düşünceler
Sosyal bilim tanımları çerçevesinde sosyal bilimlere yüklenen misyonun
oluşturduğu amaçlar vardır. Bu amaçlar;
2.1.2. Amaçlar
•
Bilgiyi, araştırmalarla geliştirmek,
•
Beşeri anlayışı geliştirerek iyi bir insan (ideal insan) yaratılmasına yardımcı olmak,
•
İnsanın içerisinde yaşadığı toplumu ve bu toplumdaki insan ilişkilerini veya
“öteki” dünyayı öğrenmek, olaylar arasındaki ilişkileri bulup çıkarmak,
•
İnsanı rahatsız eden sorunlara çözüm yolları önermek ve insan mutluluğunu yükseltmek
2.1.3. Sosyal Bilimlerin Özellikleri
Sosyal bilimleri bir bütün olarak ele alırsak aşağıdaki özelliklere sahip olduğunu görürüz;
1.
Çok sebepli bilimlerdir. Sosyal olay veya olgunun izahında tek bir sebebe
dayanılamaz.
2.
Objektif bilimlerdir. Sosyal olayların izahında objektifliğin delili olarak
belge veya delil kullanılır.
4
Sosyal Bilgilerin Temelleri
3.
Pozitif nitelik taşır. Bu yönüyle metafizik ve teoloji ile ilişkisi bulunmamaktadır.
4.
Faktörlerin ağırlığına göre olaylar hakkında devirlerine göre farklı yorumlar yapılabilir.
5.
Bir olayın izahında sebep-sonuç ilişkisi önemli yer tutar.
6.
Kuralları olmakla birlikte, cemiyette meydana gelen olaylar farklı yönleriyle tenkide tabi tutulabilir. Ancak coğrafya biliminin bazı konularında
(Mevsimler, ay tutulması gibi) olduğu gibi, somut olaylarda, kesin bilgiye
dayalı konularda farklı yorumlar yapılamaz.
7.
Genel bir sosyal bilim teorisi kurulamamıştır. Gerçekte tek olan sosyal
olgu, her sosyal bilim disiplinince kendi boyutlarından ele alınıp incelenir. Bu yüzden sosyal olgunun bütünündeki bölümler arasındaki bağlantılar gözden kaçmaktadır. Bunun için disiplinler arası ilişkilendirme
yapılmaktadır.
8.
Her sosyal bilim dalında bilim dalının kendisine özel bir teorisi bulunmaktadır.
9.
Sosyal bilimlerde araştırma yönteminin temel öğesi olan gözlem, sistematik ve metodik olarak yapılır.
10. Olayları sentez ve analiz ederek sosyal problemleri çözmeye yönelen bir
bilimdir.
2.2. Sosyal Bilgiler
Sosyal bilimlerin içerisinde yer alan farklı disiplinlerin birleştirilmesiyle ortaya çıkarılmış bir öğretim programı olan Sosyal Bilgiler kavramı hakkında da farklı
tanımlar yapılmaktadır. Bunlar;
2.2.1. Tanımlar
•
Öğrencileri sorumlu birer vatandaş olarak yetiştirme girişimleri.
•
İlkokul ve ortaokullarda iyi ve sorumlu vatandaş yetiştirmek amacıyla,
sosyal bilimler disiplinlerinden seçilmiş bilgilere dayalı olarak, öğrencilere toplumsal yaşamla ilgili temel bilgi, beceri, tutum ve değerlerin
kazandırıldığı bir çalışma alanı.
•
Bireyin toplumsal var oluşunu gerçekleştirebilmesine yardımcı olması
amacıyla; tarih, coğrafya, ekonomi, sosyoloji, antropoloji, psikoloji, felsefe, siyaset bilimi ve hukuk gibi sosyal bilimleri ve vatandaşlık bilgisi
konularını yansıtan; insanın sosyal ve fizikî çevresiyle etkileşiminin geç-
Geçmişten Günümüze Sosyal Bilimler ve Sosyal Bilgiler
5
miş, bugün ve gelecek bağlamında incelendiği; toplu öğretim anlayışından hareketle oluşturulmuş bir ders programı.
2.2.2. Amaçlar
Yukarıdaki tanımlar çerçevesinde Sosyal Bilgilerin amaçları şunlardır;
•
Öğrencilere yaşadıkları toplumun sahip olduğu kültürel mirası ve değerleri aktararak, onların iyi bir vatandaş veya birey olmalarını sağlamak,
•
Öğrencilere evrensel ve milli değerlerle ilgili bilgiler ve temel sosyal kuruluşlar hakkında bilgiler vererek, bilgi, beceri, tutum ve değerler kazandırmak,
•
Öğrencilerin bireysel ve sosyal problemleri tanımlama, analiz etme ve
karar verme süreçlerini geliştirmek.
Eğitim sisteminde Sosyal Bilgiler öğretimine yer veren her ülkede olduğu gibi
ülkemizde de Sosyal Bilgiler dersi öğretim programının genel amaçlarını belirlemiştir. 1973 tarihli Milli Eğitim Temel Kanunu’nun ikinci maddesinde belirtilen
“Türk Milli Eğitiminin Genel Amaçları” hükümlerine dayalı olarak 1998 tarihinde
“İlköğretim Okulu Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programının Genel Amaçları” yayınlanmıştır. Sosyal Bilgiler öğretiminin genel amaçları dört temel başlık altında
sıralanmıştır. Öğrencilerin bu derste;
a.
Vatandaşlık görevleri ve sorumlulukları yönünden
b.
Toplumda insanların birbiriyle olan ilişkileri yönünden
c.
Çevreyi, yurdu ve dünyayı tanıma yetenekleri yönünden
d.
Ekonomik yaşama fikrini ve yeteneklerini geliştirme yönünden
bir ilerleme kaydetmeleri amaçlanmıştır. 2004 yılında yayınlanan “Sosyal
Bilgiler Öğretim Programının Genel Amaçları”nda bu tasnif kaldırılmış, 17 amaç
sıralanmıştır.
3. Sosyal Bilimlerin Tarihsel Gelişimi
3.1. Dünyada Sosyal Bilimler
Bazı sosyal bilimciler (M.Duverger, B.Gökçe v.s.) sosyal bilimlerin geçmişten
günümüze tarihî gelişimini üç dönemde ele almışlardır. Bunlar;
1.
İlim öncesi dönem: Sosyal Felsefe Dönemi
2.
Kuruluş dönemi: Sosyal Bilimlere Geçiş
3.
Sistemleşme dönemi: 20. Yüzyıldan Günümüze Sosyal Bilimler
6
Sosyal Bilgilerin Temelleri
3.1.1. İlim Öncesi Dönem; Sosyal Felsefe Dönemi
(İlkçağdan 19. yüzyıla)
İnsanla ilgili bir bilim olan sosyal bilimlerin, insanların ilk uğraşları olan felsefe ve tarih ile başladığı kabul edilir. Diğer disiplinler zaman içerisinde ortaya
çıkmıştır. Felsefeyle başlamak sosyal bilimler üzerinde önemli bir etki yaratmıştır.
Duverger (1990: 9) bunu “sosyal felsefe” olarak nitelendirmiştir.
3.1.1.1. İlkçağ’da Sosyal Bilimler; Sosyal felsefe dönemi olarak nitelendirilen ilkçağlarda, sosyal bilimlerde bilimsel tutum yerine, felsefe hâkimiyeti vardır. Sosyal felsefe günümüzde; “belirli toplumların sosyal gerçeğini anlamaya,
onun sorunlarını çözmeye, sosyal yapıyı düzenlemeye yönelik düşünce biçimi”
olarak tanımlanmaktadır. Ancak ilkçağ sosyal felsefesi, toplumu kendi gerçekleriyle; inanç, değer, kültür, hayat tarzı, anlayış, örf, adet, gelenekleriyle olduğu gibi
algılamayan ve kabullenmeyen, filozofların düşünce dünyalarında yarattıkları biçimiyle var olmasını istedikleri bir anlayışı ifade eder. Bu yönüyle de sosyal bilimin gerçek hayatla ilişkilendirilmesine imkân tanımamıştır. Düşünce boyutunun
ağırlığı itibariyle de, sosyal bilimlerin ilmî karakter ve özellik kazanmasına engel
olmuştur. Sosyal bilimler üzerinde sosyal felsefe hâkimiyetini kuran önemli isimler Aristo (MÖ. 384-322) ve Eflatun (Platon) (MÖ. 427-347)’dur. Sosyal felsefenin
bu iki temsilcisinin etkisiyle felsefe, bütün bilimleri etkisi altına almıştır. Metafizik
nitelikteki anlayışla bağlantılı sosyal, fen ve tıp bilimleri, benzer faktörlerin etkisiyle ortaya çıkmıştır. Bu etki sadece sosyal bilimlerde değil, bütün bilim dallarında felsefenin hâkim olmasını sağlamıştır. Nitekim Aristo ve Eflatun gibi filozoflar
toplumlarının sorunlarını çözmek için sosyal yapıyı düzenlemeye çalışırken, diğer
yandan Hipokrat (MÖ. 460-370) gibi tıp biliminin babası sayılan ve uygulamalı
tıbbın kurucusu olan kişiler de, felsefi ve ahlakî birçok normatif üzerinde durmuş,
böylece, “Hipokrat felsefesi” denilen ilkeler oluşturmuştur. Bununla birlikte bu kişilerin gözlemcilik ve araştırıcılık vasıflarının bilimlerin karakterine etki ettiği de bir
gerçektir. Mesela; bu gerçek tıp biliminde karşımıza; hastalıkların birer doğal süreç
olması, hastalık belirtilerinin organizmanın bu süreçlere karşı bir tepki olması ve
hekimlerin hastalar karşısındaki işlevinin doğal kuvvetlere yardımcı olması gerektiği şeklinde çıkmaktadır. Sosyal bilimlerde ise, Aristo’nun site devletlerinin anayasaları üzerine yazdığı monografiler, Eflatun’un ekonomik ve toplumsal olgular
(sınıf mücadelesi teorisi) üzerine yaptığı incelemeler, gözlemcilik ve araştırıcılık
yeteneklerinin ürünü olarak bilimlere etki etmiştir. Bahsedilen etkiler sosyal, fen
ve tıp bilimlerinin birbirinden pek farklı olmayan araştırma yöntemi geliştirmesine yol açmıştır. Bunun için günümüzde artık usul olan; problemin tanımı, amaç,
hipotez, evren, örneklem, veri toplama, veri analizi, tartışma, sonuç, öneri, kaynaklar, tablo, şekil ve grafikler gibi araştırma aşamalarının çeşitli bilim dalında
küçük farklılıklarla aynı olması, aynı kaynaktan gelmeleriyle ilgilidir.
Geçmişten Günümüze Sosyal Bilimler ve Sosyal Bilgiler
7
3.1.1.2. Ortaçağ’da Sosyal Bilimler; İlkçağlardaki sosyal felsefe etkisi Ortaçağ dünyasında da hâkimdir. Ancak bu etki doğu ve batı, yani İslâm ve Hıristiyan
dünyalar arasında farklı gelişmelere yol açmıştır.
a) İslâm Dünyasında Sosyal Bilimler; Sosyal bilimler İslâm dünyasında
İslâm ilimleri (fıkıh, kelam, tefsir, hadis v.d.) ile sınırlı kalmamış, sosyal bilimlerin pozitif yönleri ile mantık, matematik, fen bilimleri alanlarında da çalışmalar
yapılmıştır. Bu dönemde İslâm dünyasında sosyal bilimlerin gelişmesine katkıda
bulunan ilim adamlarından bazıları şunlardır;

FARABÎ (870-950), Türkistan’ın Farab şehrinde doğmuş, Şam’da vefat etmiş
bir Türk filozofudur. Buhara, Bağdat, Şam, Kahire ve Halep gibi zamanın
önemli ilim merkezlerini gezmiştir. Felsefe, tabiat, astronomi, fizik, kimya,
matematik, mantık, psikoloji, metot, ilimlerin tasnifi, siyaset bilimi, eğitim
ve musiki alanında eserler yazmıştır. İslâm felsefesini metot, terminoloji ve
problemler açısından temellendirmiş, eski Yunan felsefesi ile İslâmiyet’in
dünya görüşünü bağdaştırarak, İslâm felsefesinin temellerini atmıştır. Bu
itibarla İslâm felsefesinin kurucusu olarak kabul edilir. Bilimsel araştırma
yöntemleri hakkında “her meselede aranan, kesin gerçeği elde etmektir. Ama
çok defa kesinliği elde edemeyiz. Aradığımızın bir kısmına dair kesinlik, geri
kalanlara dair de zan ve kanaat elde edebiliriz” fikrini savunur. Ona göre bilinmeyen konular, araştırma ve öğretimle açıklığa kavuşturulmak istenince
mesele (problem) ve çözülünce de bilgi haline gelir. Araştırma yönteminin
başlı başına bir bilim olduğunu söyleyen Farabi, var olan nesnelerin araştırılmasıyla ilgili olarak da nasıl, neden, niçin sorularının cevaplarının araştırılması gerektiğini savunur (Akyüz, 1982, s. 81-86).
Başlıca Eserleri:
1.
Kitâb al-cam’ bayn ra’yay al-hakimayn İflatun al-ilâhi va Aristatalis. Bu
eserde Aristo ve Eflatun’u uzlaştırmaya çalışmıştır.
2.
Risalâ fi arâ’ahl al-madina al-fadıla (İdeal Kent Devleti). Farabi, devlet
felsefesi üzerine yazdığı bu eserinde toplumsal düzenin ve fazilet ile
saadetin temelinin adalet olduğunu, devlet adamlarının mükemmel ve
hâkim (filozof) olması gerektiğini savunmuştur.
3.
Tahsilu’s-Sa’ade (Mutluluğu Kazanma). Eğitim-öğretim ile ilgili bir eserdir. Bu eserde eğitim ile öğretim arasındaki farkları, öğreticilerin tasnifi
ve öğretmenin özelliklerinden bahseder.
8
Sosyal Bilgilerin Temelleri
4.

İhsâu’l-Ulûm; İlimlerin tasnifine ait bir eserdir. Fârâbî bu eserde ilimleri;
konuları, teorik ve pratik açıdan değerini, kaynakları, elde edilişleri ve
amaçları açısından sınıflamaya tâbi tutmuştur. Bu sınıflandırmada her ilmin kapsamındaki diğer ilimleri de sıralar; 1. Dil; Sarf, nahiv, 2. Mantık,
3. Matematik; Aritmetik, geometri, optik, astronomi, müzik, mekanik, 4.
Fizik ve Metafizik 5. Medenî ilimler; Ahlâk, siyaset, fıkıh, kelam. (Kaya,
1995, 147)
İBN SİNA (980-1037), Buhara’da doğmuş, Hamedan’da vefat etmiştir. Mantık, geometri, fıkıh, dil, tıp, psikoloji ve doğabilim üstüne çalışmalar yapmıştır. Kitabü’n-Nefs adlı eseriyle İslâm psikolojisinin kurucusu olarak gösterilir.
Bugünkü bilim dallarını felsefe altına yerleştiren İbn Sina ilimleri; ilkeleri, konuları ve problemleri açısından birbirinden ayırmakta ve her bir ilmin, varlığın bir yönünü incelediğini belirtmektedir (Oktay, 2012, 290). İbn Sina’ya
göre bilimler madde ve biçim ilişkisi bakımından üçe ayrılır:
1.
el-ilmü’l-esfel; Doğa bilimleri gibi maddesinden ayrılmamış biçimlerin
bilimidir.
2.
el-ilm’üll-âli; Mantık gibi maddesinden ayrılan biçimlerin bilimleridir.
3.
el-ilmü’l-evsat; Matematik gibi ancak insanın zihninde maddesinden ayrılabilen, bazen maddesiyle birlikte, bazen ayrı olan biçimlerin bilimidir.
Başlıca Eserleri:

1.
el-Kanun fi’t-Tıp (Tıpta Kanun); Tıp konularını içerir.
2.
Risale fi-İlmü’l-Ahlak (Ahlak ilmi risalesi); Ahlak konularını içerir.
3.
Kitabü’ş-Şifa (Şifa Kitabı); Mantık, matematik, geometri, fizik, musiki ve
metafizik konularını içeren 11 ciltlik bir eserdir. Avrupa’da ders kitabı
olarak okutulmuştur.
4.
fî Aksâmi’l-‘ulûmi’l-‘akliyye; İlimler sınıflandırmasına ait bir risaledir.
(TDVİA, “İbn Sinâ, 1999, 319-358)
GAZALÎ (1058-1111), Horasan’da Tus şehrinde doğmuş, yine aynı şehirde
vefat etmiştir. Hocası Cüveyni’nin katkısıyla Nizamiye Medresesi’nde akaid,
fıkıh, kelam, mantık, felsefe, hadis ve matematik gibi ilimleri tahsil etmiştir.
Bağdat Nizamiyesi’nde müderrislik yapmıştır. Selçuklu sultanlarının desteğiyle ilim yoluyla Batınîlerle mücadele etmiştir. Gerçek felsefenin İslâm imanı
olduğunu savunur. İlim ile amelin ahirete hazırlık olduğunu savunur. Felsefenin nihaî hedefinin de ilim ve amel terkibini vurgulaması olduğunu söyler.
(Çınar, 2006, 60) Gazali, sebep-sonuç konusu üzerinde de durur ve sonradan
Geçmişten Günümüze Sosyal Bilimler ve Sosyal Bilgiler
9
meydana gelen her olayın mutlaka bir sebebe dayanması gerektiğini savunur.
İlimlerin yaradılışın içerdiği bir akıl kavramına sahip olduğunu ve görünüş
bilgisinden kesin bilgiye geçmede hissi algıların insanı yanıltabileceği, fakat
bu yanılmayı akıl vasıtasıyla yok edilmesinin mümkün olduğunu belirtir.
Başlıca Eserleri;
1.
İhyau Ulumi’d-din; Fıkıh ve tasavvuf konularını işleyen bu eser, Gazali’nin
en çok bilinen ve en büyük eseridir.
2.
Mekasidü’l Felasife; Felsefeye dair bir incelemedir.
3.
Tehafütü’l Felasife; Aristo felsefesini tenkit amacıyla yazılmıştır.
4.
Bidayetü’l Hidaye; Din ve ahlak bilgileri veren bir kitaptır.

İDRİSÎ (1100-1166); Endülüs’ün Septe şehrinde doğmuş, Sicilya Adası’nda
Palermo’da vefat etmiştir. Kurtuba, Anadolu ve Kuzey Afrika medreselerinde
eğitim görmüştür. İspanya, Fransa ve İngiltere’de coğrafya ilmi konusunda çalışmalar yapmıştır. Roger’in Kitabı (Nüzhetü’l-Müştâk fi İhtirâkı’l-Âfâk) adını
verdiği coğrafya eserinde 70 paftalık Dünya haritasıyla o dönemde bilinen
dünyanın mükemmel bir tasvirini yapmıştır. İslâm bilginlerinin coğrafî bulgularının Sicilyalı Normanlar aracılığıyla Avrupa’ya ulaşmasında önemli rol
oynamıştır.

İBN RÜŞD (1126-1198); Kurtuba’da doğmuş, Marekeş’de (Fas) ölmüştür. Felsefe, matematik, coğrafya, astronomi ve tıp alanlarında çalışmalar yapmıştır.
Eski Yunan felsefe ekollerini ve Aristo’yu en iyi açıklayan ve Avrupa’ya tanıtan
kişidir. Aristo’nun eserlerine yaptığı yorumlarla Aristotelesciliğin dirilmesini
ve güçlenmesini sağlamıştır. Felsefe ve dinin kendilerine özgü prensipleri ve
esasları olduğunu, birinin diğerine karıştırılmasının yanlışlıklara sebep olacağını savunur (Karlığa, 1999, 257-288). Ona göre, akıl ile vahiy çatışmaz ve
insanı ilahi hakikatin bilgisine götüren yollardan birisi de akıldır. “Nesneleri algılamak aklın kavrayışıdır. Nedenleri inkar eden aklı inkar etmiş olur”
gibi ifadeleriyle bilimin evrensel ilkesini ve temel dayanağını dile getirmiştir.
Bu sebeple İbn Rüşd’ün düşüncesi bilime güveni öne çıkarmak bakımından
büyük önem taşımaktadır. İbn Rüşd, görüşleriyle İslâm dünyasından çok Hıristiyan dünyasını etkilemiştir. Dante ve Petrarce gibi meşhur filozofların hücumuna uğramış ve dinsizlikle suçlanmıştır. 1512’de Van Riswik, Lahey üniversitesinde İbn Rüşd’ün eserlerini okuttuğu için diri diri yakılmıştır.
10
Sosyal Bilgilerin Temelleri
Başlıca Eserleri;

•
1.
Tehafütü’t Tehafüt; Gazalî’nin felsefî fikirlerine karşı yazılmış bir eserdir.
2.
Külliyât fit-Tıb; Tıp sahasında yazılmış bir eserdir.
3.
Bidâyetü’l-müctehid; Mezhepler arası mukayeseli İslâm hukuku alanında
yazılmış bir eserdir. (Karaca, 2008)
4.
Telhîsü Kütübi Aristotales; Mantık konusunda yazılmış bir eserdir.
İBN HALDUN (1332-1406), Tunus’ta doğmuş, Kahire’de vefat etmiştir. Mukaddime adlı eseriyle tarih felsefesinin kurucusu ve İslâm sosyolojisinin öncüsü olmuştur. Devlet felsefesi ile Yedi-iklim gibi medeniyet üzerine teoriler
geliştirmiştir. Ona göre, toplumlar tıpkı insanlar gibi doğar, büyür, gelişir ve
ölürler. Bu sondan kurtulmaları mümkün değildir. Ancak alınacak isabetli
tedbirlerle bu safhalar uzatılabilir.
“Milletlerin kaderi yaşadıkları coğrafyanın etkisindedir. Coğrafyası müsait
olmayan, medeni etkileşim ve yayılma alanı bulamayan milletler, medeniyetsiz, geri ve cüce kalırlar.” (İbn Haldun)
Başlıca Eserleri;
1.
Kitâbu’l-İber: Bu eserde Emevî, Abbasî, Fars, Yahudi, Eski Mısır, Yemen,
Roma, Türk, Franklılar gibi milletlerin tarihi anlatılmaktadır.
2.
Mukaddime: 6 ana bölümden meydana gelir. Eserin bölümlerinde işlenen konular şunlardır;
Giriş: Eserin girişinde tarihçiler ve tarih ilminden bahseder.
1. Bölüm: İklimin uygarlıklar ve insanların yaşam biçimine etkisi gibi
konuları içerir.
2. Bölüm: Bu bölümde göçebelerle şehirlilerin kültürleri karşılaştırılır ve
zıtlıklar sebebiyle meydana gelen çatışmaların sosyolojik ve tarihi sebepleri ve sonuçları üzerinde durulur.
3. Bölüm: Saltanat, hilafet, krallık ve bunların şartları, korunması, devletin kuruluşu ve çöküşü ve idarenin temelleri gibi konular işlenir.
4. Bölüm: Köy ve kasaba hayatı, kale, cami ve mabetlerin inşası, bunların
İslâm devletiyle olan ilgisi gibi konular işlenir.
5. Bölüm: Sanat, ticaret, iş hayatı, ziraat, tarım ve dönemin önemli meslekleri gibi konular anlatılır.
Download