`1880`den 1915`e: Kürt- Ermeni Hinterlandındaki Kısmi Soykırım ve

1915, Ermeni soykırımı, Türkiye solu, Türk
modernleşmesi (Derleme)
İçindekiler
M.Kürkçügil ile Soykırım ve Ermeni-Kürt İlişkileri Üzerine – H.Ercan & M.Polatel ................................................... 1
Bir Başka Tarih Mümkün Müydü? Ya da “Ermeni Meselesi” “Modernite” ve “Soykırım” ........................................ 9
“Mesele Hrant’ın meselelerini dert edinmek” (M.Kürkçügil'le Röp: M.ARSLAN) ................................................... 28
Dedeler, Torunlar, ‘Bizim Ermeniler’ ve Lobiler – I * Özge L. İspir .......................................................................... 31
Dedeler, Torunlar, ‘Bizim Ermeniler’ ve Lobiler- II * Özge L. İspir........................................................................... 35
“1915, sol için piyasası olan bir mesele değildi” ..................................................................................................... 40
Bir başka açıdan Kürtlerin Ermeni Soykırımı’ndaki rolü .......................................................................................... 46
M.Kürkçügil ile Soykırım ve Ermeni-Kürt İlişkileri Üzerine – H.Ercan & M.Polatel
II. Abdülhamid dönemine gelmeden önce Ermeni toplumu içerisinde ne gibi toplumsal, siyasal ve kültürel dönüşümler yaşanıyordu?
Eğer “Ermenilerin siyasallaşmasından” bahsedeceksek II. Abdülhamid döneminden çok önce Ermenilerin “modern” anlamıyla, o
günlerde gelişen sınıfların, burjuvalarının bulunduğu alanlar ne ise oralardan başlamak gerekir. Ermeni entelijansiyası, –tabii Batı
Ermenistan’daki çünkü Doğu Ermenistan farklıdır; buluştukları kanal var ama önemli ölçüde ayrıdırlar– büyük oranda 1840’lı
yıllarda Avrupa’da yetişmiştir. Bunlardan bazıları amiraların, bazıları amira olmayan zenginlerin, sarrafların, ticaretle uğraşanların
çocuklarıdır. Dünyanın birçok yerinde olduğu gibi bunlar ister istemez o ülkelerdeki siyasal hareketliklerle ilişkilenirler. Fransa’daki
1848 İhtilali, Şubat İhtilali bu açıdan önemlidir. Burada 1860’ta yazılan ve 1863’te padişah tarafından kabul edilen Ermeni
nizamnamesinin, “anayasasının”, yazarı olan ve aynı zamanda Mithat Paşa’nın yanında Osmanlı Anayasası’nı yazmış olan Kirkor
Odyan gibi adını sanını bildiğimiz insanlar var. Bu insanlar ünlü Fransız tarihçisi Jules Michelet’nin öğrencisi olmuşlardır. Bu
insanlar sosyal sorunlarla nasıl ilişkileneceklerini Victor Hugo’nun Sefiller’inden öğrenmişlerdir. Oradan bu etkilenmeyle
demokratik siyasal haklar açısından bir takım liberal aydınlar oluşmuştur. Ve bu liberal aydınların oluşmasına paralel
diyebileceğimiz bir şekilde Ermenilerin kendi toplumsal-iç mücadelesine bakarsak, proletarya ile burjuvazi arasında değil ama bir tür
sınıf mücadelesi modern anlamıyla Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeniler içerisinde cereyan etmiştir. Ermenilerde patrikhane
önemli bir unsurdur, milleti temsil eder zaten. Burada nüfuz sahibi olan amiralar vardır. Yani padişahtan torpilli, padişahla ilişkili
zengin insanlar. Bunlar hem milletin hayrına bazı işler yaparlar –işte kilise, okul yapar veyahut yoksullara yardım eder– ama bir
yandan da buradan milleti bloke ederler. Buna karşın zanaatkâr dediğimiz veyahut esnaf diyebileceğimiz ama zanaatkâr emekçi
diyemeyeceğimiz insanlar da millet temsilinde pay sahibi olmak istemişlerdir. Ve bu ciddi bir mücadeledir. Ermeni nizamnamesi
dediğimiz hikaye Ermeniler için geçerli olan bir nizamnamedir ve işte bu hukuku açıklar. “Cemaat yönetiminin” veya “millet
yönetiminin” daha demokratik işlemesi için konmuş olan bir sistemdir. Bu bir tür karşılıklı olarak kurumlarla yani cemaatin
kurumlarıyla bireyleri arasındaki hukuku belirler; bu açıdan anayasal bir değeri vardır. Tabii bu da önemli bir husustur. Amiralar
daha ziyade Eğin, Divriği vb. Kökenli olmasına rağmen, İstanbul’da yaşarlar ve taşradakilerle pek bir bağları yoktur.
Doğu’da yani literatürde Batı Ermenistan deniler yerde (bu sonradan uydurma bir laf olmayıp Roma’dan beri Batı ve Doğu, veya
Bizans ve İran Ermenistanı –19, yüzyıl ilk çeyreğinden sonra Rus Ermenistanı– bütün haritalarda ve hatıratlarda , gezi kitaplarında
zikredilir) başka bir hayat vardır. Bu kabaca çift vergiyle somutlayabileceğimiz yani hem devlete hem Kürt aşiret reislerine vergi
vermek zorunda olan yoksul bir köylü kesimini işaret eder. Tabii ki zanaatkârı, tüccarı, tefecisi de var. Tabii ki Kürt aşiret reisine
vergi veren Kürt yoksulu, köylüsü de var. Bütün Ermeniler, bütün Kürtler diye ayrıca belirtmeye gerek yok. Ama şöyle diyebiliriz:
Ermeni meselesinin doğudaki oluşumu tamamıyla bir köylü meselesidir. Zaten 1890’da kurulan Ermeni Devrimci Federasyonu,
(Taşnaksutyun) programı itibarıyla popülist bir partidir. Yani köylü sosyalizmini benimser. Zaten programı Rus partisininkinin
tercümesidir. Orada ilişkiler can ve mal güvenliğinin olmadığı bir ortamı gösteriyor. Bu genellikle gözden ırak tutulur. Bazılarında
orada halklar iç içe yaşıyordu, Osmanlı onları eziyordu ve bu ikisi arasındaki ilişki nötr bir ilişkiydi gibisine bir kanaat var.
1
Sonradan ya Ermeni devrimci militanları veyahut, milliyetçileri, ayrılıkçıları çıktı veya emperyalizmin bir oyunu olduğu için
sorunlar çıktı sanılıyor. Tabii ki ortada bir oyun olması için bir gerçeklik olması lazım. Ortada bir gerçeklik yoksa, sizin
oynayacağınız bir alan yoksa istediğiniz kadar tepinin. Yoksa muhakkak ki bütün büyük güçler tarih boyunca kendilerine göre,
kendi çıkarları doğrultusunda bütün dünyayı şekillendirmeye çalıştılar. Zaten “sermayenin bir kanunu da budur” der şefimiz
manifestodan beri. Dolayısıyla bunun bir kötülükle değil sermayenin kanunuyla ilgisi vardır.
Şimdi burada oluşan meseleye baktığınız zaman II. Abdülhamid’e gelmezden evvel 19. yüzyılın ortasında çok kesin bir şekilde bir
güvenlik sorunu vardır. Burada yaşayan Ermenilerin önce Kürtlerden ve 1860’tan sonra, zamanla yaklaşık 20 yıl içinde sayıları iki
milyonu bulan Kafkasya'dan göç ettirilen Çerkeslerden kaynaklanan güvenlik sorunu vardır. Tabii o da başka bir trajedi bir açıdan.
Ama o trajediyle gelen insanların nerelere yerleştirildiklerinin bir haritasını çıkarmak mümkündür. Devlet tarafından tamamıyla bu
mesele (Ermeni meselesi) gözetilecek şekilde konuşlandırılıyorlar. 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan (93 Harbi) sonra dikkat
ederseniz zaten hem Ayastefanos Antlaşması’nda hem Berlin Antlaşması’nda bu husus yer alır. Detaylarına girmeyelim ama
Osmanlı Rusya’ya karşı savaşı kaybettikten sonra Ayastefanos Antlaşması yapıldı. Bunun üzerine Bismarck ilk defa uluslararası
siyasete girdi ve antlaşmanın muhteviyatını yumuşatarak kendisi müdahil oldu. Dolayısıyla Rus emperyalizmine karşı mücadeleye
yeni başlayan Alman emperyalizmi dahil oldu. Buradaki sorun neydi, taleplere baktığınız takdirde bu tamamıyla buradaki Kürt ve
Çerkes yağmacılığına karşı ırz, can aklınıza gelebilecek her türlü melanete karşı güvenlik meselesini görürsünüz. Bu tarihlerde
dikkat ederseniz daha sonra sözü edilecek olan veyahut da günah keçisi haline getirilecek olan herhangi bir “ayrılıkçı” veya
“devrimci” vs. bir örgüt yoktur. Ve bu söylediklerimizin aksini söyleyecek kimse de yoktur. “Palu Harput 1878” 1 diye üç papazın 93
Harbi’nden sonra bölgeye gidip gördüklerini bir rapor olarak yazmaları bizim için çok büyük bir zenginliktir Hem bölgeyi
açıklamak açısından hem bölgedeki insanların halet-i ruhiyesini anlamak için gelenek görenek vs. gündelik yaşam açısından
inanılmaz bir zenginlik. Orda da bunu görüyorsunuz. Yani hem bu baskıları görüyorsunuz hem genel olarak bölgedeki yoksulluğu
görüyorsunuz ama bu tarihlerde bile az önce dediğimiz gibi daha sonra iddia edilecek herhangi bir mevzu söz konusu değildir. Bu
sorun siyasal olarak özellikle Doğu Ermenistan kökenli olarak başlamış olan ve Muş (Daron) başta olmak üzere bir takım bölgelere
fedai gönderen Taşnakların sorunu oldu. Köylü popülist bir örgüt olması hasebiyle bölgeye gidiyorlar. Hınçaklar Cenevre’de
kurulurken, Taşnaklar Tiflis’te. Tiflis de Ermeni merkezli bir yerdir, belediye başkanlığını bir Ermeniler kazanmış. İnsanlar oraya
göç ettikleri için yoksa Tiflis hiçbir zaman Ermenistan’a ait değildir ama Tiflis Doğu Ermenilerin merkezi yeriydi, matbaasıyla vs.
siyasi, kültürel merkeziydi. O bakımından Tiflis’te yetiştiler.
Hınçaklar, bu coğrafyada Marksist olmak iddiasıyla kurulmuş ilk örgüttür. 1887’de Cenevre’de, Georgi Plekhanov’un dizi dibinde
kurulur. Hınçakları İkinci Enternasyonal’de Plekhanov temsil eder. Kurucusu Bakü asıllı bir Ermeni ama yabancı öğrenciler içinde
tanınmış bir insan olduğu için, örneğin, 1 Mayıs’ta yabancı öğrenciler adına konuşacak çapta da çevresinde meşruiyeti olan birisidir.
Burada daha sonra Ukrayna Halk Komiserliği Konseyliği başkanlığı veyahut Sovyet devriminin önemli simalarından biri olacak
olan ve dışişlerinde çalışacak olan Balkan Marksizm’inin kurucusu Christian Rakovsky ile tanışır. Ve Rakovsky, Ermeni meselesi
üzerine çok önemli bilgilere sahip olan bir insan ve sanıyorum Rosa Luxemburg’u da bu konuda yönlendiren veyahut bilgilendiren
kişidir. Dolayısıyla 1900’lü yıllara geldiğimiz zaman Avrupa sosyalist hareketinde Ermeni meselesi bilinen bir meseledir. 1894-96
Abdülhamid katliamlarından sonra Jan Jaurès’in mecliste konuşması vardır. Bir anlamda siyasallaşma 1890’lara geldiğimizde
şekillenmeye başlamıştır. İyi kötü Ramgavar gibi anayasacı demokrat dediğimiz örgütler de var.
1894-96 katliamlarından önce Ermeni örgütleri siyasi anlamda ne derece etkindi?
Başlı başına bir sorunla karşı karşıyayız, o da şu: diyelim ki 1908 Meclis-i Mebusan’a Ermeni mebusları da girmiştir. Hınçaklar, o
zaman 1908 sonrası Hürriyet ve İtilaf diyebileceğimiz o kanatla, Taşnaklar ise İttihat Terakki ile işbirliği yapmışlardır. İttihat
Terakki ve Taşnaklar zaten başkaları tarafından, yabancı-yerli gözlemciler tarafından kardeş parti olarak görülürlerdi. Bunların
toplumsal ağırlığına baktığınız takdirde Ermeni toplumunun o zaman ne kadarını temsil eder diye elimizde bir veri yok çünkü
seçim sistemi buna müsait değil zaten. Bir tür listeden giriyorsunuz. Sonra bu seçim sistemi bugünkünden çok farklı. Temsil
kabiliyeti çok sınırlı, o nedenle pazarlıklara bağlıdır. Memleket yüz milyon, siz yirmi milyonsunuz beşte bir size ait diye bir kural
yok. Bir nisbî temsil söz konusu değil. Ermeni örgütlerinin kıymet-i harbiyesine değin elimizde rakamsal bir veri yok. Lakin bir
siyasi aktivite içinde olduğunuz takdirde çarpan etkisi uyandırıyor bu, ama bunun toplumsal karşılığına baktığınız zaman her zaman
aynı sonuç çıkmaz.
Taşnaklar da, Hınçaklar da, –bu bir kanaattir elimde rakam olmadığı için– toplumu böylesine yönlendirme veyahut büyük bir
2
kısmını temsil etme kabiliyetine sahip değillerdi. Zaten o günkü örgütlenme faaliyetlerini düşündüğünüz takdirde dağınık bir
şekilde olan gariban köylüyü örgütlemeniz için günümüzdeki teknik olanakların olması lazımdı. Böyle bir şey zaten söz konusu
değil ve bunlar da içeride fedai hareketi vs. dışında yoklar ama mesela en önemli yerleşim yeri İstanbul. İstanbul herkes için büyük
payitaht. Ermeniler için de kültürel, siyasi merkez. Abdülhamid sansüründen İstanbul’da nefes alamazsınız. Taşnaklara yakın olan
ama Taşnakların örgütsel yapısı içinde olmayan insanlar vardı tabii ki. Taşnakların merkezi buraya yakındır: Sakız Ağacı şimdiki
Atıf Yılmaz sokakta, 50 küsur numara. Sonuç olarak, mecliste olan, legal bir örgüttür, illegal değildir. 31 Mart olduğu zaman bizim
kahraman İttihatçılar kaçarken Taşnaklara sığınırlar.
Değinmemiz gereken bir husus da Osmanlı İmparatorluğu’nun kendi bekasını sağlamak için Tanzimat ile başladığı idari
düzenlemelerdir. Bu düzenlemeler bildiğiniz gibi merkezileştirme yönündeydi. İltizam meselesini bir türlü çözemediler. Bir, iki yıl
iltizama verilmedi ama sonra olmadı çünkü vergi meselesi önemli. Devlet dediğin vergi toplayacak. Vergiyi toplayamıyorlardı.
Mültezim sistemi yerine, yerinden bu işi halledelim yani yerel idarecilerle bu işi yapalım dediler, yapamadılar. Burada başka bir şey
daha vardı. Bir anlamda Kürt emirliklerinin de merkeze bağlanmasını gerektirecekti, tabii ki bu da emirlerin gücünü zayıflatacaktı.
Osmanlı İmparatorluğu’nun küçük ortakları olan Kürt emirliklerinin, veyahut yerel iktidarların nisbî özerkliğini ortadan
kaldıracaktı. Bu merkezileştirme politikası, Kürt emirliklerini rahatsız etmiştir. Bir de Tanzimat’ın bir özelliği de şudur: “gavura
bundan sonra gavur denmeyecek”. Bu Kürt emirlikleri için sorun olur. Yani Süryani’nin, Ermeni’nin eğer malına, mülküne, kızına,
karısına el koyma hakkınız varken artık bunu yapmanız hukuksuz, kanunsuz addedilirse, bu sizin iktidarınızı zayıflatır. İktidar neye
yarar ki? iktidar dediğiniz gasptır! Velhasıl kelam bu bir sorun yarattı. Bu sorun imparatorluk tarafından uzun süre bir türlü
çözülemedi.
Abdülhamit’le birlikte ama özellikle 93 Harbi’nden sonra, yani ama 93 Harbi’nin de etkisi var, yani Abdülhamit bir gün sabah
kalktı ve başına bir taş düştü, dedi ki; ben şu Kürt meselesine şöyle bakayım demedi. Osmanlı orduları içinde Kürtler zaten ayrı bir
birlik olarak Ruslara karşı savaşmışlardır. Bir iki yıl sonra isyan edecek olan Şeyh Ubeydullah, Osmanlı ordusunda komutandır.
Dolayısıyla Osmanlı-Rus Harbi’nden sonra II. Abdülhamit, kesinlikle önceki politikayı bırakmaya ve hem Ruslara karşı Kürtleri
yanında tutmaya hem bölgedeki olası Ermeni kıpırdanmalarına karşı onları denetlemeye çalıştı. Bir taraftan da aslında bütün sistemi
Kürtlerle birlikte kurmak, Kürtlerin olası bağımsızlaşmaları ve ulusal bağımsızlık fikrinin gelişmesini engellemeye yönelik bir
politika oluşturdu. Böyle bir şeyi tartışmak abes bir şeydir ama Osmanlı, Kürtler olmadan Rus İmparatorluğu’na karşı mücadele
edebilir miydi? Rus devletine baktığın takdirde –devlet yapılanması, gücü vesaire– Büyük Petro Petersburg kentini kurarken daha
doğrusu devleti yeniden kurarken, inşa ettiği bakanlıklara, bürokrasiye baktığın takdirde bambaşka bir devlet mekanizması kurmuş.
Bizim Bab-ı Ali gibi bir şey kurmamış.
Kürtlerde gerçekten yerel iktidarlarının ötesinde bir bağımsızlaşma emaresi var mıydı, gözüküyor muydu? Elimizde bu konuda
herhangi bir veri yok. Bu minvalde her zaman fikirler vardır, bazı bireyler ortaya çıkabilir. Tarih bazen sıçramalarla ilerleyebilir.
Ama sıçrama da ne kadar gerilediğinize de bağlı bir şey. Hiç gerilemeden sıçramazsınız, bir sınırı vardır. Ortada bir fikir olacaktır
da oradan bir sıçrama olacaktır. Dolayısıyla bütün ihtimaller elbette düşünülmüştür. Bütün bu üç şık –kabaca– düşünülmüştür.
Ama sonuç olarak Hamidiye Alayları kendi bölgesinde, kendi halkı üzerinde bir baskı aracı olarak, bir yağma aracı olarak kalmıştır.
Ama esas olarak da oradaki Ermeniler, Süryaniler üzerinde bir felaket olmuştur.
Bu bağlamda Sasun ve Ermeni siyasi örgütleri hakkında ne söylenebilir?
Hampartsum Boyacıyan (Dr. Murad), Kilikya milletvekilidir. Çok uzun yıllar hapiste kalmıştır. Hapishaneden gelip milletvekili
olmuştur. Bu bahsettiğimiz insanların bazıları Abdülhamit zindanlarından çıkıp gelirler. Onlar hürriyet mücahidi yani. Bu tür Sasun
İsyanları hep öz savunma isyanlarıdır. Aklı başında birinin, zorda kalmadıkça kendi durumuna bakıp –sınırda olursanız sırtınızı bir
yere verirsiniz– Sasun gibi Allah’ın defettiği bir yerde devlete kafa tutması için artık nefes alamaz duruma gelmiş olması lazımdır.
Bu isyanlar meselesi teker ele alındığı zaman, resmi tarih açısından garabet bir hikâyedir. Koskoca Osmanlı ordusu, Sasun’da,
küçücük bir yerde isyan çıkıyor, herkes Guevara gibi olsa ne yazar yani. Dolayısıyla bu isyanları, bir öz savunmadan başka bir şey
olarak telakki etmek mümkün değildir. Herkesin çoluk çocuğu var; çocuğu olan insanlar harekete en geç geçen insanlardır haklı
olarak. Yaşlısı var vesaire. Fedailer öyle değildir. Taşnak Fedaileri, Sergey Neçayev’in “Devrimcinin Kateşizmi”nde olduğu gibi
isimleri önemli değildir, sevdaları yoktur, ana-baba isimleri önemli değildir, her şeyiyle gider kendini vakfeder. Ama normal insanın
gündelik hayatından, çoluk çocuğundan, sorumluluklarından vazgeçip de ölümü göze alıp karısının, anasının, babasının,
3
çocuklarının yok olmasını da göze alarak silah alması için bir nedeninin olması gerektiğini her insan düşünebilir. Yerel halk
direnmezse siz bir şey yapamazsınız. Dünyanın hiçbir yerinde hiç kimse dışarıdan gidip de grev çıkartmamıştır. Grevi insanlar
çıkarır. Siz gider katılırsınız. İhtilaller de böyledir, Fransız İhtilali, Ekim Devrimi, Paris Komünü de böyledir, kimsenin karar
vermesiyle olmamıştır. Kitleler sokağa dökülmüştür, ondan sonra siyasi örgütlenmeler bu işe nasıl dâhil olabileceklerine, nasıl
yönlendirebileceklerine, zamanı nasıl kısaltabileceklerine bakmışlardır.
Bir yandan, 19. yüzyıl boyunca İstanbul’daki çevrelerde yapılan tartışmalar var. Onları nereye koyabiliriz?
Şöyle diyebiliriz. 1840’lı yıllarda başlayan 1848’den etkilenen “Ermeni aydınlanması” dediğimiz dil başta olmak üzere, halkın
kullandığı gündelik dili, kültür dili haline getirme mücadelesi oldu. Okulların açılması, yurtdışına gitme, teknik eğitim Ermenilerin
de kullandıkları tabirle bir kültürel Rönesans yarattı. Bu dönem zarfında Ermenilerin kendi geçmişlerine bakarak 19. yüzyılın
ortasında bir kültürel dönüşüm başladı. Bu kültürel dönüşüm bir nizamnameyle taçlandı. Arkasından Osmanlı Anayasası yapıldı.
Osmanlı Anayasası’na Ermeniler çok önem verdiler. Ondan sonra Doğu’daki baskılar, İstanbul’daki Ermeni çevrelerini,
patrikhaneyi de sıkıştırmaya başladı. Çünkü şikâyetler geliyor, bizim başımıza bu belalar geliyor, bunlar için ne yapılması gerekir
deniyor. Bu baskılar karşısında birtakım siyasi arayışlara girildi. Bu siyasi arayışlar, Ayastefanos ve Berlin Antlaşması’nda da ortaya
çıkan sorunlardır ve bunların gerçekleşmesi için mücadele edildi. Bu sorun 1908’e kadar artarak devam etti.
1894-96, Abdülhamit katliamı resmi dilde “pogrom” veyahut “kısmî soykırım” diye geçer. Verilen rakamlar büyük rakamlar olduğu
için telaffuz etmeyeyim. En küçüğü 100 bindir; 300 bine kadar uzanan rakamlar vardır. Bahsettiğimiz tarih ortada. Buradan da
kaçkınlar oldu; yani topraklarını bırakıp evlerini bırakıp gidenler oldu. Bu can-mal güvenliği meselesi dehşetli bir şekilde devam etti.
Hatta İttihatçılarla Taşnaklar arasındaki ilişkinin bu kadar yakın olmasında çeşitli nedenler vardır. Bunlardan birincisi her ikisi de
Abdülhamit düşmanıdır, ona karşı muhalefet etmişlerdir. O güne kadar Ermeniler için katliam dediğiniz zaman Abdülhamit
katliamı akla gelirdi. Bunun tekrarı bir problem olarak gözükürdü. Bu ihtimalin yeniden zuhur etmesi onlar için hayati bir sorun
oldu. Taşnaklar da Hürriyet ve İhtilaf’ı daha padişahçı ya da saltanatçı gördükleri için bu ilişki devam etti. Altı yıl boyunca süren
tartışma Ermenilere vaat edilen can güvenliğinin sağlanması ve geri dönenlerin mallarına mülklerine kavuşmaları meselesidir; yani
topraklarına kavuşmaları meselesi. Nihayetinde Kürtlerin gasp ettiği topraklara kavuşması meselesi. 1914’e gelindiği zaman, savaş
başlayınca, İttihat-Terakki rejimi de bu işi gargara etmiştir. Kelimenin amiyane tabiriyle sallamıştır. Halledeceğiz demişlerdir.
Ermeni milletinin -Osmanlı tabiriyle- bir eyleme kalkışmayla tabiri caizse hır çıkardığı yönündeki görüşlerin bir temeli yoktur. Tabii
ki her yerde militan bulursunuz. Bahsettiğiniz nüfusun ne olduğuna bakın. Yüzdeyle, bindeyle ölçerseniz o oldukça düşük bir
rakamdır. 1915’te İstanbul’da tevkifat başladığı, Ermeni aydınları tevkif edildiği zaman bu adamlar teröristse siz hayatınızda böyle
terörist gördünüz mü? Evinde oturuyor ve akşam Talat Paşa’yla kağıt oynuyor. Sonuna kadar bekliyor bu bir hata ve düzeltilecek
diye. Kaçan kaçtı zaten. Durumu gören, fark eden insanlar, vahametin farkına varan çok az insan kaçtı tabii.
Resmi tarihin Ermeni örgütlerinin şiddet eylemlerine odaklanan bir tarih okuması var. Bunun örneklerinden biri de Abdülhamid’e
yönelik suikast girişimi. Bu konudaki görüşleriniz nelerdir?
Birinci Dünya Savaşı’nın çıkmasına Saraybosna’da Arşidük Ferdinand’a yapılan suikast neden oldu derseniz zaten bu tür olaylar çok
keyfi olur. Velev ki Taşnak Merkez Komitesi bu suikastı hazırladı. İki kişi arada gitti. Bunun milletle ne ilgisi var? Her yerde iki kişi
bulabilirsiniz. Aynı şeyi diğer kurumlara da uygularsanız bunun anlamı vardır. Politik şiddet dersiniz. 1894-96 pogromu bir kenara
atılacak. Birkaç kişi Abdülhamit’e suikast hazırlayınca bu politik şiddet olacak. Öteki saray teşrifatı öyle mi! Abdülhamit, Batı’nın
gözünde de, Ermenilerin gözünde de katliam yapmış bir sultandır. Politik şiddetten bahsediyor, çaresiz denebilecek yaşlı bir
insandan bahsetmiyorsunuz. Diyeceksin ki senin için bir çözüm müdür, tabii ki değildir. Tarihi kitleler yapar. Ama bu politik
şiddet, “bana aittir, başkası kullanırsa problem çıkarır” diye tahlil yaparsak buna tarihte “zevzeklik” denir.
Buna benzer Ermeni hareketlerine ve Ermenilerin o dönemki varlığına dair ters taraftan ve yanlı tarih yazmaya çalışanların
başvurduğu ikinci bir şey de emperyalizm söylemidir. Ermenilerin sermayeyle veya emperyal güçlerle bir şekilde birlikte hareket
ettiğine dair tarih okuması kastı var. Buna nasıl sahih bir cevap vermek lazım?
Christian Rakovsky’ye döneceğiz, Balkan Marksizmi’nin babası dedik. Türkçe dâhil bütün Balkan dillerini konuşur. Osmanlı
İnkılabı olduğu zaman Sosyalizm dergisine bu konuda bir yazı yazar. Osmanlı İnkılâbı’nın önündeki sorunları dile getirir.
Bunlardan biri “milli mesele”dir. O kadın meselesini de dahil eder ve sosyal mesele diye devam eder.
4
Troçki, Balkan Harbi sırasında yazdığı bir makalede iki unsurun altını çizer. Birincisi, Jön Türkler-devlet Ermenileri kesecek,
ikincisi; Batı Osmanlı’yı parçalamak istiyor. Tabii ki böyle bir sorun var Osmanlı İmparatorluğu’nun çeşitli nüfuz alanlarına
bölünmesi, parçalanması için daha sonra 1916’da Fransa ve İngiltere arasında kesin olarak anlaşma olduğu gibi öncesinde de
görüşme var. Herkesin kendine göre çeşitli planları vardır. Osmanlıların da Orta Asya’ya gitme planları var. Herkes plan yapıyor.
İttihatçılar da mazlum değil burada Sarıkamış’a giderken. Dolayısıyla bu tür sorunlar var. Bir toplumun içinde iç sorunlar varsa
diğer güçler de bu iç sorunları kullanarak kendi nüfuz alanlarını genişletmeyi düşünürler. Rusya bu açıdan çok önemli çünkü Rusya
19. yüzyılın başında Kafkasya’ya inerekten klasik olarak İran Ermenistan’ının önemli bir kısmını ele geçirir. Ve ondan sonra o
coğrafyada bir nüfuz alanı oluşturmaya çalışır. Halklar hapishanesidir, burada yeriniz yok. Taşnaklar, Çar’ın naibine suikast
hazırlamıştır. Hapishaneler Taşnak doluydu çünkü Taşnakların esas menşei, kalabalık olduğu yer İran ile birlikte orasıdır. İran
Anayasal Devrimi’nin önemli savaşçılarından biri Ermeni’dir. Ermeniler için bu bahsettiğimiz süre zarfında bu gelgitler, geçişler
devam etti. Öbür tarafta can, mal güvenliğiniz var. Irzınıza, namusunuza saldırı yok. Ama bir halk olarak taleplerinize karşılık yok.
Çerkesler için aynı şey değil 1860’tan başlayarak Rusların Kafkasya’ya girmesi onlar için bir kıyımdır.
93 harbinden sonra Kars vs. Rusların eline geçiyor, sonrasında aşiretlerin bir kısmı burada, bir kısmı orada diye benzer bir durum
oluyor. Bu mesela bir cazibe merkezi haline geliyor, ama bunun karşılığı ne? Eğer bunun karşılığı toplu bir şekilde 1914’te Birinci
Dünya Savaşı başladığı zaman Ermeni askerler toptan Rusya tarafına geçse dedikleri doğru olurdu. Öte yandan, bakalım
rakamlara…
Nasıl bir durum var?
Anadolu asker kaçağı dolu. Zaten Birinci Dünya Savaşı sonucunda şöyle bir şey var: “Ermeniler kaçtı”. Türkler ne yaptı? O zaman
onlar da hepten kaçtı. Dolayısıyla böyle bir mantık oldu. Böyle bir hikaye yok. Zaten Ermenilerin kaçanı kaçmıştı. Kaçmayan amele
taburlarına alındı. Amele taburlarında katledildiler. Geri kalan, katliamda öldürülenlerin ağırlıklı kısmı kadın ve çocuktur. Göç
yollarındaki fotoğraflara bakın 20 yaşında birini bulamazsınız. O amele taburlarında ölmüştür zaten. Kürtler çapulculuk yaptılar,
öldürdüler, saldırdılar kestiler ya. Çoluk çocuğu, kadın ihtiyarı kestiler. Emperyalistlerden bahsederken birisi birisiyle görüşmüştür
falan. Zaten Osmanlı da savaşa böyle girdi. Enver Paşa buradaki Alman elçisini ziyaret ediyor. Rusya’dan bir şey olmaz, bizimle
savaşa girin diyor. Adam ikna oluyor. Savaş kısa sürer biz de masaya oturur malı götürürüz. Dolayısıyla doğru ama mesela diyelim
ki bir Hınçak’ı İngiliz istihbarat servisiyle oturmuşlar vs. böyle şey yok. Bunu yapan Enver Paşa Almanlarla yapıyor. Kendi milletini
kırdırıyor. Esas hikaye şu: Bu Taşnaklar günah keçisi oldu. Daha sonraki siyasi çizgileri bakımından daha sağcılaşmış
milliyetçileşmişlerdir bu doğru.
Bu dediğiniz olayın olduğu süreç tam olarak ne zamana tekabül ediyor ?
Bu dediğimiz hikayeden sonra. Taşnaklar Sosyalist Enternasyonal üyesi, seksiyon, daha sonra olmayan Osmanlı seksiyonunun alt
seksiyonu. Yani sosyalistseniz Troçki ile Luxemburg ile Lenin’le Kautsski’yle aynı masada oturan insanlar bunlar. Hiç kimse o
zamana kadar, 1914 yılına kadar bu insanlara “emperyalizmin ajanı” dememiştir. İttihatçılar da demedi zaten. Taşnaklar son
kongrelerini 1914’te savaşın arifesinde Erzurum’da yaparlar. İttihatçılar da gider derler ki “siz bizden yana Rusya’da isyan çıkartın,
size özerklik verelim”. Vereceksen neden o güne kadar durdun, hakkı mı değil mi? Yalan, sahtekarlık yani. O zaman Taşnaklar bu
teklifi kabul etselerdi şimdiki Erzurum, Kars vs. Ermeni özerk bölgesi mi olacaktı? Enver Paşa ya da İttihatçıların teklif ettiğini biz
söylesek bize “vatan haini” derler. Herkes vatan haini oldu ya neyse. Hiçbir şekilde Taşnaklar, 1914’e kadar ayrılmak
istememişlerdir. Osmanlı içinde haklarını savunmak durumunda kalmışlardır.
Bu aslında isteseler de yapamayacaklarıyla alakalı.
Bu da tartışmalı bir konu ama şunu söyleyeyim şimdi Ermenistan dediğiniz coğrafya belirsizliğinin ötesinde tüm Ermenileri
kapsamıyor. Tabii coğrafya değişen bir şeydir. Şimdi kalkıp kimlerden beri babamın nesiydi demek saçma sapan şeylerdir. Şimdi
İstanbul genel bir merkez, kültürel merkez burası. Trabzon’da, İzmir’de ciddi nüfuslardan bahsediyoruz; matbaaları vs. var.
Dolaysıyla böyle bir talepte bulunduğunuz takdirde belli bir coğrafyanın özerkliğini isteyebilirsiniz. Ama eğer geniş bir
alandaysanız, toprağa ilişkin bir talebiniz olmaz. Toprak dışı talebiniz, özerklik talebiniz vs. olur. Bu bir güvenlik ve toprak
meselesidir, bunun çözülmesi lazım. Olur muydu, olmaz mıydı? Ben tekrar ediyorum Taşnaklar son ana kadar böyle bir ayrılık
peşinde olmadılar. Kirkor Zohrab’ın adadaki evinde eski Ermeni mebusları “katliam olur mu, olmaz mı?” diye anket yapıyorlar.
Olur diyorlar ama bekledikleri Abdülhamid katliamları kadar, pogrom kadar bir hikaye. Bekliyorlar.
5
Ne zaman oluyor bu?
1914 yazı işte ondan sonra kış geliyor.
1915’e gelindiğinde Ermeniler nasıl bu kadar hazırlıksızlar? Neden direniş yok? Nasıl yok?
1908-14 döneminde Patrikhane’de bir dönem Taşnaklar’ın, ondan sonra Bab-ı Ali baskınından önce Hınçaklar’ın etkisi artar. Siyaset
geri çekilince ruhbanın etkisi öne çıkar. Bu entelijansiyanın hayat tarzı, kırsal kesimdeki insanlardan uzak, orada beraber yiyip
içiyorlar. Tabii ki başka sorunlarla da ilgileniyorlar. 1908 meclis zabıtları Türkçe basılmıştır. Onlara baktığınızda mesela Zohrab’ın
sadece Ermeni meselesinden bahsetmediğini görürsünüz. Onunla beraber bir işçi bloku var, sol blok var mecliste. 65’te TİP grubu
kurulmadan önce tek işçi bloğu odur. Bunlar milliyetçi! Külahıma yuttur, TİP daha milliyetçi. İttihatçılardan bir farkı yoktur zaten
Ermeni meselesini açıklamakta.
Taşnaklar bu meselenin çözülebileceğine inanmışlardı, benzer insanlardı, yakın ilişkileri vardı. Hınçaklar mesafeli davranmışlardı.
Selanik Sosyalist Federasyonu gibi Hınçaklar da 1912 seçimlerine Hürriyet ve İtilaf ile girerler. Bu konuda ikilem vardır. Bu
meseleyi İttihat Terakki’nin çözmesi konusunda beklentileri olanlar varken diğer taraftan bunlar sorunu çözmez aksine daha beter
yaparlar diyenler vardır. Bir iddiaya göre 1910 son Selanik Kongresi’nden sonra İttihatçılar milliyetçi bir proje peşindedir.
Ermeni siyasi örgütleri için halkı örgütlemek tarihsel olarak çok da kolay bir hikaye değildir. Büyük miktarda kırsal bir kesim ve bir
toplumun yaklaşık %15 civarı kadarsınız. Katliam önlenemeyecekti ama hiç olmazsa bir özsavunma geliştirilmeye çalışılabilirdi.
Bunu örgütleme kapasitesine sahip değillerdi, öyle bir ufukları da yoktu. Benzer bir sorun Yahudi soykırımı için de vardır. Birinci
Dünya Savaşı olmasaydı bu mesele bu şekilde olmayabilirdi. Birinci Dünya Savaşı, Rosa Luxemburg’un “ya sosyalizm ya barbarlık”
dediği bir ikilemle karşı karşıya bıraktı insanlığı. Sosyalizm belki Ekim Devrimi’yle başkalarının ihtimal alanına girdi ama barbarlık
da büyük miktarda Ermenilerin başına geldi. Dolayısıyla o güne kadar o kadar kapsamlı bir felaketle insanlık yüz yüze gelmemişti.
Ne kadar tasarlarsanız tasarlayın bu kadar feci bir şeyi tahayyül etmeniz mümkün değil.
Çünkü daha öncesinde insanlık tarihinde böyle korkunç bir şey yaşanmamış, böyle bir gerçeklik de var.
Biraz önce dediğim gibi onların da düşündükleri bir tür pogrom yani 1894-96 gibi bir şey. Yani İstanbul sokaklarında sopalarla
Ermenilerin kafalarının ezilmesi gibi bir şey. Tamam olabilir, 100 bin ya da 200 bin insan öldürülebilir ama soykırıma varacak bir
şeyi beklemiyorlardı. Soykırım, birileri dese de demese de çıplak gerçek şu: bir halk yaşadığı topraklardan resmen kazınıyor. Yani
yarattığı tüm birikimle, kanlı canlı bir halk kazınıyor. Böyle bir şey kimsenin aklından bile geçmez çünkü o zamana kadar vaki olan
bir şey değil. Sonuna kadar da tabii insan fecaati yakıştırmıyor, yoksa 1914’te Ağustos ayında Erzurum’da konferans yapılırken
(Taşnak) alınan karar şu: Herkes bulunduğu ülkenin ordusuna katılacak yani Rus olan Rus ordusuna, Osmanlı olan Osmanlı
ordusuna katılacak.
Bu zaten aslına belirleyen temel şeylerden bir tanesi değil midir?
Zaten bunu dediği anda, mesele İttihatçılar “bunu böyle yapın” derken “yapmazsanız” ne olacağıdır; “bizden taraf savaşa girin, öbür
tarafta Ruslara karşı isyan çıkartın” dediğiniz takdirde yapmazsanız “biz bir şey yapacağız” demektir.
Bir de Meşrutiyet’in ilanı ile başlayan siyasi karmaşa ortamı ve Adana Katliamı mevzusu var. İttihat ve Terakki’nin bu konudaki
tutumu hakkında neler söylenebilir?
Henüz daha 31 Mart olmuş, İttihat Terakki 1908’den sonra her şeyi kontrol etmiş durumda değil. Daha sonra kontrol edecek.
Bahanesi var. Ermeni katliamının Talat Paşa’nın telgrafında planlanan bir hikaye olmadığını biliyoruz. Toplum buna meyyal,
toplumun geçmişinde var bu hikaye. Dolayısıyla geçmişe dönüp baktığımız takdirde “eskiden biz halklar kardeş gibi yaşıyorduk”
durumu yok. Her halk zaten kendi içinde, kardeş gibi yaşamıyorduk ki. Halklar neden kardeş gibi yaşasınlar? O ileride belli bir
tasavvur etrafında verilecek mücadelenin ürünü olabilecek bir hikâye. Sanki Türkler kendi içinde eşit, adil bir şekilde yaşıyorlardı.
Kendi içinde eşit, adil, özgür bir şekilde kardeş gibi yaşamadan başka bir halkla nasıl kardeşçe yaşasın.
Tam bu değinmenizde aslında 1915 ekseninde durduğumuzda Kürtlerin soykırım sürecindeki rolünü nasıl tanımlayabiliriz ?
Tabii dediğimiz süreçte şunu görüyoruz merkezden bağımsız olarak, Kürt emirliklerinden başlayarak yerel iktidarda zorba aşiretler
var. Tabiî ki her ilkel toplum çok barbardır anlamında bir şey söylemiyorum. Ama bu aşiret sistemi kendi içinde çok hiyerarşik bir
yapılanma barındırıyor. Dolayısıyla Osmanlı merkezinden bağımsız olan Kürt aşiret reislerinin –dini itikatları da sağlamdır
6
bunların, sonuçta Hıristiyan bir kavimle karşı karşıya kalıyorsun ve bu açıdan ideolojik tahkimatı da sağlamdır– bir oyuna
geldiklerini söylemek abes bir şeydir. Ne 19. yüzyıl boyunca ne II. Abdülhamid döneminde ne de İttihat Terakki döneminde
aldatıldık ve terk edildik.
O zaman Kürtlerin yaptığı işbirlikçilik midir ?
İşbirlikçilik değil daha da kötü bir şey diyorum. Merkezden bağımsız bir şekilde Ermeni meselesinden ziyade çünkü Süryani
katliamında bu çok açıktır. Süryaniler için dediğim şeylerin hiçbiri baki değildir; ne ayrılıkçı örgüt vardır ne emperyalizme dair bir
şey vardır. Sonradan Ermeniler için uygun görülen argümanlar Süryaniler için geçerli değil. Süryanilere ne oldu? Süryanileri
“fisebilillah, pir aşkına” Kürtler temizlemiştir. Bunun aksini söyleyecek hiç kimse olmamalıdır. Dolayısıyla işbirlikçilikten daha
ziyade bir şeydir. Çünkü bu kısmi egemenlik alanına sahip bir ortaktan söz ediyoruz. Kendisini öyle görüyor.
Tehlikeli olan bu zihniyetin bugüne kadar devamı da olabilir çünkü biz Türk, Kürt, Ermeni derken sonunda tarihi somut insanların
tarihi olmaktan çıkarıp kimliklerle ifade etmeye başlıyoruz. Bizler tarihi anlatmaya Malazgirt’ten başlıyoruz. Malazgirt’te Ermeniler
de var, herkes var. Birincisi, Malazgirt Ermeni ismi. İkincisi bu binli yıllarda Anadolu’da Araplar var ondan önce haçlılar gitmiş
ondan sonra kimin kimle nasıl ittifaklar kurduğunu anlatmak eğlenceli olabilir. Tarih üstü bir ittifak yok, ben size Selçukluların
haçlılarla ittifakını anlatırım sonra ne yaparsınız? Herkes birbiriyle ittifak kuruyor yoksa böyle Kuran ayetiymiş gibisine şu kavimle
şu kavim neden ittifak yapsın. Bir kavim kendi içinde ittifak yapmıyor zaten. Kendi içinde çatışmalar var. Köylü isyanları var,
Bizans’ta da var. Vergi isyanları oluyor. Neden bir Kürt ile Türk, Türklerin kendi içindeki savaşlarında taraf tutsun? Şah İsmail
Türk müydü değil miydi? Yavuz Selim, Türk müydü değil miydi? O öyleydi, bu böyleydi. Biz bunu tarihsel olarak açıklayacaksak
bir egemenlik ilişkisi olarak açıklayacaksak, iki iktidar arasındaki savaşı açıklayacaksak ne ala, ama “biz Türklerle beraberdik”
hikayesiyle masal bile anlatılamaz. Türk, Türk ile beraber değildi. Böyle bir şey başka nerede var? Yakın tarihe geldiğimizde,
“Çanakkale’de Kürtler de vardı” diyorlar. Çanakkale’de Ermeniler de vardı. Kürtler ve Ermeniler Çanakkale’ye Kürt ve Ermeni
olarak mı gittiler? Osmanlı olarak gittiler. Bilmiyorum böyle bir Kürt var mı; “ben Çanakkale’de savaşırsam Kürt halkının
geleceğini kurtarırım” diyen.
Bu günden baktığımızda Kürtler, Kürt hareketi soykırımla nasıl yüzleşmeli? Soykırımı tanımak soykırımla yüzleşmek için yeterli mi?
Soru güzel ben de bunu bu yakınlarda yeniden düşünüyorum. Provokatif bir soru sorabilir miyim ?
Tabii ki.
Şu anda Kürt hareketi, Ermeni soykırımını reddederekten “bana soykırım yapıldı” diyebilir mi? Kaldı ki, Kürtlere soykırım
yapılmamıştır. Olmayan bir soykırımı, soykırım olarak gösterip de Ermeni soykırımını kabul etmediğiniz zaman dünyada
dolaşamazsınız.
Öcalan şöyle bir şey kuruyor; Ermenilere gerçekten bir soykırım yapıldı; Kürtlere de kültürel, siyasi ve toplumsal bir soykırım yapıldı.
Birinci ve İkinci Dünya Savaşı’nda, dünyada en cefakar halkın Kürt olduğunu söyler. Halbuki Birinci Dünya Savaşı’nda Ermeniler,
İkinci Dünya Savaşı’nda Yahudiler ve Çingenelerdir. Şimdi, birincisi, bu mağduriyet skalasını kurup da başına kendi milletini
koyduğun taktirde bu işin içinden çıkamazsın. İkincisi, soykırım meselesini tanımak demek resmi görmek değildir. Filmi
göreceksiniz. Şunu söylüyorsanız soykırımı tanımanızın hiçbir anlamı yoktur: “Ermeni katliamının baş müsebbibi, esas nedeni
Ermeni milliyetçi harekettir” dediğiniz zaman sizin bir ezilen ulus olaraktan bütün halk taleplerinizi hâk ile yeksan edersiniz. Bu
hakikaten demek ki “müstahaktılar”. Baş sebebi Ermeni milliyetçi hareketiyse ki söylediğim tarihte Ermeni milliyetçi hareketi diye
adı anılan iki örgüt, şu andaki var olan Kürt ulusal hareketinden daha solcudur. Lafzı olarak değil yani. Olmazsa bana değil Lenin’e
sorsunlar. Çok meraklılarsa orada duruyor, Lenin’in eserlerinde “Ermeni Devrimci Hareketi” diye geçen Taşnak örgütüdür. Şimdi
soykırımı tanımak demek ağlamak demek değildir. Onu liberaller de yapıyor. Onu Ermeni milliyetçileri de yapıyor. Şimdi tarihe
herkes kendi tasavvur ettiği gelecek ile bağlantılı olarak bakar. Eğer gerçekten biz insanlığın bu tür felaketlerden uzak, adil, eşit ve
özgür bir şekilde yaşamasını tasavvur ediyorsak; bu sebepler vaka kadar önemlidir. “Ermeni milliyetçileri” diyorsanız soykırım
demeseniz de olur çünkü senin gerekçen İttihatçıların gerekçesidir. Bir tutarlılık var. Abdullah Öcalan, Avrupa İnsan Mahkemesi’ne
verdiği savunmasının kitaplaştırılan beşinci cildinde 1919-1922 dönemi için bir tür cennet tarifi yapar. İşte Kürtlerin varlığı kabul
ediliyordu, demokratikti, bize özerklik verilecekti, antiemperyalistti vs. ibarelere baktığınız takdirde, ben bunlardan hiçbirinin
doğru olduğu kanısında değilim. Anti emperyalist değildi, demokrat değildi. Bütün bunlar ciddi şeylerdir. O toplumsal ve tarihsel
7
zemin oradaki halkların katliamı üzerine oturmuştur. Her bakımından yanlış bir hikaye. Ama eğer bugün kalkıp Türkiye’yi
büyüteceğiz –eğer özne Türkiye ise– bizim bahsettiğimiz tahayyül ile bir ilişkisi olmaz zaten. Bu hikayeyi başka bağlamlarda
tartışıyoruz demektir bu. Şimdi soykırım, herhangi bir soykırım, ve hatta insanlığın soykırım ile sınırlı olmayan, başına gelen belli
başlı felaketler, içlerinde irili ufaklı başka felaketleri de barındırdığı için önemlidir. Bunları anlar ve bunlara karşı nasıl mücadele
edeceğimizi bilirsek o zaman dediğimiz türden bir gelecek inşa etme şansımız olabilir. Onun için çok önemlidir. Enzo Traverso’nun
Marksistler ve Yahudi Meselesi kitabının alt başlığı aslında bir anlaşmazlık tarihidir, yanlış anlama tarihidir. Marksistler de Yahudi
meselesini uzun süre anlamamışlardır çünkü Marksizm de sosyalizm de mücadele için kendisini geliştiren bir düşüncedir. O ilk
evrede, 19’un ikinci yarısında, o sorunu kavrayamamışlardır. Kabaca bizim anlayışımızda sosyalizm bu işi çözer, önce birlikte olalım
vs. Bizdekinden farklı olarak unutmayalım, Yiddiş dili Rusça’dan önce Marks’ın yazılarının çevrildiği dildir. Yahudi işçi örgütü
Bund’un kuruluş tarihi, Rus İşçi Partisi’nden öncedir. Proleter bir halktan bahsediyoruz. Benzer bir durum Ermeniler için de
geçerlidir. Kafkaslardaki Ermeni Spesifistler, proleter millet diye görürler Ermenileri. Bir avucu hariç geri kalanı yoksuldur. Tarumar
olmuş bir halk. Şimdi, bu tartışma Kürtler açısından tarihsiz bir tartışmadır. Ama şart da değildir. Ne istediklerine bağlı. Gerçekten
Türkiye ile birlikte Kürtler ve Türkler olarak daha büyük olmak istiyorlarsa böyle bir tartışmaya ihtiyaçları yok zaten. Müzakere
süreci için elzem bir tartışma da değil bu. Başka bir şey için elzem. Onun da öznesi yok zaten.
Biraz açar mısınız bunu?
Benim öznesi yok dediğim, başka bir türlü dünyayı inşa edecek güçler Türkiye’de yeterli değil. Beğendiğimiz, beğenmediğimiz
bütün sosyalistleri toplasan yüzde bir civarında. Demek ki bunun öznesi yok. Eğer kültürel özerklik, muhtariyet, eski köy
isimlerinin verilmesi ya da polis teşkilatının belediyelere bağlanması vs. hatta vergilerin yerelde toplanması gibi kısmen Almanya
eyalet sistemi kısmen Amerika’daki eyalet sisteminde var olan maddelerse mesele… Toplum ve Kuram dergisinde Gültan Kışanak’la
yapılan bir görüşmede, Demokratik Özerklik’in karşılığı olarak gösterilen Almanya’daki eyalet sistemi gibi bir şeydi. Bunlar için,
hatta asgari ücreti arttırmak için veyahut Kürdistan’ın gelirini arttırmak için de soykırım meselesini tanımaya gerek yok. Fransa da
hâlâ Cezayir’de yediği haltları kabul etmiyor. Ama sosyalistler hâlâ Cezayir’deki sorunlarla cebelleşiyorlar. Günah çıkarmak için
değil. Çünkü her an benzer bir şey olabilir; tarih geçmişte kalan bir şey değildir. Mesela Fransa Orta Afrika’ya girdi. Dolayısıyla
hâlâ sıcak bir mesele. Bunlar canlı tartışmalar. Bu sınırda bir talebiniz varsa bu pazarlık için, “birlikte olursak”, “biz zaten eskiden
Malazgirt’te beraberdik” demek için soykırım meselesini tartışmak lükstür. Lobiler meselesi de buna bağlı bir şeydir. Bu lobi
meselesiyle en acı bir şekilde mücadele eden Hrant Dink’tir. Hrant Dink gibi burada Ermeni olmaktan dolayı katledilen birinin bu
topraklardan giden Ermenilere yaptıklarının yanlış olduğunu söylemesi herhalde kolay bir şey değildi. Ama başka bir şey vardı.
Hrant Dink, hiçbir zaman bu lobilerinin dertlerini eleştirmedi. Yöntemlerini eleştirdi.
Mesela bir anket yaparsan, yüzdeye vursan Türk sanat müziğini Ermeniler, Türklerden daha iyi bilir. David Barsamian diye Tarık
Ali’li Chomsky’li kitapları olan, Türkçe’ye de çevrilen bir arkadaşımız var. Türkiye’ye de gelmişliği vardır. Onun bir makalesinde
ilginç bir şey var. Bu lobiciler ne yapıyorlar? Amerika Birleşik Devletleri’nde başkan adaylarının veya devlet başkanının yemeğine
katılıyorlar, bilmem kaç bin dolar para veriyorlar. O acaba 24 Nisan’da bu kelimeyi kullanacak mı diye. Barsamian, o yazısında,
“burada bu kadar Afrikalı var, Afro-Amerikan, Latin, yerli, göçmen var; gidin derdinizi onlara anlatın” diyor. Yani aslında o da bir
lobi faaliyetidir. Kürtler lobi faaliyeti yapıyor mu yapmıyor mu? Tabii Kürt ulusal hareketi de lobi faaliyeti yürütüyor. Yapmalı mı?
Bize uygun düşer mi? Biz Barsamian’ın dediğinden yanayız tabii ki. Bir sorunun varsa, benzer ezilmişliklere veyahut benzer formda
olan insanlara, onu hakikaten anlayabilecek olan, kendi tarihinde kendi geçmişinde de bu tür acılar yaşayanlara ve onu
anlamlandırabilecek olanlara anlat. Amerikan devlet başkanına ne diye anlatıyorsun? Anlatsan ne olur, anlatmasan ne olur. Zaten
anlayamaz. Her seferinde pazarlık konusu haline getirirler çünkü onun çıkarı da neyi gerektiriyorsa onu yapacak sonunda.
Ötekinin hayatıyla örtüşecek bir tarzın olmalı. Yani bir yerli ile otursan bunu konuşsan, derdini giderebilirsin, sözünü
çoğaltabilirsin. Dolayısıyla bu lobi meselesi de ucuz, komplo teorilerini besleyen bir şey aslında. Uluslararası güç ilişkileri, kamplar
vs. üzerinden düşünüyoruz. Aşağıdan tarih daha farklı bir şeydir. Bütün bu yukarıdaki olup bitenlere uluslararası pazarlıklara, güç
ilişkilerine, çatışmalara da verdiği pay, aşağıdakinin hayatından çok çok daha azdır çünkü tarihi insanlar yapıyor. Kitleler yapıyor.
Buradaki literatür tartışmasına baktığın taktirde, Kürt hareketi bu konuya çok sonra girmiştir. Elimde bir döküm yok, kronolojik
bir şey yapacak halim yok ama izleyebildiğim kadarıyla büyük miktarda anlatılara dayanan bir tarih vardı. Folklorik hikaye vardı.
Kürt ulusal hareketi siyasal olarak bir yere varmış durumda yani reel bir gücü var. Ama bununla kıyaslayıp baktığında bu tarih
anlayışı çok çelişkili. Ondan önce Türkçe’de yazılmış olan bu meseleye dair bir dizi husus var. Yoksa tabii ki bazı belediyelerde de
8
olsa vs. Ermenice dersler verilmesi, bazı kiliselerin restorasyonunun yapılması önemli. Daha fazla şeye ihtiyaç var ama başka bir şey
daha var burada. Neden belki daha tepkisel olmak durumunda kalıyoruz? Sen ezilen konumundaysan ve hak talep ediyorsan tarihte
kaybolmuş olsa da –gördüğünüz gibi hiçbir şey kaybolmuyor aslında çünkü tarih devam ediyor– başka bir hak talebinde bulunmuş
olana başka bir hassasiyetle yaklaşman lazım. O hassasiyeti göstermiyorsan senin inandırıcılığın olmaz. “Ben ötekinden daha fazla
şey yapıyorum”. Öyle bir hakkın yok bir defa. Daha radikal olmak durumundasın. Yoksa tabii ki birçok insan, sadece Kürt ulusal
hareketinden değil, bir kısım Türk sosyalisti de artık bu sorunu yazıyor, çiziyor. Biz de Türkler derken herhalde onları
kastetmiyoruz zaten. Burada her zamanki gibi parantez açmak gerekir. Muhakkak ki resmi ideolojiyi savunanları kastediyoruz.
1.
“Palu Harput 1878″ kitabını yayınlayan Arsen Yarman ile Toplum ve Kuram Dergisi’nin üçüncü sayısında yer verdiğimiz
röportajı okumak için bkz: http://zanenstitu.org/roportaj-arsen-yarman-ile-19-yuzyilda-ermeniler-ve-bozulan-iliskiler-uzerine/ [↩]
Bir Başka Tarih Mümkün Müydü? Ya da “Ermeni Meselesi” “Modernite” ve “Soykırım”
Pandoranın kutusu
Adı konamayan “Ermeni Meselesi”nin 90. yılında Cumhuriyet tarihinde rastlanmadık yoğunlukta bir tartışma medyadan sol
dergilere ve Millet Meclisi’nden Avrupa Parlamentosu Yeşiller grubuna, Arjantin, Polonya meclislerine kadar uzandı. Bütün bu
çeşitlilik içinde oldukça anlamlı etkinliklerden biri tereciye tere satan Justin McCharty’nin mecliste yaptığı konuşmaydı. Tıpkı
Bernard Lewis gibi (hazretin soykırım inkarcılığından Fransa’da başına geleni unutmadan)[1] McCharty’nin de Türk devleti
politikasına, maaşlı memurları aratmayacak(!), yatkınlığı bilinmekteydi. Ancak Millet Meclisi’ni irşad eylemesi zaten durumun
vahametini göstermesi açısından tek başına anlamlıydı. Ahali de ders kitaplarında okumadığı birtakım olayların cereyan etmiş
olabileceğine dair derin kuşkulara sürüklenmiş oldu. Öyle ya koskoca milletvekillerinin bile açıklamaktan, anlamaktan aciz oldukları
meseleler için taa Amerikalardan buralara gelen Türk'ten fazla Türkün dostu olan birinden hızlandırılmış kurs almaları gerektiğine
göre, ahalinin durumu pek parlak değildi. Hele televizyon bombardımanı arasında, düne kadar Ziya Gökalp’in “mukatele” olduğu
tezinin arkasına saklananların zat-ı muhteremin böyle bir beyanı olmadığını öğrenerek şaşırmaları karşısında ahali daha da şaşkına
dönüyordu. Veya “mukatele” ne demek, esas olarak Ermenilerin Türkleri katlettiği iddiaları öne çıkacak gibi olurken, aslında her
şeyin Almanların denetimi altında olduğu belirtiliyordu.[2] Meğer efsunlu izahlar da uydurmaymış.
90 yılın öne çıkardığı kişiler arasında özel bir yer tutan ve İsviçre’de işgüzar bir savcının reklamını yaptığı Türk Tarih Kurumu
Başkanı Yusuf Halaçoğlu’nun[3] tam da 24 Nisan’daki beyanatının gazetedeki son satırı, gerçekten tarihsel olarak ne kadar kritik
bir meseleyle karşı karşıya bulunduğumuza kesinlik kazandırdı: “Savaşı kimin çıkardığına bakmalı.”(Radikal, 25 Nisan 2005).
Ayrıca meseleyi enternasyonalize etmesi açısından değme indirgemeci solcuları aratmayacak bir öneride de bulunuyor: “Ben
Ermenilerin yerinde olsam Rusları, İngilizleri, Fransızları dünyaya şikayet eder onların tazminat ödemesini isterdim .” Neden
Almanya yok aralarında belli değil. Yine de Ermenileri birilerinin peşine sürüklemeye çalıştığına göre ortada izi sürülecek bir
tarihsel mesele var. Ya da en azından savaşı Ermenilerin çıkarmadığı kesin!
Oysa gazete haberlerine göre (Almanya ve ‘Ermeni Soykırımı’; Semih İdiz, Milliyet) Almanya kendi sorumluluğunu “‘Kısmen’ de
olsa kabul ettiği için gelebilecek tazminat taleplerinin önünü kesmeye çalışıyor”muş. Tabii Almanya’nın Cihan Harbi’nde
Osmanlı’nın en birinci müttefiki olup askeri idareyi de elinde tuttuğu hatırlanırsa sonuç hiç de Halaçoğlu’nun sandığı gibi
olmayabilir. Bu arada diğer ülkelerde, özellikle Amerika ve Fransa’da bu mesele üzerinde tartışmalar, lobilere ve oy avcılığına
bağlanırken, Almanya’da birkaç bin kişilik Ermeni seçmenin karşısında yüz binlerce Türk seçmenin bulunduğu atlanmakta.
Polonya’da ise ne lobi ne oy avcılığını gerektirecek bir durum var. Arjantin’in neredeyse Ermenistan olduğu iddia edilebilir! Böylece
geleneksel paranoya devam ediyor. NATO’nun ikinci asker besleyen ülkesi ve ABD’nin yürürlüğe sokulmuşsa (!) Büyük Ortadoğu
Projesinin vazgeçilmez unsuru Türkiye karşısında, ne hikmetse bilumum emperyalistler herhangi bir yeraltı zenginliğine sahip
olmayan, taş-toprak yığınından ibaret olup nüfusu da ortalama bir kenti geçmeyen Ermenistan’ı destekler durumdaymışlar!
Emperyalizmi hâlâ gavurluktan öte bir şey görmeyenlerin milliyetçiliği de buraya kadar.
Tarih nasıl okunur?
Tarih nasıl yazılır-okunur dendiğinde bunun tek bir yolunun olduğunu söylemek abestir. Fransız ihtilalini bir kralcının, bir
cumhuriyetçinin ve bir sosyalistin ya da örneğin bir kadının, bir sömürge insanının, bir kölenin okuması da farklı farklıdır. Bu farklı
okumalardan yaşadığımız dünya ve gelecek açısından zenginleştirilmiş sonuçlar çıkartmak için aşağıdan, bileşik bir tarih anlayışı
9
geliştirmek durumundayız. Böylesi bir tarih anlayışı için yapılagelen tartışmaların hayli sınırlı olduğu söylenebilir. Ama giderek
insanlık tarihinin sade suya “sınıf mücadelesi” olduğu fazla anlamlı gelmiyor. Çünkü sınıf mücadelesi bir avuç insanın kendi
arasında cereyan etmiyor. Araya modern, belirleyici denilen sınıfların yanı sıra kadim denebilecek, tasnif dışı kalan, yeni beliren,
farklı ezilen, dıştalanmış kesimlerin meseleleri de katılıyor. ABD tarihini yalnızca bir avuç zengin ve işçi sınıfı ile açıklamaya
çalıştığımız zaman aslında bizzat işçi sınıfının en bilinçli kesimlerinin neden göçmen, renkli olduğunu da anlama imkanımız
kalmıyor. Bugün Latin Amerika’da beliren yerli-köylü hareketi ve bizzat Latin Amerika’nın kimliğine dair tartışmalar da bu
çokyönlülüğü –eksensiz olmamak kaydıyla– göstermekte.
Ancak Osmanlı-Türk tarihi had safhada bir saray tarihine indirgenmiş durumda. Kimilerine göre “sivil toplumun” gelişmemişliğine
dayanan bu durum aslında araştırmacıların zihniyetinden kaynaklanmakta. Örneğin koskoca imparatorluğun devasa zanaatkar ve
köylü kitlesinin yaşamı üzerine çalışmalar Enver Paşa’nın köpeği, Kara Kemal’in nargilesi ve belki de Talat Paşa’nın terlikleri kadar
incelenmeye değer bulunmamakta.
“Ermeni Meselesi” açısından bu çalışmaların önemi, büyük kentlerle sınırlı kalmayarak yaşadıkları yerlerde aynı zamanda zanaatkar
olarak temayüz etmelerinden ötürü toplumsal doku içindeki yerlerinin daha açıklıkla anlaşılabilecek olmasında. Bu da bize “milli”
olmanın ötesinde “sosyal” olarak çok daha net perspektifler üretme imkânı verecektir. İster hain olsunlar, ister muhbir, ister kurye
bu kadar geniş emekçi ve zanaatkar kitlesinin yaşadıkları toplumla ilişkileri irdelenmeye değer. Gerçekten o toplumun içinde tipik
bir “sınıf kinini” ayaklandıracak kadar onları ezen ve sömüren bir kesim miydiler, yoksa bir avuç “yukarıdakilerin” dışında
varlıklarını sürdürme güvencesinden yoksun, her an kıyıma, talana ve yağmaya açık bir kesim mi? Meselenin bu yanı bölgede
yaşayan Kürtlerin toplumsal örgütlenme biçimlerine ve tabii ki Kürt ağa ve beylerinin kendi toplumlarında egemenliklerini
sürdürme açısından ne tür bir politik tutuma sahip olduklarına da bağlıdır. Bu arada Osmanlı İmparatorluğu’nun buralarda nasıl
bir yönetim sürdürdüğü ve ne tür bir vergi politikası izlediği de mutlaka hesaba katılmalıdır. Muhacirlerin, Çerkezlerin
yerleştirilmesi veya mülki ve askeri memurların konumu da herhalde atlanmamalıdır. Eğer bir sınıf analizi yapılacaksa –E.P.
Thompson’un izinden giderek– mümkün emekçi kitlesinin yalnızca var olduğu söylenen gelişkin/modern fabrika veya işletmelerde
değil aynı zamanda oldukça türdeş olmayan, tarımdan zanaata farklı kesimlerde de aranması gerekecektir. Böylesi bir emek dünyası
hem Osmanlı İmparatorluğu’ndaki aşağıdan hareketleri izleme imkânını hem de sanıldığı kadar yoksul olmayan bu sınıflaşma
sayesinde mümkün siyasal alternatiflerin zeminini sunabilir. O zaman Osmanlı’da işçi sınıfının 200 bin mi 2 milyon mu olduğu
tartışmasını (Kirkor Zohrap mecliste sendikalar üzerine bir tartışmada sendikalı olabilecek çalışan sayısını 600 bin olarak gösterir)
onların gündelik mücadeleleri açısından irdelemek mümkün olabilir. Örneğin Şam vesilesi ile böylesi bir çalışma elde
bulunmakta.[4] Dolayısıyla farklı açılardan, örneğin emek tarihi açısından, Kürtler açısından yeni değerlendirmeler mümkün
olabilir. Abdülhamit dönemi de dahil olmak üzere Kürt aşiret reisleri kendi egemenliklerini sürdürmenin yolu olarak Ermenileri
ezmek ve payitaht karşısında böylece özel bir konum elde etme peşinde olmuşlardır. “Aşiretten ulusa geçiş” sürecinde, yoksul Kürt
köylülerinin kendilerini idame ettirmeleri için gereken değişimlerin önündeki temel engellerden biri olan bu kesim hem ulusalkültürel gelişimini engellemiş ve hem de Ermeni halkının yaşamını köreltmiştir.
Ermeni köylüsünün devletin yanı sıra, Kürt bey ve ağalarından çektiklerini ortaya koymadan sözü edilen isyanlar (özsavunma
eylemlerinin) ve buradan hareketle merkeze olan güvensizliğin pekişmesi sonucu, dışarıdan bir çözüm arayışına sürüklenilmesi
anlaşılamaz. Gariban Kürt açısından Ermeni tefecisinin, tüccarının da pek kardeşçe duygular uyandırmadığı muhakkak ki
eklenmelidir. Zaten sarmalın neresinden tutulsa Osmanlıya yarayan bir yanı vardı. Büyük güçler arasında sıkışmış “mazlum
Osmanlı” soyutlama ve güzellemesinden hareket etmek her tür aşağıdan okumayı köreltir. Aşağıdan, geniş kitlelerin gündelik
hayatlarından bir okuma onların deneyimlerini öne çıkarır ve bu deneyim içinde ne tür akımların, örgütlerin yer aldığını irdeler.
Bir başka tarih mümkün müdür?
Ermeni meselesinin anlaşılması aslında pek mümkün gözükmüyor. Hükümet erbabı ve resmi ideoloji üreticileri tam bir bilimcilik
saplantısıyla “belge”ye iman etmekteler.[5] Ancak bu tartışmayı herkes bir diğeri gibi yapmak zorunda değil. Nihayetinde yapılacak
tartışma herkesin ortak geçmişinde değil inşa etmek istediği gelecekte temellenecektir. Tarihsel gerçeklik böylece kimsenin kiralık
katili olmayacak, tasarlanan dünyanın geçmişi olarak geleceğe hizmet edecektir. Bu açıdan birinci dereceden geniş kitlelerin
konumundan hareket etmek gerekecektir. Yoksa Enver Paşa’nın karısına veya köpeğine olan sevgisinden veya Ermeni edebiyatında
köylü sosyalistliğini hicveden bir şaheser olup başlı başına bir tip olan Yoldaş Pançuni[6] gibilerin hayallerinden hareket edilirse
rahatlıkla başka tarihler yazılabilir. Ancak bu tarih geleceğe ihtiyacı olmayanları yani kurulu düzen simsarlarını tatmin etmekten
10
başka bir işe yaramaz.
Gerçekten Ermeni meselesi XIX. yüzyıl sonu ve XX. yüzyıl başı Osmanlı İmparatorluğu’nda –ve bununla sınırlı kalmayarak Rusya
ve İran’da da– siyaseten nelerin mümkün olduğunun yeniden tartışılmasını gerektirmektedir. Tarihin doğrusal gidişine meraklı
olanlar, ulus devletlerin inşa çağında veya dünya kapitalist ekonomisinin yeni bir evresinde olup bitenleri en azından makul
karşılayabilirler. Yani –bir miktar dış tahrik ve destek ilave edilerek– Yunanistan bağımsızlık mücadelesinden başlayarak en son
milliyetçilik kervanına katılan Arapların Osmanlı egemenliğinden çıkmaları da dahil neredeyse tam bir asırlık süreçte olup bitenler
tarihsel kaçınılmazlıklardır!
Ancak başka bir tarih mümkün müdür diye soracak olanlar, o gün için cılız da olsa Osmanlı İmparatorluğu’nda yaşayan halklar için
savaşsız, barışçıl, demokratik ve daha sosyal bir çözümün de gündemde olduğunu rahatlıkla söyleyebilirler. Mesele bir siyasi irade
meselesidir. Bu iradenin ete kemiğe bürünmesi için gerekli toplumsal dayanakları ve tabii onların deneyimleri, bilinçleri bu
durumda önem kazanmaktadır. Nesnel gerçekliğin elverişsizliğini dillerine dolayacak olanlar ve buradan olup bitene bir meşruiyet
kazandırmaya yeltenenler, “Paylaşım Savaşı” sürecinin aslında kendine karşı bir dinamiği de harekete geçirdiğini ve dünyadan tecrit
edilmiş bir biçimde ele alınmaması gereken bu topraklarda dünyanın halleriyle birlikte bir dönüşümün, en azından nesnel olarak
mümkün olduğunu görmeleri gerekecektir. Burada rehber daha henüz XIX. yüzyılın ortasında Avrupa devrimleri sırasında Marx’ın
İspanya’da devrim için söylediklerinde aranmalıdır. O eli kulağında olan bir Avrupa devriminin parçası olarak İspanya’da devrimin
mümkünlüğünü; nesnel elverişsizliklerin mücadele ile giderilebileceğini, yani mücadelenin de bu nesnelliğe katılması gereken bir
faktör olmasıyla birlikte ele alınması gerektiğini belirtmekteydi.
XX. yüzyıl başı Osmanlı İmparatorluğu için yapılacak sınıfsal analizler de maalesef fazlasıyla azımsanmaktadır. Daha önemlisi 1908
devriminin cereyan ettiği günlerdeki tarih sahnesine bakıldığında: Üç yıl sonra dünyanın bir ucunda Çin’de Sun Yat-Sen
önderliğinde birinci Çin devrimi gerçekleşecektir; aynı yıl dünyanın bir başka ucunda Meksika’da daha sonra Adolffo Gilly’nin
Lenin’in kesintisiz devrimine göndermede bulunduğu tabirle Kesintili Devrim, Zapata’nın önderliğinde[7] (insanlara verdiği umut,
özgürlük ufku bugün de geçerli olduğundan Zapatistalar böylesi bir mirasa sahip çıkmışlardır) bir devrim gerçekleşecektir. Aralık
1905’te Tahran’da, Temmuz 1908’de Tebriz’de ihtilal patlak verdikten sonra hemen yanı başımızda İran’da Anayasa Devrimi olacak
ve tabii bunların ardında bütün bu ayaklanmaları esinlendiren, Japon-Rus savaşının yenilgisinin de etkilediği, mutlakıyetçiliğin
alaşağı edilebileceğini dosta düşmana gösteren daha birkaç yıl önce kimsenin beklemediği 1905 Rus Devrimi.
Balkanlarda Jön Türklerin çete dedikleri gerillalar Narodnikler’dir, yani siyaseten etraf sosyalist kaynamakta. Buna karşılık Jön
Türkler benzer ülkelerdeki yeni siyasal hareketler içinde siyaseten en geri ve dolayısıyla da dünya egemenliğine karşı, yani
emperyalizme karşı öyle ciddiye alınabilir bir karşı tutuma sahip olmayan herhalde ender hareketlerden biridir.
Daha sonra Türkiye sosyalist hareketi –Türk denmesi daha uygun mu?– kendine bir mazi aradığında Mustafa Suphi’nin Jaurès’i
dinlediği falan söylenecektir, ama Jaurès’e sorulsa o sosyalist diye bir dizi Ermeni'nin adını verebilir. Ne de olsa kendisi ProArmenia dergisinin yazı kurulunda! Ama gerçekten toplumsal tabanıyla kaynaşmış olan Selanik’teki Sosyalist İşçi Federasyonu, onu
fazla “Yahudi” bulursanız İstanbul’daki Rum sosyalist çevreler, çeşitli Ermeni sosyalist örgütler, onu da uygun görmezseniz Osmanlı
Sosyalist Fırkası vd. neden kale alınmasın?
Açıkçası cılız denilen kimi alternatifler hiç değilse fikir düzeyindeki arayışlarla ve şu veya bu oranda hareket düzeyine yükselecek
kadar topraktan fışkırmış durumdaydı.
Anasır–Hürriyet–İmparatorluk
Çokuluslu bir imparatorlukta egemen bir ulusun olmadığı bir yurttaşlığın yerleştirilmesi XIX. yüzyıl sonu ve XX. yüzyıl başlarında
oldukça yaygın bir tartışmaydı. Ancak ne yazık ki bu zengin tartışmalar pratik sonuçlarıyla birlikte derinlemesine bir
değerlendirmeye tabi tutulmuyor. Bu sorunun çözülememiş olması Balkanlar, Osmanlı İmparatorluğu ve Kafkasya’da facialara yol
açmıştır. Osmanlı somutunda Tanzimat’tan itibaren sürekli olarak dış mihrakların etkisi altında ayrılıkçı milliyetçiliğin
tohumlarının ekildiği ve örneğin 93 harbi’nden itibaren de bu tohumların iyice filizlendiği iddia edilir. Burada geleneksel devlet
bakışlı bir zihniyet söz konusu. Haklar açısından azınlıkların konumu meşrulaştırılmaktadır. Yani ayrılıkçılığın zemini dışarıda
aranmakta, devletin baskısı veya azınlık yurttaşın güven duymasını engelleyen hususlarda aranmamaktadır.
Prens Sabahattin’in, Terakki dergisinin Nisan 1906 sayısında yayınlanan “Rus İhtilalinin Mana-yı İçtimaiyesi” adlı makalesinde, Rus
11
hürriyetperveranın vatandaşları bulunan diğer anasıra karşı nasıl hareket ettiğini anlattıktan sonra konuyu Osmanlı’ya getirerek,
“anasırın selamet-i milliyesini müterakki ve hürriyetşinas bir Devlet-i Osmaniye’nin mevcudiyetinde” aramanın zorluklarından söz
edip şöyle devam eder: “Artık separatist olmalarında taaccübe şayan bir şey kalır mı? Biz de derhatır etmeliyiz ki asırlarca müddet
Hıristiyan vatandaşlarımıza bir mahluk-i âdi nazarıyla baka gelmişiz. Verdiğimiz imtiyazatı hak değil ihsan makamında telakki
etmişiz… Memleketlerini işgale biz yürüdüğümüz için kalplerini teshire yürümek de bizim vazifemiz ve bizim menfaatimiz
icabından idi.”[8]
Prens Sabahattin bugün kimilerinin sandığından daha fazla o günlerde Jön Türk hareketinin ideolojik olarak çerçevesini
şekillendiriyordu. Ne de olsa ötekilerin düşünce ile fazla ilgisi yoktu. Onun fikriyatına bir başka düşünce ile değil şerhlerle, amalarla
yaklaşıyordu İttihatçılar ve oldukça baştan “dış düşmanlar” meselesi onların kalkanı oluyordu. Cemal Paşa “…dış düşmanlar
olmasaydı, İttihat ve Terakki cemiyeti de Prens Sabahattin Bey’in hararetli bir müdafii olduğu bu prensibi kabul etmekte bir dakika
tereddüt etmezdi.”[9] derken kendi adına konuşuyor olabilir.
Geçmişle gelecek açısından bir bağlantı kurma çalışması tabii ki alışılmadık bir şey değil. Geçmişte mümkün bir başka seçenek
üzerinde en cesur tahayyüllerden birini Çağlar Keyder yapmış bulunmakta. Açıkçası Keyder XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren
oluşan bir orta sınıfın harb-i umumi yıllarında kırılması ve sürgün edilmesiyle ortadan kalkmasının sonucunda bugün Avrupa
Birliği sayesinde sağlanacak olan demokratikleşmenin o günlerde kaçırıldığı fikrindedir. 1908’de çözüm için söyledikleri aslında yer
yer (ilerde değineceğimiz) Rakovsky’nin söyledikleriyle örtüşmektedir: “Bütün uyrukların eşit vatandaşlık haklarının bulunduğu,
etnik ve bölgesel otonominin tanındığı anayasal bir düzen imparatorlukları yok olmaktan kurtarabilirdi .”[10] Böylece ulus devlet
oluşumunun Balkanlardan Kafkasya’ya yarattığı felaketlerden sakınılabilirdi. XIX. yüzyılın sonu itibarı ile “büyüyen şehirlerde,
kulüp dernek ve basınıyla kentsel bir kamusal alan yaratmaya çalışan varlıklı, eğitimli, faal bir Rum ve Ermeni orta sınıf ortaya çıktı.
Bu sınıf, imparatorluğun ve vilayetlerin yönetimine katılma konusunda artan bir isteklilik sergiliyordu.”[11] Burada ulus devletin
kaçınılmaz bir durak olması gerekmediği ve felaketli durağın dışında kapsayıcı bir yurttaşlık temelinde imparatorluk ölçeğinde bir
çözüm tartışması var. Ama bu tartışmanın öznesi belli ki “orta sınıf”. Böyle olunca şu andaki AB hedefi de büyük kayıplara mal
olmuş geç kalmış bir yolculuğun rayına oturmasından ibaret gibi gözükebilir. Nitekim, sivil toplumun inşasındaki arızalar ve
buradan kaynaklanan meseleler hakkında hüküm yürütenlerden Feroz Ahmad ve Jacob M. Landau yazdıkları sonuç
bölümünde “…tek suçlu, önemli bir gelişme gösterdiği halde doğmakta olan sivil toplumu yönlendirme sorumluluğunu almayan
burjuvazidir… Türkiye artık Avrupa Birliği’ne adaydır, asker bürokrat seçkinlerin rolü azalmalı; burjuvazi önderliği ele alıp hem
İslâmcılarla hem de Kürt halkıyla ilgili, onları da kapsayan politikalar benimsemelidir.”[12] diyerek bu güzergahı pekiştirmekte.
Feroz Ahmad giriş yazısında tıpkı Çağlar Keyder gibi Karl Renner’in çokuluslu imparatorluktan organik yurttaşlığa geçiş
meselesinden söz eder… Burada aslında bu kapsayıcı, organik yurttaşlık tabirinin çeşitli düzeylerde eşitliği de içermesi gerektiğini
eklemek gerekir ki bu ayrıca bir tartışmayı gerektirecek; yani “onların” ve “bizim” yurttaşlık kavramını.
Bu da biraz kaba bir ifadeyle Prens Sabahattin’de temayüz eden siyasal çizginin en azından cennete giden yolu değilse de felaketi
engelleyen yolu gösterdiği anlamına gelmekte. Tabii bu da özgürleştirici bir tasarıma dayanmayan bir tahterevallinin iki ucunda
salınmaktan ibaret bir zihniyete varır. “Milli tarih”in bir çeşitlemesine karşı çıkarken “yukardan” tarihin başka bir türüne meşruiyet
yaratmak aşağıdan, yoksunların ve yoksulların tarihi belleğini oluşturmaya zerre kadar katkı sunmaz.
Yine de bu tartışma “bir başka tarihin” mümkünlüğünün sorgulanması, yani ortada bir kaderin bulunmadığının irdelenmesi
açısından dikkate alınmalıdır.
1908
Dolayısıyla XIX. yüzyıldaki dünya hallerinin ve imparatorluğun toplumsal formasyonundaki derin değişimlerin yarattığı aşağıdan
bir siyasallaşmanın ayrıntılı bir tahlili gerekmektedir. Bu nesnel durumları atlamadan 1908’in ne olup ne olmadığı ve 1908’in
etrafında, onun ürünü ne gibi alternatiflerin söz konusu olabileceğini yeniden tartışmak gerekecek. Tarık Zafer’in tabiriyle “II.
Meşrutiyet Cumhuriyetin laboratuarı” olduğuna göre yalnızca gelenekselleşen İttihatçılıkla Kemalizm arasında, II. Meşrutiyet ile
Cumhuriyet arasında bir kopuş veya sürekliliğin olup olmamasıyla sınırlı olmayan; cumhuriyette nasıl bir işçi hareketi, nasıl bir sol
hareket gelişti derken devralınan mirası da buradan değerlendirmeye almak mümkün olabilir.
Türkiye’de araştırmacılar uzun süre haberdar olmasalar veya meraklı olmasalar da 1908 “yabancı” sosyalistlerin, Marksistlerin
12
ilgisini çokça çekmiştir.
“1908 Genç Türk Devrimi, Avrupa sosyalist çevrelerinde Osmanlı İmparatorluğu sorunları üzerine büyük bir ilgi uyandırdı… Ancak
Jön Türk Devrimi’ne hayranlık giderek yerini düş kırıklığına bırakacaktı. İttihat ve Terakki Cemiyeti otoriter tavrından ve gerçek
reformları getirememekten dolayı kınanacaktı..”[13]
Varsayımsal olarak elimizdeki ilk metin, Rakovsky’nin 1908 Temmuz Devrimi’nin akabinde (bir hafta sonra) 1 Ağustos tarihinde
Fransa’da Guesde yanlılarının çıkardığı haftalık Sosyalizm dergisindeki yazısı.[14] Rakovsky’nin yazısının içeriği kadar önemli yanı
kendisinin Balkan Marksizmi'nin önde gelen temsilcilerinden biri olmasının (1917 Ekim Devrimi’nden sonra Ukrayna Devlet
başkanı olacaktır) yanı sıra bütün Balkan dilerini ve Türkçe’yi de bilmesi. Rakovski yazısında emperyalistlerin Osmanlı
İmparatorluğu üzerindeki emellerinden; bunun yanı sıra o gün için kimilerine ilginç gelecek “yaklaşan savaş”tan söz etmekte. Bu
durumda değişik halkların haklarının tanınacağı federal bir çözümün ancak felaketin önünü alacağını eklemekte. Ama bunun için
Jön Türkler konusunda pek umutlu değil. Hele onların hızla saraya intisap etmeleriyle hareketin yörüngesinin değiştireceğini
kahince belirtmekte (sanki Mithat Cemal’in Üç İstanbul’una veya Nahid Sırrı’nın Sultan Abdülhamit Düşerken’ine yazılmalarından
yıllar önce göndermede bulunmakta).
Rakovski sözü edilen makalede “Otokrat sultanın yerine daha az otokrat olmayan bir oligarşi olacaktır. ” demekte. Yıllar sonra Tarık
Zafer Tunaya, “‘Kültürü zayıf, kini çok’ bu kuşak, Abdülhamit rejimini yıkmıştır. Yıktığının yerine ne koyacağını bilemeyen
bugün’le yarın arasındaki şoktan şaşakalmış insanlar, geleceği yaratma programına sahip değillerdi. Bu bilgisizliğe, devleti ve
toplumu dışa bağlayan baskılar da eklenince, değişiklik, bir özlem olmaktan öteye gidememiş ve düzen pek az rötuşla aynı
kalmıştır”[15] diyerek Rakovsky’nin öngörüsünü doğrular.
Lenin –1908 Ekiminde, esin kaynakları bilinmemekle birlikte– Türk Devrimi’nin başarısından Avrupa’nın bütün burjuvazilerinin,
bu devrimin Balkan halklarının özerklik ve demokrasi yolunda ilerlemesine neden olacağından ve İran Devrimi’nin zafere
ulaşmasına katkıda bulunacağından ve de Asya’daki demokratik harekete yeni bir ivme kazandıracağından ötürü karşı olduğunu
belirtmekte. II. Enternasyonal’in Ekim 1908 büro toplantısında alınan “ Türk imparatorluğundaki halkların böylece kendi kaderlerini
tayin etme olanağını bulmalarını ve doğmakta olan proletaryanın sınıf mücadelesinin dünya proletaryasıyla sıkı bir birlik içinde
yürütülebileceği özgür bir siyasi rejimin kurulmasını selamlar”[16] kararının Lenin’in notlarında yer aldığı bilinmekte.
1908 Devrimi’nin sözü edilen türden bir özgürlük ve demokrasi yürüyüşüne yol açtığı takdirde olası etkilerinin Rusya’yı da
etkilemesinden açıkça söz edenler var. Milyukov anılarındaki [17] bir anekdotu şöyle değerlendirmekte: “Osmanlı
İmparatorluğunda Hıristiyan ve Müslüman eşitliği çarın Ortodoks Hıristiyanların üzerindeki korumasının sonu anlamına geldiği
noktada, Milyukov gibi bir liberal Rus için bile istenmemekteydi.”
Mefhumun muhalifinden, Çarlığın halklar hapishanesi olarak Osmanlı halklarının özgürleşmesini istemeyeceği açıktır. İngilizlerin
bir raporunda “liberal eğilimler gösteren güçlü bir Türkiye, Rus Müslümanları arasında bir harekete neden olabilir ki bu da çok
utanç verici bir durum yaratır”[18] diye özetlenmekte Rus hükümetinin tutumu. Böylece 1908 devriminin bir Turan hülyası ile
değil, aslında özgürlükçü ve demokratik bir yolda yürüyerek “mazlum milletlere” bir katkı sağlayacağı açığa kavuşmaktadır.
Öte yandan Goltz Paşa’nın askeri eğitiminin orduda “milliyetçiliği” güçlendirerek 1908 hareketinde önemli bir rol oynadığı da
belirtilmiştir. 1908’den sonra Osmanlı üzerine İngiltere’nin etkisinin arttığı yolundaki bir rapora Alman Kaiser’i şöyle not
düşüyordu: “Bu ihtilal Paris ve Londra’da yaşayan Genç Türklerin işi değildir. Bu münhasıran Alman zabitleri tarafından yetiştirilen
Türk subayları tarafından yapıldı ve tam manasıyla askeri bir ihtilaldir. Kuvvet ve kudret bu subayların elindedir. Bunlar Alman
olan her şeye mütemayildirler.”[19]
Dönemin ilginç Sırp siyasetçisi Vladan Georgevitch’in o günlerde hayli popüler olan kitabında şu özetlemesi de hatırda tutulmalı:
“Türkiye’de anayasanın tekrar iadesi en azından kısmen, Reval’deki İngiliz-Rus anlaşmasına verilmiş Alman cevabıydı.”[20]
Zaman Kayzer’i haklı çıkardı. Ancak ihtilalin sivil ve askeri diye ayrılabilecek kanatlarının yanı sıra o günün halk sınıflarının, çeşitli
siyasal akımlarının beklentileri açısından bir değerlendirmesi yapılabilmeli. Tek başına “sınıfsal” tahlil yetmeyecek. Yusuf Akçura
1924 yılında, o dönemde aylığıyla geçinen ufak taşra memurları ve memur zabitleri “proleter memurîn-i askeriye ve mülkiye” diye
tanımladığına göre 1908’i Allah göstermesin bir proleter devrim olarak da görmek mümkün olabilir. 1908’den çıkarı olan mülki ve
askeri memurların sınıf konumları yalnızca nasiplendikleri gelir düzeyi ile değil, kendilerini ne tür bir mücadele, ortak çıkar birliği
13
içinde gördükleriyle, nasıl bir gelecek tasarladıklarıyla birlikte ele alınmalıdır. Bu açıdan bazılarının sandığı gibi toplumsal bir
merkez-çevre ilişkisi kurmak yerine, aynı kategorinin, bürokrasinin kendi içinde bir kutuplaşmadan söz edilebilir. Köhneyen
Osmanlı bürokrasisinin “moderniteden” yana kanadı olarak takdim edilebilecekse de aslında emperyal hedefleri olan güçlü,
otokratik bir burjuva devletinden yana olan bu kesimin “ilerici-devrimci” olarak vaftiz edilmesi hayli tehlikeli sonuçlar doğurmuştur.
Umuttan hayal kırıklığına: Osmanlıcılıktan Türkçülüğe
Hanioğlu “Jön Türk ideolojisi bilimci, materyalist, sosyal Darvinci, elitist ve ladini, temsili hükümetten yana olmayan”[21] demekte.
Tarık Zafer Tunaya’nın da İttihatçıların tek partici saplantılarının altını çizdiği hatırlanırsa, içinde bulunulan hal ve şerait altında
İttihatçıların değil Ermenilere isterse Müslüman olsun diğer ulusal akımlara veya Türk olsun kendilerinden farklı siyasal akımlara
hayat hakkı tanımaya niyetli olmadıkları bellidir. Örgüt içinde örgüt kurarak partinin çekirdek kadrosunun devletten ve kendi
partisinden de gizli işler çevirdiği düşünülürse böylesi bir siyasal akımla “demokratik” bir çözüm arayışı umutsuz bir vakadır.
Azınlık siyasetler İttihatçılara sahip olmadıkları bir rol yüklemişlerdir.
İttihat ve Terakki’nin milliyetçiliği ne zaman öne çıktı meselesi ideolojik-politik düzeyden ziyade genellikle “Ermeni Meselesi”nin
yürürlüğe konması açısından ele alınmaktadır. Daha tarihsel bir bakışla örneğin Şükrü Hanioğlu şöyle demekte: “…diaspora
milliyetçiliğinin bir diğer ciddî etkisi ise II. Abdülhamid döneminin kapsamlı istihbarat ağı nedeniyle 1908 öncesinde
örgütlenmesini “Türk diasporasında” gerçekleştiren İttihat ve Terakki’nin bu milliyetçiliği içselleştirmesi ve bunu vatandaşlık
temeline dayalı ‘Osmanlı vatanseverliği’nin yerine koymasıyla ortaya çıkmıştır.”[22] Dolayısıyla Türk milliyetçiliğini Balkan
yenilgisine bağlamak, önceki hazırlıkları yok saymak anlamına gelir. Düşünsel kökleri açısından Yusuf Akçura gibi yerel olanlara
göre –daha çok demagog veya propagandacılar– çok daha gelişkin kişilerce zemini atılan “ırk esasına müstenit” milliyetçilik hazır
ve nazır beklemekteydi.
Yine de, İttihat ve Terakki yönetimi hatta yönetimi bile değil doğrudan Enver ve Cemal’den hareketle şöyle derin analizlere
girişilebilmiştir: “Uzun ve yıpratıcı bir savaşın altüstlükleri arasında feodaliteden burjuva bir düzene geçişin sancıları içinde tipik
sayılabilecek bir hastalık ortaya çıkmıştır: Bonapartizm, yani bir yönüyle feodale (hükümdarlık heves ve ihtiyacı), bir yönüyle
burjuva ve ilerici, askeri diktatörlük.”[23] Diktatörlük ve kaba bir diktatörlük dışında bütün bu analizler temelsizdir. Bonapartizm
burjuvazinin ulusu yönetme becerisini kaybettiği ve ancak proletaryanın bunu henüz kazanamadığı andaki iktidar biçimidir. Sanki
bir egemen sınıfın ifadesi olmayan bir rejim. Toplumsal temeli de köylülüğe dayanmaktadır. Marx’a göre başlıca uzlaşmaz sınıflar
arasında tarihsel bir denge durumunu temsil eder. Bir tek şey doğrudur “heves”. Otokrasiye müthiş hevesliydiler.
Ama milli körlük İttihat ve Terakki’nin savaş sırasında Alman oyuncağı haline gelmesini fark etmez. “ İttihat ve Terakki sola
kaydıkça, yani anti-feodal, burjuva-devrimci çizgisi belirginleştikçe, ya da savaş sıkıntıları arttıkça…”[24] demek için tarihçiliği
herhalde aşmış olmak gerekiyor! İttihat ve Terakki’nin bir küçük subaylar hareketi olarak başlayıp giderek eski rejimin yönetici
bileşimine dönüştüğüne bakılırsa bu dinamik neredeyse tersine işlemiştir. Yusuf Akçura’nın sözünü ettiği “proleter memurların”
yerini taşra teşkilatının önde gelen kesimleri ve kentlerde hızla yükselen veya sivil hayata, yani ticarete geçip cebren ve hile ile
gayrimüslim burjuvazinin yerini almaya yeltenen “devrimciler” almıştır.
Öte yandan 1908 devrimi ile birlikte aniden ve hızla parlayan iyimserliğin toplumsal ve siyasal temellerinin de irdelenmesi
gerekmektedir. İttihat ve Terakki yönetimi kısa zamanda bırakalım güçlü bir devlet oluşturma yönündeki eğilimini, toplumsal
alanda da çıkardığı kanunlarla sınıfsal tercihini açığa çıkarmış, muhalefeti gerektiğinde temizlemiş ve Mahmut Şevket Paşa
suikastında olduğu gibi ilk fırsatını bulduğunda da genel bir sindirmeye girişmiştir. Milliyetçiliğinden zerre kadar kuşku
duyulmayacak Mustafa Suphi bu sindirme sonucunda Sinop cezaevine düşmüştür.
Türkiye sosyalist hareketinin çeşitli eğilimleri açısından ilginç olan bir başka durum ise İttihatçılarla işbirliği içinde olan Taşnakları
milliyetçi olarak tarihe gömüp gerisiyle ilgilenilmemesidir. Hürriyetler açısından bakıldığında kimilerine garip gelse de aslında
Hürriyet ve İtilaf partisinin programının yalnızca bir kısım Ermeni siyasal gruplara değil Araplara da yakın görünmesidir. Burada
zikredilmesi gereken iki husus var: Sosyal Demokrat Hınçaklar’ın ve Osmanlı Sosyalist Fırkası’nın, Selanik Sosyalist
Federasyonu’nun 1912 seçimlerinde Hürriyet ve İtilafı desteklemesi. Ayrıca Arap çevrelerinin de aynı türden bir tutum geliştirdikleri
düşünülürse yalnızca Ermeni milliyetçiliğinin veya ayrılıkçılığının gelişimi açısından değil Arap milliyetçiliğinin gelişimi açısından
da meseleyi irdelemek gerekecektir. İmparatorluk içinde en son milliyetçilik kervanına katılan Arapların bu yola nasıl girdiklerini
14
anlama bile tek başına anlamlı olabilir: “Türk unsurunun üstünlüğünü vurgulamaya yönelik her girişim Türkler ile Araplar
arasındaki dengeyi bozuyordu. Arap ulusçuluğu tepki yoluyla adım adım ortaya çıktı.”[25] Hourani’nin bir diğer kitabında şöyle
denmekte : “Yeni Türk milliyetçiliğine karşı tepki olarak, Ermeni milliyetçiliği güçlendi, Arap, Arnavut ve Kürt milliyetçilikleri
politik bir olgu olarak ortaya çıktı.”[26].
Siyasal analizlerde nedense bir yerlerden kurulan senaryolar makbul addedilir de siyasal alternatifler veya ihtimallerden bir diğerinin
üzerinde durulmaz. Örneğin Hürriyet ve İtilaf’ın cemaatlere dayanan bir vatandaşlıkla birlikte parlamentoda farklı milletlerin
oransal temsilini talep etmesinden ötürü daha kapsayıcı olduğu söylenebilir. O takdirde diğer unsurlar için siyasal eşitlik açısından
daha tatminkar bir durum söz konusu olmaz mıydı? Bu iki parti arasındaki ayrım tartışmalı olmakla birlikte özellikle sol açısından
bir toplumsal taban, program tasnifine gidilmesi gerekir. İttihat ve Terakki bir diğerine göre daha cisimleşmiş bir partiydi ve
toplumsal bakımdan artık esas olarak devlet katına kapaklanan ve bununla birlikte devletle muhabbetini daim kılmaya çalışan bir
ticaret erbabına dayanmaktaydı. Burada halk sınıflarından herhangi bir iz yoktur. Hürriyet ve İtilafın ademi merkeziyetçiliğinin yanı
sıra özel girişim taraflısı olduğu bilinmektedir. Ama bu sınırlama kimseyi tek başına sağcı yapmıyor. Hatta devletluları feodalizmin
temsilcisi, ademi merkeziyetçileri de burjuvazi diye gördüğümüzde ufaktan bir demokratik devrim tartışması bile çıkarabiliriz. Her
halükarda İttihat ve Terakki’nin halk sınıfları içinde bir destek aramaya niyeti olmadığını, şimdinin muhafazakar demokrat tabirine
nazire muhafazakar ve tabii otoriter modernleşmeci olduğu söylenebilir. Eski rejimin dayanaklarını sürdürüp buradan nasiplenerek
yeni bir rejim inşa etmek mümkün değildi. İttihat ve Terakki’nin de böylesi bir yenileşmeye ve hele hele Osmanlı halklarına
“reform” sunmaya niyetli olduğunu gösterir zerre kadar emare gösterilemez. Tarık Zafer’in tabiriyle “ İttihatçılar, Tanrının bu
memleketin kaderini kendilerine emanet ettiğine inanan kişilerdi.”[27]
Balkan Savaşı ile mutlaka alevlenen bir hassasiyet vardır. Ama bunun öncesinde azımsanmayacak bir mayalanma söz konusudur.
Cemil Bilsel “Umumi harbin patladığı gün, kalbinde Balkan felaketinin acılariyle intikam ateşi yanan her Türk, lekelenen
namusunu temizlemek için fırsat gününün geldiğini sezdi.”[28] diyerek aslında ideoloji diye bu intikamcı, yeniden Osmanlı
İmparatorluğu’nun kayıplarını telafi ederek bilmediği ülkelere uzanmaya yönelen milliyetçiliğin çapını belirtmektedir. “…ruh
düşkünlüğümüzü tedavi eden Turanizm… Ama Turan nedir kendi de bilmiyor. Ama Turan hakkında bir kitap yazmak lazım
gelince bir Yahudi bulup yazdırıyorlar, adı da Levi Kohen. Ama kitaba Tekinalp diye yazıyorlar,”[29] diyor Turan uğruna yollara
düşen Şevket Süreyya. Yani bu İttihatçı milliyetçiliğe derin düşünsel ve hatta tarihi temeller yakıştırmak, bulup araştırmak da
zorlama bir çaba olacaktır.
“Ağustos 1910’da Manastır’daki İngiliz konsolos vekili, Talât Bey’in İttihat ve Terakki Cemiyetinin Selanik “gizli meclisi”nde yaptığı
iddia edilen bir konuşmayı şu deyimlerle bildiriyordu:
Meşrutiyet’in şartlarıyla Müslüman ve gâvurun eşitliğinin teyit edildiğinden haberdarsınız; fakat siz ve herkes bunun
gerçekleştirilemez olduğunu biliyor ve hissediyorsunuz. Şeriat, bütün geçmiş tarihimiz, yüz binlerce Müslüman'ın duyguları ve hattâ
kendilerini Osmanlılaştırmak için yapılan bütün teşebbüslere inatla direnmiş olan bizzat gâvurların duyguları, gerçek eşitliğin
kurulmasına aşılmaz bir engel teşkil etmektedir…”
Birkaç gün sonra İngiliz büyükelçisi Edward Grey’e şunu iletiyordu: “…şimdiki ‘Osmanlılaştırma’ politikaları Türk olmayan
unsurların bir Türk havanında döğülmesinden ibarettir…”[30]
Ermeni hayranı olduğu iddia edilemeyecek olan Bernard Lewis, “Genç Türklerin merkezi ve bastırıcı politikası hiç de sadece
imparatorluğun Hıristiyan tebaasına karşı değildi” diye devam etmekte. Onun dediğine bakılırsa bu Türkleştirmede Müslüman kanı
dökmekten sakınan Abdülhamit’teki tereddüt Genç Türklerde söz konusu değildi.
Bu durumda Ermeni Devrimci Federasyonu ile İttihat ve Terakki arasındaki ilişkilerin geçirdiği evrimi irdelerken, Taşnakların
günah ve sevabı dışında bir dinamiğin baskın olduğunu görmek gerek. Tarık Zafer Tunaya, 1911 yılında Selanik’te yapılan gizli
kongreden sonra beraberliklerin “savaşa dönüştüğünü” belirtmektedir. Burada dönüşü yalnızca Ermeniler veya gayrimüslimler
arasından değil Türk olmayanlar açısından da belirleyici olduğu kesin.
Bu tarihin altının özenle çizilmesi gerekmekte. Çünkü İttihat Terakki’nin olayların zorlamasıyla siyasal pozisyon aldığını
savunurcasına özellikle Balkan Savaşı’ndan sonra geçirilen travmayla, imparatorluk veya vatan elden gidiyor kaygısıyla Türkçülük
politikasının tercih edildiği belirtilmekte. Böylece Turancılığa harika bir mazlumluk zemini sunulmaktadır. Oysa bu tarih Balkan
15
savaşından da Babıâli baskınından da öncedir. Hatta (seçilen 270 mebustan altısının muhalif olduğu) “sopalı seçim” diye anılan
1912 seçimlerinden de önce. “İttihat ve Terakki, hukuk ve demokrasi ilkelerini zorladı ve hatta zaman zaman
çiğnedi”[31] değerlendirmesi bile hafif kalabilir. Tarık Zafer, Osmanlıcılığın bir maskeden ibaret olduğunu belirtmekte. Balkan
Harbi’nin nedeninin bu tatminsizlik olduğu tabii ki söylenemez. Ancak sureti haktan görünerek kapsayıcı bir yurttaşlık
geliştirilmişken millet-i mahkumenin de hır çıkardığı hiç söylenemez.
Açıkça Osmanlıcılıktan vazgeçmek Ermeni Meselesi’nde fazla bir sorun çıkarmayacak olsa bile diğer anasırı ve hele hele Arapları
düşünmek durumundaydılar. Kürtler nasıl olsa Müslim ortak başlığı altında Türk sayılıyorlardı. Örneğin Ermeni meselesinde sözü
edilen altı vilayette Ermenilerin azınlıkta olduğu sık sık söylenmekte (kimisi Van hariç diye eklemekte). Ama çoğunluğun ne olduğu
atlanmakta. Eğer anasıra göre sayım yapılıyorsa, Kürtlerin ve tabii bu arada Süryanilerin vb. de hesaba katılması gerekmektedir. O
takdirde ilginç bir tarihsel paradoksla karşı karşıya kalırız: Ermeniler çoğunluk değildir nakaratının arkasında gizlenen hakiki
çoğunluk gürültüye gider. Bir başkası da aynı teraziyle önce Türkleri ve sonra Kürtleri tartabilir. Hiçbiri çoğunluk değildir. Zira
izafi çoğunluk, yani azınlıklar içinde çoğunluk Ermenilerdir. Aslında bu durum siyasal olarak çözümün neden “ulusal” arındırma
değil de yurttaşlık-eşit haklar temelinde öne çıkmasının gerekçesi iken Ermeni temizliğinin gerekçesi haline getirilir.
Osmanlı İmparatorluğu’nun 1910 yılı itibarı ile nüfusunun 30 milyon ve bunun içinde Türk unsurunun altı milyon olduğunu
belirtenler var (bu arada XIX. yy başında Balkanlarda on milyonluk Osmanlı nüfusunun sekiz milyonunun Hıristiyan olduğu
hatırlanabilir). Bu durumda ezici bir azınlığın bir başka azınlığa değil bir dizi azınlığa egemen olmasının tek yolu olarak devlet
terörünün, arındırma, asimilasyon ve temizlenmenin tek çözüm olarak kutsandığının demografik zeminini vermekte. Tabii bu
durumda bir de devlet gücü ile sokaktaki insanın gücünü eşitlemeyecek kadar tarihten nasiplenmiş ve de insanlıktan uzaklaşmamış
olmak gerekiyor.
Öte yandan ayrılıkçı eğilimleri palazlanan azınlık burjuvazisine bağlamak ise işin tabiatına aykırıdır. Hele hele gelişkin bir orta
sınıfın, bir tür komprador burjuvazisinin İstanbul’dan ve diğer liman kentlerinden hareketle tarihi Ermenistan denilen kırsal ve
yoksul kesimlerde inşa edilecek bir vatana yatırım yapması, hele hele bu vatanın “çeteler”, fedailer, komitacılar tarafından yürütülen
Taşnaklar veya Hınçaklar aracılığıyla gerçekleştirilmesinin kabul edilmesini iddia etmek akıllara seza bir durumdur.
Marksizm, sosyalizm ve Ermeniler
Türkçe yazında üzerinde durulmamakla birlikte “Ermeni Meselesi” ulusal sorun babında Marksist yazının ilginç paragraflarından
birini oluşturmakta. Klasiklerde gericiliğin kalesi olan Çarlık Rusyası’nın lehine işleyebilecek bir dava olarak Ermeni Meselesi,
Osmanlı İmparatorluğu’nun dirlik ve düzenliği babında makbul addedilmemişken Rosa Luxemburg bu geleneksel tutumu kırar ve
tersine bir çözümleme ile bu imparatorlukta halkların kendi geleceğini belirleme hakkını savunur. Devir değişmiştir: Çarlık
Rusyası’nda devrimci hareketler artık birtakım çevrelerle sınırlı kalmayıp hamle yapmaktadırlar ve nitekim 1905 devrimi Çarlık
Rusyası’nın ancak dışarıdan bir askeri müdahale ile çökertilebileceği ve bu yolda ona karşı olanların desteklenmesi gibisine reel
politik tutumları geçersiz kılmıştır. [Rosa Luxemburg’un “Türkiye’de ulusal mücadele ve sosyal demokrasi” adlı yazısı]
Ermeniler arasında sol akımların gelişmesi ulusal sorunla derinden etkileşim içindeydi. 1887’de kendilerini Marksist addeden ve
Plehanov’la ilişkili altı kişinin Cenevre’de kurduğu Hınçak (sosyal demokrat) ve 1890’da Marksistinden milliyetçisine, liberalinden
halkçısına bir geniş yelpazeyi temsil eden Taşnaklar aslında toplumsal formasyonları itibarı ile büyük bir farklılık
göstermiyorlardı.[32]
Ermeni devrimci hareketinin iç bölünmeleri ve tartışmaları oldukça zengin bir kaynak teşkil edebilir. Örneğin “milliyetçi-yurtsever”
çevrelerin keşfettiği Sultan Galiyev’in ağzından Türkiye’ye yansımış olan proleter milletler tabiri tam da Taşnak ve sosyal demokrat
Ermeniler arasındaki 1901 yılında yapılan bir tartışmada ilk kez kullanılmıştır. Mikaelyan, “proleter halk” kavramıyla Ermenilerin
işçi ve halk olarak iki kat ezildiklerini belirtir.
Kafkas Ermenileri arasında siyasallaşmanın aldığı boyut Osmanlıdakinden çok daha zengindi. Bu bölgede Hınçaklar, Taşnaklar,
Bolşevikler, Menşevikler, Özgüllükçüler ve S-R’ler bulunmaktaydı. Bolşevik partisi içinde Suren Spendaryan ve Stepan
Şahumyan[33]gibi önemli görevler üstlenmiş kişiler bulunmaktadır.
Taşnakların hem Rus ve hem de Osmanlı İmparatorluğu’nda siyaset yaptıkları düşünülürse, Türkiye sosyalist hareketinin bir başka
pencereden, örneğin Rus Marksistlerinin penceresinden de Taşnaklara bakması gerekmez miydi? Bolşevizm Taşnakları, Bund,
16
Polonya Sosyalist Partisi, Gürcü Menşevikleri arasında sayar. Onlar gibi ulusal boyunduruktan kurtuluş ve istibdada karşı
mücadeleyi “ayrı”ca örgütleyen “küçük burjuvazinin devrimci” partileri olarak görür.[34] Ama çarlığın destekçileri olarak görmez!
İran Anayasal Devrimi açısından meseleye eğilmek bile biraz ağır gelir.[35] 1910 yılında Sosyalist Enternasyonal’in Kopenhag
kongresine sunulan Taşnaksutyun raporunda “Türkiye, Kafkasya, İran” ülke örgütleri olarak takdim edilen Taşnaksutyun’un
“Şarkta, İran’da, Türkiye’de ve hatta Kafkaslarda bütün anayasal mücadelelerin içinde olduğu” belirtilmekte ve İran’da partinin
anayasal mücadelenin ön saflarında yer aldığı ve “birkaç aydır yoldaşımız Efrem devrimci ordunun başındadır” denmektedir.
Gerçekten Taşnaklar Rus emperyalizmine ve Kaçar şahlığına karşı İran’daki mücadeleye etkin bir biçimde katıldılar.
Her şeyden önce bu sosyalist hareket enternasyonalist bağlara sahip. 1907’den itibaren (1914’e kadar devam) II. Enternasyonal’in
toplantılarına üye olarak katılıyorlar. Hırvatların iki oyu, İsveçlilerin on iki oyu varken, Taşnakların dört oyu vardır. Mutlakıyete
karşı mücadelede devrin Jön Türkler dahil uluslararası muhaliflerinin saygı ile karşıladığı bir hareket konumundalar. Her ne
kadar Popüler Tarih, II. Enternasyonal’e Taşnak komitacılarının nasıl silahlandığını bildiren “önemli evraklara” ulaşmışsa da o
zamanlar bunlar Jön Türkler tarafından bilinmeyen değil imrenerek izlenen olaylardı. Zaten 1908 sonrası seçimlerinde örneğin
Erzurum’da ortak listelerle seçimlere girildiyse, istibdada ve ağır vergilere karşı Türklerle Ermenilerin ortak halk hareketinin anıları
henüz çok taze olmasının bunda önemli bir payı vardı.
1914 öncesinde II. Enternasyonal üyeliğinin Avrupa’nın önde gelen, saygın siyaset adamlarıyla yakın ilişki kurmak için önemli bir
mevzi olduğu söylenebilir. Taşnakların her ne kadar “devrimci” ibaresi bulunsa da ne kadar sosyalist ne kadar milliyetçi olduğu
tartışılabilir. Daha doğrusu belli bir amaca yönelik olarak “federatif” bir yapı arz ettikleri söylenebilir. Bu federatiflik iç ilişkiyle
sınırlı olmayıp fikri düzeydedir. Örgüt hayatında kongre kararlarından da öne çıkan liderlerin konumuna bakıldığında bu çeşitlilik
rahatlıkla gözlenebilir.
Bir yandan Abdülhamit istibdadına karşı mücadeleler kutsanırken Şark’ta Ermeni fedailerinin yürüttükleri mücadele tasnif dışı
tutulmaktadır. Bu komitacıların siyasal temsilcileri Avrupa’da Jön Türklerle –örneğin 1902 ve 1907’de– ortak toplantılara
katıldıklarında bu faaliyetler bilinmez şeyler değildi. Yani Jön Türkler de bunları kınamıyorlardı, mahkum etmiyorlardı.
Komitacıların kendileri ise verdikleri mücadelenin bir özgürlük mücadelesi olduğunu söylüyorlardı. Üstelik bu dönemde Çarlık
Rusyası’nın bir manipülasyonu olarak durumu değerlendirmek de mümkün değil. (Çarlığın pozisyon değiştirmesi 1912 dolayında
olacaktır.)
Büyük Ermenistan hülyasıyla eleştirilen Ermeni devrimci örgütlerinin hem Osmanlı hem Rus İmparatorluğu’nu dize getirip iki
parçayı birleştirme diye bir kararlarının bulunmadığı bilinmekte. Ermeni Taşnak örgütünün 1907 yılında diğer iki Jön Türk
kanadıyla birlikte yaptıkları kongrede alınan kararlara bir kez daha bakmak gerekebilir.[36] Ama ne tarihçilerimiz ne maalesef bu işi
anlamaya çalışanlar konu üzerine eğilmişlerdir. Oysa bir dönemin tasviri ve tahlili için de örneğin Muş dolayında bu harekete
katılmış olan Rupen Paşa’nın hatıratı, siyaseten karşı çıksanız bile toplumsal ve tarihsel olarak zengin malzemeler sunar: Kürtleri,
Türkleri ve Ermenileri kırsal kesimdeki sınıflaşmaya ve devletle ilişkiye oradan kültürel denebilecek özelliklere kadar kendi içinde
farklılaştırarak (“dağlardaki Ermenilerde üç toplumsal sınıf bulunuyordu”[37] gibisine). Veya temmuz-ağustos 1906’da dağlarda
yaptıkları bir siyasal toplantının kararları aşağıdaki gibi sıralanmakta: “1. Partinin yeniden örgütlenmesi; 2. Silahlı gruplar ve
fedailer; 3. Parti kaynakları; 4. Kürt Meselesi; 5. Türk kabileler ve göçmenler; 6. Hükümetten isteklerimiz; 7. Mültezimler; 8. Tarım
meselesi; 9. Eğitim; 10. Adalet; 11. Silahlanma…”
Bu kararlar arasında örneğin hükümetten isteklerde “bizim biricik siyasal amacımız eşitlik ve özgürlüğün gerçekleşmesidir. Buna
Türk nüfusu ve orduyu ikna etmek ve onlarla birlikte hükümet değişimini arzu etmek gerekir” denmekte. “Kürt Meselesi”ne dair de
Ermeni ve Kürt reayanın durumunun özdeş olduğundan hareketle bir birlikten söz edilmektedir. Kitabın en önemli kısmı ise –artık
“politika” yapmaya ihtiyacı olmadığı bir dönemde– Ermeni Devrimci Federasyonu’nun adının Ermeni nitelemesini kaldırarak
Osmanlı Devrimci Federasyonu haline getirilmemesini önemli bir eksiklik olarak göstermekte. Bunu yapabilseydik İttihat üzerine
etkili bir durumumuz olabilirdi diye eklemekte. “Sınıf taleplerine, özellikle köylülüğün taleplerine dayanarak devrimin kapsamını
genişletme amacını önüne koymalıydı”[38] demekte.
Aykut Kansu Manastır ve Selanik dışında, örneğin Doğu Anadolu’da neler olup bittiğini irdelerken “ 1908 yılının ilk aylarına
gelindiğinde… yalnızca Anadolu ve Makedonya’da değil, İmparatorluğun en ücra köşelerinde bile, her şehir ve kasabada çeşitli sivil
itaatsizlik olayları meydana gelmekteydi”[39] der. Doğu Anadolu’nun belli başlı kentlerinde gelişkin bir siyasallaşmanın
17
bulunduğu; Kafkasya ve Azerbaycan’dan gelen dergi ve gazetelerle “dış dünya” ile yakın ilişkilerin kurulduğu görülmekte. Daha
önemlisi, 1908 öncesindeki vergi ayaklanmaları ve bu ayaklanmalar sırasında olup bitenler bize toplumsal çatışmaların düzeyini de
göstermekte. Vergi toplamanın yoksul halk üzerindeki etkisi, halkla ağalar ve jandarma –askeri birliklerin– yağma ve talanından
dolayı gerilimler (Erzurum, Muş, Van, Bitlis), çatışmalar üzerine zengin malzemeler sunmakta. “ Van ve Bitlis’in Müslüman ve
Ermeni halkları, zalim mutlakıyetçi rejimi devirme faaliyetlerinde birlikte hareket etmekteydiler.”[40]
Bu kitaptan anlaşıldığı kadarıyla, Doğu Anadolu’da Ermeni Devrimci Federasyonu eylemleriyle aslında büyük miktarda Müslüman
halka yabancı olmadığı gibi öyle eşkıya, ajan falan olarak görülmeyip aksine mutlakıyetçiliğe karşı mücadele eden “devrimciler”
olarak kabul edilmekteydi. Tevfik Fikret Abdülhamit’e bomba eylemi yapana yazdığı Avcı şiirindekinden farklı olarak burada
“romantik” bir söylemden ziyade toplumsal bir buluşmanın zemini söz konusu.
Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermenilerin siyasallaşmasının göreli olarak gelişkin olduğu bilinmekte. Ancak bu siyasallaşma düzeyi
irdelenmediğinden; hemen hemen hepsini –sanki karşısında proleter enternasyonalist bir tutum varmış kaçamağının ardına da
saklanmadan– “azınlık” oldukları için milliyetçilikle eleştirenler, nasıl bir sosyalist hareketin o dönem için mümkün ve muhtemel
olduğunu da belirtmeliler. Ancak genel olarak Ermeni halkı için yapılacak sınıflandırmanın makul bir biçimde –bütün ulusların
farklı sınıflardan oluştuğundan hareketle, çıkarlar temelinde– siyasallaşmalarına bakmak gerekecektir. Kilise ve Ermeni
burjuvazisinin hiçbir şekilde radikal bir tutum geliştirmesi beklenemez. Bu eşyanın tabiatına aykırı olurdu. İki arada bir derede
bulunan tüccar, geniş ruhban kesimi, eşraf, memurlar vb. liberal denebilecek kesimlerin de fedai hareketiyle hiçbir ilişkisi yoktur. O
günkü iletişim imkanları da düşünülürse, köylülüğün aslında radikal akımlarla falan değil dünyayla bile bir ilgisi yoktur. “Çok az
yandaşı olan, büyük aktiviteye sahip küçük bir devrimci parti”[41] diye özetlenmekte 1894 olayları öncesinde manzara-i umumiye
Ermeniler için.
Ermeni Ulusal Meclisi esas olarak İstanbul Ermenileri’nin ve hali vakti yerinde olanların bir organıdır. Taşnakların konumunun
kuvvetlenmesi muhafazakarları ve toprak sahiplerini tabii ki pek sevindirmemiştir. Çünkü onlar sermayeye karşı olarak kabul
ediliyorlardı.
Ermeni örgütlerinin ne kadarsa o kadar gelişmesinde bir başka değerlendirme ise herkesin kabul ettiği –burası biraz daha kolay(!)
çünkü yağmayı ve haracı genellikle Kürt aşiret reisleri götürüyor; 1895-96’daki temizliği de Hamidiye alayları yapıyor– savunmasız
kalan ve topraklarının gasp edilmesi karşısında bir özsavunma önlemi olarak.
Cemal Paşa 1894-1896 olaylarını açıkça Türk ve Kürtler ile Ermeniler arasında bir boğazlaşma olarak takdim eder ve Ermeniler
ekalliyet oldukları için sonucun öyle olduğunu, “eğer Ermeni unsuru sayı itibarıyle üstün olsaydı, Kürt ve Türkler ne kadar Ermeni
öldürmüşlerse, Ermeniler ondan fazla Kürt ve Türk öldürmekten geri durmazlardı,”[42] demekte. Mümkündür, ama buna bir de
ezen-ezilen demesek de devlet-yurttaş ilişkisi en azından eklenmeli. Meseleye sayı meselesinin ötesinde bir de Hamidiye Alayları,
siyaset ve devlet açısından bakmak gerekiyor. Cemal Paşa’nınki “haklar” açısından değil, “sayılar” ama örtük bir şekilde egemenlik
kimin elinde ise onun açısından bir tahlil. Yine de bütün iyi niyetiyle devam etmekte:
“Genç Türk”[ler] bu 1894-1896 Ermeni vakalarının II. Abdülhamit’in bir siyasi hatası ve kendi istibdadını devam ettirmek için
başvurduğu zalim bir tedbir telakki ettiler.”
Ama Cemal Paşa bu mesele hakkında biraz çizgi dışı kabul edilebilir. Yine de bugün İttihatçı artıklarının söyledikleriyle aşağıdaki
kelimeleri karşılaştırmak ilginç olacaktır: “Biz Ermenileri ve hususiyle (özellikle) onların ihtilalcilerini Rumlardan ve Bulgarlardan
daha fazla severiz. Çünkü onlar diğer iki unsurdan daha fazla mert ve kahramandırlar. İkiyüzlülük bilmezler. Dostluklarına sadık,
düşmanlıklarına kavidirler. Hususiyle bizim imanımız vardır ki, Ermeni unsuruyla Türk unsuru arasındaki düşmanlığın başlıca
sebebi Rusya siyasetidir.”[43]
Seçim sonuçları da dahil olmak üzere Ermeni sosyalist hareketinin gücüne bakıldığında bu topraklarda en azından altmışlı yıllara
kadar benzer bir etkinlik olmamıştır. Bu hareketin ezilen bir ulusun içindeki bir sol hareket olarak ve de kelimenin gerçek anlamıyla
bölgesel-imparatorluk düzeyinde bir çözüm oluşturma konusundaki yetersizlikleri ne olursa olsun, tarihi irdelerken karşı karşıya
bulundukları sorunların iyice kavranması gerekmektedir.
Alabildiğine geniş bir alanda ticaret yapan Ermeni burjuvazisinin kilise ile birlikte, sürdürülen devrimci mücadeleden hiçbir çıkarı
olmadığı gibi devrimci mücadele terör yoluyla da olsa burjuvaziden kaynak aktarımında bulunduğu için aralarında tam bir
18
uzlaşmazlık söz konusuydu. Rosa Luxemburg buradan hareketle Ermeni devrimci hareketinin burjuvazinin değil, baskı altındaki
yoksul kitlelerin çıkarlarını dile getirdiğini belirtir.[44]
1908’den itibaren Meclis-i Mebusan’da yer alan milletvekillerinin ele aldıkları konuların dikkatli bir değerlendirmesi, tipik bir sınıf
mücadelesi çizgisi izlenmese de yine de 1908 sonunda çıkartılan Tatil-i Eşgal Kanunu ve sonrasında mecliste önemli tartışmalar
yapıldığını göstermektedir. Mevzunun ne kadar canlı olduğunun anlaşılması için 1908 yılı grevlerine bir göz atmak
gerekir.[45] Tarık Zafer işçi sorunları ve sendikalar üzerine Mayıs 1909 tartışmalarından söz ederken şöyle der:
“….Ermeni meb’uslardan Hınçakların daha ılımlı ve sosyal demokrat, Taşnakların daha katı ve Marksist doktrinleri benimsemiş
olmaları bu alandaki sorunlara daha büyük ilgi göstermelerinin nedeni olmuştur.” (dipnotta “Bu meb’uslar arasında Van Meb’usu
Vahan Papazyan, Hamparsum Boyacıyan, Karekin Pastırmacıyan, Dagavaryan efendilerin bulunduğunu Genç Türk ve Paris’teki
Beşeriyet gazeteleri belirtmekte” imiş).[46]
Sözü edilen mebusların meclis konuşmalarının dökümü çıkarıldığında “toplumsal” mevzularda İttihatçılarla kıyaslanmayacak bir
tutum sergiledikleri rahatlıkla görülebilir.
İttihatçılık ve Kemalizm hakkında oldukça ittihatçı yayınevlerinde de kitapları yayınlanmış olan Feroz Ahmad şöyle demekte:
“1908-1912 Meclisi’nin sosyal bileşimine bakılınca, Jön Türklerin daha yüksek eğitimli, toplumsal açıdan da daha ilerici olan azınlık
cemaatleri milletvekillerinin ideolojik tutsakları oldukları anlaşılır.”[47]
Bu sosyalist grubu da fazla abartmamak gerek. Dört Taşnak (Erzurum’dan Garo-Armen Pastırmacıyan ve Vartkes (Hovannes)
Serengülyan, Muş’dan Keğam Garabedyan, Van’dan Vahan Papazyan); iki Hınçak, Sıvas’tan Dr. Nazaret Dagavaryan ve Kilikya
Kozan’dan Murat Boyacıyan. Bu iki kesimin dışında Kirkor Zohrap ve B. Hallaçyan İstanbul’dan, Ispartal ve Hagop Babikyan
İzmir’den seçilirler. Babikyan ve Hallaçyan’ın İTC’den olduğunu eklemek gerek.
1908 meclisinin bileşimi oldukça ilginçtir. Üçte biri din adamı, üçte biri büyük toprak sahibi, beşte biri memur, onda biri de serbest
meslek erbabı. Yani 288 sandalyenin 147’si Türk (bir miktar Kürt?), 60’ı Arap, 27’si Arnavut, 26’sı Rum, 14’ü Ermeni, 10’u Slav ve
4’ü Yahudi'dir. Sınıfsal bileşimi itibarı ile 1908 devrimine yakıştırılan “burjuva” muhteviyatına hiç de yatkın değildir.
Ermeni Devrimci Federasyonu 1908 sonrasında görüşlerini daha belirgin bir hale getirmeye yönelir. Örneğin, Aralık 1909’da
Taşnakların Osmanlı İmparatorluğu’ndaki yayın organı Haraç’ta yazı işleri müdürü Yeğişe Topçuyan’ın[48] “Sosyalizm ve Türkiye”
başlıklı bir makalesi yayınlanır. Azadamard adlı günlük gazetelerinde ise toplumsal tabanlarının işçi sınıfı olduğunu, burjuvazinin
partiye katılımının programla çelişeceğini belirtirler. Hatta 1910 sonundaki bir makalede açıkça “sınıflar arası bir cephe”
olmadıklarının da altı çizilir. Aralarında reformcu-devrimci bölünmesinin yanı sıra sosyalizmle ilişkileri olmayan liberaller de vardır.
1910-11 yıllarında EDF, işçi sınıfına resmen destek sağlar ve onunla dayanışmasını tüm toplumsal çatışmalarda gösterir. Sosyalist
Enternasyonal çerçevesindeki yükümlülüklerine bağlı kalarak, sistematik şekilde grevcilerin yanını tutar, onların taleplerini
destekler.[49] Toplumsal sorun, EDF ve İTC arasındaki diğer sürekli anlaşmazlık konusu olan gerçek bir Osmanlı toplumsal
siyasetiyle bir milliyetçi Türk siyaseti arasındaki sürüp giden karşıtlıkları ortaya çıkartır. EDF, VI. Kongresini “Emekçi Kongresi”
olarak nitelendirirken, ITC’nin asıl amacı Avrupa’nın büyük sermayesiyle rekabet edebilecek bir ulusal burjuvanın ortaya
çıkmasıdır. 1911 Ağustos-Eylül ayındaki EDF kongresi İTC ile ilişkilerinin yanı sıra toplumsal meselelere ayrılmıştır. Minasyan
devamla Troşag dergisine gönderme yaparak, “İşçi sorunu konusunda EDF, emek siyasetini kapitalizme ve burjuvaziye karşı bir
öncelik olarak ortaya koyar. Ayrıca Ermeni işçiler, Türk ve Kürt toplumsal hareketleriyle ilişkiye geçme konusunda teşvik edilirler”
diye belirtir.[50]
Bu arada İtalya’nın Trablusa asker çıkarması sosyalist ve “azınlık ve ayrılıkçı milliyetçi” kesimlerde önemli bir tepkiye neden olur.
Sosyalist Enternasyonal Bürosu aracılığıyla İtalyan sosyalistleri sıkıştırılırken, Taşnakların bir sözcüsü Cenevre’deki Sosyalist
Enternasyonal toplantısına katılarak açıkça saldırganlığı kınar. 1911 yılındaki bu durum hem emperyalist savaşın takbihi ve hem de
“imparatorluğun bütünlüğünün” savunulduğunun bir göstergesi.
1912 Şubatında İttihat ve Terakki tarafından meclis feshedilince EDF yine İttihatçılarla anlaştı. Ermeniler yine 14 milletvekilliği
kazanırken Armen Garo, Vartkes ve Keğam ortak listeden girdiler.
1912 seçimleri muhalefeti birleştirdi. İttihat ve Terakki’nin baskılarına karşı Selanik İşçi Federasyonu, Osmanlı Sosyalist Fırkası ve
19
Hınçakyan, Hürriyet ve İtilafı desteklemek durumunda kaldılar. Seçim sonuçları –tartışmalı olmakla birlikte– İttihatçıların
galibiyetiyle sonuçlanınca işçi ve sosyalist harekete yönelik baskılar arttı. Ağustos ayında Hürriyet ve İtilaf’ın hükümete geçmesiyle
kısmi bir yumuşama oldu. 5 Ağustos’ta meclis yine feshedildi.
Ardından patlayan Balkan Savaşı ise yine sosyalistlerin tarihsel bir tutum takınmalarına yol açtı. Savaşa karşı çıkan SİF, Balkan
federasyonundan yana bir tutum sergiliyor, Türkiye’nin komşularının “barbarlığının” altını çiziyor ve Kasım 1912’de Yunan
zulmünü protesto ediyordu. Rum sol çevresi olarak adlandırılabilecek olan İstanbul’daki Toplumsal araştırmalar grubu da
Balkanlardaki değişikliklere karşı çıkarak benzer bir tutum geliştiriyordu.
Savaştan hemen önce 1912 Eylül başlarında yayınlanan, Anadolu ve Balkan işçilerine seslenen Türkiye ve Balkan Sosyalistlerinin
Bildirisi, o sıralar İstanbul’da olan Romen sosyalist lider Rakovski tarafından kaleme alınmıştı. Ermeni sosyalist örgütleriyle ve
Federasyonla ortak bir açıklama yapmak üzere anlaşmıştı.[51] Metin savaşa karşıydı ama bütün milletlerin özerk yaşam hakkını
savunmakta ve siyasal ve toplumsal eşitlikten de söz etmekteydi.
Ağustos 1914’te EDF’nin Erzurum’daki VIII. Kongresi Ermenilerin, Osmanlıların ve Rusların yanında yer almadan yaşadıkları
ülkenin yurttaşlık görevini yerine getirmelerini karar altına alır. İttihat ve Terakki temsilcileri Taşnaklara doğuda yani Rusya’da
isyan çıkartmalarını teklif etti. Buna karşılık da Türk vesayeti altında bir özerklik önerilmekteydi. Onca yıldan sonra ve özellikle
neyin karşılığında önerildiği düşünülürse böyle bir önerinin inandırıcılığının sıfır olduğu rahatlıkla söylenebilir. Kongre’de
Taşnaklar “Rus ordusuyla savaşmak üzere taburlar oluşturulmasını” öneren Ruper Ter-Minasyan’ın azınlık olduğu üç eğilim
bulunur. Rus yanlıları da karar aldıramaz.
Türkiye siyasal tarihinin gelmiş geçmiş en ilginç örgütlenmelerinden biri olan Taşnaktsutyun’u incelemek yerine onu bir tür Rus
Teşkilat-ı Mahsusası gibi takdim etmeyi marifet sayanlar böylece koskoca Devlet-i Aliye Osmaniye’yi aslında küçük bir çete
karşısında aciz göstermektedirler. Burada Şükrü Hanioğlu’nun da altını çizdiği bir hususu belirtmekte yarar var: Ne Jön Türkler ne
de Taşnaklar aslında temsil kabiliyeti çok yüksek örgütlerdi. Babıâli baskınına halkın geniş katılımı(!) veya bu saray darbesinin ne
kadar ürkek ve korkakça yapıldığı hatırlanırsa 1913 Ocağı itibarı ile, yani İttihat ve Terakki mutlak egemenliği ele geçirdiğinde
toplumsal dayanak açısından en zayıf konumda olduğu iyice anlaşılabilir. Öte yandan Taşnakların gücünü anlamak için isyanları
öne çıkaranlar iki temel yanılgıya düşmekteler: İsyanlar Taşnak kışkırtmasından ötürü değil (bu tür durumlar olmadığı için değil
belirleyici olmadığı için), çaresiz kalan Ermeni köylülerinin özsavunma eylemi olarak ortaya çıkmakta ve Taşnak militanlar da
böylece “bütün halkı” temsil eder gözükmektedir. Bir başka ifade ile “Osmanlılığı içselleştiren tüccar, sarraf ve benzeri meslek
temsilcilerinden meydana gelen Ermeni amira sınıfı ve kilisesi toplumları üzerindeki kontrollerini sosyalist-milliyetçi ihtilalci
örgütlere bırakmak zorunda kalınca, bu azınlık da sanki tüm Ermeni toplumunun tek temsilcisi olarak konuşmaya başladı.”(Zaman,
27.03.2005) Doğru olmasına doğru, ama iki soruya daha cevap vermek gerekecek: Bu tek temsilcilik özsavunmayı üstlenenlere
kalmakta, bir de Osmanlılığı içselleştirenlerin akıbeti ne olmuştur?
Anahid ter-Minassaian Ermeni Devrimci Hareketi’nde Milliyetçilik ve Sosyalizm 1887-1912, kitabında yaptığı bir ara çözümlemede
şöyle der:
“…geciken, ama Doğu halkları arasında başlayacak uyanış açısından da fazla erken gelen Ermeni Devrimi, içine ne denli sosyalizm
sokuşturulmaya çalışıldıysa da, bir millî hareket olarak gelişti, Müslüman kitlelerinin anlayışsızlığı ve husumetiyle karşılaştı ve
Ermeni devrimcilerini tehlikeli bir yalıtılmışlığa hapsetti. Müslümanlardan (özellikle Kürtlerden ve Jön Türklerden) kendilerine
yandaş bulma yolundaki ilk girişimleri, dinsel ve etnik farklar, ekonomik ve kültürel eşitsizlikler nedeniyle hiç yürümedi ve aslında
tam bir zilletle (alçalmayla) sonuçlandı.”[52]
Savaş bir mazeret mi? Savaşa girmek bir mecburiyet mi?
“1. Dünya Savaşı, Osmanlı İmparatorluğu için “kaçınılmaz” bir kaderdi. Kimileri savaşa girmemizi, Enver Paşa’nın bir kaprisi ya da
“emperyal duygularıyla” açıklar, ama bana kalırsa, Osmanlı İmparatorluğu için savaşa girmekten ve savaşa Almanya’nın safında
girmekten başka çare yoktu.”[53]
Başlığın “24 Nisan’ın düşündürdükleri” olması alıntıyı gerekli kıldı. Savaşa girmenin gerçekten bir kaçınılmazlık olup olmaması
çeşitli açılardan önemli, ama tek başına Ermeni meselesini, yani tehciri-katliamı meşrulaştırıcı bir yanı olamaz. Böyle bir mecburiyet
kimler için geçerlidir? Bilmem kaç yıllık askerliğe mahkum olup köyünden, yurdundan uzakta telef olan yüz binlerin bundan ne
20
çıkarı olmuştur? Gerçekten geniş halk kitlelerinin varoluşları tehlike atındaydı da İttihat ve Terakki onları savunmak için mi böyle
bir savaşa girmişti?
Her şeyden önce dünya ahvalini anlama yeteneğinden yoksun birkaç kişinin karar merciinde bulunduğunu hatırlamak gerekir. Nice
deneyimli devlet adamlarının bile ne yapacaklarını kestiremedikleri bir ortamda Enver ve Talat Paşaların basiret sahibi olmalarını
beklemek onlara da haksızlık olur.[54] Ziya Gökalp, Tekin Alp veya Yusuf Akçura[55] gibi düşünürlerimizin dünya siyaseti
konusunda ne kadar bilgili olabileceklerini anlamak için yazılarına bakmak yetecektir. Birinci emperyalist savaş kapıyı çalmışken
Yusuf Akçura’nın bayrağı milli burjuvazi yaratmaktır. Millet de devlet de buna dayanacaktır! (Bu büyük buluşunu Kazan’da iken
Rus tacirlere karşı Kazan işadamlarının çıkarlarının nasıl korunabileceğini gözlemlerken öğrenmiştir.) Sömürge savaşlarına koskoca
emperyalist devletler boğazlamasına girerken aradan Mısır’ın yeniden ele geçirilmesi, İran’a dalma, Bakü petrollerini alma, Orta
Asya’yı kaplama hayalleri, herhalde Ermeni çetecileri dağa çıkınca birdenbire şimşek gibi belirmedi. Ama bu planların çok derin
fikirlerin ürünü olduğunu da kimse iddia etmiyor.
Bu savaşa girmek kendi halkını katletmekti. Eğer siyasal irade olsaydı hiçbir mecburiyet yoktu. Bulgaristan henüz tarafsızdır.
Osmanlı, Almanya ile ittifak yapmayınca Rusya'nın saldıracağını beklemek de akıl kârı değildir. Veya Rusya’nın saldırısına kadar
bir saldırı savaşı yerine bir savunma savaşı hazırlamak da mümkündür.
Falih Rıfkı aslında pek de millici olmayan bir başka hikaye anlatır: Cemal Paşa’ya Yakup Kadri neden harbe girildiğini sorar o da
“Aylık vermek için… Hazine tam takırdı. Para bulmak için ya bir tarafa boyun eğmeli, ya öbür tarafla birleşmeli idik,”[56] der.
Sonra da Mustafa Kemal’in büyük harbe girmenin karşısında olduğunu bildirir. Harp Akademisinde de ders veren Cemil Bilsel
1933’te yayınladığı kitabında meseleyi tartışır; “Gazi o gün iş başında olsaydı biz dünya harbine bitaraf kalırdık”[57] diye sonuca
varır.
Daha açık seçik ve basit bir tahlili İsmet İnönü yapar:
“Benim kanaatime göre, Birinci Dünya Harbi’ne girmemek de mümkündü. Onlar bizim bugünkü anlayışımızda olsalardı,
girmezdik… Yalnız askerlik açısından bakınca, Birinci Dünya Harbi’ne girişimizin müdafaa edilecek hiçbir tarafı yoktur. Bizim
Dünya Harbin’e … harp müttefikimiz için kaybolduktan sonra girmişizdir…”[58]
Uzun yıllar Mustafa Kemal’in yanında bulunan Falih Rıfkı açık açık bu rezaletleri sergiler. Ortada bir saldırı falan yoktur. “… nasıl
olsa pek kısa zamanda Almanlar düşmanlarını yenecekler, biz ufak tefek fedakarlığımızın büyük karşılıklarını toplayacağız, diye
düşünmektedir”[59] diye yazar. Ama iki satırla da durumu özetler: “Türkiye asker değil, bir sivil aydının da kolayca karar vereceği
üzere, kendisine saldırılmadıkça eline tüfek almaması gereken bir durumda idi. Enver’in tek dayanağı Alman zaferi idi.” Bir sayfa
sonra Mustafa Kemal’in “Almanlarla beraber olanlar yenileceklerdir,” cümlesini nakleder.
Almanya ile ittifakın aslında iki tür yorumu yapılabilir: İlki, diğer emperyalistlerin parçalama tehdidi karşısında Almanya’nın
sömürgesi olmayı kabul etmek. İkincisi, bütün belirsizliğine rağmen bir kurtuluş çaresi olarak beslenen Turan hülyasının
gerçekleşmesi için fırsatçılık yapmak. Teknik olarak bakıldığında Almanya Rusya’ya 1 Ağustos 1914’te savaş açıyor ve 2 Ağustos’ta
Osmanlı Almanya ile ittifaka girdiğine göre kiminle savaşacağını biliyordu. Ve hemen, yani kimsenin saldırısı söz konusu olmadan
seferberlik ilan edildi. Osmanlı Donanması Amiral Souchon komutasında(!) Rusya limanlarına saldırdığında Almanlar Fransızlarla
Marne savaşını kaybetmiş bulunuyorlardı.[60] Avusturya-Macaristan ordusunun da durumu pek parlak değildi. Buna bir savunma
savaşı, bir mecburiyet gibi bakmak milyonlarca ölünün üzerinden ahkam kesmekten başka bir şey değildir. Ayrıca Almanların
Enver’i ketenpereye getirdiğini de iddia etmek mümkün değildir. Enver Paşa saldırı emrini vermişti. Bu saldırı emri ile Rus
limanlarını bombalayınca da Ruslar da Osmanlı’ya 29 Ekim’de savaş ilan etmişler, 1 Kasım’da da Doğu Anadolu’da saldırıya
geçmişlerdir.
Birinci Dünya Savaşı’na nasıl girildiği, Ermeni meselesinin ne kadar herkesin demesek de meclis bir yana hükümetin malumu
olduğunu anlamak için İttihat-Terakki’nin Sorgulanması ve Yargılanması’na bakılabilir. Sadrazam Sait Halim Paşa: “…en cüzi
şeylerin bile benden saklandığını bilahare anladım.”[61] Buna Kafkas cephesi dahil. “Ermeni, Irak ve Suriye meseleleri hakkında
Bab-ı Ali ile bir satır muhabere bile olmamıştır.”[62] Yani herkesin malumu olan “Ermenilerin ihaneti” karşısında yapılan tehcir
için açık bir politika güdülmemiş, meclis gereken bilgiden mahrum kalmış, Başbakan zaten Allah'a emanet.
“Ermeni kıt’alini müteakip Tahkik Komisyonları tertip edildi. Bunlar vazifelerini ifa ederek avdet ettiler. Lakin, Dahiliye Nezareti
21
netice-i tahkikatı bildirmek istemedi. Her türlü ısrar ve ibramlarıma rağmen hakikati ketm eylemekte teannüd etti. Artık Talat Paşa
Dahiliye Nezaretinde bulunduğu müddetçe tahkikattan bir semere hâsıl olamayacağı taayyün etti.”[63]
Sadrazam’ın durumu bu da Cemal Paşa’nın durumu daha mı farklı?
“…Doğu Anadolu vilayetlerinde ne gibi haller geçtiği, devletin neden dolayı Ermenilerin umumi olarak tehcirine karar verdiğini
bilemiyorum. O sırada İstanbul’da cereyan eden müzakerelere katiyen katılmadığım gibi, bu hususta mütalaamı da sormadılar.
Yalnız günün birinde Dahiliye Nezaretinden vilayetlere tebliğ olunan bir muvakkat kanun gereğince Ermenilerin Mezopotamya’ya
nakledilerek… orada oturtulacakların öğrendim.”[64]
Ne savaşa, ne Sarıkamışa ve ne de tehcire nasıl karar alındığına dair birkaç kişinin dışında kimsenin haberi yok. Oysa bütün
bunların gerekçelerinin en azından –ahaliden vazgeçtik– ileri gelenler tarafından ayan beyan bilinmesi gerekir. Üç-beş kişinin
milyonların kaderiyle oynamasını makul görenlerin ne tür bir siyasal rejim meraklısı oldukları bellidir. Gösterilen gerekçeler –ki
bunların önemli bir kısmı sonradan uydurmadır– o gün kimsecikler tarafından bilinmemektedir. Savaşın gerekçesi gibi tehcirin
gerekçesi de yoktur. Bu kadar hayati bir mesele olsa davul zurnayla duyurulur.
Enver Paşa’nın Sarıkamış saldırısı sırasında hiçbir erzak, lojistik desteği olmadan hatta umudunu geri zekalı Rusların Sarıkamış ve
diğer yerleşim yerlerinde kendisine bırakacağı stoklara dayandırması gibi, aslında savaş halinde ortaya çıkacak kıtlık konusunda da
hiçbir fikirleri yoktur.[65] Savaş kısa sürecektir, biraz bir şeyler kapıp masaya oturacaklardır. Savaş uzayınca ortaya çıkan kıtlığın ve
bunun ürünü olan kıyımın nedeni herhalde Ermeni çeteleri veya Kızılderililer değildir. Ancak devletlu ve haşmetlu mütekait elçiler
milletin gözünü korkutmak için hâlâ gerçek bir Sarıkamış değerlendirmesi yapmaktan acizdirler. Hatta aciz olmak ne kelime
milliyetçiliğin verdiği imkanla Sarıkamışı Ermeni Katilamı’nın nedeni haline getirmekte büyük başarı göstermektedirler. Onların
insanlık çapları da Enver Paşa’nın askerlik çapını aşmıyor! Ermeni meselesinden gözleri dönmüş sönen yüz bin ocağın Anadolu
insanına nelere mal olduğunu anlamaktan bile acizler. Sarıkamış’a yığılan ordu 120 bin kişidir. Bu ordunun aç ve çıplak olduğu
eklenmelidir. Alptekin Müderrisoğlu “Sarıkamış şehitlerinin 101.000-107.000 arasında olduğunu kabul etmek gerekmektedir…
donanların sayısının 90.000-96.00 arasında olduğunu belirtmek fazla hatalı olmayacaktır”[66] derken çeşitli kaynakların yanı sıra
esas olarak Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı’nca yayınlanan “Sarıkamış İhata Manevrası ve Meydan
Muharebeleri”ne dayanmaktadır.
Kendi halkına reva görülen budur. Ayrıca Turan yolunda heder edilecek olanların önemli bir kısmı da etraftan yani Kürtlerin yoğun
olarak bulunduğu yerlerden toplanmıştır. 120 bin kişilik bir ordunun mahvolmasına Ermenilerin toptan tehciri için karar
aldırabilecek çete gücü ne kadardır acaba? Keri komutasında 4. Ermeni Birliği’nin Sarıkamış’ta bulunduğu bilinmektedir.
Sarıkamış’ta bu tarafta kalan Ermeni askerleri vardır, öbür tarafa kaçanlar da. İnsanlar tifüsten kurtarmak için hayatlarından olan 37
azınlık doktorundan 15’i de Ermeni. Öbür tarafa geçenlerin bilgi vermiş olmaları kesindir. Ama Sarıkamış harekatının bütününde
bu tür her savaşta olabilecek olaylara takılmak yerine böylesi rehberlikler olmasa da sonucun zerre kadar değişmeyeceği gerçeğine
bakmak gerekir. Yoksa Türk kökenli kaçakları ve hele hele Aşiret Süvari Alayları’nın yaptıklarını saymakla bahane tükenmez.
Turan’a giderken Sarıkamış faciasında, karşıda, Türkistan Ordusu’nun, Kazak ordularının Çarlık saflarının önünde bulunması gibi
gariplikler de unutulmamalıdır. Herhalde Turan’a giderken önce Turanileri halletmek gerekecekti.
Biner kişilik dört Ermeni birliği[67] bulunmakta. Bir diğer tahmine göre 5-6 bin kişilik “gönüllü” hareketi çarlık ordusunda yer
almakta. Ancak bunların büyük kısmı Çarlık tebaası olup ancak birkaç yüz kişisi eski Osmanlı tebaası. Ayrıca Osmanlı III.
Ordusu’nda çok daha fazla Ermeni savaşmaktaydı.[68] Buna karşılık Osmanlı ordusundaki Kürt atlıları Ruslarla ilk
kaşılaşmalarında büyük fire veriyorlar ve on üç bin atlının on bini ordudan kaçıyor. Bu arada düzenli ordudaki Kürt ve Ermeni
askerleri de köylerini korumak için ordudan kaçıyorlar. Kış dolayısıyla yeni bir hareket yapılamazken asker kaçaklarını
cezalandırma adına, “Bitlis yöresindeki Ermenilere karşı cezalandırma hareketleri düzenlendi ve Erciş dolayında 2000 Ermeni dağa
çıktı”[69] denmekte. Van isyanının tarihi 20 Nisan. Acaba daha önceden başlamış olan cezalandırma karşısında bir özsavunma
durumu olamaz mı?
Tehcir
İttihat ve Terakki’nin propaganda bakanı diye de takdim edilebilecek Hüseyin Cahit gibi biri bile şöyle demekte:
“Ülkenin savaş içinde önemli bir Ermeni sorunuyla karşılaştığını, ilk kez Çanakkale’ye gittiğimiz zaman, Enver’in ağzından
22
işitmiştim. Kafkas cephesindeki olaylardan söz ettiği sırada Ermenilerin aldatmaları yüzünden ordunun çektiği zorluğu, uğradığı
ziyanları ve düştüğü tehlikeyi anlatıyordu… doğu illerindeki bütün Ermenileri yerlerinden kaldırarak başka yanlara göndermek
gereğine inandığını söylüyordu.
…Çanakkale’den İstanbul’a döndükten sonra, Ermeni sorunu ve Ermeni tehlikesiyle ilgili bir şey işitmemiş olduğum için Enver’in
bu sözleri aklımdan çıkmıştı. Bir gün, Duyun-ı Umumiyede bulunduğum sırada ziyaretime Nâzım geldi.”
“Artık Ermeni sorununun önemini, genişlik ve kapsamını anlamağa olanak yoktu. Ağızdan ağıza, şüphesiz abartmalarla, birçok
hikayeler dolaşmağa başlamıştı… Alman diplomatları, açıktan açığa, “barış masasının başına oturduğumuz zaman Ermeni
sorununda sizi savunamayız” diyorlardı.
Ermeniler göç ettirmeyi kim düşünmüş, kim hazırlamış ve kim bu biçimde uygulamıştı? Herhalde bir kişini eseri olamazdı. Ama ne
zaman bu sorun üzerine Genel Merkezde konu açılsa kimin bunu hazırladığı düğümü belirsizce geçiştiriliyordu. ”[70]
Daha hazin bir ifadeyi Cemal Paşa’dan aktarmıştık. Vilayetlere gönderilen bir geçici kanun sayesinde durumu öğreniyor, koskoca
Cemal Paşa.
Hüseyin Cahit Yalçın tehcirin milli kahramanı Bahattin Şakir’in portresini şöyle çizmekte:
“Tehcir işinde Bahattin Şakir’in rolü nedir? En hususi toplantılarımızda bile bu mesele teşrih edilmemiştir, aydınlanmamıştır. Açık,
katî bir kanaatim yok, fakat başka meseleler konuşulurken ağızdan çıkmış bir kelimeden, sızmış bir fikirden, zapt edilememiş
jestlerden, hasılı gözle görülmeyen fakat insanda bir şüphe uyandıran ince ve hafif delillerden bende kuvvetle peyda olan zanna
göre, tehcir işinin en büyük âmili ve haliki odur. Yalnız başına Şark vilayetlerini dolaşarak zemin hazırladığını, esas
kararlaştırdığını ve şahsi kanaatlerini tatbike çalışırken, haiz olduğu mevki dolayısıyla, emirlerinin merkez-i umumi ve hükümet
emirleri diye telâkki olunduğunu ve nihayet hükümetteki bazı nafiz arkadaşlarını da sürüklediğini kuvvetle zannediyorum.”[71]
24 Nisan 1915’te herhangi bir mahkeme kararı ve hatta meclis veya hükümet kararı olmadan Ermeni aydınlarının İstanbul’da
tutuklanması tehcirin malum gerekçesinin ne kadar anlamlı olduğunu ortaya koymaktadır. Doğu cephesinden alabildiğine uzak
olan başkentte örneğin yalnızca Taşnak veya Hınçakların değil de özellikle Ermeni aydınlarının toplanmasının hukuken
açıklanabilir bir yanı yoktur. Tehcir emri mayıs başında tehcir kanunu 27 Mayıs’ta çıkarılacaktır. Ortada Ermenilerin bir toptan
isyanı gözükmediği halde tehcir başlatılmış ve buna gerekçe olarak Şark cephesinde Rus orduları arasında bulunan Ermeniler
gösterilmiştir. Yani birkaç bin kişinin karşı safta yer alması Talat Paşa’nın defterine göre 924 bin kişinin tehcirine gerekçe olmakta
(öldürülenler hesap dışı). Burada varsa bir suçun şahsiliği mi yoksa etnik oluşu mu sözkonusu? Daha aklıeveller neden dokuz yüzyıl
önce olmadı da o zaman oldu diye sormakta. Zaten Almanlar da Yahudileri ilk gördükleri tarihte yakmamışlardı diye ciddi ciddi
cevap vermek durumunda kalabilir insan.
Şimdi yeniden taranması gereken hususlardan biri, gerçekten iddia edildiği gibi onca insanı topraktan arındıracak tehlikenin ne
olduğunun açığa çıkartılmasıdır. Eğer bir paranoya değilse ortada ciddiye alınabilir bir düzeyde Ermeni çeteleri yoktu. Bunların
dökümü rahatlıkla çıkartılabilir. Ama Rus orduları içinde rambolardan, beş kişilik ordulardan mürekkep Ermenilerden sözedilecekse
artık bunları tarih diye kaydetmeyi TV kanallarına bırakmalı. İttihatçı bakanların yargılanması vesilesi ile Yozgat Kararı’nda
mahkeme çok açık bir biçimde “masum insanların başka yerlerde sabotaj yapan ve isyana kalkışan Ermenilere karşı misilleme olarak
öldürüldükleri argümanını reddetti.” “…Ermeni halkının sadece çok önemsiz bir bölümü bu tür eylemlere kalkışmıştır; çoğunluğu
sadakatlerini gösterdiler.”[72]
Ermeni siyasal hareketlerini bütün farklılıkları ile yeniden değerlendirirken aslında belki de İttihat ve Terakki ile en yakın ilişkide
olan, bir tür kardeş örgüt gibi olan Taşnakların sanıldığının aksine “Ermeni davası” için de ne kadar hayırlı oldukları tartışmalıdır.
Neredeyse ta baştan arkadan vurmaya hazır bir güruh olduğu fikri egemen olan Taşnaklar kendi içlerinde bir dizi kanata ayrılırken,
yani türdeş bir yapı arzetmezken “ideolojilerinin” de yürüttükleri politikayla ne kadar örtüştüğü tartışmalıdır. Son dakikaya kadar
İstanbul’da İttihatçılarla müzakereleri sürdürdüklerine göre iddia edilenin aksine bir içsavaş veya düşmanla işbirliği hazırlığında
değildiler. Açıkçası önceki deneyimler de göze alındığında herhangi bir özsavunma örgütlenmesi içinde de değiller.[73] Resmi
iddialar Taşnakların Ruslarla Doğu cephesinde işbirliğine girmeleri üzerine tehcir kararının çıkarıldığı merkezinde. Hem düşmanla
işbirliği yapıp hem de evinde kuzu kuzu (hatta Zohrap’ın Talat’la yakın mesaisi de düşünülürse…) beklemek komitacı mantığına
pek uygun düşmüyor. Şark cephesinde çetelere katılan milletvekilleri aslında zaten Rusya Ermenistanından gelmişlerdi. Bunlar fedai
23
hareketinde yer almışlar, İstanbul Türkçesi’yle değil, Azeri Türkçesi konuşan ve bir dizi Ermeni tarihçinin de Osmanlı gerçeğini
bilmeyen diye niteledikleri kişilerdi.
Gerçekte Taşnaklar daima İttihat ve Terakki ile anlaşma ve uzlaşmayla siyaset yapma eğiliminde olmuşlardır. 1909 Adana olayları
bile bu durumu değiştirmemiştir. Buna karşılık daha solda olan Hınçaklar, İttihat ve Terakki’nin baskıcı yapısına karşı siyaseten
daha sağ gözüken ancak liberal olarak da tanımlanabilecek kesimlerle işbirliği yapmışlardır. Adana olaylarına denk gelen dönemdeki
31 Mart olayları vesilesi ile Meclis Zabıtları’ndan Ermeni mebuslarının tutumunu izlemek mümkün. Ancak daha dramatik olan
Halil Menteşe’nin Kirkor Zohrap’a sığınmış olmasıydı. Zohrap’ın öldürülürken yakın mesai arkadaşıyla bu ortak anısını
hatırlamamış olması mümkün değildir.
Ortada sanki semantik bir anlaşmazlık bulunmakta. Katliamdan yaşayakalanlar, soykırımdan (tserasbanutyun) ziyade katliam (çart)
sözcüğünü kullanırlar (Ermenistan’da da “Büyük Felaket” anlamında “Medz Yeğerni”).
Katliam kelimesinin kullanımı bazılarına sanki olup bitenin hafifletilmesi gibi gelir. Ayrıca katliamın tehcir namı altında
düzenlenmişliğine karşı inkarcı söylem sıkıştığında müttefiklere göndermede bulunmaktadır. Burada Rusya’nın müttefiki
konumundaki Ermenilere karşı yapılan tehcirin bir özsavunma aracı olarak meşrulaştırılması sözkonusu. Ancak bu arada özellikle
çocuk ve yaşlıların tehciri hafifletilmeye çalışılmakta ve ölenlerin de cinayetten değil, yollarda şartlara ayak uyduramadıklarından
öldüğü belirtilmekte.
Yerasimos oldukça dengeli bir analizle “Ermeni kafilelerinin bazı bölgelerde az çok sistemli biçimde katledildiği görüldü… toplam
birbuçuk milyon olan Ermeni nüfusunun 600.000 ilâ 800.000 arasında tahmin edilen bir bölümü yok oldu.”[74] demekte.
Bu arada rakamlar da masum değildir. 100 bine kadar düşürülen rakamlar aslında meselenin içeriğiyle doğrudan ilgilidir. Rakamlara
takılmayan Cemal Paşa ise “Osmanlı Hükümetinin Doğu Anadolu vilayetlerinden bir buçuk milyon kadar Ermeni naklettirmiş
olduğu ve bunlardan altı yüz bin kadarını yollarda kısmen öldürülmüş ve kısmen de açlık ve sefaletten ölmüş olduklarını kabul
edelim… Türk ve Kürtlerden acaba ne kadarı Ermeniler tarafından barbarca cinayetlerle öldürülmüş olduklarını ve ne kadarının
hicret esnasında telef olduğunu bilen var mı? …muhakkak ki bir buçuk miyonu geçer.”[75] demekte.
1919’da Dahiliye Nezareti’nin ve daha sonra 1927’de Genel Kurmay’ın rakamı 800.000. Yusuf Hikmet Bayur bu rakamları
doğrular.[76]
Tehcir için “Milyonu aşan kitle” der Yerasimos[77], Talat Paşa 924 bin diye deftere geçirmiş, R.H.Kevorkian[78] Osmanlı
imparatorluğunda bulunan Ermenilerin yüzde 40’ını oluşturan 870.000 (130.000, 150.000 ve 590.000 binlik üç eksende) kişinin
Suriye’ye tehcir edildiğini, geri kalan 1.100.000’inin 290.000’inin ise tehcire tabi tutulmadığını veya kaçtıklarını, ölenlerin ise
800.000 olduğunu belirtir.
Ermeni ihanetinin katliamı meşrulaştırmasına ilişkin hukuki, siyasal ve tarihsel bir dizi tartışma yapılabilir. Gerçekten bir halkı
kökünden sökmeyi gerektirecek kadar toplu bir ihanet sözkonusu muydu? Osmanlı meşru müdafa durumunda mıydı? Sözü edilen
olaylar acaba kimin bilgisi dahilindeydi. Resmi tarih kendi kendini şaşırtmak için elinden geleni yapıyor. Ortada bir dizi anı kitabı,
üstelik bu işi aklayıp paklamadan bir zaruret, tam da İttiahatçıların mantığına uygun, “bir arındırma” olarak sunmakta.
Savaş ve tehciri birleştiren tahlillerin ulaşacağı sonuç açıktır: “Eldeki toprak parçasının korunması için öncelikle nüfusun
Müslümanlaştırılması ve Türkleştirilmesi gerekiyordu. Böyle bir homojen bileşim yaratmak için I. Dünya Savaşı büyük bir fırsat
verecekti. İttihat ve Terakki, savaş ortamının ‘mecbur’ ettiği nüfus hareketlerini bu amaç doğrultusunda çok iyi kullanacaktı.
Devreye sokulan iskân politikasının temeli, ‘karıştırma’ olacaktı. Ancak ‘birleştirme ve eritme politikası’nın iflas edeceği yerde
‘temizlenme’ yöntemine başvurulacaktı.”[79] Talat Paşa tehcir edilen yerlerde insanların başına oraya sağ salim varsalar bile neler
geleceğini bilmeyecek kadar cahil değildir. 23 Ekim 1915’te Millet Meclisi’nde Müslüman muhacirlerin gayrımüslim köylerine
yerleştirilmesi yerine boş arazilere yerleştirilmesini önerenlere “oralara [Basra’ya] gönderip çöllere serpecek olsaydık oralarda
cümlesi(nin) açlıktan”[80] öleceğini hatırlatmış. Ermenilerin muhacirlerden daha dayanıklı bir yaratık olduğunu iddia etmek garip
olur. Dahası Talat Paşa yine mecliste muhacirler tarafından gayrımüslimlerin mallarına el konmasına bir anıştırma ile cevap vererek,
muhacirlerin de başlarına aynı şeyin geldiğini belirtmektedir.
Özgürlükçü bir arayış için
24
Ermeni meselesinden hareketle toplumun geçmişiyle yüzleşmesi, ortak ve gizli sırlarını aşikar etmesi ve hatta önce keşfetmesi ne
demeye bir ihtiyaç olsun? İnsanların tarihle uğraşmaları aslında esas olarak gelecek umudunun, yeni tahayüllerin cazibe kazanması
ile öne çıkar. İnsanların mevcudu irdelemeleri, mevcuttan şüphe etmeleri için daha iyi bir başka durumun mümkünlüğü
konusunda umutları olması gerekir. Bir başka ifade ile tarihin öznesi olarak bir sorgulamaya girişmeleri ile başlar hikaye. Durup
dururken kimse huzurunu bozup bedava bulduğu fiyakalı bir tarihe yan bakmaz.
Tabii çöküntü dönemlerinde de bir “geriye dönüş” mümkündür, ama 12 Mart ve 12 Eylül dönemlerinde beliren tarih merakına da
bakılırsa bu tür dönemlerdeki tarihsel merak giderek tarihsici bir yaklaşımla genetik kodlar arayışına zemin hazırlar. Böylece
kadercilik, bin yılın biriktirdiklerinin öyle kısa zamanda aşılamayacağı bahanesiyle ağırdan bir geçişin ön habercisidir. 1965-70
yılları arasında yapılan tartışmalarla darbe dönemlerindeki tarih merakının ürünlerinin kısa bir değerlendirmesi bunu rahatlıkla
gösterebilir.
Ermeni meselesi yalnızca katliam veya soykırım babında unutulmuş bir tarihin parçası değil. Uzun süre bu toplumun
azımsanmayacak bir parçası olarak kendi “kimlik” sorunun bir parçası. Osmanlı tarihinin aşağıdan anlaşılmasında, mimariden dile,
müzikten iktisata, hukuktan edebiyata çeşitli alanlarda üretimleri olan ve tabii ki sosyalistler açısından önemli olan emeğin ve solun
tarihi açısından olmazsa olmaz bir unsur olarak Ermenilerin tarihi, tıpkı bütün “tarihsel” meseleler gibi, basit bir fizik yoketme
meselesi değil, özgürlük projesi için birikmiş bir deneyim ve mücadelenin berhava edilmiş olması açısından da önemlidir. Bu tarihte
Amira, Hınçak, Taşnak veya Ramgavarlardan yana olmak durumunda ve zorunda değilsiniz. Tıpkı Yidişland’da Yahudilerin
yaşadıklarını anlamak için Bund vb. taraftarı olmanız gerekmediği gibi.
Örneğin “Ermeni meselesi”ni, Müslümanlar ve gayrımüslimler, Ermenilerle Türkler arasında şunun veya bunun haklı olduğu bir
çatışma olarak değil; aslında tarihin, ama başarılarla dolu parıltılı bir tarihin değil de, yıkımlarla kördüğüm olmuş tarihin, geniş
kitlelerin kendi iradeleri ve bilinçleriyle oluşturamadıkları, generallerin, gaspçıların, savaştan çıkarı olanların yazdığı bir tarihin
parçası olarak algılarsak durum değişebilir. Enver Paşa diyelim ki Ermeniler muhbirlik ve rehberlik etmese Sarıkamışa ulaşsa,
oradan Orta Asya’ya uzansa –sonunda gitti zaten– ne olacaktı? Turancıların ağızlarının salyalarını akıtan bu proje
gerçekleşmeyince bir başka proje gündeme geldi. Öyle ya fatura birine kesilecekti. Ama Sarıkamış’ta Rus ordularında bulunan
Müslüman veya Türk asıllıların ilan edilen Cihad’a ve de Turan hülyalarına hiç de itibar etmedikleri gerçeği bile kimseyi
düşündürmemekte.
Ama Osmanlıların stratejik hedefinin Bakü petrollerini ele geçirmek, İran’ı Afganistan ve Orta Asya’ya uzanmak için bir sıçrama
tahtası haline getirmek olduğu es geçilmekte. Tabii bu planın bir yanı da Hindistan’daki İngilizleri rahatsız etmek. Kanal macerası
akla geldikçe oralara kadar uzanılsa bile ne İngiltere’nin ne Rusya’nın ne de şu günlerde ABD’nin hükmünü geçirebildiği
Afganistan’da nasıl telef olunacağını kestirmek zor olmasa gerek. Ama ideoloji müstahzarlığına soyundurulan hariciye nezareti
mütekaitleri için ne gam! Onların devleti var, ölecek olanlar da gariban halk olduğuna göre ittihatçı kalıntılarının kaybedecek bir
şeyi yoktur.
“Soykırımlar… ulus devletlere özgü uzaysallaştırmaya bağlı modern bir yeniliktir: Kuşatılarak türdeşleştirilen ulusal toprağın
ayıklanması-ayrılmasının özgül dıştalama biçimidir (…) Soykırım, sınırların içinde yabancı topluluk haline gelenlere karşı ulusal
alanların kapatılmasıyla ancak mümkün hale gelir. Timsal? Çağdaş tarihin ilk soykırımı olan Ermeni soykırımı (…) Totalitarizmin
kökleri modern ulus devlet tarafından maddileştirilen uzaysal kütükte yazılıdır…”[81]
Geçmişi sorgulama kendi başına çorap söküğü gibi bütün kötülüklerin kaynağının kurutulmasına varmaz. Nitekim bugüne kadar
kabul edilmiş olan katliam ve soykırımların gelecek açısından bir kaldıraç işlevi görmemiş olması bunun göstergesi. Bu sorgulamayı
neye yönelik olarak yaptığınız, hangi ihtiyaca binaen tarihi yeniden kurmaya yöneldiğinize de bağlıdır. Tarih belleği ve onun
üzerinde yükselen tarih şuuru, bırakalım geniş kitleleri soyalistlerin bile pek meraklı olmadığı, ihtiyacını hissetmedikleri hususlardır.
Normal vatandaş hakim ideolojinin yansıtıcısı olduğuna göre onu tarihsel hazinesi Suat Yalaz’ın resimli romanlarından çok farklı
olamaz. Bir felaketler yumağı olan insanlık tarihinin şu veya bu kısmını anlama isteği ancak bir kurtuluş-özgürleşme ihtiyacının
ürünü olabilir. Bir kendini kendi gibiler için merak etmeyen bir emekçinin durup dururken yaşadığı topraklardaki bir başka
hikayeyi ne kadar trajik olursa olsun merak etmesini beklemek ancak mistik bir anlayış olabilir.
Vatandaş durumdan hoşnuttur. Osmanlı İmparatorluğu hayırlı bir imparatorluktur. Dışardan ve içerden bedhahlar aracılığı ile
parçalanmıştır. Bu hayırlı imparatorluğun üzerine hayırlı bir cumhuriyet de kurulmuştur. İkisi arasında aslında bir anlaşmazlık olsa
25
da, o da iyidir. Padişah da bizimdir, paşalar da. Şimdi bu hiçbir günahı olmayan, bir fazilet timsali olan geçmişimize karşı yine
Osmanlı İmparatorluğu’nun son günlerinde olduğu gibi saldırılar başlatılmıştır!
Bu memleketin garibanı Ermeni meselesiyle terbiye edilmekte. Zürriyetinin bir yerlerinde kazara bir arıza olur korkusuyla
milliyetçiliğini (ve buna bağlı olarak memleketçiliğini) göndere çekenler, her nevi rezaletin kalkanı olarak Ermeni meselesini öne
çıkarmakta. Herkes tam da “ne oluyoruz yahu, keleğe mi geldik” derken Susurluk kazası sırasında millet Ermeni meselesiyle hizaya
getirildi. Onlar Ermeni çetelerine karşı hayatlarını ortaya koymuşlardı. Koskoca devletin gücü yetmemiş, yedi TİP’liyi toplu
katliama tabi tutan kahramanlar milleti kurtarmak için bir gece ansızın ıssız bir sokakta bomba patlatmışlar ve böylece ASALA’yı
dize getirmişlerdi.
Yalnızca onlar mı? Kürtlerin neredeyse baştacı ettiği, Öcalan’la arasında kuryelerin gidip geldiği, Kürtleri en iyi anlayan diye Öcalan
tarafından takdim edilen Özal bile Ermenistan’ı kast ederek “oralara bir bomba düşse ne olur?” dememiş miydi? Devletlu Kürtler –
korucular– ağababalarından öğrendiklerini yine malum tarih tezinin lisanına tercüme edip “Apo Ermenidir” demiyorlar mıydı?
Aynı Apo’nun tarih anlayışı ise tıpkı Cumhuriyet öncesinde olduğu gibi Kürt ve Türklerin birlikte olduğu dönemde daha güçlü
olduklarına dayanmıyor muydu? Kapsayıcı bir yurttaşlık kavramı yerine Kürtlerin de Türkler gibi asli yurttaş olmalarını anayasaya
geçirmelerinin bir başka anlamı acaba Cumhuriyetin üzerinde kurulduğu malzemeyi birlikte sağladık iddiası olamaz mıydı veya işin
sonu oraya varmaz mıydı?
Hükümet sözcüleri, Türk milleti tarihinin hiçbir döneminde soykırım, katliam yapmamıştır diye güvence veriyorlar. Kime? Bu
milletin kendine değil, kendi kendilerine. Yoksa herkes biliyor. Millet oturup birlikte bir katliam veya soykırım kararı almamıştır.
Kimsenin de böyle bir iddiası yok. Milletin dünyadan haberi yok. Birinci Dünya Savaşı’na ve de Almanya’nın yanında girmek için
millet karar mı almış? Milletin değil meclisin bundan haberi yok, meclisin değil hükümetin bundan haberi yok. İttihat ve
Terakki’nin malum zatları devleti kurtarmak için mi yoksa emperyal projeler hülyasıyla mı savaşa girmişlerdir? Hazin olan Ermeni
meselesinin tartışılması yalnızca Ermenilerle sınırlı değil, o kadar kutsanan paşaların aslında kendi milletlerinin kasapları
olmalarıdır. İşin ilginç yanı Mustafa Kemal’e sorulsa, İsmet İnönü’ye sorulsa alınacak cevabı bugün söylemek bugünkü devlet
adamları için mümkün gözükmüyor.
Osmanlı İmparatorluğu’nda halklarının haklarına saygı gösteren, onların can, mal ve mülk güvencesini sağlayan bir rejim varken
“Ermeni meselesi” ortaya çıkmamıştır. Bir avuç çetecinin iktidarı gasbederek Alman emperyalizminin oyuncağı haline gelmeleri,
Turan hülyalarıyla Orta Asya’ya doğru fetih savaşlarına yönelmeleri ile yerinden yurdundan sökülmüş, koparılmış insanlardır
sözkonusu olan. Üstelik de hiç de şövalyece olmayan kadın, ihtiyar ve çocukların aç bilaç bilmem kaç yüzbin kilometre cebri
yürüyüşe tabi kılınmaları, uygun görüldüğünde katledilmeleri giderek daha fazla kanıtlanan ama sayıların arasında kaybedilmeye
veya bizden ölenlerin sayısı daha fazla diye karartılmaya çalışılan bir gerçektir.
Birinci Dünya Savaşını çıkaran ve buna taraf olan herhangi bir kesimle tarihsel bir ortaklık kurmak mümkün değildir. Birinci
emperyalist paylaşım savaşına katılan her devlet savunma değil ilave bir parça koparmaya ve bunun için de kendi halkı başta olmak
üzere diğer halkları kırmaya yönelmiştir. Ta Galiçya’ya asker çıkartan Osmanlı yöneticilerinin haklı bir savaşın veya bir savunma
savaşının içinde olduğunu iddia etmek için bugün yeniden aynı şartlar oluşursa aynı haltın yeneceğinin güvencesidir.
İnsanlığın yaşadığı büyük felakatlerin hepsi aslında bir başka alternatifin gerçekleşmemesinin bedelidir. 1908 İnkilabı istibdadı
yıkmış ama tarih aynasında ancak çok silik bir kopyası olabileceği Fransız İhtilali’nin dili ile konuşursak az zamanda Termidor’a ve
oradan restorasyona uzanmıştır. Daha sonra daha sola yöneldiğine ilişkin hezeyanların hiçbir siyasal ve toplumsal temeli yoktur.
Birinci Emperyalist Savaş’ın patlak vermemesi halinde nelerin cereyan edebileceği üzerine analizler de yalnızca Osmanlı ve Çarlık
Rusyası ilişkileri veya diğer emperyalistlerin bölgeye müdahalesiyle sınırlı yürütülemez. 1917 Devrimi de yalnızca savaşa veya
Çanakkale’nin geçilmemesine bağlanamaz. Unutmamak gerekir ki bu şartlar başka ülkeler için de geçerli olabilir. Savaş öncesinde
derlenip toparlanmaya başlayan çarlık dünyasındaki işçi hareketi, savaşla birlikte bir durgunluğa girmiş ve savaşın yarattığı yılgınlık
ve umutsuzluk insanları yeniden kendileri için mücadelenin yoluna koyulmalarına vesile olmuştur. Milli Mücadele yıllarında
Yunanistan’da azımsanmayacak bir komünist hareketin Anadolu’nun işgaline karşı çıktığı bilinmekte. Bulgaristan’da 1923’de keza
sosyalist hareket ne kadar güçlü olduğunu ortaya koydu. Bu açıdan, dönemin sorunsalları içine sıkışıp kalmanın, bölgedeki tarihi
alternatifleri tek istikamette görmenin sonuçları yeterince belli olmuştur.
26
Olup biteni makul, meşru görmenin insanlığın özgürleşmesine katacağı bir husus yoktur. Yapılanları meşru görmek kadar tarihten
intikam almak duygusuyla hareket etmenin de yolaçıcı olmadığı açıktır. Ermeni katilamının nedenlerini Türklerin Müslüman
olmasından veya genetik kodlarından çıkartmaya çalışanlar zaten sonuçsuz bir çabanın içindedirler. Tabii ki basit bir “sınıf
meselesi”ne indirgenemeyecek kadar trajik olan bu meseleyi insanlık tarihindeki yerine oturtmak için onu “modernite”nin
kaçınılmaz barbarlığının bir göstergesi olarak algılamak gerekecek.
İttihat ve Terakki’nin Almanların denetiminde mi onları hayretlere gark ettirecek bir biçimde mi gerçekleştirdiği tartışılsa da
nihayetinde tehcir, hiçbir mazerete yol açmayacak bir şekilde diğer emperyalistlerin de dünyayı paylaşması sürecinden etkilenmiş ve
bu sürecin önemli bir etmeni haline gelmiştir. Savaşa devletsiz girip savaştan devletsiz çıkan Ermeniler savaşın en ağır bedelini
ödemişlerdir. Bu bedelin tarihselliği ne kadar derinleştirilirse insanlık açısından özgürleştirici bir projeye o kadar katkı sağlanabilir.
Burada özgürlük için geçmiş ve gelecek arasında kurulan köprünün ayaklarına dikkat etmek gerek. Walter Benjamin, “ özgür torun
idealinden değil, sömürülen ataların görüntüsünden” beslenecek bir çabadan söz eder. İnsanlığın bu ve benzeri felaketlerden
kendisini kurtarabilmesi için “kurbanların görüntüsü” canlı kalmalıdır. Rosa Luxemburg’un hemen hemen Ermeni Felaketi ile
eşzamanlı olarak formüle ettiği “ya sosyalizm ya barbarlık” alternatifinin bütün insanlık için geçerli olduğu atlanmamalıdır. Bütün
büyük insalık trajedileri büyük yenilgilerin üzerine gelmişlerdir. Bu yenilgileri basit ekonomik çıkarlarla değil daha geniş kapsamlı
ideolojik, düşünsel tutumlarla da açıklamak gerekiyor. Toplumsal ve siyasal güç ilişkileri yumağının nasıl bu tür olaylara imkan
verecek bir şekilde örüldüğünün açığa çıkartılması çabası geleceğimizi de anlamlandıracak.
Tazminat ve toprak gibi kimilerince öne çıkartılan taleplerin “tarihi” geriye dönük olarak telafi edici bir yanı yoktur. Bu taleplerin
gerçekleşmesi bir rızadan ziyade daha büyük bir gücün zorlamasını gerekli kılar. Diasporada, örneğin ABD’nin en etkili çevrelerini
harekete geçirmek için yapılan girişimlerin nihayetinde ancak onların, yani dünyanın efendilerinin çıkarlarına uygun geldiği
takdirde sonuç alabileceğini unutmamak gerek. Ayrıca, insanlığın felaketlerden kurtulmasının en temel bir-iki göstergesi zaten
sınırların, hani şu hayali cemaatlerin üzerine oturduğu hayali coğrafyaların sınırlarının, özel mülkiyetin ortadan kaldırılmasıdır.
Öte yandan İttihatçı artıkları da zaten bu tür taleplerin çığırtakınlığıyla milleti terbiye etmekte. Böylece yaşanan tarih bir “mülk”
meselesine indirgenmektedir. Neredeyse toprak ve tazminat talebi olmasa, hani biraz da öldürülenlerin-ölenlerin sayısı makul bir
seviyeye indirilse “olur böyle vakalar” makamından bir özür sözkonusu olabilir. [82]
Oysa aşağıdan bir çözüm arayışı esas olarak bir özgürlük projesi perspektifiyle sürdürülebilir. Geleceğin inşası için yaslanacak
geçmişin her tür egemenlik ilişkisinden azade kılınması gerekir. Bunun için insanların acıları, yaşadıkları felaketler, deneyimleri,
birikimleri açığa çıkarılmalıdır. Ermeni katliamı bütün insanlık için bir felaket, bir katliam olarak bilince çıkarıldığı oranda bir daha
barbarlığın yeşeremeyeceği bir dünyayı kurma imkanı doğar.
Ermeni katliamı insanlığın büyük bir yenilgisinin ardından gerçekleşmiştir. Dolayısıyla bu katliamın bilinmesi, tanınması,
öğrenilmesi ve şuura çıkarılması yenilgilere son verilmesine katkıda bulunacaktır. Bir başka tarih yapılmazsa esvabı değişmiş olsa da
barbarlık kapıyı yeniden çalabilir.
(Bu yazı Yeniyol’un Haziran-Temmuz 2005 tarihli 16-17. sayısında yayınlanmıştır)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Edward Said’in “son oryantalist” diye nitelediği Lewisin neo-con’ların akıl hocalığını yaptığı
gözlenirse bizim İttihatçı artıklarının hayranlıklarının ne kadar tehlikeli bir mecraya uzanacağı
düşünülebilir. 13 Mayıs 2005 Radikal kitap ekinde Haluk Hepkon’un “Lewis’ten ‘akıllı-fikirler’”
tanıtım yazısı belki kimilerinin aklını başına getirir.
Nurşen Mazıcı, Ermeni Sorunu’nun Kökeni, Pozitif, 2005, s.116. Alev Alatlı nezaretindeki TV
programında kitaptaki görüşleri dile getirince biraz şaşkınlıkla karşılanıyordu. Yani milletçe vesayet
altında bulunma ihtimali!
Hans-Lukas Kieser, Türk Ulusal Tarihçiliğinin Gölgesinde, ‘Ermeni Tehciri’nde Halaçoğlu’nun
Ermeni Tehciri ve Gerçekler kitabını değerlendirir (Tarih ve Toplum, Bahar 2005, s. 241-258). Bu
değerlendime hem resmi iddiaların dayanaksızlığını ve hem de ortada bir muhakeme sorunu
olduğunu sergiler.
Sherry Vatter, “Şam’ın Militan Tekstil İşçileri: Ücretli Zanaatkarlar ve Osmanlı İşçi Hareketi”,
Osmanlı’dan Cumhuriyet Türkiyesi’ne İşçiler, İletişim, 1998, içinde s. 55.
Hans-Lukas Kieser’in yazısında görüldüğü üzere resmi ideoloji sözcülerinin belge kullandığı
oldukça şüpheli. Hatta sonunda Mavi Kitap hakkında İngiliz parlamentosuna gönderilen metnin
“intihal” olduğu (Radikal 16 Mayıs 2005) bile iddia edildi. Onların tercihi ya korku salmak ya da
“ihanet”le itham etmek. Oysa Vahakn N.Dadrian’ın çeşitli kitaplarının yanısıra türkçede yayınlanan
son çalışması Ermeni Soykırımında Kurumsal Roller’de (Belge yay, 2004) de görüldüğü üzere
Osmanlıca-Türkçe malzeme bile resmi ideoloji sözcülerinden fazla kullanılmakta. Önümüzdeki
dönemde R.Kevorkian’ın da yayınlanacağı ilan edilen kitabında ise tanıklıklar da dahil omak üzere
zaten “arşiv” malzemesi kullanılıyor.
Yoldaş Pançuni, Yervant Odyan, Aras yayınları, 2000. Gerçeklikle ilgisi kopuk, yalan yanlış
öğrendiklerini her ne pahasına olursa olsun tatbik etmeye çalışan bir tip.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
27
Adolffo Gilly, Lenin’in Kesintisiz Devrim formülasyonuna gönderme yaparak, kurulu düzenin
yıkıldığı, ancak yerine halkçı bir düzenin kurulamadığı bir devrim için kesintili Devrim tabirini
kullanmıştır. Bkz. Adolffo Gilly, 1910-1926 Meksika Devrimi: Kesintili bir devrim, toprak ve iktidar
için bir köylü savaşı. Fransızcası, 1995, Editions Sylleps.
Mehmet Ö. Alkan, “Prens Sabahattin ve Terakki’si” (1906-1908), Müteferrika, Kitabiyat dergisi,
Güz 2004-2, s.49-50.
Hatıralar, Cemal Paşa, Çağdaş Yay, 1977, s. 416.
Çağlar Keyder, Memâlik-i Osmaniye’den Avrupa Birliği’ne, İletişim Yay, 2003, s. 22.
Aynı eser, s.31.
Orta Asya ve İslâm Dünyasında Kimlik Politikaları, der: Willem van Schendel-Erik J. Zürcher,
İletişim Yay, 2004, içinde s. 295-296.
Bkz; Paul Dumont, “20 Yüzyıl başları Osmanlı İmparatorluğu işçi hareketleri ve sosyalist akımlar
tarihi üzerine yayımlanmamış kaynaklar”, Toplum ve Bilim , Güz 1977, s.44.
Türkçe’de ilk kez Yeniyol’un bu sayısında.
Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Gelişmeler, Bilgi Üniversitesi, 2003. s. 134-135.
Türkiye Üzerine, Aydınlık Yay., 1977, s. 27.
Zikreden Fikret Adanır, Makedonya Sorunu, Tarih Vakfı, 1996. s. 270.
Aynı eserde, s. 296.
Ernst Jackh, Yükselen Hilal, İstanbul, 1946. Zikreden İlhan Tekeli-Selim İlkin, Cumhuriyetin
Harcı-Köktenci Modernitenin Doğuşu, Bilgi Üniversitesi, 2003. s.50.
Türk Devrimi ve İstikbali, İletişim, 2005, s. 47. Troçki, Balkan Savaşları, Arba yay, 1995, s. 15’de de
yazarın çalışmasından sözeder.
The Youngs Turks in Opposition, s. 32. Aktaran Ronald Grigor Suny, Empire and Nation,
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
Armenian Forum, Volume 1 Number 2, yaz 1998. s. 40.
Zaman; 13 Nisan 2005.
Sina Akşin, Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, Remzi Kitabevi, 1987. s. 291.
Age, s. 287.
Albert Hourani Arap Halklarının Tarihi, İletişim, 1997, s.364.
Arabic Thought, s.282. Zikreden Çağlar Keyder, age. 45.
Atatürkçülüğün Ekonomik ve Sosyal Yönü, İİTİA. 1973, içinde, s.81.
Cemil Bilsel, Lozan, İstanbul 1933, (Sosyal Yayınları-tıpkı basım tarihsiz) s.126.
Atatürkçülüğün Ekonomik ve Sosyal Yönü, İİTİA. 1973, s.76.
Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Türk Tarih Kurumu, 1991, s. 216. Vahakn Dadrian
da Jenosid adlı kitabında Bernard Lewis ile aynı belgeleri kullanarak “Türkiye’nin zorla
homojenleştirilmesinin planladığını” belirtmektedir. Belge Yayınları, 1995, s. 39.
Akşin, Age,s.198.
Dönemin Ermeni sosyalist hareketi için bkz: Anaide ter Minassian, Ermeni Devrimci Hareketi’nde
Milliyetçilik ve Sosyalizm (1887-1912), İletişim, 1992. Ve yine aynı yazarın Osmanlı
İmparatorluğu’nda Milliyetçilik ve Sosyalizm, İletişim, 1995, içinde s. 163-239, “1876-1923
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
Döneminde Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyalist Hareketin Doğuşunda ve Gelişmesinde Ermeni
Topluluğunun Rolü” makalesi.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
62.
63.
64.
65.
Lenin’in sağlığındaki bütün eserlerine konan bir biyografik nottan: “…1900’de Politeknik
Enstitüsünden öğrenci isyanlarına karıştığı için atılmış… Berlin’e gitmiş, felsefe ve Marksizm
üzerine çalışmış, Kautsky, Martov… Lenin ve Plehanov ile yakınlık kurmuş… 1904’te Tiflis’e
dönmüş ve oradaki Sosyal Demokrat örgütün başında bulunmuştur. 1906 ve 1907’de Stokholm ve
Londra kongrelerine delege olarak katılmıştır. O yıllardan itibaren Bakü’deki bütün parti işlerini
yönetmiş… Şubat Devrimi’nde işçiler tarafından Bakü İşçi Sovyeti Başkanlığı’na seçilmiştir. Altıncı
Kongre (1917 yazı) Merkez Komitesine seçilmiştir. Ekim Devrimi’nden sonra Kafkasya Olağanüstü
Komiseri; ve 1918 ayısında, Bakü Halk Komiserleri Konseyi Başkanı… 20 Eylül 1918’de İngilizlerin
kurşuna dizdiği 26 Halk Komiserinden birisi de Şahumyan olmuştur. (Bernard Wolf, Devrimi
Yapan Üç Adam, Kuzey Yay., 1985, Cilt 2, s. 301.
Bkz örneğin Troçki, Lenin’den sonra Üçüncü Enternasyonal, Fransızca baskı. s. 302.
La Deuxieme International et l’Orient, 1967, Paris s.72-73.
Bkz: Aykut Kansu, age, 108-109. Kansu, Türkçe kaynakların yanısıra Pro Armenia dergisinin
taranmasıyla çok açık bir biçimde isyan dahil olmak üzere devrimci mücadele biçimleri kullanılarak
Abdülhamit’in istifaya zorlanarak “meclis üstünlüğüne dayanan liberal demokratik bir yönetim
kurma”yı hedeflediklerini göstermektedir.
Rouben, Mémoires d’un partisan arménien, éditions de l’aube, 1990, s. 67.
Age, s. 239.
Bkz: Aykut Kansu, age, 93.
Age, s.77.
Yves Ternon, Ermeni Tabusu, Belge yay, İstanbul, 1993, s. 104.
Cemal Paşa, Age, s. 412.
Age, s. 404.
Anahid Der-Minasyan, age, s.39).
Üç aylık bir dönem için bakınız Hakkı Onur, 1908 İşçi Hareketleri ve Jön Türkler, Yurt ve
Dünya dergisi, Mart 1977. s. 277-296.
Tarık Zafer Tunaya, Siyasal Partiler, cilt I, s. 249.
Sosyalizm ve Milliyetçilik içinde s.21
Gaidz Minasyan, Ermeniler ve İttihat ve Terakki, Aras yay, 2005, s.186.
Gaidz Minasyan, Ermeniler ve İttihat ve Terakki, Aras yay, 2005, s.186
Age, 187.
Bkz, Paul Dumont, Toplum ve Bilim sayı 3 /1977deki yazı veya aynı yazının Sosyalizm ve
Milliyetçilik kitabında genişletilmiş haline, s. 107.
Ermeni Devrimci Hareketi’nde Milliyetçilik ve Sosyalizm 1887-1912, İletişim, 1992, s. 36.
Toktamış Ateş, Cumhuriyet, 28-4.2005.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
79.
80.
81.
82.
İttihatçıların bir tür propaganda makinisti olan Hüseyin Cahit Yalçın’ın Siyasal Anılar’ında (s. 204)
şöyle bir Enver tanıtımı bulunmakta: “Herhalde görgüsü azdı. Genel bilgisi, siyasa ve devlet işleri
üzerindeki anlayışı yüzeysel ve ilkeldi. Batı kültüründen yoksundu. Zekası için de sınırlı
denilebilirdi. Sanırım eski doğu geleneklerine, din kayıtlarına pek fazla bağlıydı.”
“Yusuf Akçura’nın bir düşünür olarak özgün bir yanı yoktur. Toplumsal ve siyasal teoriyle
uğraşmamıştı. XIX. yy’ın fikri cephaneleğine ellerini hızla daldırmış ve kendi tasarısına uygun
düşecek silahları çekip almıştı. Milliyetçilik teorileri arasında ırk kavramına ağırlık vereni
benimsemiş(ti).” François Georgeon, Yusuf Akçura, Yurt Yay., 1986, s. 113-114.
Falih Rıfkı Atay, Zeytindağı, Pozitif yay., İst., 2004. s. 109.
Lozan, s. 192-193.
İsmet İnönü, Hatıralarım, Genç Subaylık Yıllarım, 1969, s. 212-213. Aktaran İlhan Tekeli-Selim
İlkin, Cumhuriyetin Harcı…s.101
Falih Rıfkı Atay, Çankaya, Pozitif yay., 2004. s. 87.
Hüseyin Cahit Siyasal Anılar’ında, s. 217 “savaşın yazgısı neredeyse belirlenmiş sayılabilirdi”
dedikten iki satır sonra “bizde hiç kimsenin haberi yoktu” diye ekler.
Osman Selim Kocahanoğlu, İttihat-Terakki’nin Sorgulanması ve Yargılanması, Temel yay, 1998,
s.76.
Age. s. 84.
Age. s. 84.
Cemal Paşa, Hatıralar, s. 439.
“1914 yılının mahsulü mükemmeldi, fakat seferberlik yüzünden birçok yerde hasat yapılamadı,
ürünler ziyan oldu.” diye S.Akşin, age, s. 273, Ahmet Emin Yalman’dan aktarmakta. Bir yıl sonra
ise bu kez tehcir dolayısıyla hasat yapılamıyordu:
“Hükümet, savaş koşulları ve tehcir edilen Ermeni ve Rumlar’ın üreticiliklerinin yokluğundan
dolayı büyük bir kıtlıkla karşı karşıya kalmıştı. Özellikle Ermeniler’in yoğun olarak yaşadıkları doğu
bölgelerindeki tarla, bağ ve bahçe ürünleri toplanamıyordu.” ( Fuat Dündar, age, s.233)
Alptekin Müderrisoğlu, Sarıkamış Dramı, Kastaş yayınvevi, 2. baskı, 2004, s. 469.
Stefanos Yerasimos, Milliyetler ve Sınırlar, İletişim, 1995, s. 282. Minasyan (dipnot 131) önce dört
sonra yedi tabur diye belirtir. Diğer taburlar 400’er kişilikken Antranik’in komutasındaki tabur
1200 kişiymiş. Kafkasya EDF’sin Tiflis’te topladığı gönüllüler yalnızca Türkiye’den değil her
taraftan toplanmıştı.
Dadrian, Ermeni Soykırımında Kurumsal Roller, s. 104.
Yerasimos, age, s, 285.
Hüseyin Cahit, Siyasal Anılar, s.233.
Hüseyin Cahit, Tanıdıklarım, s.83.
Vahakn Dadrian, Jenosid, s.97.
Tutuklamalar başladıktan sonra bile Kirkor Zohrap “Alman askeri düşünüşünün rehin alma
sistemi bu. Ermeni kırımı hangi güne saklanıyor?” diye endişelerini hatıra defterine kaydediyor ama
son ana kadar da Talat’la ilişkisini sürdürüyor.
Yerasimos, age, s. 286.
Cemal Paşa, age, s. 444.
Aktaran, Dadrian, Jenosid, s. 54.
Büyük Felaket, Express’in parasız eki içinde, s.93.
L’extermination des déportés arméniens ottomans dans les camps de concentration de SyrieMésopotamie (1915-1916), Paris, 1998, s. 14.
Fuat Dündar, İttihat ve Terakki’nin Müslümanları İskân Politikasıİ, İletişim, 2001, s.246.
Fuat Dündar, age, s.249.
Poluantzas, L’état, le pouvoir, le socialisme, Paris 1978. s. 118. Aktaran M. Lowy, Ulus devletler,
milliyetçilik, küreselleşme ve enternasyonalizm.
TTk, Ermeni masasında görevli Prof. Dr. Kemal Çiçek “Türkiye soykırım iddiasını kabul etmesi
durumunda Ermenilere 60 milyar dolar ödemeye mahkum olacak” (Radikal, 30 Mart 2005)
demekte.
“Mesele Hrant’ın meselelerini dert edinmek” (M.Kürkçügil'le Röp: M.ARSLAN)
Hrant DİNK’in katledilişinin altıncı yılında onun yakın arkadaşlarından yazar Masis KÜRKÇÜGİL ile hem Ermeni Sorununu hem
de Hrant DİNK’i konuştuk.
Ermeni Soykırımı konusunda Türkiye’deki resmi görüş “tarihi, tarihçilere bırakmak gerekir” şeklinde ifade ediliyor. Ermeni
Soykırımı’nı siyasetten dışlanmak istenmesinin ardında yatan sebep nedir?
Marx, tarihin kendi amaçları peşinde koşan insanın bir faaliyeti olduğunu söyler. Tarih geçmişle ilgili olmayıp insanın geleceğiyle
ilgili olduğu için önemli. Ne tarihçiye ne de siyasetçiye terk edilmeyecek basit insanın, sokaktaki insanın faaliyetinden söz ediyoruz.
Egemenler insanları tarihten olduğu gibi siyasetten de uzak tutmaya çalışıyorlarsa bu yalnızca baskı aygıtlarıyla olmuyor. Bir tür
insanilikten uzaklaştırma, “insanisizleştirmedir” tarihi ona buna emanet etmek. Emanete hıyanet edilen en önemli alan tarihtir.
Orwellyen bir tekrar olacak ama egemenler her şeyi denetimleri altına almak, yönetmek istediklerine göre geçmişi öncelikle
zapturapt altına alma ihtiyacındadırlar. Ermeni meselesi bu toplumla sınırlı olmayan insanlığın yaşadığı “barbarlık” örneklerinden
biri olarak bir kara kutudur. Açılması egemenler açısından düzenin istinat duvarlarını bir domino etkisiyle sarsabilecek güçte
olduğundan patlayıcı bir tehlikeli madde hüviyetindedir.
Dünya üzerinde çok az sayıda ülke gerçekleştirdiği soykırım ve katliamlarla yüzleşebilme cesaretini gösterebiliyor. Bu cesareti
gösterenler de -Almanya’yı dışarıda tutacak olursak- aradan oldukça uzun zaman geçmesini bekliyor. Ülkelerin kendi günahlarını
kabullenmesi neden bu kadar zor?
28
Aslında Almanya da böyle bir cesaret göstermedi. Yani toplum köklü bir bilinç dönüşümüne uğrayarak kendi tarihini yeniden
kurmaya yönelmedi. Savaşta yenilince kendisine kabul ettirilen çerçevede Yahudi ve Çingene soykırımını kabullenmek zorunda
kaldı. Devlet özü itibarıyla egemenlik ilişkilerinin fosseptik kuyusu olarak, her daim aşağıdakilere, ezilenlere kendilerine reva
görülenlere müstahak olduklarını sürekli olarak telkin eder. Fransa, Cezayir Bağımsızlık Savaşı’nda yapılanlardan ötürü özür
dilemedi, ama Cezayir Devleti de bağımsızlık savaşı sırasında Kurtuluş Cephesi’nin diğer milliyetçi kanada uyguladığı
(“işbirlikçileri” kast etmiyorum) terörle yüzleşmedi.
Bir başka insanlık tasarımı söz konusu olmadığı sürece gerçek bir yüzleşme olamaz. Zaten tarihin kendisi de sanıldığının aksine
olmuş bitmiş bir şey olmayıp en büyük savaş alanlarından biridir. Aşağıdakilerin tarihi inşa edilirken yukarıdakilerin tarihinden
uzlaşmaz bir biçimde ayrışılmalıdır. Tatil-i Eşgal Kanunu’nun hüküm sürdüğü bir dönemi ilerici olarak görecek birinin sosyalist
olmasını tasavvur etmek mümkün değildir. Ermeni katliamını da bir şekilde mazur gösteren birinin, sosyalistlik bir yana
insanlığından bile şüphe etmek gerekir. Hele bu topraklarda solu yeşertmeye çalışmış siyasal hareketleri ajan diye görmek, buna
karşılık bir katiller sürüsünü de devrimci diye selamlamanın bedeli ağır olmuştur ve olmaya devam edecektir.
Başta soykırım olmak üzere, ülkemizde Ermeni Sorunu yıllar boyunca görmezden gelindi. Son 10-15 yılda ise özellikle Hrant DİNK’in
kişisel çabalarıyla konu biraz daha görünür hale geldi. Konunun salt tarihsel ve akademik bir sorun olmaktan kurtarılarak halklaşması,
çözüm için ne gibi olanaklar sağlıyor?
“Çözüm” ibaresinin içini “her sınıf ve tabaka” kendine göre doldurur. Bu meselede ve diğer aslında “etnik”, “mezhepsel” ve “dinsel”
olmaktan öte gayet sınıfsal, dolayısıyla insani, yani insanlığın geleceği ile ilgili meselelerde çözüm, öncelikle emekçilerin, ezilenlerin,
sömürü ve baskıdan maddi-manevi çıkarı olmayan geniş insan kitlelerinin bu meselenin bilincine varmasıdır. Hrant “idrak”
diyordu. Bu ve benzeri olayların “idrak” edilmesi, kendiliğinden demesek de, insanlığın bir daha bu tür olaylarla karşı karşıya
gelmeyeceği bir dünyanın bilincine ışık tutacaktır.
Mesele üç beş kilisenin veya çeşmenin restorasyonu olmadığı gibi el konulan, gasp edilen malların iadesi de değildir. Türkiye
Cumhuriyeti çok rahatlıkla bu tazminat meselesini halledecek güçtedir. Nihayetinde ahalinin ödediği vergilerdir bunlar. Tehlikeli
olan, her kapitalist sistem gibi bizim yaşadığımız toplumun da üzerine oturduğu sistemin nasıl bir insanlık faciasının üzerine
oturduğunun anlaşılmasına katkıda bulunmasıdır. Bu açıdan, Raymond Kevorkian’ın “1915 Öncesinde Osmanlı İmparatorluğu’nda
Ermeniler” kitabı bize yitirilenlerin insani boyutunu gösterdiği için bir dizi makale veya kitaptan daha farklı bir önem arz etmekte.
Hrant’ın, yazılı metinlerden öte bir önemi olduysa söylemindeki bu insani boyutundan ötürüdür. İnsanlar kendilerini yargılamadan
yitirilen insanlıklarını “idrak” etmeye başlamışlardı.
Tek partili dönemde uygulanan Türkleştirme politikaları ve “Varlık Vergisi” gibi uygulamalar başta Ermeniler olmak üzere
Türkiye’deki azınlıkların merkez sağ siyasete daha yakın olmasına neden oldu. Merkez Sağın milliyetçi-muhafazakâr pratiğini ve
söylemini göz önünde bulundurduğumuzda apaçık bir çelişki taşıyan bu duygu durumunu ve siyasal tavrı aşmanın yolu yok mu?
Taşnaklar İttihatçıların müttefikiydi. Hınçaklarsa Hürriyet ve İtilaf’la işbirliği içindeydiler. Bu tarihi iyi bilmek gerekir; hem her
ikisinin kendilerini sosyalist görmesi (Taşnaklar daha önce toplantılarına gözlemci olarak katıldıkları İkinci Enternasyonal’e 1907’de
üye olurlar, yani Jaurès, Rosa, Kautsky, Lenin, Troçki vb. gibi ile aynı çatı altında bulunurlar) hem de Jön Türklerin iki kanadı
hakkında farklı bir kaynaktan bilgi edinmek bakımından önemlidir. Kimin kime ihanet ettiğini ise bir milliyetçi olarak değil
sosyalist olarak tartışmak gerekir.
Türkleştirme tek partiden önce başladı. Azınlıkların merkez sağ siyasete yakın olduğu söylenirken dikkat edilmesi gereken bir husus
var, ekseriyet (Türkler ve Kürtler) de öyleydi. Yani ters bir anlam çıkmasın Türkler alabildiğine eşitlikçi özgürlükçü ve de sosyalist
iken azınlıklar da “eh biz de merkez sağ olalım” demedi.
Sosyalist hareket ile azınlıklar ilişkisi üzerine ciddiye alınabilir bir çalışma yok. Ama şöyle de sorabiliriz: Sosyalistler azınlıklara nasıl
yaklaştı? Talat Paşa’nın Ermeni meselesi hakkında ne dediği biliniyor ve bir ittihatçının hezeyanları Mehmet Ali Aybar tarafından
kaynak olarak gösterilebiliyor ama Rosa Luxemburg’un ne dediği bilinmiyordu. Sosyalist inşa çok yönlü ve tarih bilinci bu inşanın
vazgeçilmez unsurlarından biri; egemen ideolojiden kurtulmak ha deyince olabilecek bir şey değil. Maalesef genel olarak tarih
konusunda, özel olarak da bu ezilen kesimlere ilişkin çok devletli bir tutumu olmuştur sosyalist hareketin. Somutta azınlıklar,
İttihatçılık ve onun mütebakisi Halk Fırkasına karşı Serbest Fırka ve Demokrat Parti’yi desteklemek zorunda kaldılar -bu arada işçi
29
sınıfı da. 6-7 Eylül’e rağmen bu devam etti. İlginçtir, Kürt aydınlarının da demokrasi arayışında benzer bir yörüngeyi Tarık Ziya’nın
anılarından izlemek mümkün. TİP’e bir teveccüh olmuştur, ünlü edebiyatçı Zaven Biberyan malum TİP listesinden seçilerek
İstanbul Belediye Meclis Üyeliği yaptı. 1973’de ise oylar Ecevit’e yöneldi.
Sosyalist tarihimiz açısından 1999 seçimlerinin anlamlı olduğu kanısındayım. O seçimlerde Hrant’a da kontenjan adaylığı
önermiştik. Kendisi açıkça “ÖDP üyesi olmadığını, gazeteci olarak bağımsız (partisiz diyelim yoksa Agos’un seçim haftasındaki
sayısında arka sayfa, başyazı, birkaç köşe yazısı ÖDP’den söz ediyordu) kalması gerektiğini, ama eğer bir gün böyle bir şey
düşünürse kontenjandan değil partiye üye olup önseçimle aday olmayı tercih edeceğini” yazmıştır. Hrant’ın sandıklara bakarak
yaptığı tahmine göre o seçimlerde Ermeniler arasında ÖDP yüzde on barajını aştı. Ama genelde yüzde biri bile bulamadık.
Dolayısıyla soruyu belki de tersinden sormak daha anlamlı olacak!
Başlangıçta Patrikhane de içinde olmak üzere Ermeni Cemaati’nin ortak bir sahiplenmesiyle çıkan AGOS Gazetesi zamanla büyük
kırılmalar yaşayarak nihayetinde Hrant DİNK’in tek başına üstlenmek zorunda kaldığı bir çabaya dönüştü. Hrant DİNK’i bu süreçte
yalnızlaştıran ne oldu?
Cemaat meselelerinden neredeyse bihaber olduğum söylenebilir. Ama Agos kurulurken Hrant’ın anlattıklarından az çok süreç
hakkında bilgim var. Patrikhane ile özellikle son zamanlarda ciddi bir gerilim vardı. Agos’un cemaatin sivil temsilcisi karakterine
bürünmesi ve beklenmedik bir rol üstlenmesi elbette ruhani ve cemaatin geleneksel çevrelerini tedirgin etti. Her türlü azınlık
cemaatleri -göçmen Türkiyeliler de- yönetimle sürtüşmek istemez. Hrant cemaatin sorunlarını ahaliye açarken, ahalinin sorunlarına
da dikkat çektiği için pek alışılmadık bir durum ortaya çıktı. Bütün sorunlarıyla birlikte Agos çok başarılı bir iş gördü. İtiraf edeyim
ki kuruluşta bana anlattığı zaman böyle bir şeyin olabileceğine inanmamıştım ve bu konuda yalnız değildim.
“Türkiye’de Ermeni olmak” ile “Türkiye’de sosyalist bir Ermeni olmak” arasında bir ayrım var mı?
Azınlıksanız egemenler için komplo teorilerine hayli yatkın bir malzeme oluşturursunuz. Tutuklamalarda, sorgulamalarda ve içerde
olduğu gibi günlük hayatta da bir takım ilave sorunlarla karşı karşıya kalırsınız. 12 Eylül’de etliye sütlüye karışmayan Ermenilerin
de sırf okul veya başka türden cemaat kurumlarında yer aldıkları için tezgâhtan geçirildiği hatırlanırsa (ASALA arıyorlardı!) her iki
kategoridekilere de Allah kolaylık versin.
1969’da bir grev çadırında ben de “Ermeniyim” dediğimde “Estağfurullah” çeken işçi arkadaşımı bu hesaba dâhil etmeyeyim ama
malum biz sosyalistler bir türlü kapitalizme karşı mücadele vermenin meşruiyetini bulamadığımızdan mı ne, hep “gavura” karşı
çıkmışızdır. Bakınız TİP’in örneğin 1965 seçim konuşmaları. Ben babama anlatır dururdum “Emperyalizm demek istiyorlar” diye. O
da “Sen biliyorsun da bunun emperyalizm olduğunu, onlar bilmiyor mu” derdi. Antiemperyalizmle ulusalcılığın harmanlandığı bir
ortamda bu işlerin biraz yokuşa sürülmesi kaçınılmazdı.
Türkiye’de sosyalistlerin Ermeni meselesiyle daha yakın duygusal bağ kurabilmesini sağlayan eşik ne yazık ki Hrant DİNK’in
öldürülmesi oldu. Aradan geçen 6 yılın ardından DİNK’in cenazesinde ortaya çıkan kitleselliği ve bunun sola etkisini nasıl
değerlendirirsiniz?
Cenazedeki kitleselliğin yanı sıra yürüyüşün vakurluğunu siyaseten yorumlamak için elde maalesef fazla bir veri yok. Çok değişik
hassasiyetlerin kesiştiği, buluştuğu bir kortejdi. İnsanlar Hrant’ın ardından kendi ezilmişliklerine, öfkelerine meydan okuyorlardı.
Hassasiyet sözcüğünü özellikle kullandım, belki muğlâk bir tabir ama bir bilinçten söz etmek imkansızdı. İnsanlar kendi kendilerine
bile tarif edemedikleri karmakarışık duygu ve düşüncelerle Agos’un önüne yığıldılar. Cinayet günü on bin kişi toplandı ki önceden
düzenlenmiş mitinglerde bile bu sayıya ulaşmak zor. Cenaze hafta arası kalkacağı için iyimser tahminler ilk rakamın birkaç katı
olacağı merkezindeydi. Sonuçta insanı bir nebze de olsa teselli eden muhteşem bir kalabalık, beklenmedik bir biçimde tarihe bir
kayıt düştü.
Bu kitleselliğin sola bir etkisi olmadı diyebiliriz. Bunu “değerlendirmesi” demeyelim de, hem Hrant’la olan ilişkisi hem de kendi
programatik duruşuyla en iyi “anması” gereken ÖDP, birkaç hafta sonra Hrant’ın dev bir portresinin sallandığı kongre salonunda
bir yarılmaya uğradı. Hrant’ın siyasal bir manifestosu yoktu ve olması da gerekmiyordu ama bu olayın yarattığı hassasiyetleri diri
kılacak bir takım faaliyetler gösterilebilirdi. Ne yazık ki kimi girişimler hayli faydacı bir zihniyetle yürütüldü. Mesele Hrant’ı bayrak
yaparak veya onu öne çıkararak prim toplamak değil onun dile getirdiği meselelerden bazılarının -ille de hepsini de değil-gerçekten
kendine dert edinmekti, yani kendi yürüyüşüne dâhil etmekti. 2006’da ÖDP’de Hrant’la birlikte bu konuya ilişkin bir toplantıda
30
sunuş yapmıştık ve ilk kez bir sosyalist parti genel başkanı (Hayri Kozanoğlu) 24 Nisan’da açıkça Ermenilerin acılarını
paylaştıklarını belirten bir bildiriyi okumuştu.
AKP Hükümeti’nin Hrant DİNK Cinayetinin aydınlatılması ve sorumluların cezalandırılması konusunda istekli olmadığı artık
herkesin malumu. Buna rağmen Hrant DİNK sonrasındaki AGOS Gazetesi Genel Yayın Yönetmenleri (Etyen Mahçupyan, Rober
Koptaş) AKP’ye “hayırhah” bir tutum izledi. Bu tutum Hrant’ın mücadelesine ve mirasına karşı haksızlık yapıldığı duygusu
uyandırmıyor mu?
Etyen ile Rober arasında önemli bir fark var ve hatta Agos sayfalarında aralarında sola ilişkin ciddi bir polemik olmuştu. Rober’in
Agos’un başına geçmesi en makul çözümdü. Hrant’ın mirası ve mücadelesine kendi üslubunca sadık kalacaktır. Günlük politikanın
içinden bakmamak gerekir Agos’a. Nihayetinde siyasal bir parti değil bir gazete ve özel bir konumu var. Bazı konularda ondaki
hassasiyeti anlamak gerekir. Ergenekon Davası sanıklarından bazılarının Hrant konusundaki tavrı düşünülürse hak vermek gerekir.
Onlar da bazı arkadaşların her ne sebeple olursa olsun Ergenekoncularla veya genel olarak ulusalcılarla aynı karede bulunmasını
hazmedemiyorlar.
Agos’ta yazan ve gerçekten AKP’ye “hayırhah” bir tutum izleyenler oldu ama bunun tersini yapanlar da oldu. Hrant’ın mirası diye
formüle edebilir miyiz bilmiyorum ama unutmamak gerekir ki o farklı bir dönemde yetişmiş, meselelere daha bütünsel bakabilen
bir insandı. Her yiğidin bir yoğurt yiyişi vardır diyelim ve Agos’un genel demokratik talepler çerçevesinde yürüyüşünü
sürdüreceğine dair umudumuzu koruyalım. İçinde herkesin kendine göre beğenmediği yazarlar olacaktır, yeter ki temel değerler
zedelenmesin.
DİNK’in hem Ermeni hem de Kürt Sorunu konusundaki temel tavrı “bir arada yaşamı savunma” olarak özetlenebilir. Sizce biz bu
ülkenin insanları olarak bir arada yaşamayı başarabilecek miyiz?
ÖDP’nin “bir arada yaşam” kampanyası için Hakan’la (Tahmaz) kendisini ziyarete gidip usulen derdimizi anlattığımızda
gülümseyerek “Biz burada yıllardır ne yapıyoruz ki” dedi. Sosyalistseniz nihayetinde yalnızca yönetenin yönetilenin, sömürenin
sömürülenin değil aynı zamanda sınırların da olmadığı bir dünyayı amaçlıyorsunuz demektir. “Bir arada yaşam” sınırlarla sınırlı bir
mesele değil. Mevcut sınırlar dâhilinde yaşayanlar hallerinden memnunsalar sorun çıkmaz. Ama “bir arada yaşam” için gerekli
koşullar yoksa ihtimaller açık uçludur. Bir arada yaşamayı becermek tarihteki haksızlıklar da dâhil olmak üzere ezilenlerin
taleplerinin karşılanmasına bağlı olacaktır. Hrant kendi açısından hayatına mal olan bir tavır benimsedi. Biraz da bunun için on
binler onun ardından yürüdü. Ama milliyetçi muhafazakâr milyonların da, eşitlik ve özgürlük taleplerini ihanet addederek veya
insani değerleri pek de önemsemeyerek cinayetin etrafında dolananların ödüllendirmesini olağan karşıladığı anlaşılıyor. Neredeyse
bu işte adı geçen herkes ödüllendirildi.
Öncelikle ezilenlerin, emekçilerin şu veya bu egemen kesimin değil kendi tarih bilincine sahip olmaları veya bir başka dünyanın
bilincini oluşturmaları gerekiyor. Tarihin verdiği lütufla kendini merkez, başkasını hain görerek, bir arada yaşam yani eşit yurttaşlık
hakları değil, bildiğin tabiyet dayatılmakta. Enternasyonalizm bütün bu bağımlılık ilişkilerinden arınmanın, “onların” tarihinin
verdiği parçalanmışlıkları aşmanın yoludur. Hrant’ın yürüyüşünü ölümsüz kılan, onun biraz da bu parçalanmışlıkları aşma
konusundaki hassasiyetiydi. Unutulmamasının bir nedeni de bu.
Dedeler, Torunlar, ‘Bizim Ermeniler’ ve Lobiler – I * Özge L. İspir
“Ver Ermeni’yi bana onu öldürmeliyim ben. Cennete gideceğim. Bu Ermeni’yi de öldürürsem benim sayım tamam olacak. Cennete
gideceğim. Ver onu bana da sevabıma gir.” Yaşar Kemal- Yağmurcuk Kuşu
Ermenilerin “yokluğunu” öğrendiğimde okula gitmeyecek kadar küçüktüm. Annemin kuşaklar boyu molla tedrisatından yetişme
ailesi ile babamın seküler ailesi arasındaki kültür çatışması olmasaydı ve bir gün sokakta oynarken molla olan dedem beni yanına
çağırıp dini bilgiler sınavına çektikten sonra diğer dedemi kastedip müstehzi bir ifadeyle “Git o Ermeni dölü dedene söyle sokakta
oynamana izin vereceğine sana biraz Allah-kitap öğretsin” diyerek bir el hareketiyle yanından kovmasaydı, muhtemelen daha geç
öğrenecektim. Eve gelip “Ermeni dölü ne demek?” diye sorduğumda ertesi gün tebdil-i kıyafet Allah-kitap eğitimine yollanınca
çocuk aklımla Ermeni’nin na-mütedeyyin demek olduğunu kodlamış olmalıyım ki evimize gelen ve na-mütedeyyin gördüğüm
misafirlere “Sen de mi Ermeni dölüsün?” diye sormaya başlayınca tüm aileme şok etkisi yapan gaflarımı engellemek için annem
Ermeni’nin ne demek olduğunu açıklamaya karar verdi; “Ermeniler de bizim gibi Allah’a inanıyorlar. Tek farkları Hz. Muhammed’i
31
peygamber olarak kabul etmiyorlar, Hz. İsa’ya inanıyorlar. Saadet babaanne eskiden Ermeniymiş” diyerek büyükbabaannem Saadet
hanımın eskiden Ermeni olduğunu söyledi.
Aynı evde yaşayıp, kardeşlerimle birlikte onun odasında yatmamıza rağmen babamın babaannesi Saadet hanımı ilk kez o zaman
farkettim. Daha önce farketmemiştim çünkü hiç konuşmayan, ortalıkta hiç görünmeyen, evde hiç dolaşmayan adeta bir “görünmez
nine”ydi. İlginçtir, evin tek Ermenisi, seküler ailenin tek namaz kılan kişisiydi çünkü söylenene göre Müslüman olmuştu. Onu
odasının dışında görebildiğimiz zamanlar abdest almaya çıktığı zamanlardı. Öz oğlu olan dedem, onu her gördüğünde Ermeni
döllüğünü hatırlayıp morali bozuluyor diye oğluna görünmemek için bir odaya kapanmak zorunda kalmış, uğraş olarak biz küçük
torunların bakımını üstlenmiş; sesini hiç duymadığım, kendisini hiç görmediğim, namaz kılmasına rağmen aslında hiçbir zaman
Müslüman olmadığını ise öldüğü gün aile büyüklerinin “Müslümanlığı kabul etmedi ki, hangi usüle göre gömecez?”
konuşmalarından anladığım büyükbabaanne Saadet Hanım.
Nüfusu babasının ilk eşinde olan ve en büyük hayali babası gibi hakim olmak olan dedem, okuldan hakim olarak mezun olmasına
aylar kala babası ve öz annesinin bir tapu meselesi yüzünden yaptığı resmi nikahla öz annesinin nüfusuna geçince fakülte yönetimi
tarafından çağrılmış ve “senin annen Ermeni imiş, seni hakim yapamayız” denerek okuldan atılmış (1). O da bütün akrabaları ve
arkadaşlarını toplayarak hıncını alabileceği tek kişi olan annesinin karşısına geçmiş ve “Müslüman olacaksın!” diye diretmiş. Direnci
ve dikbaşlılığı ile zamanında kendisine “Müslüman olacaksın!” diye silah doğrultan kocasını bile pes ettiren Saadet Hanım, yıllar
sonra oğlunun diretmesiyle karşılaşmış; çok sevdiği oğlunun baskısına rağmen sadece “La ilahe illallah” demiş ve “Muhammedun
Resulullah” demeyi reddetmiş. Ana-oğulun arasındaki tüm ipler o gün kopmuş. Saadet Hanım oğluyla arası düzelsin diye
Müslüman numarası yapıp göstermelik namazlara başlasa bile ne arayı düzeltebilmiş ne de gördüğü sembolik şiddetten
kurtulabilmişti. Ailemin sırlar albümüyle rafa kalkan bu olay biz torunlara “deden annesini çok sevdiği ve ondan ayrı kalamadığı
için okulu yarım bıraktı” diye anlatılagelmişti.
Büyükbabaannem kendisi, hikayesi ve Ermeni Soykırımı ile ilgili bir kaç olay dışında hiçbir şey anlatmadı. Dedemi defalarca
sıkıştırıp sorunca ise gönülsüz anlatmak zorunda kaldı. Dedemin anlattığına göre Ermenileri soykırımla kesmiştik. Fakat bu “biz”,
bizim aile değil, öznesiz, meçhul ve soyut bir “biz”di. Ermenilere öyle vahşetler uygulanmıştı ki, anlatmak yetmezdi. Mesela
kavurmalarını alabilmek için bile Ermenileri kesen marabaları vardı ve sonra öldürdükleri Ermenilerin malları ile çok zengin
olmuşlardı. Müslüman erkekler yakaladıkları Ermeni kadınlara tecavüz ettikleri için kadınlar topluca intihar etmek zorunda
kalmışlardı. Bizim aile ise bunların hiçbirine katılmamış, aksine soykırım sırasında Ermenileri saklamıştı.
Saadet Hanımın babası Toros Bey, Çüngüş’te yüzlerce dönümlük üzüm bağı, tarlaları, dükkanları; Harput’ta ise fabrikaları ve
atölyeleri olan çok zengin Diyarbekirli bir Ermeniydi. Ermeni soykırımı sırasında zorbalığıyla meşhur Gülbey (2) tüm malını gasp
edince Toros Bey, adaleti, gücü ve nüfusuyla ünlü büyükdedem Süleyman İspir’e sığınmış, ondan yardım istemişti. Büyükdedem
onları saklamış, ortalık yatışınca sağ salim gitmelerini sağlamıştı.
Müslüman olmadan önce adı Sara olan büyükbabaannem Saadet Hanıma gelince; o tam bir Bey kızıydı. Kolej bitiren, dört dil bilen,
piyano çalan, sofraya oturduğunda bir bardak suyu bir dikişte bitirmeyi bile kabalık olarak gören ve en az üç yudumda bitiren bir
terbiyeye sahip bir hanımefendi idi. Babası Toros, büyükdedeme o kadar saygı duyuyordu ki kızıyla evlensin diye Sara’yı ona
emanet etmişti .
Yaşarken gördüğü sembolik şiddet yüzünden bir odaya kapanan büyükbabaannem, öldükten sonra adeta sultan olmuştu. Dört dil
biliyordu ama “dilsiz”di. Piyano çalıyordu ama kocaman kuyruklu piyanosu parçalanmış bir halde mahzende fare yuvası olmuştu.
Sofra adabı dillere destandı ama “yoruluyor” diye sofraya çok az gelir, yemekleri, sütü vs. odasına giderdi.
Hikayeyi, soykırım sırasında sakladığımız aileden dinlemeye karar verdim. Dedeme defalarca soy isimlerini ve şu an nerde
olduklarını sormama rağmen ekşimiş bir yüz ifadesi ve “boşver onları” cevabından başka bir şey öğrenemedim. Soy isimlerini
bulmak zor olsa da her biri Halep, Beyrut, Moskova, Erivan, Lyon, New York ve California’ya dağılmış “diaspora” aile fertlerini
bulmak çok kolay oldu. Saadet Hanımın California’da yaşayan ve ilk kuşak aile arasında yaşayan tek kişi olan en küçük kardeşi
Sarkis Toughmanian ile görüştüğümüzde (2003 yılında vefat etti) bana anlattıkları, benim bugüne kadar dinlediklerime
benzemiyordu.
Diasporanın Bozduğu Romantik Masal
32
Büyükdedem Süleyman İspir, Harput ve Diyarbekir sancaklarının bürokrat eşrafından bir Ağır Ceza hakimiydi. Diğer bürokratlarla
birlikte bir gün Harput İttihat ve Terakki sekreteri Resneli Nazım tarafından çağrılmış ve İstanbul’dan gelen emirle uzun zamandır
zemini hazırlanan, önde gelen “büyükbaş” Ermenilerin sürgünlerinin ve mallarına el koyma planının pürüzsüz, prosedürlere ve
hukuka uygun yürütülmesi için yardımı istenmişti. Sarkis Toughmanian’ın tahmini, muhtemelen o telaş ve yağmada her bürokrat
yağmalamak için bir “büyükbaş”ı kendisine seçmiş, Süleyman İspir de hem Harput hem Diyarbekir’den tanıdığı Toros
Toughmanian’ı gözüne kestirmişti. Mallarının büyük kısmı zaten Gülbey tarafından gasp edilen, yeğenleri ve kardeşleri öldürülen
Toros Toughmanian’a gidip hükümetin bu kararından bahsetmiş ve “Sizleri geri döneceğinizi söyleyerek göndermeyi planlıyorlar
fakat yalan söylüyorlar. Sizi ölüme göndereceğiz. Değil dönüşünüz, gidişiniz bile meçhul. Elimde bir sürü yetki var. Kalan malını
benim üstüme yaparsan seni ve aileni ortalık yatışana kadar saklar, sonra da Müslüman kimliğiyle sağ salim kaçırırım” diye pazarlık
yapmış. Kabul etmek veya öldürülmek seçenekleri arasında kalan Toros Toughmanian, büyükdedeme Harput’taki kösele
fabrikasını, kalenin tam karşısındaki kale hamamını ve bir pasaj vermiş (3) ve karşılığında soykırım ve yağma yatışana kadar 1
seneden fazla evimizde saklanmışlar. Sonra Sara hariç tüm aile, büyükdedemden aldıkları Müslüman kimlikleri ile kaçmışlar. Sara’yı
neden bıraktınız diye sorduğumda olayı hatırlamayacak kadar küçük olan Sarkis, kolektif aile hafızasını aktardığında dedemden
dinlediğim “biz Ermeni kadınları sakladık” masalı da yerle bir oluyordu:
“Evinizde saklandığımız sırada bir gece yarısı, aynı zamanda akrabanız da olan bir İttihat ve Terakki paşası (Tevfik Paşa) ‘Şikayet
ettiler, bu evde Ermenileri saklıyormuşsunuz’ diyerek eve baskın yapmış. Ev halkı dil döküp paşayı bizleri teslim almaması için ikna
etmeye çalışırken biz de mahzenden çıkıp salona dizilmiş, paşanın kararını bekliyormuşuz. O sırada sizin aileden bir kadın, ablam
Sara’yı kolundan tutup öne çıkarmış ve paşaya göstererek ‘kimseye acımıyorsan bu kıza ve karnındaki günahsıza acı’ demiş.
Bizimkiler, büyükdedenin ablam Sara’yı hamile bıraktığını orda öğrenmişler.”
Büyükdedem Süleyman İspir, Ermeni Soykırımı sırasında diğer bürokratlar gibi makamının verdiği avantajla “elini kirletmeden”
temiz bir şekilde malına mal ekleyip Ermeniler’den aldıkları para ve mal rüşveti karşılığında “evinde Ermeni saklayanlar”dan olmuş,
zorla gasbettiği kadını “saklayıp kurtararak” aklanan mütecavizlerden olmuştu.
Aslında Süleyman İspir hiçbir zaman yaptıklarını “kurtardım sakladım” diye anlatmamıştı. Bunu yapması imkansızdı çünkü onun
dönemi ve nesli için yaptığı suç olmadığı gibi, bunu anlatacağı jenerasyon olayların şahidi, ortağı ve sorumlusuydu.
Bunu yapması, herkes vatan-millet-din adına gemiyi batırmak ve gemidekileri yağmalamakla uğraşırken ve olanlara şahitken, onun
çıkıp gemiyi kurtarmak için kaptanla işbirliği yaptığını iddia etmesi kadar abesle iştigal sayılabilirdi. Büyükdedem Süleyman İspir’in
kendisini aklamak gibi bir gailesi yoktu. Çünkü herkesin ortak olduğu bu olayda yapılan suç değil, vatanperverlikti.
Bu “sakladık-kurtardık” masalı, Ermeni Soykırımı’nın suç olduğunu anlayan ve nasıl bir vahşet olduğunu idrak eden sonraki
jenerasyonun masalıydı. Çocukları ve torunları onun yaptıklarını sorgulamamak, rasyonalize etmek, meşrulaştırmak ve dedelerinin
yaptığının sorumluluğunu almayıp aklanmak için bu kolektif yalanı dolaşıma sokmuşlardı. Bu yüzden anlatılarda muallak bir “biz”
vardı. Bu biz hem Ermenileri katletmiş, kadınlara tecavüz etmiş ve mallarını gasp etmişti hem de Ermenileri saklamış, kadınları
kurtarmış ve yapılanlara çok üzülmüştü. Her iki durumda da gizli özne “biz”in kullanılmasının sebebi suç ortaklığını açık etmek,
ama bunu bütün normalliği içinde yapmaktı.
Gerek Türkiye siyasetinin, gerekse Kürt Özgürlük Hareketi’nin Ermeni Soykırımı’nı ele alışını inceleyeceğim bu uzun yazıda, tam
bir Türkiye metaforu olan kendi ailemin ve Türkiye Ermenisi metaforu olan büyükbabaannemin örneğini vermemin, Ermenileri
savunur gibi yaparken, aslında onlara ne yaptığımızı anlatması açısından önemli olduğunu düşünüyorum.
Yokluğun Varlığıma…
Ermeni Soykırımı, yeni bir devlet yaratabilmek için milli sermayeden yoksun olunduğunu farkeden İttihat ve Terakki’nin hem gayrı
Müslimlerin sermayesine el koyarak Sünni sermayeyi yaratmak hem de Balkanlar’da kaybedilen topraklar yerine Ermenilerin
yaşadıkları topraklara göz dikerek burayı millileştirmek için hazırladığı soykırımdır. Osmanlı’nın katı merkeziyetçiliği yüzünden
servet biriktiremeyen ve sadece köylü kalan (Türk-Kürt-Çerkes) Sünni nüfusun da halklar ve kitleler halinde ortak olup yer aldığı
ve İttihat ve Terakki’nin tekelinden çıkardığı bir cinayet-tecavüz-yağma silsilesidir. Ermeni halkı tarihten kazınarak yok edilirken,
toprakları ve malları Sünniler tarafından bölüşüldü; beğenilen Ermeni kadınlara tecavüz edilerek zorla el kondu (4).
Soykırım sonrası inkar devleti ve inkar toplumunda yaşamaya mecbur edilmiş hayatta kalan Ermeniler, Talin Suciyan’ın “İnkar
33
Habitusu” (Denialist Habitus) diye tanımladığı şiddet ortamında hayatta kalabildiler. İnkar, soykırımın devamıdır. Soykırımın
maddi-manevi şiddeti, inkarla birlikte sembolik şiddete bürünerek devam eder. İnkar habitusuyla çepeçevre sarmalanan Ermeniler
hayatta kalabilmek için kendi tarihlerini, yaşadıklarını ve geçmişlerini inkar etmek zorunda bırakıldılar ve inkar etmek sağ
kalabilmenin ilk koşulu oldu. Tarihsizleştirildiler, entelektüelsizleştirildiler, muhalefetsizleştirildiler. Kendilerini korumak ilk
amaçları oldu ve sahip oldukları tarihi ve entelektüel birikimleri diğer kuşaklara aktarmaları engellendi. Temsiliyet, hak, siyaset,
katılım gibi tüm mekanizmaları ellerinden alındı. Türkiye dışında da seslerini duyurabildikleri bir devlet ve muhatap bulamadılar ve
ASALA ortaya çıktı (5).
ASALA’nın eylemleriyle gündem olan Ermeni meselesi (6), Taner Akçam’ın 1992 tarihli kitabı ve Agos’un yayın hayatına
başlamasıyla birlikte sınırlı -genellikle akademik- çevrelerde konuşulmaya başladı. 2000’lerde öznesini ve izleyicisini sol liberallerin
oluşturduğu kişiler konferanslar düzenlemeye başladılar. Çerçevesini ve önceliğini Ermenilerin değil de konuşanların
hassasiyetlerinin belirlediği biçimde Ermeni Soykırımı konuşulmaya, romanlaştırılmaya ve anlatılaşmaya başladı. Ama bu öyle bir
şekilde gerçekleşti ki, ortaya konan tüm konuşmalar ve anlatılar inkarın devamı, fakat yumuşatılmış versiyonuydu. Hrant Dink’in
2007’de öldürülmesi ise ortasınıf kitlelerin Ermenileri ve Ermeni Soykırımını “keşfetmesi” açısından bir milat oldu.
Kna Merir Egur Sirim **
Öldürüldüğü güne kadar hakkında pek az şey bildiğimiz, 301’den yargılanırken çok az insan ve bir grup ÖDP’li dışında kimsenin
destek vermediği, “tehdit ediliyorum” dediğinde hiç haber değeri taşımayan ve görmezden gelinen Hrant Dink, öldürüldükten sonra
bir vicdan aklama nesnesine dönüştürülerek ilahlaştırıldı ve birden bire bugüne kadar davaları ve uğradığı tehdit hakkında tek
kelam etmeyen yazar-çizer kesimin “Arkadaşı” veya “Hrant abi”si olurken, ortasınıf kitlelerin “Ahparig”i oluverdi. Maruz kaldığı
şiddet karşısında sessiz kalarak öldürülmesine giden yolda büyük sorumluluğumuz olan Hrant Dink’in ölüm yıldönümü
anmalarında rol dağılımı değişti ve Hrant Dink’e yapılanlara sessizlikle onay veren bizler, maktülün kimliğini çalarak ve
kardeşleşerek cinayeti normalleştirdik.
Hepimiz Ermeni idik fakat bu sadece, kolayca arkadaş-ahparig diye tepeden gasp edebileceğimiz, romantize edebileceğimiz, hakkını
savunmamıza gerek olmayan, çünkü “ölü” olan Ermeniler için geçerliydi. Keza Hepimizin Ermeni olduğu aynı tarihlerde Ermeni
cemaatinin uğradığı tehditler, zorluklar hiç umrumuzda olmadı. Hrant’ın her biri bir medya aygıtını kullanma fırsatına sahip
Arkadaşları, sadece Hrant’ın arkadaşı olarak Ermeni olmayı tercih ettiler. Kitleler anmadan anmaya Hrantlaştılar, Ermenileştiler.
Şüphesiz Hrant Dink’in öldürüldükten sonra bu kadar sahiplenilmesinde ve sembolleşmesinde diaspora Ermenileriyle girdiği
tartışmalar ve diasporaya karşı Türkiye’yi savunmasının -veya savunmak zorunda bırakılmasının- rolü büyüktür. Bunun Türkler’in
hem Ermenilere ve soykırıma bakışında hem de “iyi Ermeni” anlayışında metonomik bir tutum içerdiğini düşünsem de, bu başlı
başına ayrı ve uzun bir tartışma yazısıdır (7).
* Ayşe Özdemir’e, ebediolur.blogspot.com ‘a , Hazal Halavut’a ve Talin Suciyan’a fikir ve önerileri için, Nadin Kitapçıyan’a Ermenice yardımı için teşekkürler.
** Anlamı “Öl ki seni seveyim” olan Ermenice deyim. Գնա մեռիր, եկուր սիրեմ
NOTLAR:
Tarihsizleştirilme,muhalefetsizleştirilme ve entelektüelsizleştirilme ise memleketin hepsini kapsayan
1- Bu olayın, yakın zamanda ortaya çıkan ve Gayrımüslimlerin numarayla kodlanarak fişlenmesiyle
genel bir politika. Talin Suciyan’ın İnkar Habitusu kavramının daha genel ve tüm ezilen halklar
alakalı olduğunu düşünüyorum. Dedemin nüfusu öz annesine geçince muhtemelen dedem de
üzerinden okunması daha faydalı olur. Türkçe çevirisi olmadığı için İngilizce bilmeyenlerden özür
numaralandırılmış ve hemen okula bilgi verilmişti.
dileyerek İngilizce linki paylaşıyorum http://www.armenianweekly.com/2013/11/11/examining-the2- Benim anlatılarda Gülbey diye dinlediğim bu kişi Güllü Ağa olarak da bilinir. Musa Anter
denialist-habitus-in-post-genocidal-turkey/#
Hatıralarım isimli kitabında da (S.131) kendisinden bahseder. Gülbey’in soy isimleri Güldoğan olan
6- Seyhan Bayraktar’ın 1975-2005 tarihlerinde medyada Ermeni meselesini incelediği araştırmasında,
torunları hala Diyarbekir’de yaşarlar.
Ermeni meselesinin, Ermeniler ve dış etkenler sayesinde gündem olup konuşulabildiğini belirtiliyor.
3- Hamam tarihi eser olarak sit alanına dahil edildi. Geri kalan mallar muhtemelen ya satıldı ya da
Ermeni Soykırımı’nın Türkiye’de gündem olup konuşulabilmesinin sebebi Diaspora Ermenilerinin
benzeri bir şekilde elden çıkarıldı/başka bir şeye çevrildi. Bu konuda sahih bilgi veremiyorum.
bu konudaki gayretleri ve çalışmalarıdır (Politics of Memory: Changes, Continuities and breaks in
4- Yazıyı daha fazla uzatmamak ve odağı fazla dağıtmamak için Süryanileri, Rumları ve soykırımın
the discourse about the Armenian Genocide in Turkey)
detaylı ekonomi-politiğini yazamadım. Soykırım uzun bir süreçle gelişen ve 1800’lü yıllarda başlayan
7- Burda bir parantez açıp Van’daki Vartan (Ermenice zafer) Otel’i ve sahibi Victor Bedoian’ın
Ermeni katliamlarıyla başladı. Soykırımın sürecini ve ekonomi-politiğini daha detaylı incelemek
akıbetini hatırlatmayı elzem görüyorum.
isteyenler Uğur Ümit Üngör’ün, Ümit Kurt’un, Taner Akçam’ın, Vahan Dadrian’ın ve Çağlar
Ermeni Soykırımı sırasında Van’dan kaçan bir Ermeni’nin torunu olan Victor Bedoian, dedesinin
Keyder’in kitaplarıyla Sait Çetinoğlu’nun yazılarını inceleyebilirler.
topraklarına yıllar sonra dönerek otel açtı. Vanlı bir Müslümanın torunu olan ve dedesi “Hacı”
Soykırım sürecini özetleyen Uğur Ümit Üngör:
Hüsamettin Altaylı’nın Van’da sahip olduğu 7 kilisenin ve köylerin açıklamasını yapamayan Fatih
https://www.youtube.com/watch?v=y6_InAhUmmM&noredirect=1
Altaylı, “Ermeniler Van’ı ele geçiriyor” provokasyonuyla Victor Bedoian’ı hedef gösteren bir haber
Yaratılan milli sermayeye “ünlü” bir örnek olarak Eczacıbaşı’nın servetinin hikayesi aşağıdaki
yazdı. Vartan Otel’in camları Büyük Birlik Partisi il teşkilatı tarafından taşlanarak yere indirildi.
linktedir.
Turizm Bakanlığı, Bedoian’ın işletme belgesini elinden aldı ve otelin üç yıldızı polis zoruyla bir
http://www.hayastaninfo.net/selcuk-uzun/4000-selcuk-uzun-ermeni-soykirimi-ermeni-malleriningecede söküldü. Bir diaspora Ermenisi olan Victor Bedoian uğradığı tehditler sonucu canını
gaspi-ve-malta.html
kurtarmak için oteli satarak ABD’ye dönmek zorunda kaldı. “Bu toprakların gelip dibine gömülmek
5- Ermenilerin soykırım sonrası yok edilişlerinin ve ancak cemaat olabilecek kadar az sayıda
için gözümüz var” demediği ve talepleri çok açık olduğu için hiçbir “aydın” tarafından görülmedi,
kalışlarının etkisiyle çok daha zorlu yaşadıkları “İnkar Habitus”u aslında (38 sonrası) Aleviler başta
duyulmadı, hiç gündemleşmedi ve yeterince “ölü” olmadığı için sahiplenilmedi.
olmak üzere Kürtler gibi ezilen hakları da kapsayan bir kavram.
34
Dedeler, Torunlar, ‘Bizim Ermeniler’ ve Lobiler- II * Özge L. İspir
Hrant Dink’in öldürülmesinden sonra, kendilerine “Hrant’ın Arkadaşları” diyen gruptan bir kısım akademisyen/gazeteci/sanatçı
Türkiyeli aydının inisiyatifinde gelişen “Ermenilerden Özür Diliyorum” kampanyası başladı (1). Marc Nichanian’ın Edebiyat ve
Felaket isimli kitabında bu tarz bir özürün özür olamayacağını söyleyerek eleştirdiği; inkar politikasının daha incelikli bir biçimiyle
karşılaştığımız ve soykırımdan “Büyük Felaket” diye söz eden bu kampanya sadece inkar politikasını devam ettirdiği için değil, çok
tepeden ve antidemokratik bir metni, kampanyaya destek vermek isteyen katılımcılara dayattığı için de eleştirilebilir.
Özür Diliyorum kampanyasının ardından, İHD’nin yıllardır düzenlediği Ermeni Soykırımı anmaları yokmuş gibi davranılarak 2010
yılında soykırımın duduk dinletisi ve acı retoriği eşliğinde estetize edilerek siyaset dışı bir alana çekildiği ‘Bu Acı Hepimizin’ (Ortak
Acı / Bazı Yaralar Kapanmaz) adıyla soykırım anmaları düzenlenmeye başladı. Zamanla soykırımı anmanın yaygın söylemi ve
pratiği haline gelen bu müsamereler Ermenilerin adalet taleplerini örtbas ettiği gibi, inkar politikasını devam ettirerek Ermenileri iki
kere eziyordu.
I-Soykırım sadece vicdan, yara, felaket, acı retoriğine hapsedildi ve basit bir dil oyunu ile incelikli ve yumuşak bir biçimde inkar
politikası devam ettirildi. Soykırıma soykırım diyememek, ondan acı-yara-felaket diye bahsetmek olan biteni gizlemektir. Bunu bir
de soykırıma uğrayan halkın değil de soykırımı uygulayan halkın “bizim acımız” diye dile getirmesi failleri, özneleri, sorumluları
birbirine karıştırıp belirsizleştirir. Soykırıma maruz kalan özne kim, belli değil. Fail kim, belli değil. Hep beraber acı çektiysek acıyı
çektiren kim ve bu acı ne, belli değil. Muhatabın ve taleplerin de belirsizliğiyle iyice soyutlaşan soykırım anmaları, inkar
politikasının dil üzerinden nasıl biçim değiştirerek devam ettiğinin göstergesidir (2).
II-Anmalarda,toplantılarda ve soykırım konulu anlatılarda çoğu kişinin ninesinin Ermeni olduğu dile getirilirken, dedelerin bahsi
itinayla geçmez. Peki estetize edilerek anlatılan Ermeni nineler, dedelerin eline nasıl düştü ve dedeler o sırada ne yapıyordu ?
Nazi subayı Adolf Eichmann Kudüs’teki sorgusunda, Almanya vatandaşı Yahudilerin toplama kamplarına gönderilmesi sırasında
büyük vicdan azabı çektiğini ve bazılarını kurtardığını anlatır. Hannah Arendt ise suçu gerçekliğinin ayrılmaz bir parçası haline
geldiği için gerçeklikle yüzleşmeyi göze alamayan Holokost sonrası Alman toplumunun yalancılığı bir karakter haline getirdiğini
belirterek “kurtardık” yalanının soykırımı apaçık akladığını ifade eder (3). Bu sayede katiller, mütecavizler ve onların torunları olan
bizler “insanlara ne korkunç şeyler yaptık” demek yerine “bunu yaparken ne kötü şeylerle karşılaştık-dayanmak zorunda kaldık”
diyebilir ve yapılanları normalleştirip aklayabiliriz. Ve böylelikle kolektif bilinci ve kolektif hafızayı derdest ederek Ermeni Soykırımı
ile toplumsal anlamda yüzleşilmesine engel oluruz.
III- Hrant Dink’in anmalarını da kapsayan tüm bu söylemler, kampanyalar, anlatılar, toplantılar ve anmalarla birlikte Ermeni
kimliği kolektif hafızada bir mağdur-kurban kimliğine hapsedildi. Dolayısıyla Osmanlı’da ve Türkiye’de ilk sosyalist mücadeleyi
başlatan, sahip olduğu güçlü devrimci-direnişçi pratiğini sürgünlerle, hapislerle ve “İnkar Habitusu”yla bastırmak zorunda bırakılan
hayatta kalan Ermeniler, bir de soykırımı andığını iddia edenler tarafından kurbanlaştırılarak siyasi öznelikten azl edildiler. Hem
acının gaspıyla hem de Ermenilerin kurbanlaştırılmasıyla, Ermeniler ve Ermeni Soykırımı’nda muhatap ve siyasi özne olmak
Ermenilere koruyucu aile rolü yapmaya teşne Türklere düştü (4). Meseleyi Ermenilere çevirir gibi yapıp, aslında kendisine çeviren
Türkler, olayın acıyı yüklenen bilgesi, muhatabı ve öznesi oldular.
Hal böyle olunca, sadece romantize edilen, siyasi özne olamayan, kendi yüceliğimizi görülür kılmak için araçsallaştırılan (buna
Hrant Dink’i de dahil edebiliriz) ve nesneleştirilen; karşılığı sadece felakete, acıya, mağdura ve kurbana denk gelen yeni bir Ermeni
kimliği yaratıldı. Ermeni kimliğini siyasi öznelikten soyundurup gayrı siyasi bu yeni kimliğe hapsedince Ermenilerle ancak muktedir
pozisyonunda ilişkilenebiliriz, ki öyle de yapıyoruz.
Peki gayri siyasi bu yeni Ermeni kimliğine yönelik ne tür bir talep ve beklentimiz var? Neden 24 Nisan anmaları düzenleniyor?
Sorunumuz bu kadar acı ve kurbansa oturup evde de duduk dinleyerek ağlayabiliriz. Bu anmalarla iktidara ne söyleniyor? Eğer
mesele (hepimizin olan) acıysa ve kurbanlıksa iktidardan talebimiz de ancak anlayış sevgi ve mutluluk olabilir. Yani ‘Bu acı
hepimizin’in talebi ancak ‘hepimizin mutluluğu’ olabilir. Mağdur Ermenilerin karşılığı da ‘Mutlu Ermeniler’e denk gelir. Çünkü
mağdur (kurban) sıfatı, “ezilen” gibi politik bir kavram olmadığı gibi faili de öznesizleştirip muallaklaştıran bir kavram. Elimizdeki
kavramları ve muhatapları böyle belirleyince bize ve iktidara düşen de toplumsal yüzleşmeyi, soykırımı, suçunu, özrünü, cezasını,
tazminini veya Ermenilerin eşit ve güvende yurttaşlık talebini politik yollarla değil, sevgi ve mutluluk reçeteleriyle halletmek olur.
35
Yine Hannah Arendt’ten örnek verecek olursak Arendt Organize Suç ve Evrensel Sorumluluk isimli makalesinde Hitler’i seçen, ona
sempati besleyen, gücüne ve yükselmesine yardımcı olan, destekleyen, alkışlayan (Almanya ve tüm ülkelerde), Yahudilere
yapılanlara ses çıkarmayan, itiraz etmeyen herkesi Holokost’tan sorumlu tutar. Arendt, Holokostla hesaplaşırken suç ve sorumluluk
kavramlarının ayrılması gerektiğini savunur. Holokost, başta Naziler’in tekelinde olan, daha sonra kitlelerin de müdahil olduğu
kolektif bir suç ve sorumluluk sonucudur. Fakat hem iyilik yapanlarla kötülük yapanları ayırd etmenin imkansız olduğu, hem de
sorumlu olmayan suçlular olduğu gibi hiç suç kanıtı olmayan sorumluların da var olduğu bir durumun da mevcut olduğunu söyler.
Herkesin suçlu olduğu noktada hiç kimse suçlu değildir ve kimsenin suçlu olmadığı yerde bir cezadan ve yargılanmadan
bahsedilemez. Dolayısıyla Nazizimle hesaplaşmanın merkezine konan suç ve ceza kavramlarının politik bir kategori olamayacağını
savunur ve hesaplaşmanın politik olması gerektiğini söyler. Ona göre politik olan suç(luluk) değil sorumluluktur.
Gerek Türkiye’deki Ermeni cemaatinin yaşadığı bastırılma, ezilme, ölüm tehditlerine karşı; gerek Diaspora Ermenilerinin senelerdir
büyük emek ve çaba harcadığı Ermeni Soykırımı’nın politik düzlemde kabulü, cezası ve tazmini için yapacağımız şey, kapanmayan
yara- bizim acımız-felaket gibi anmalarla meseleyi politik içeriğinden soyutlamak değil aksine siyasetin içine çekip sorumluluk
almaktır. Bunun için de önce toplum olarak failliğimizle yüzleşmeliyiz. Bu bizim borcumuz ve sorumluluğumuzdur. Bu da
Ermenilere karşı muktedir pozisyonu alarak ve adeta onlarla dalga geçer gibi kendi romantik masallarımız için onları
araçsallaştırarak değil, hem Türkiye hem de Diaspora Ermenileri ile yoldaşlık zemininde ve adalet talebinde ortaklaşarak
mümkündür.
Faili Meçhuller 1915’te başladı
Walter Benjamin, Tarih Meleği Alegorisi’nde, Klee’nin Angelus Novus isimli tablosunda yüzünü geçmişe dönen kanatlarını geleceğe
açan bir meleği anlatır. Bu melek tarihin meleğidir; ve aslında tarihin kendisidir. Tıpkı bu melek alegorisinde olduğu gibi tarih
geçmişi değil geleceği ilgilendirir. Biten bir şey değil, devam eden bir şeydir. Geçmişteki felaketler, bugüne aittir. Bugüne ait gibi
duran felaketler, geçmişten yığılarak gelmiştir. Benjamin “bizimle geçmiş kuşaklar arasında gizli bir anlaşma var” der ve kurtuluşun
(Erlösung) ancak geçmişin hesabını sormakla mümkün olabileceğini belirtir.
Ocak 2012’de, 1990’larda JİTEM merkezi olarak kullanılan Diyarbekir İçkale’de yapılan kazılarda 40 kadar kafatası bulundu. 90’lı
yıllarda faili meçhul cinayetlerle katledilen Kürtlere ait olduğu sanılan kafataslarının adli tıpa gittikten sonra Kürtlere ait olmadığı
anlaşıldı. Kafatasları 100 yıllıktı ve büyük ihtimalle Ermenilere aitti. Bu olay sayesinde 90’larda JİTEM merkezi olarak kullanılan
binanın, Ermeni Soykırımı sırasında şehrin Ermeni eşrafının hapsedildiği ve işkenceyle öldürüldüğü hapishane olduğu öğrenildi.
Benjamin’in Tarih Meleği Ermeni Soykırımı’nı ve Kürt katliamlarını birbirine bağlayıp iç içe geçirdi ve bu, bundan daha iyi bir
örnekle anlatılamazdı.
Faili meçhul cinayetler, mülksüzleştirme, köy yakmalar ve zorla yerinden etmeler 1915’te uygulanan politikanın devamıydı. Bunun
işe yaradığını gören ve 1915’in hesabını vermeyen iktidar, hesap vermeyişinin rahatlığıyla aynı politikayı Kürtlere uyguladı. Ki bu
şiddetin biçim değiştirerek hala devam ettiğini söyleyebiliriz (5).
Kürtlerin ezilen, politize olan ve Ermenilerle benzer şeyleri yaşayan bir halk oldukları için Ermeni meselesini konuşmaya
Türkler’den daha açık olduğu söylenebilir. Fakat Türklerle çok benzer noktaları da var.
“Ermenileri kestik, mallarına el koyduk” anlatısı, yine sorumluluk kabul etmeyen biçimde özellikle eski kuşakta çok yaygın.
Yapılanın bir suç olduğu kabul ediliyor ama devlet bize yaptırdı deniyor.
Kürt Özgürlük Hareketi (KÖH) ise yıllardır Ermeni Soykırımı’na manipüle etmeden ve estetikleştirmeden soykırım diyebilen bir
hareket.
1982’de PKK yayın organı Serxwebun, Jön Türk zihniyetini eleştirdiği bir yazıda Ermeni Soykırımı’ndan ve Hamidiye Alayları’nın
rolünden bahsetti (6).
1995’te Lahey’de kurulan sürgündeki Kürdistan Parlementosu, ilk bildirisinde Ermeni ve Süryani Soykırımı’nı kınayarak bu
soykırımda yer alan Kürtler adına özür diledi.
26 Nisan 1995’te Yeni Politika gazetesi içeriğinde “Dünyanın 80 ülkesine dağılmış Ermeni Diasporasının el ele vererek bu soykırımı
TC’ye kabul ettirmek ve suçluları mahkum ettirmek için mücadeleyi sürdürmesi gerekiyor” cümlesinin de geçtiği ‘Ermeni
36
Soykırımı’nı Lanetliyoruz’ haberini yaptı.
George Aryo’nun Özgür Gündem’deki yazısında dile getirdiğine göre 24 Nisan 1996’da MED TV’de bir Kürt din adamı Kürt
halkına “Dünyanın neresinde olursanız olun eğer bir Ermeni ya da Asuri-Süryani komşunuz varsa bir demet çiçek alın ve gidin
Kürt halkı adına kendisinden özür dileyin” diye çağrıda bulundu.
1998 yılında Kürt halk önderi Abdullah Öcalan, Ermenistan devlet başkanı olan Robert Kocharyan’a tebrik mesajı gönderdi ve
Ermeni Soykırımı’ndan bahsetti.
24 Nisan 2005’te Özgür Gündem “Özür Diliyoruz” manşetiyle çıktı.
2013’te BDP TBMM’ye Ermeni Soykırımı’nın açığa çıkarılması için önerge verdi.
Altan Tan’ın “Ermeni Soykırımı olmuştur” ve Ahmet Türk’ün “Dedelerimiz adına Ermeniler’den özür diliyoruz” söylemleri eksik
fakat önemli adımlar oldu.
Musa Anter Hatıralarım isimli kitabında Ermeni Soykırımı’ndan “Kürtler bu katliamda aktif rol oynadılar” diyerek bahsetti.
Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi, Surp Giragos Kilisesi’nin onarımı için büyük katkıda bulundu ve kilisenin açılışında Osman
Baydemir hepimizin önünde Patrik vekili Aram Ateşyan’a “Müsadeniz var mıdır, size kardeşim diyebilir miyim? Kardeşliğimi kabul
eder misiniz?” diyerek bugüne kadar Ermenilerle kurulan en eşitlikçi ve tepeden olmayan kardeşlik ilişkisini kurdu ve devam etti:
“Burası bizim değil, sizin şehriniz. Siz bizim konuğumuz değilsiniz, biz sizin konuğunuzuz.”
Abdullah Demirbaş Süryanilerin itirazlarına rağmen Diyarbekir’de Ortak Acı Anıtı diktirdi (7).
Türklerin Ermeni kelimesini sadece ASALA ve PKK gerillaları söz konusu olduğunda küfürle eşdeğer biçimde ağzına alabildikleri
zamanlarda “TC’yi Ermeni Soykırımı’nı tanımaya çağırıyoruz” diyebilen KÖH’ün yaptıkları ve önemi inkar edilemez. Fakat bir
zamanlar kendisi de “Ermeni Dölü” söyleminden nasibini alan Kürt halk önderi Abdullah Öcalan’ın 2013’teki İmralı görüşmesinin
basına sızdırılmasıyla ortaya çıkan ve KCK’den gelen açıklamalarla devam eden “Milliyetçi Ermeni Lobisi” söylemi herkeste büyük
şaşkınlık yarattı. Çünkü bugüne kadar TC devletinin resmi söyleminin bir parçası olarak sık sık duyduğumuz ve Türkiyeli
aydınların da çokca rağbet ettiği “kötü Diaspora” söylemi, KÖH’e “Kürtlerin barışmasına engel olan Ermeni Yahudi ve Rum
lobileri” olarak sirayet etmiş ve tıpkı Diasporaya yapıldığı gibi aynı iktidar dili kullanılarak kriminalize edilmişti (8).
Önder Abdullah Öcalan’ın, KCK eş başkanı Bese Hozat’ın, KCK yürütme konseyi üyeleri Rıza Altun ve Mustafa Karasu’nun peş
peşe gelen açıklamalarında şunlar dikkat çekiciydi: Kürt meselesinin çözümüne karşı gelmek için devlet içinde yuvalanmış ve Gülen
cemaatiyle eş tutulan bir Ermeni lobisinin işaret edilmesi, Bese Hozat’ın geri adım atmayan, aksine Lobi söylemini destekleyen
“özürü”nde Ermeni Soykırımı olmuştur dedikten sonra mevzuyu ısrarla Kürt soykırımına (ki Kürtler defalarca katliamlara maruz
kalmış, hiçbir zaman soykırıma uğramamıştır) getirip Ermeni Soykırımı’nı konuşmaması, iyi Ermeni halkı ve kötü Diaspora lobisi
diye ikilik yaratması, Abdullah Öcalan’ın ve Mustafa Karasu’nun aynı ikilik üstünden Ermenilere seslenişi ve “makbul Türkiye
Ermenisi”ni Kürt Özgürlük Hareketi’nin yanında olmaya davet etmeleri, ve yine Abdullah Öcalan’ın Ermeni Soykırımı’nda
Kürtlerin rolünden hiç bahsetmeyerek soykırımın suçunu Ermeni milliyetçilerin yaptığı taşkınlıklara attığı mektubu kimsenin
konuşamadığı zamanlarda Ermeni Soykırımı’nı konuşan KÖH’ün Türklerle barışırken, Diaspora/Lobi Ermenilerini karşısına aldığı
gibi bir algı ve soru işareti yarattı.
Lobicilik, uluslararası kamuoyuna ve yurtdışındaki devletlere sorununu anlatmak, o hükümetlerin kararlarını etkilemek için o
ülkelerin siyasi eşrafıyla yapılan görüşmelerdir. KÖH’ün de diasporada lobi faaliyetlerini yürüten aktivistleri var. Mesela Paris
cinayetiyle katledilen Fidan Doğan bu tarz görüşmeleri yürüten çok kıymetli ve birikimli birisiydi. Ezilen ve muhatabı olduğu
devleti politik ve hukuki bir çözüme ikna edememiş halkların, bu kanalları açabilmek için başka ülkelerle iletişime geçmesi gayet
normal bir yöntemken 2015 yaklaşıyorken ve Ermeni lobileri soykırımın kabülü için dünya kamuoyunu uzun zamandır ikna etmeye
çalışıyorken, yıllardır sürdükleri bu faaliyet niye şimdi kriminalize edildi?
Bu noktada şunu sormak da elzem görünüyor; KÖH’ün Ermenilere karşı kullandığı bu söylemin, “Bizim Kürtlerle bir derdimiz
yok. Bizim derdimiz terörist PKK ile” söyleminden ne farkı var? Veya Diaspora Ermenileri’nin kriminalize edilerek Türkiye
Ermenilerine kucak açılmasının, Kandil’in (ve Avrupa diaspora Kürtlerinin) dışlanarak, müzakere sürecinin sadece BDP ile
yürütülmesinden ne farkı var?
37
Abdullah Öcalan’ın ve KÖH’ün Türklerle benzeştiği nokta burası. Abdullah Öcalan’ın AİHM’ne sunduğu 5 ciltlik savunmasında
Ermeni Soykırımı ile ilgili yazdıkları egemen devlet söyleminden hiç de farklı değil. Kısaca şunları şöylüyor: “…Ermeni burjuvazisi
ayrılıkçı ve milliyetçi misyonerler tarafından kullanıldı ve Ermeni burjuvazisi kendini bu ayrılıkçı fikirlere kaptırdı …Bu arayış
tehlikeli gelişmeleri beraberinde taşıyan bir amaç …Milliyetçi Ermeni örgütlenmeleri bağımsız ulus talebine yöneldiler ve Türk ve
Kürtlerin de yaşadığı topraklar üstünde bazı taleplerde bulundular …Hınçak ve Taşnak dar milliyetçi örgütlenmelerdi …Yahudi
milliyetçiliğinin Avrupa’da yol açtığı anti-semitik etkiye benzer bir etki Müslümanlarda Ermenilere karşı gelişti …Ermeniler ulus
devlet için ayağa kalktıklarında İttihat ve Terakki karşı saldırıya geçti ve Ermeniler binlerce yıllık yurtlarından edilerek imha
edildiler …Bu soykırımda Kürt feodallerin de payı (Hamidiye Alayları gibi) var ve o feodaller bugün korucu olarak devam
etmekteler. …Bu soykırım ve tasfiyelerin gerçekleşmesinde esas sorumlu güç kapitalist modernitedir. Müslüman işbirlikçiler ikinci
derecede rol sahibiler (10).”
Resmi tarih anlatısının neredeyse tekrarı olan ve Kürt halkı arasında “yaptık ama devlet tarafından kullanıldık ve kandırıldık”
biçiminde dile getirilen bu söylem, soykırımın hazırlayıcısı olarak Ermeni milliyetçilerini işaret ediyor ve dolayısıyla onların siyasal
mücadelesini soykırıma gerekçe gösteriyor. Ulus devlete karşı demokratik ulusun gerekliliğini anlatırken Ermeni milliyetçilerini ve
sebep oldukları Ermeni Soykırımı’nı kapitalist moderniteyi olumsuzlamak için bir örnek olarak gösteriyor.
Soykırımın faili olarak soyut bir kapitalist modernite ve Hamidiye Alayları işaret edilirken, Hamidiye Alayları’nın devamı bugünkü
koruculardır deniyor. Oysa Kürt Ulusal mücadelesinin mihenk taşı kabul edilen Şêx Said ayaklanmasının baş aktörü ve Kürt İstiklal
Komitesi’nin kurucusu Cibranlı Halit Bey (Xalîd Beg Cîbran) Hamidiye Alayları’nda yetişmiş bir Hamidiye albayıdır. Yani
Hamidiye Alayları işlev olarak bugünkü koruculara denk gelse de devamının bugünkü korucular olduğunu söyleyemek doğru bir
okuma sayılmaz. Böyle bir okumayla Kürt ulusal mücadelesini başlatanlar da korucular sayılabilir.
‘O Ermenilerden kalma evleri, tarlaları kabul etme oğul. Sahibi kaçmış yuvada öteki kuş barınmaz. Yuva bozanın yuvası olmaz. Zulüm
tarlasında zulüm biter.’ **
Kürtler için soykırımın siyasi sorumluluğundan kaçmak Türklere göre daha zor. Çünkü Kürtler o dönemde kandırılması ve
kullanılması zor bir konumdaydı. Osmanlı’ya vergi vermeyen tek millet olan Kürt beylikleri ve aşiretleri yüzyıllar boyunca özerk
kalabilmiş ve “teba” pozisyonunda kabul edilmeyecek öz iradesi olan bir halktı. 19. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı devletinin
Kürtleri merkeze bağlama çabalarına çeşitli isyanlarla karşılık verdiler. Merkezileşme çabaları başlamasına rağmen Ermeni Soykırımı
gerçekleştiği sırada görece özerk bir konumda olduklarını söylemek mümkün.
Köylü-yoksul Ermeniler Kürt ağalarına vergi veriyorlardı ve hem devlete hem ağalara vergi verdikleri için iki kere eziliyorlardı.
Ayrıca Ermenilerin Çerkes ve Kürt yağması altında güvenlik sorunu yaşadığını ve Ayastefanos ile Berlin anlaşmalarındaki
Ermenilere eşit statü ve güvence isteyen maddelerin sebebinin Ermenilerin bu durumları olduğu hatırlanırsa, Kürtlerin Çerkeslerle
birlikte Ermenilere uyguladıkları baskının çok önceye dayandığı ortaya çıkar.
Abdülhamid döneminde Kürt aşiretleri ve eşrafı Ermenilere ait çok sayıda malı ve mülkü yağmalayıp gasp etmişti. Şubat 1914’te
imzalanan Osmanlı-Rusya anlaşması Ermenilerin yaşadığı 6 vilayette reform içeriyordu. Bu reformla gasp ettikleri Ermeni
mallarının ellerinden alınacağından ve bununla ilişkili olarak Ermenistan’ın kurulacağından korkan Kürt aşiretleri merkeze bu
korkularını ilettiler.
Mart 1914’te Bitlis’te Şêx Selim önderliğinde bir isyan gerçekleşti. Şêx Selim’in talepleri içinde en baskın olanı Şubat 1914’te
imzalanan reform anlaşmasının uygulanmamasıydı. Abdurrezzak Bedirxan reform korkusunu “Reform yapılacaksa Kürtler de dahil
edilmeli. Çünkü bu toprak meselesidir ve burası toprakların üçte birine sahip olduğumuz Kürdistan’dır” diyerek dile getirdi
(Bugün Kuzey Kürdistan’ın kuzeyi -Serhêd- dediğimiz yerin 1920’lere kadar dünya siyasetinde ve dünya haritalarında Batı
Ermenistan olarak kabul edildiğini hatırlatırız.) (11)
Kürtler, Ermenilerin soykırım süreci ve hazırlıkları işlerken olan bitenin farkındaydı ve İttihat ve Terakki’nin planladığı soykırıma
dahil olmak için yeterli çıkarları ve motivasyonları vardı. Kürt halkı,Türk ve Çerkes Sünni ortaklığıyla Ermeni Soykırımı’nın
uygulayıcı ortaklarından biri oldu. Aşiret reisinden subayına, aşiretlisinden köylüsüne kadar bilfiil soykırımda, yakma, yıkma ve
yağmalamada rol aldılar. Ermenilerin evlerini, kadınlarını ve çocuklarını gasp ettiler. Bu “Ermeni Soykırımı’nda rol alan Kürtler,
bugün korucu aşiretleridir” denilmeyecek kadar organize bir suç. O gün bunu yapan Kürtlerin torunları içinde bugün hem
38
Hizbullahçı Kürtler, hem korucu Kürtler, hem AKP’li Kürtler, hem de Yurtsever devrimci Kürtler var (12). Fakat bahsi geçen şey
suç ortaklığı değil de, soykırım suçunun telafisi için bir siyasi sorumluluksa, bunun muhatabı tabi ki sadece Türkiye’nin değil,
Ortadoğu’nun demokrasi dinamiği olan ve tüm Ortadoğu’yu değiştirip dönüştürme iddiasına ve potansiyeline sahip olan devrimci
KÖH’tür.
KÖH’ün Ermeni meselesiyle ilgili “Ermeni soykırımı olmuştur” dan başka bir söylemi veya siyaseti yok. Demokratik-ekolojik ulus
tahayyülünde Ermeniler -Mevcut Türkiye Ermenileri için kilise restorasyonları ve Ermenice tabelalar gibi kültürel haklar dışındanerde duruyor bilmiyoruz. Mesela Bitlisli Ermeniler yarın köylerine dönmek isterlerse ne yapacağımıza dair bir siyasetimiz ve
politikamız yok. Çünkü bunları “soykırım olmuştur” düzleminden çıkarıp konuşmuyoruz, tartışmıyoruz, bilmiyoruz (13)
Ermenilere Karşı Siyasi Sorumluluk, TC’ye karşı Ermenilerle Yoldaşlık
Elazar Barkan, Alman halkının Holokostla yüzleşmesinde 68 kuşağı devrimci Alman gençlerin-öğrencilerin çok büyük katkısı
olduğunu söyler. 68’li devrimcilerin anne ve babalarını “o sırada ne yapıyordunuz, nerdeydiniz, neden karşı çıkmadınız?” diye
sorgulamaya başlamasıyla yüzleşmede bir adım atıldığını ve toplumsal bilincin açığa çıkartıldığını belirtir.
Şüphesiz, soykırımda yapılanların ve suç ortaklığının siyasi sorumluluğunu alıp Türkleri de bu konuda tetikleyecek potansiyele
sahip bir dinamikten, bir halktan ve siyasi iradeden bahsediyoruz. Toplumsal yüzleşme, kolektif hafıza ve kolektif bilinç “Biz
Ermenilere ne yaptık, neden yaptık ve üstünde oturduğumuz mallar-topraklar kimin? Bir halkın yokluğu, nasıl bizim varlık
sebebimiz oldu?” sorularıyla başlatılmazsa, barış sürecinin ve toplumsal barışın konuşulduğu şu sıralarda barış talebi de tüm
inandırıcılığını kaybeder. Toplumsal barış soykırımın kabulüyle, muhatabının taleplerini ve bunun gereklerini yerine getirerek
gerçekleşmeye başlayabilir. Türkler, Kürtlere yapılanlarla, bunlar yapılırken neden sessiz kaldıklarıyla ve 35 yıllık savaşa sessiz
kalarak bu savaşa nasıl katkı sağladıklarıyla yüzleşmezse, kağıt üzerinde ne imzalanırsa imzalansın toplumsal alanda her gün devam
eden Kürt işçilerinin, öğrencilerinin ve Kürt siyasi partilerinin “Batı” şehirlerindeki linçleri devam edecektir. Kürtler Ermeni
Soykırımı’nı bu çerçevede konuşmaya ve Ermenilerin hak talebinde ortak olmaya başlarsa yalnızca Türklerin Ermeni Soykırımı
sorumluluğunu kabul etmesinin yolunu açmayacak; aynı zamanda Türklerin Kürtlere karşı sorumluluğunun da önünü açarak
toplumsal yüzleşmenin başlangıcını sağlayacak.
Cumhuriyetin kurucu unsuruyuz diyen Kürt halkının, gerçek bir toplumsal yüzleşme ve adalet talebi için Ermeni Soykırımı’nın da
kurucu unsuru olduğunu kabul edip Türk-Kürt suç ortaklığıyla yüzleşmesi gerekir.
Bu sebeple 2015 yaklaşırken Kürt Özgürlük Hareketi’nin durmayı seçeceği nokta, kendi hak ve taleplerini de belirleyecek nokta
olacak.
Bu sadece 40 bin falili meçhulun hesabı, İçkale’de Ermenilere ait kafataslarının hesabının verilmesine bağlı olduğu için değil;
gelecekteki benzer katliamların, linçlerin ve adaletsizliklerin engellenmesine bağlı olduğu için de bir borçtur.
Çünkü tarih geçmişi değil geleceği ilgilendirir ve Tarih Meleği bugünü geçmişe bakarak; geleceği ise bugüne bakarak şekillendirir.
* ebediolur.blogspot.com ‘ a , Hazal Halavut’a, Mehmet Polatel’e, Omeddya’ya ve Talin Suciyan’a fikir ve önerileri için, Sinan Baran
ve twitter kullanıcı @bunsenbeki’ye Yeni Politika ve Özgür Gündem arşivlerine ulaşmamda yardım ettikleri için teşekkürler.
** Yaşar Kemal / Yağmurcuk Kuşu
NOTLAR
1- İlk imzacıların listesi. http://www.ozurdiliyoruz.com/default.aspx#
Konuyla ilgili
http://www.armenianweekly.com/2010/08/03/gunaysu-silenced-but-resilient-agroundbreaking-panel-discussion-in-istanbul/#
2– Bu yazının yazıldığı sırada Tayyip Erdoğan’ın acı ve insanlık vurgusuyla yaptığı
“1915 Olayları” açıklaması geldi. Muhalefet ile muhatap iktidarın aynı noktaya
geldiği metinlerin arasındaki farkı (ya da farksızlığı) yorumlarınıza bırakıyoruz.
Tayyip Erdoğan’ın açıklaması
http://www.bbm.gov.tr/Forms/pgNewsDetail.aspx?Type=1&Id=12456#
Bulabildiğimiz Bu Acı Hepimizin çağrı metinleri
https://eksisozluk.com/entry/18806778
https://eksisozluk.com/entry/23111044
https://eksisozluk.com/entry/2818212
3- Hannah Arendt / Kötülüğün Sıradanlığı (Eichmann Kudüs’te)
4- Türk siyaseti ve Kürt siyasetini ayrı ayrı ele aldığımız için kimlik olarak Türk ve
Kürt diye yazmak zorunda kalsak da, okuyucuların bunu soykırımın faili olan ve
muktediri işaret eden Sünni diye algılamasını rica ederiz. Burda bahsedilen ortak
muktedir kimlik ve muhatap Sünni halklardır.
5- Ermeni Soykırımı hiçbir adaletsizlikle eşitlenemeyecek ve kıyaslanamayacak kadar
“biricik” bir durumdur. Ermeni halkı tarihten ve topraklardan kazınarak yok
edilmiştir.
90’lardaki zorunlu göçertilmelerin nasıl 1915’ten başlayan sistemli bir politika
olduğunu inceleyen Bilgin Ayata’nın Express dergisinin 139. sayısında Katı İnkar’dan
Esnek İnkar’a başlıklı roportajı bu konuda daha kapsamlı bilgi verebilir:
https://www.academia.edu/5428004/Bilgin_Ayata_ile_Inkar_Siyasetleri_Uzerine_S
oylesi_EXPRESS_-_139_
6- Serxwebun, “Türk Burjuvazisinin Zor Sistemi, Kemalizm ve 12 Eylül”
http://www.serxwebun.org/arsiv/04/#
7- Süryanilerin Abdullah Demirbaş’a çağrısı
39
http://www.hristiyangazete.com/2013/09/seyfo-center-diyarbakirda-seyfo-anitidikilsin/#
8- BDP- Öcalan görüşmesi 2013
http://www.radikal.com.tr/turkiye/ocalan_bdp_gorusmesinin_zabitlari_ortaya_cikti
-112326
KCK eş başkanı Bese Hozat’ın lobilerden bahseden ropörtajı
http://www.firatnews.com/news/guncel/hozat-paralel-devlet-9-ocak-komplosununicindedir.htm#
KCK yürütme konseyi üyeleri Rıza Altun ve Mustafa Karasu’nun açıklamaları
Mustafa Karasu
Rıza Altun
Bese Hozat’ın tepkilerden sonra yaptığı lobi açıklaması
http://www.firatnews.com/news/guncel/bese-hozat-pkk-halklar-sevdalisi-birharekettir.htm
Abdullah Öcalan’ın Ermenilere mektubu
https://www.agos.com.tr/haber.php?seo=ocalandan-yuzlesme-cagrisi&haberid=6500
10- Abdullah Öcalan’ın 5 ciltlik savunmalarında yer yer dile getirdiği Ermeni ve
Süryani Soykırımı ile ilgili düşünceleri, en detaylı biçimde savunmalarının 5. cildi olan
Ulus Çözümü’nde ele alınmıştır. Süryani Soykırımı ile ilgili ise İngilizlerin Irak
üstündeki emelleri için Süryanileri ve Kürt beylerini kullandığını dile getirir.
Abdullah Öcalan/ Kürt Sorunu ve Demokratik Ulus Çözümü (s.99-105)
11- Abdürrezzak Bedirxan ve Şeyh Selim ile ilgili ayrıntılar Mehmet Polatel’den alındı.
Ermeni mallarının bölüşümü ve bilhassa Kürdistan’ın pozisyonu üzerine Mehmet
Polatel ve
Uğur Ümit Üngör’ün beraber hazırladıkları Confiscation and Destruction. The Young
Turk Seizure of Armenian Property isimli çalışmaya, Ümit Kurt ve Taner Akçam’ın
Kanunların Ruhu kitabına, Recep Maraşlı’nın Ermeni Ulusal Demokratik Hareketi ve
1915 Soykırımı kitabına ve Sait Çetinoğlu’nun yazılarına bakılabilir.
12- Ortaklığı ve sorumluluğu güçlendirecek bir başka örnek de daha önce Hamidiye
Alayları ile Nasturi ve Ezidi katliamları pratiği olan Kürt aşiretlerinin 1915 AsuriSüryani Soykırımı’dır. Süryani Soykırımı tamamen yerel otoriteler ve Kürt aşiretleri
tarafından gerçekleştirilmiştir .
Mardin’de, tapusunun BDP’li il yöneticilerinde olduğu iddia edilen Mor Avgin
Manastırı krizi
https://www.agos.com.tr/haber.php?seo=mardinde-suryaniler-topraklariniistiyor&haberid=5305
“Kürtlerin Süryanilere Ait Toprakları İade Etmeleri gerekiyor”
https://www.agos.com.tr/haber.php?seo=kurtlerin-suryanilere-ait-toprak-ve-mulkleriiade-etmeleri-gerekiyor&haberid=6507
13- Kürt halkının ve KÖH’ün hiç Ermeni pratiğinin olmaması da buna etken olabilir.
2009’da Diyarbekir Suriçi’deki Ermeni Kilisesi’ni gezerken kilise görevlisine
“Diyarbekir’de kaç Ermeni aile kaldı?” dediğimizde “Sadece bir aile var” cevabını
almıştık.
2012 yılında DTK, Ezidi Konferansı düzenledi. Konferansın kitleselleşmemesi, kapalı
olması ve sadece DTK’de yer alan kişilere açık olması bir sorun teşkil etse de, Sünni
Kürt baskısından kaçan ve dünyanın dört bir yanında sürgün olan Ezidiler gelip
yaşadıkları baskıları ve ezilmeyi dile getirdiler. BDP-DTK’nin kitleşelleşemeyen ama
ilk Ezidi Konferansı pratiği olması açısından önemli olan bu konferanstan sonra Ezidi
haklarının iadesi için meclise önerge verdiği açıklandı.
http://firatnews.com/news/guncel/bdp-den-ezidilerin-haklarinin-iadesi-icin-meclisarastirmasi-onerisi.htm#
Ezidiler Kürt oldukları için DTK’nin ‘Ezidiler de Kürdistan’ın halkıdır, geri
dönmelidir, haklarını geri almalıdır’ sonuç bildirgesini kolaylıkla imzaladılar. Fakat
birkaç ay sonra yapılan Alevi Konferansı, Alevi delegelerinin ve temsilcilerinin
DTK’nin sonuç bildirgesini imzalamayı reddetmesiyle sonuçlandı. Ermeniler ve
Süryanilerle ilgili böyle bir konferans tartışılmadı bile. Bu konferansların yapılması ve
kitleşelleşmesi gerektiğiyle ilgili eleştiriler dinleniyor fakat hiç dikkate alınıp pratiğe
dökülmüyor.
2012 Ezidi Konferansı’nda bir şey daha dikkat çekti. Girişte her misafire isim
kartlarını yazabilmek için hangi ülkeden/şehirden geldikleri soruldu. Diyarbekir’den
10-15 kişi “Diyarbekirli Ermeniyim” diyerek konferansa katıldı. Eğer bu insanlar
“Ermeniyim” diyen Ezidiler değilse (çünkü Ezidiler Sünnilerden gördükleri şiddeti
anlatırken asla yoğurt, domates gibi malları Sünnilere satamadıklarını, bunun için
Ermeni ve Süryani Hristiyanları aracı koyduklarını anlattılar. Yani ErmenilerSüryaniler, Ezidilere komprador görevi görüyorlardı ve mallarını kendilerininmiş gibi
satıyorlardı) Ermenilerin açılmaya başladığını ve Diyarbekir’deki kilise açılışları ve
Ermenice tabela gibi deneyimlerin bir nebze onları cesaretlendirdiğini düşünebiliriz.
2014’te aynı kilisenin görevlisi “Diyarbekir’de 20-25 Ermeni aile var” dedi.
“1915, sol için piyasası olan bir mesele değildi”
Ermeni Soykırımı’nın 100. yılında geriye dönüp bakabileceğimiz konulardan biri de Türkiye’deki sosyalist hareketin bu mesele ile
ilgisi, kaydadeğer bir çizgi izleyen Ermeni entelektüller - Türkiye solu ilişkisi ve bütün bu ilişkinin tarihi. Bir söyleşiye sığamayacak bir
konu elbette ama yine de giriş niyetine bir yerinden başlayalım dedik. Zakarya Mildanoğlu, Masis Kürkçügil ve Pakrat Estukyan hem
kişisel maceralarını hem de meseleye nasıl baktıklarını paylaştılar.
Yetvart Danzikyan: Solun 1915 ile ilişkisi bilhassa
Cumhuriyet sonrası dönemde nasıl seyretti, Sol bu konuya
nasıl baktı, ikincisi Ermenilerin sol ile ilişkisi nasıl seyretti ve
bu dönemde Ermeniler sol içinde bu konuyu ne kadar
konuşabildiler ne kadar konuşamadılar, bunu konuşalım
dedik. Herhalde TKP ile başlamak lazım, partinin bu
konuda dökümanları da var, hatta benim hatırladığım bir
dökümanda; 36’lar olması lazım, TKP Kürt meselesinde
devletin tutumuna daha muhalif bakarken 1915’i haklı
buluyor. Tarih ve Toplum dergisi basmıştı 1993 yılında.
bütün bu konulardaki tutumunu açıklar yani Ankara’daki
ilerici burjuva yönetimi bu gerici feodal unsurları tedip
edebilir, burada Ankara ile ittifak içinde bu tür meseleleri
kendilerine dert edinmeme alışkanlığını benimsemiş, aynı şey
aslında Mustafa Suphi kanadı için de söylenebilirdi ama
onlar yaşamadığı için oraya girmeyelim. Dolayısıyla sol
hareketin kendi geleneği de tırnak içinde İttihatçıların da
açtığı bu kültürel gelenekle ilişkili öyle olunca bu tür
meselelerle uğraşmayı pek uygun görmüyorlar. Benim
kanaatim başlangıç evresinden itibaren bu mesele
suskunlukla geçiştiriliyor ya da Ankara’daki rejim ilerici
göründüğü için ve bunlar da yani TKP’nin bir kısmı
İttihatçıların devamı olduğu için bu böyle gelişiyor. 1927’den
sonra zaten parti iyice zayıflıyor ve partinin içinden parti
genel sekreteri de dahil olmak üzere Vedat Nedim Tör,
Şevket Süreyya, Kadro dergisini kuruyorlar, Kemalist rejime
akıl hocalığı yapmak için.
Masis Kürkçügil: TKP’nin devraldığı bir miras var, Mustafa
Suphi’yi bir yana bırakırsak eğer, çünkü o öldü, gelenek Şefik
Hüsnü’nün Aydınlık kadrosunun geleneğidir. Bu geleneğe
dahil olan insanlar aslında 1915’i bizzat yaşamış insanlardır
ve olup bitenlerden haberdar olmak durumundaydılar,
haberdar olmamaları mümkün değildir. Şeyh Sait isyanı
karşısında TKP’nin tavrı bize yöntemsel olarak bu kadronun
40
Pakrat Estukyan: Masis bir şey sormak istiyorum; bu iklimde
Sovyetler Birliği’nin Lenin’in tutumunun etkisi nedir, onlar
da kurtuluş hareketine Bolşevik olma potansiyeli olan bir
hareket olarak mı bakıyorlar, komünistler de bu iklim içimde
mi bundan etkileniyorlar?
vardır mesela. Kim bunlar? İttihatçı. Trakya’daki Musevi
pogromuna akıldanelik yapan Serteldir. Bir kitapta detaylı
olarak anlatmış.
MK: Sertel TKP’li olmadı ama.
ZM: Sol ama. Kamuda bunlar ilerici aydın insanlar olarak
göründüler. İnandık.
MK: Dönemlere ayırmak gerekecek. Milli Mücadele başladığı
zaman iç savaş bitiyor Rusya’da, Ankara rejimi İngilizlerin
karşısında, dolayısıyla Ruslar altın yardımı yapıyor. 1922’de
ise Komünist Enternasyonal’in gönderdiği mektup var İran
KP’ye, Çiçerin’in Troçki’nin imzaladığı, “Kemalistlerin Batı
ile ilişkilendiklerine dair elimizde bilgi var” diyor, tabii ki
başlangıçta ortak düşmana karşı yardımda bulunuyorlar
1915’i biliyorlar mı bilmiyorlar mı? Lenin’in bütün eserlerine
baktığın takdirde Osmanlı ile ilgili bir metni yok, buna
karşılık Troçki’nin Balkan Harbi vesilesiyle Ermeniler’e
ilişkin öngörüleri var, çok açık biçimde şunu söyler,
“Batılılar Osmanlı’yı parçalamak istiyor ama Jön Türkler de
Ermenileri kesecek”. Ama şunu söylemek lazım Radek dahil
Türkiye’deki işçi hareketini çok zayıf görüyorlardı, sizin üç
fırın ekmek yememiz lazım görüşündeydiler. Art alan bu
olunca zaten ara sıra beyanname yayınlayan bir çevreden
bahsediyoruz. 30-35 kişilik beyanname yayınlayan bir çevre.
Ama esas olarak içe kapalı ve politikasını da bağımsız bir
şekilde üretebilecek durumda değil, zaten 30’ların ortasında
parti felç olmuştur yukarıdan bir emirle partinin merkezi
yapısı dağıtılmıştır, çünkü 1935’te 7. Kongre’den sonra halk
cephesi politikası gündeme gelmiştir ve bu politika uyarınca
Kemalist rejimle arayı bozmamak kararı var dolayısıyla
buradaki komünistlerde de düşük profilli hareket etme
politikası gündeme gelmiştir. Zaten komünist hareketin
tekrar canlanması 40’lı yıllarda ilerici gençler hareketiyle
ortaya çıkacak.
YD: Tam da bu yıllar Ermenilerle TKP arasında bir ilişki
başlıyor, ilgi duyulan yıllar.
PE: Ama Ermeniler açısından TKP ya da TKP demeyelim,
komünist hareket zaten bir enternasyonalizm açıklamasıdır.
Ermenilerin hiçbir zaman Türk siyasi hareketinin bir parçası
olarak bakmadılar meseleye, sınıfsal açıdan baktıkları için
yaşadıkları ülkenin komünist partisine entegre oldular, orada
faaliyet gösterdiler ama onlar için ideolojik olarak esas
enternasyonalizm vardı sosyalizm ideolojisini benimsedikleri
için o mecradaydılar.
YD Bu yıllar sanıyorum Aram Pehlivanyanların TKP’ye
geldiği yıllar.
PE Pehlivanların, İhmalyanların geldiği 40’lı yıllar.
YD 40‘lara biraz İttihatçı etkisini kırıldığı dolayısıyla
Ermenilerin de daha rahat girdiği dönem olarak bakmalı mı,
yoksa hala karışık mı her şey?
PE Hala karışık
ZM Son gününe kadar karışık. Ben TKP cenahından
geldiğim için, hala son merkez komitesi üyeleri arasında,
mesela Ali Söylemezoğlu vardır duymuşunuzdur, çok uzun
yıllar yattı, yani savunuyor, 'evet soykırım yapıldı' diyor,
merkez komitesi üyesi bu. O iniş çıkışlar zaman zaman
canlanmalar, konjonktür çok önemli ama bakıyorsun kafasını
kaldırıyor, hemen tutuklamalar tabutluklar, trajik bir tarih
esasında TKP’nin tarihi
Zakarya Mildanoğlu: Yalnız, bir not düşmek açısından şunu
söyleyelim Sovyetler’in böyle bir şeyden bu konudan
haberdar olmaması mümkün değil. Anadolu’da yaşanmış
onca katliam var, bunlar o zamanki emperyal güçlerin
İngiltere’nin Rusya’nın gündemini sürekli meşgul eder onun
için 1915’ten haberdar olmamaları mümkün değil. Burada
TKP ile ilgili şunu söylemek istiyorum TKP kurucuları
arasında çok fazla sayıda İttihatçı var, çok temiz değil
kurucular, hatta o tarih yeterince incelenmiş değil, kurucular
arasında 1915 katliamına katılan kişiler var adam Anadolu
da katliam yapmış, bakmış yargılanacak kaçmış Suriye’ye.
YD İsterseniz 50’lere gelelim. 50ler TKP’nin büyük tevkifat
yılları ama bir canlanma da var sanki
MK Yalnız şunu da konuşmamız; lazım bu kadroların
sosyalist formasyonu diğer alanlarda neydi? Yani şu alanlarda
çok iyiydiler de bu meseleye gelince tökezliyorlardı, dediğin
zaman.. Yaşadığın topluma ilişkin ciddiye alınabilir bir
broşür anmak mümkün değildir.
YD Yani sosyalist teoriye katkı çok zayıf diyorsun.
MK Evet hem uluslararası sosyalist teoriye katkı bakımından
zayıf hem de bulunduğu toplumu açıklama babında. Diyelim
ki kapanırsın, durum siyaset yapmaya mümkün değil hiç
değilse bazı meseleleri açıklığa kavuşturmak istersin geriye
MK: Salih Zeki var.
ZM: Salih Zeki bakmış ki pabuç pahalı kalkmış gitmiş
oradan Kafkasya’ya TKP kurucularından biri olmuş. Serteller
41
dönüp baktığımız zaman din meselesi böyledir Kürt meselesi
böyledir Ermeni meselesi böyledir, işçi sınıfını neden
Türkiye’de merkez sağ partilere oy veriyor, bütün bunların
incelenmesi gerekir bu konuda da ciddiye alınabilir bir şey
bulunmuyor.
onlar bilmiyorlar mı, onlar da söylesinler” diyordu, yani oy
verdi ama ciğerine dokundu bu işler.
PE Aşık İhsani de aynı şeyleri yapıyordu, TİP’in en güçlü
sesiydi Aşık İhsani, o da aynı şeyleri yapıyordu.
ZM Formasyon dedik de 1915 yani soykırımın olan
formasyonu da yok ettiğini düşünüyorum bu illa sosyalistler
komünistler açısından değil 1915 öncesinde mesela iki tane
isim üzerinden konuşacak olursak Zohrab ve Vartkes Meclisi Mebusan’da çok önemli roller oynuyorlar fikirsel olarak,
bu ülkenin sorunları hakkında konuşmuşlardı, bugünden
bakarsak solcu insanlar bunlar, Taşnak üyesi filan değiller
ama bunlar biraz bağımsız kalanlar. 1915 ile birlikte bu
formasyon da katlediliyor bunu bir yere yazmak lazım.
ZM Orada özellikle 2. Dünya Savaşı sonrası Türkiye’de çok
ciddi bir aydın göçü var, Ermeniler açısından söylüyorum,
bunlar genellikle solcu aydılar örneğin İhmalyan da o tarihte
çekip gitmiştir ve bunlar iki öbek olarak birileri doğrudan
partiyle ilişki kurup gitmiştir bir kısmı özellikle Fransa’ya
gidip yerleşmişlerdir Aleksanyanlar vs. Gittiler çünkü şunu
düşünmüşler. Can güvenliği meselesi. Artık bizim burada
yaşama şansımız kalmadı üretme şansımız kalmadı, bunlar
çok önemli insanlar
PE Çünkü o formasyonun en önemli özelliği olan
Osmanlıcılığı ortadan kalkıyor, bunların hepsi Osmanlı
aydınlarıydı aslında bütün önermeleri Osmanlı yapısı
içerisinde önermelerdi bağımsız Ermenistan ülküsünden
hareket etmiş şeyler değillerdi
MK Bunun nedenlerinden biri Varlık Vergisi biri de 20 kura
askerlik, benim babam gibi bilmem kaç sene eline silah
verilmeden inşaatlarda çalışıyorsun. Hiçbir şey olmasa
kahverengi elbise giydirip inşaatlarda çalıştırılınca herkesin
hafızasında bu 1915 var zaten.
YD Ben araya girip bir şey sormak istiyorum, 60’lara geldik
artık zaten. 60’lara kadarki dönemde TKP içindeki
Ermenilerin Ermenistan ülkesine bakışları nasıl, oraya
gelmek gitmek istiyorlar mı, Sovyetler sonuç olarak orada
hakim ama sanki çok fazla bir ilişki yok gibi.
ZM Ermeni aydınlarında da daha sona Beyrut’a gidenlerden
tek tük dönenler de var örneğin Gobelyan, Zaven Biberyan,
hatta Pehlivanyan’la Zaven Biberyan’ın yolları Beyrut’ta
kesişir. Fakat Masis’in dediği önemli, avuçta ne var,
formasyon, o çok önemli. Yok ahparig. Bak şimdi eğer
Moskova Ermenilerini Balkan Ermenilerini konuşursak o ayrı
o tip formasyonlar var ama bizim Türkiye’de ne yazık ki yok,
Ermeni solculardan bahsedecek olursak bunlar adım adım
gittiler, edebiyatçısı gitti sanatçısı gitti, politika yapanı gitti,
Nor Or gazetesine bakarsan çok önemli bir politika yapıyor o
tarihlerde, konuşacaksak Nor Or’u atlayarak konuşmak
mümkün değil hatta ondan önce çok kısa ömürlü ama bu
içerikte yayınlar var.
ZM Ermenistan hem var hem yok. Sovyetler’in
cumhuriyetlerinden biri. Genel kurallar var orada, bütün
cumhuriyetler için geçerli, yurtdışına çıkış ya da geliş turist
ziyareti filan bunların hepsi çok sıkı kurallara bağlı. Bunun
en bilinen örneği bizim Sarkis ustadır, Sarkis Çerkezyan
çok erken tarihlerde gitmek için müracaat etmesine rağmen
kaç sene sonra gitme izni çıktı.
YD Üstelik de örgüt üyesi
YD 60’lara gelelim isterseniz 60’larda solun durumu
Ermenilerin sola bakışı nasıl?
ZM Örgüt üyesi ama mekanizma şöyle işlerdi. Sen burada
nereye bağlıysan parti örgütü olarak oraya şefin kimse ona
anlatacaksın o gidecek bilmem nereye anlatacak o gidecek
bilmen nereye anlatacak o da Leipzig’de senede bir defa mı
karşılaşma olur bilmen ne mi olur, orada diyecek ki işte
bizim Türkiye’den şu iki yoldaşımız var aileleriyle gelmek
istiyorlar kabul edin diyecek de gidebilecekler. Ama bazı
istisnalar oldu özellikle 60’larda bir grup insan gitti ne oldu
çok detaylı bilmiyorum niye izin verdiler o tarihlerde
özellikle Demokrat Parti içinde örgütlenmiş kimi Ermeniler
de vardı onlar Beyrut ya da Suriye üzerinden gittiler
PE 65 seçimlerinde mesela Vakıflıköyden TİP’in aldığı oylar
konuşmaya değer bir konudur.
MK TİP’e azınlıklar Ermeniler ciddi oy verdiler benim babam
da daha önce Adalet Partisi’ne, Demokrat Parti’ye oy
veriyordu, bir terziydi evde kitap filan yoktu 65 ve 69
seçimlerinde TİP’e oy verdi ve propagandasını da yaptı ama
ciddi bir sorun daha vardı. Yine 65’te radyoda Mehmet Ali
Aybar gavura karşı bilmemneye karşı diye propaganda
yapıyordu benim babamla en büyük muhabbetim şuydu
“Ya işte şeyi kastetmiyor, Amerikan emperyalizmini
kastediyor”, o da diyordu ki “Ya evladım sen söylüyorsun da
PE Orada şöyle bir hikaye de var 1946 yılında 2. Dünya
Savaşı’nın bitiminden sonra Ermenistan Nerkaht projesi
42
yapıp bunu bütün Ermeni dünyasına duyurduğunda
Türkiye’den çok büyük bir ilgi gördü bu çağrı, yani yurda
dönüş, Türkiye’den epey insan konsolosluğa isimlerini
yazdırdılar, anlatırlar ki çok fazla insan o sene kışlık odun
almamıştı, nasıl olsa kışın orada olacağız diye. 46’dan
bahsediyorum sonrasında bu yurda dönüş Türkiye’de
uygulanamadı ben kendi aile hikayemden biliyorum ki o
dönem henüz annem ile babam evli değiller her iki dedem de
gidip o konsolosluk listeni isimlerini yazdırmışlar
var. Şişli, Beyoğlu, Eminönü ilçesi pek çok yerde var Rumlar
da var.
MK Tabii bu arada başka bir şey var, aydın kırımı.
Bizdekinin bir benzeri bir gecede Yerevan’dan 10 bin kişi
götürdüler, bunu içinde Dikran Zaven de var Zabel Yesayan
da var.
ZM Örneğin Kumkapı’da Nişan abimiz vardı bizim,
Kunduracı Nişan o TİP’teydi. Ben o birinci TİP’in son
kısmına yetiştim, oraları birazcık hatırlarım, bu konu (1915)
hiç konuşulmazdı
YD Peki 65’e kadar geldik biraz da 65 sonrası dönemi
konuşalım mı?
MK Bu konu konuşulduğu zaman zaten şöyle bir problem
vardı Doğan Avcıoğlu’nun Türkiye’nin Düzeni kitabı
herkesin ilmihali oldu çünkü başka bir kaynak yok bu sana
vakti zamanın tarihinden başlıyor yakın zamana kadar
getiriyor ve o zaman tarihe de böyle bakıyorsun yakın tarihe
de böyle bakıyorsun başka elinde bir kaynak yok bunu
okuduğun takdirde de tabii ki Ermeniler zaten
emperyalizmin ajanı oluyor.
YD Orada öne çıkan isimler kim oluyor?
PE Sarkis Çerkezyan
MK Zaven Biberyan, belediye meclis üyesi
PE Arto Tokatlıyan
MK Bizim Ohannes, Yaşar Uçar
PE Formasyon meselesine devam etmemiz gerekecek galiba,
70’te çünkü TİP süreci bitecektir 12 Mart darbesiyle.
MK Evet ama o beş yıl içinde ilk defa kitaplar neşredilmeye
başlandı mesela diyelim ki aslında Türk sosyalistleri Ermeni
meselesini bilmiyordu ama genel olarak Osmanlı Türkiye
tarihine de bilmiyorlardı, Doğan Avcıoğlu’nun Türkiye’nin
Düzeni ilk defa çıktı yakın tarih üzerine ciddiye alınacak
kitaplar 65’ten sonra çıkmaya başladı esas olarak
formasyonumuz neydi, aslında Kemalist devrim iyi bir şeydi
hayırlı bir şeydi anti emperyalist bir şeydi hatta yer yer
neredeyse anti kapitalist bir şeydi, kalpaklı M. Kemal
resimleri vs Eğer bir Ermeni de bu sosyalist camianın içine
giriyorsa bu ön kabullerle giriyordu
PE Şevket Süreyya Aydemir’in de kitapları var İnönü Enver
Paşa’nın hikayeleri
MK Evet ama onlar kutsal kitap gibi görülmedi Doğan
Avcıoğlu’nun kitabı politik bir amaç için yazılmıştı. Yön
dergisin çıkışına bak orada eski TİP kurucuları filan da vardır
Yön’le TİP arasında bir geçiş evresi var
PE Yön bildirgesi açıklanırken ilk isim listesinin en
başındaki isim Ermeni ismidir Daron Acemoğlu’nun babası
Kevork Acemoğlu. Hukukçu, alfabetik sırayla dizmişler
soyadı anlamında, ilk sırada Acemoğlu Kevork
YD Biraz da bunu konuşmak istiyorum alında. Öyle bir
Kemalizm etkisi olmuş ki solda bile, dolayısıyla oraya girmek
isteyen Ermeniler de aslında kendilerini o dünyanın içinde
buluyorlar
ZM TİP içinde konuşulmazdı ama Ermenilere yönelik bir
sempatinin olduğunu söyleyebilirim, TİP içinde, Aybar’ın
Fransa’daki hikayesi vardı, neydi, nereye gitmişti o..
MK Şöyle: sosyalizmi öğrenmeden çünkü Kemalist
argümanlarla bu işe girişmiş oluyorsun
MK Anladım, hikayeyi Anahit Der Minassian anlatmıştı
Russell Mahkemesi’nin üyesi, Vietnamlı üyesi, Jean Paul
Sartre de metni yazıyor ve Vietnam’a ilişkin napalm bombası,
soykırım tartışmaları vesaire o metne Ermeni soykırımını da
dahil etmek istiyor Sartre. Aybar da TİP genel başkanı, diyor
ki “eğer koyarsanız ben imzalamam” diyor
ZM Sosyalizmi öğrenebileceğin bir yayın Allah için bir
broşür bile yok o a tarihlerde yani herkes duyduğu ettiği
şeyler üzerinden makaleler yazıyor tezler geliştiriyor, TİP
dönemi Ermeniler açısından birazcık önemli şu açıdan
söylüyorum fazla sayıda Ermeni TİP hareketine girmiştir.
YD Ermeniler de aslında illegaliteden legaliteye geçiyorlar
gibi bir durum oluyor.
YD Bunu aktaran Anahit Der Minassian mı?
MK Evet, makalesini bulurum ve Aybar’ın kendi üç ciltlik
TİP tarihi kitabında bu meseleyi anlattığı bir pasaj var çok
ilginçtir bir sosyalist açısından. Mithat Şükrü Bleda’nın
MK Yeraltından çıkıyorlar. Benzer bir durum Kürtler için de
oluyor tabii Tarık Ziya Ekinci’nin anılarında vardır.
ZM Yani pek çok semtte ilçe hareketlerinin içinde Ermeni
43
İttihatçıların malum şahsiyetinin kitabından sayfalar dolusu
alıntı yapar kendi görüşünü kanıtlamak için. Demiyorum ki
kurbanların gözünden bak, hiç olmazsa kendi sözünü
söyleyeceksen iki üç tane bir şey karıştır; yine aynı sonucu
versin, ama eli kanlı olan bir cemiyetin önemli bir
simasından alıntı yapıyorsun
lazım. Sen kendi toprağında olanlardan haberdar değilsen,
böyle bilmem kaç sene öncesinde kalmış bir olay, tabii bir de
biz devrimi tabiri caizse insanlığın geleceğini geçmişten
kopuk bir şekilde düşündük sonra öğrendik tarih böyle bir
şey değil bu geçmiş dediğimiz şeyler kuracağımız gelecekle
doğrudan doğruya ilgili ve bu geçmişin acılarını
tekrarlanmaması için bu deneyimlerin canlı tutulması ciddi
bir görev bunu bilincine sonradan vardık.
ZM Çok kötü evet orada Enver’i bile savunuyor, yani
savunuyordan kastım şu “Doğru yaptı başka çaresi yoktu”
anlamında o anlama gelecek şeyler söylüyor bir taraftan da
işte eziyet çektiler çile çektiler yollarda öldüler gibi laflar da
var.
ZM 70’lere doğru gelirken hem Türkiye’deki sol hem de
solcu Ermeniler açısından bir takım değişiklikler olmaya
başladı, siyasi hareket içinde ayrışmalar başladı Türkiye’de
adım adım, onlarca siyasi grup doğdu kimi parti oldu kimi
dergi etrafında örgütlendi bunu not etmek gerekir çünkü
Ermenilerle ilgili bir yanı var birazcık da o tarihlerde siyasi
şeylere girdik Garbis Altınoğlu diye bir arkadaşımız, şimdi
Almanya’da bildiğim kadarıyla, Orhan Bakır vardı bunlar ilk
isimlerdi Harutyun Hançer vardı Garbis hayatta diğerlerini
hepsi bir yerde bir kurşunla hayatını kaybetmiş kişiler.
PE Süreyya Aydemir aynısını Enver paşa kitabında yapıyor
YD 70’lere geldik artık
MK 70’ lerin arifesinde şöyle bir durum var, tartışma
değişiyor ilk kez mili mücadele üzerine bir tartışma başlıyor
yani bu milli mücadele anti emperyalist bir mücadele midir
devrim midir gibi bir tartışma çıkıyor, 12 Mart sürecinde de
siyaseten özellikle İbrahim Kaypakkaya’nın o zamanki Doğu
Perinçek’in partisi ile yaptığı tartışmada Kemalizme yönelik
eleştirisinin makul sonucu olarak olaylara başka türlü
bakmaya başlıyorsun. O zaman geriye dönük mantıki
sonucu ne oluyor o zaman bu bir gericilikse ilericilik
devrimcilik değilse o zaman bunun kadroları ya da bunun
miras aldığı tarih bize bugüne kadar öğretilen tarih değildir,
dolayısıyla 70 böyle bir geçiş dönemine denk geliyor.
YD Siz hepiniz artık o dönemler faal olarak siyasetin
içindeydiniz, 70’lerde bu mesele artık biraz konuşulmaya
başlanmış mıydı yoksa hala arka planda kalmış mıydı..
PE 70’lere geldiğimizde Ermeniler açısından sosyalizmin
önemli odaklarından biri de Tıbrevank derneğidir bu
dönemde. Türkiye’deki sol fraksiyonların önemli bir kısmı
kendi temsilini bulmuştur, gruplaşmalar olmuştur dernek
kongresi yapıldığında şimdiki baro kongreleri gibi gruplar
oluşuyordu kimi dernekler tek bir liste oluşturmakta
zorlanırken orda listeler savaşı yapılıyordu TKP, Maocu
kanat vs listeler vardı
YD 70’ler Kemalizmle hesaplaşmanın başladığı yıllar bu
anlamda
MK Dolayısıyla bu sosyalist hareket içinde bir kırılma
yaratıyor bundan sonra ikinci bir olay kendi mantıksal
sonucuna vardı Diyarbakır hapishanesinde Kürtler bir
savunma yaptılar onlar da kendi tarihlerini kurmak
durumundadırlar ve onun sonucu olarak, İsmail Beşikçi’nin
katkısı vardır, bu 70’li yıllarda Kürtler açısından tarih bilinci
açısından yörünge değişikliğine yol açıyor. Yalnız şu
anekdotu da anlatmam lazım Hagop Mıntzuri’nin kitabı
çıktığında Tarih Vakfı’ndan Karagözyan’da bir toplantı
yapıldı Aziz Nesin de vardı, Margosyan da var, o ara
Margosyan dedi ki “Bizim böyle önemli yazarlarımız
vardır”, Aziz Nesin de bütün hinoğlu hinliğiyle dedi ki “İyi
de çevirmezseniz biz bunu nereden bileceğiz” dedi. Bir
problem de bu. Yani aslında bu meseleyi de, başlı başına dile
getiren, dert edinen bir ses yoktu. Dolayısıyla kendi
tarihlerini henüz doğru dürüst öğrenmek durumunda
olmayan Türk sosyalisti.. İşçi sınıfının burada yaşayan
mazlumların bütün insanlığın aşağıdan bir tarihini yazmak
YD Tıbrevank içindeki Ermeniler Türkiye’deki sosyalist
harekette kaç kanat varsa o kadar kanada bölünmüşlerdi yani
PE Bir yandan de Aziz Nesin geliyordu konuşma yapmaya
Ruhi Su Yaşar Kemal geliyordu bir yandan da böyle bir iklim
vardı onun popüler yansımaları da vardı Haçik abi
halkoyunları kavramını getirdi halkoyunları Hayastan’dan
beslenmiş bir şey böylece sosyalist bir ülke olarak Hayastan’la
da bir temas kültürel bazda da olsa bir temas kurulmuş oldu.
Bunun içine Ermeni edebiyatı da giriyordu ben mesela
eminim ki Tıbrevank öğrencileri diğer öğrencilerden farklı
olarak Yeğişe Çarents’i tanıyorlardı, derneğin duvarları
Çarents şiirleri ile dolardı ya da Hovhannes Tumanyan’ın
100. doğum yıldönümünü en coşkulu kutlayan Tıbrevank
derneği oldu
MK Zaten Aras’ı kuranlar da Agos’u kuranlar da
Tıbrevanklılar
44
YD Peki sizin kişisel olarak bu meseleyle tanışmanız yine
70lere mi denk geliyor?
kütüphanesi yatakhane olarak adlandırılan bölümde yer
alıyormuş. İlk temizlik oradaki kitaplar arasından yapılmış.
“Sakıncalı” kitapların belli bir dönem okul dışında, başka bir
yerde saklandığı ama daha sonra bunların imha edildiğini
anlatan abilerimiz var.
ZM Benim için oldukça erken aile hikayesinden var babam
çünkü 1915te 9 yaşında ve akrabası olmayan bir insandı
tanışmamak zaten mümkün değil ama ..
Mezun olduktan sonra her gittiğimde kütüphaneyi ziyaret
ederim. Ancak benim dönemimde kütüphanede yer alan pek
çok Ermenice kitabın olmadığını gördüm. 12 Mart ve 12
Eylül Darbesi döneminde temizlik yapıldığı ve “sakıncalı”
kitapların yakıldığı yönünde tanıklık yapanlar var.
YD Bunu politik bir meseleye oturtmanız..
ZM Yok bunu o tarihlerde oturttuk diyen kaç kişi çıkar
bilmiyorum. Tabii Tıbrevank özel bir yer, var nedenleri var
açıkçası çünkü sol deyince Tıbrevank’ı pas geçmek mümkün
değil çok ciddi şekilde kayıp da vermiştir açıkçası onu
söyleyelim can kaybı vermiştir en sonuncusu da Hırant’tır
yani. Hatta bu ayrışmalar dedik ya kimi ayrışmalar şeyle de
bitti kimi Tıbrevanklı çocuklar hayatını kaybetti kendi iç
sürtüşmelerinden dolayı. Nedenleri var tabii niye Tıbrevank
da başka bir yer değil yatılı okul tabii bu bir faktör sınıfsal bir
yan da var çünkü Tıbrevnak’a dağlılar diye bakarlardı biz
dağlıydık Anadolu’dan gelmiş kültürsüz öyle dışarıdan bir
bakış açısı vardı bunu biz hafiften hissederdik
YD Sonlara geliyoruz artık şöyle bir topluca baktığımızda bu
meseleye dair neler söylemek istersiniz, 70’lerde de bu
meselenin çok konuşulmadığı görülüyor, Kaypakkaya’nın
analiz çabaları var en kayda değer olarak.
MK Tabii kayıtlara geçmeyen şeyler var bunlardan birincisi
İdris Küçükömer kitabını çıkardıktan sonra bir taraftan
çalışmaya devam ediyor, mili mücadelenin İttihatçılığın bir
devamı olduğunu söylerken bu Ermeni meselesi de sözlü
olarak gündeme geldi. Ben Abidin Nesimi’yi İdris hocanın
odasında tanıdım Abidin bey babasını 1915’te Lice katliamı
sırasında kaybetmiş, meşhur Lice kaymakamı Nesimi bey,
dolayısıyla o meselenin farkındaydı zaten sonra bu
İttihatçıların gerisini aradığında zaten kişi kişi bugün onların
kim oldu biliniyor ama o zamanlar bunlar kestirilemiyor kim
olduğunu ara ki bulasın ama yine bilen bu işlere meraklı
olan Abidin bey fakat ondan sonra kitabı yapamadı. Fakat
Cumhuriyet’in 70. Yılı vesilesiyle İdris Küçükömer bir
forumda mesela “bu tarih yeniden yazılacaktır” der orda
Şevket Süreyya der ki “Bu tehlikeli bir şeydir” der çünkü
bütün bunları dediğin zaman rejimin karakteri vs şunlar
bunlar ortaya çıkıyor. Bugün bunlar artık işin elifbası ama
diyebiliriz ki 69’da vs bu hikaye şekillenmeye başlamıştı.
Aslında dikkatli bir okur bazı romanlarda Kemal Tahir’in
bazı kitaplarında ya da Türkiye’nin Düzeni’nde de
dipnotlarında satır aralarında en azından mala mülke en
konulduğunu vs bunları çıkarmak mümkün, ama bu tabiri
caizse piyasası olan bir tartışma olmadı.
MK İstanbul Ermenileri aşağılardı
YD Sizin peki orada hayatınız nasıl geçiyordu hafta sonları
çıkar mıydınız mesela?
ZM Yok 15 günde bir izin vardı cumartesi günleri öğlene
kadar ders vardı öğlen çıkardık Pazar da 5’te orada olmak
zorundaydık eğer ceza aldıysan ayda bire sıçrardı
Anadolu’dan gelen arkadaşlarımız orada kalırlardı çünkü
gidecek yerleri filan yoktu çok önemli üç tane kütüphanesi
vardı bunu vurgulamak gerekir İngilizce kütüphane ayrıydı
Türkçe kütüphanesi ayrıydı Ermenice kütüphanesi ayrıldı
ben lisede üç sene boyunca kütüphane kolu başkanlığı
yaptım o üç kütüphaneyi de çok iyi bilirim ben mezun olana
kadar Ermenice kütüphanede Ermeni soykırım ile ilgili çok
önemli kitaplar vardı.
YD Bu ayki Toplum ve Bilim dergisinde Talin Suciyan’ın bir
sözlü tarih çalışması var Diyarbakırlı birisi, Tıbrevank
günlerinden bahsediyor, söyleşide bazı kitapların dönemin
baskısı yüzünden yakıldığını söylüyor siz biliyor musunuz
öyle bir şey?
YD Sen ne dersin Zakar abi artık 80’lere geliyoruz
ZM Şimdi bazı üniversitelerde bazı öğretim üyeleri tek tek
kişiler hocalarımız diyeyim onlar bir şeyler söylemeye ya da
bazı edebiyatçılarımız romanlarında ele aldılar ama o öyle bir
dönemdi ki yani 70ler, şunları konuşmadık örneğin Denizler
Mahirler onlar ne diyor, Ermeni soykırımı konusuna nasıl
yaklaşıyorlardı bir şey söylüyorlar mıydı, söylemiyorlar mıydı
ZM Darbe dönemlerinde Ermeni okulları, yöneticileri ilk
hedefler arasında yer aldı. İçlerinden gözaltına alınan, hapis
yatanları oldu. Müfettişler geldiğinde bazı Türk
öğretmenlerimizin okuldaki kitaplarını bile biz saklardık.
Okul kütüphanesinde yer alan kitapların birkaç kez
kontrolden geçirildiği ve pek çok kitabın yakıldığına dair
tanıklar var. İlki 1960’lı tarihler olsa gerek. Tıbrevank’ın ilk
PE Söylemediler çünkü Denizler döneminde kalpaklı Atatürk
45
bir idoldü ve Denizler ikinci kurtuluş savaşı diyorlardı anti
emperyalist bir kalkışma olarak en önemli söylem tam
bağımsız Türkiye idi, anti Amerikancılık en önemli
argümandı, öbürü konusunda ağır bir bilgisizlik vardı bu
bilgisizliği mesela Tarık Ziya Ekinci’nin anılarında Behice
Boran itiraf ediyor Tarık Ziyalar nispeten genç bir kuşağı
temsil ediyorlar Boran’a kıyasla ve doğunun hallerini
sıkıntılarını anlattıklarında Behice Boran açık yüreklilikle
diyor ki “gençler bunları anlatın bize biz bunları
bilmiyoruz”,yani ağır bir bilgisizlik de var, Kemalizmin
yanılsaması da var
kategorize etmek haksızlık olabilir, bugünlere gelirlerse
nerede olurlardı, belki de çok başka yerlerde olurlardı. Sinan
Cemgiller Harun Karadenizler, bunlar çok şeyler
bekleyebileceğimiz insanlardı
MK Emeni meselesinin sol açısından esas problemi şu.
Sosyalist Enternasyonal çöktü ve Ermeniler kendi dertlerini
anlatabilecekleri bir mecrayı kaybettiler yani mesela diyelim
ki Abdülhamit katliamlarından sonra Fransız meclisinde Jean
Jaures’in konuşması var 2. Enternasyonalin koskoca adamı,
ya da Rosa Luksemburg gibi bir insan Sosyalist
Enternasyonal toplantısına Ermeni tebliğini sunuyor, bütün
bu üzerine ekleyeceğimiz literatür, ilişkiler ağı berheva
olmuş. Ermeni entelijansiyası da bunu yeniden kurmakta
zorluk çekiyor yoksa bunu Amerikan kongresine ya da
başkanın toplantısına katılıp bin dolar vermekle aynı şey
değil bu bahsettiğim.
MK Gerçi Deniz Gezmişin idamında söylediği “Yaşasın Türk
ve Kürt halklarının kardeşliği” sözleri var buna bakarsak
vardığı yer öncekilerden farklı
PE Biz şimdi üçümüz de 60’ını geçmiş insanlarız, 24 yaşında
hayatı bitmiş adamlar hakkında konuşuyoruz, onları
Bir başka açıdan Kürtlerin Ermeni Soykırımı’ndaki rolü
‘Ebedi Dönüş- Yeni Faşizmin Kökenleri’ ve Ölüm Koridoru-Diyarbakır Cezaevinden Notlar kitaplarının yazarı Fırat Aydınkaya, son
dönemde Ermeni Soykırımı’na Kürt iştirakini inceleyen iki makaleyle gündeme geldi. Birikim dergisininin son sayısında ‘Sıradan
Kürtlerin Ermeni Soykırımına İştiraki Meselesi’ başlıklı makalesi yayımlandı. Ayrıca Evrensel Basım Yayın’dan bu ay çıkan ‘Utanç ve
Onur’ isimli kitaba ‘1880’den 1915’e: Kürt- Ermeni Hinterlandındaki Kısmi Soykırım ve Soykırımdaki Kürt İştiraki Üzerine’ adlı
makalesiyle katkıda bulundu. Aydınkaya ile makalelerde öne sürdüğü tezler hakkında konuştu.
Yazılarınızda Kürtlerin soykırıma katılma sürecinde bazı kavramları sık kullanıyorsunuz. Bunlardan birisi iştirak kavramı. Bu kavramı
açar mısınız?
İştirak kavramını bilinçli olarak kullanıyorum. Soykırım ile Kürtler arasındaki ilişkiyi ancak iştirak gibi teknik ve kullanışlı bir terim
izah edebilir diye düşünüyorum. Başlarken iştirak kelimesinin tesadüfi veya gayrı iradi durumlara tamamen kapalı olduğunu ve
iştirak için muhakkak bir iradenin olması gerektiğini belirtmemiz lazım. İştirak edenin hiç değilse neye iştirak ettiğini, neden iştirak
ettiğini bildiğini varsaymamız gerekiyor. Bu nedenlerle iştirak kelimesi soykırımdaki Kürt rolünün tanımlanması için bize iyi bir
çerçeve sunduğu kanaatindeyim. Bu hatırlatmadan sonra Kürtlerin, Babıali’deki soykırım kararının alındığı toplantılarda dahli
olmadığını kabul etmemiz lazım. Wannsee benzeri toplantılarda Kürtler yoktu. Yani soykırım kararı verilirken Kürtlere
danışılmadığı gibi Kürtlerin bu toplantıları etkileme potansiyeli de yoktu. Hakeza Teşkilatı Mahsusa ya da askeri bürokrasinin karar
mekanizması içinde kafa adamları da yoktu Kürtlerin. O yüzden Kürtler işin teorik kısmında yoktular. Ne var ki Soykırım kararı
sahada uygulamaya başlayınca Kürtlerin bir kısmının buna iştirak ettiğini görmekteyiz. Bu iştirak iradesinin iradi ve bilinçli bir
tercih olduğunun altını çizelim. Hukuk terminolojisiyle konuşursak eğer soykırım iradesi genel bir kasıt değil özel bir kasıt
gerektirir. Bu özel kasıt katliamlara katılan sıradan herkeste var mıydı, tartışılır belki. Ama soykırım bürokrasisiyle hemhal kimi
Kürtlerde bu özel kastın varlığını görüyoruz.
Buna örnek verir misiniz?
Özellikle Muş, Mardin ve Diyarbakır’da Soykırım öncesinde vilayet bürokrasisi ile önde gelen aşiretlerin bu işin icra ve
organizasyonu için bazen toplantı şeklinde bazen haber ulaştırma şeklinde bir tür özel iletişim hattı inşa ettiklerini görüyoruz.
Mesela Muş’ta o dönemin tanıklılarına baktığınızda dönemin Kürt aşiretlerinin bazılarının bu toplantılara katıldığını görüyoruz.
Somutlaştırmak gerekirse Şeyh Hazret, Hacı Musa bey, bazı Varto aşiretleri ve diğer bazı Muş aşiretlerinin vilayette kent bürokrasisi
ile bu meseleleri konuştuklarını biliyoruz. Muş Ermenilerinin ne şekilde katledileceğine dair bir parselasyon bile yapmış
olduklarının delilleri mevcut. Mesela Muş’un batısı bir aşirete, doğusu Şeyh Hazret ve Musa beye, Varto tarafı bazı Varto
aşiretlerine taksim edilmesi hayli enteresan. Bu arada yeri gelmişken Muş, Bitlis ve Van Ermenilerinin balyoz harekâtıyla
bulundukları yerde mümkün mertebe tehcir edilmeden öldürülmesi stratejisinin olduğunu vurgulayalım. Diyarbakır’da Doktor
46
Reşid’in uygulamalarında da benzer durum göze çarpıyor. Her ne kadar çekirdek kadro Reşit’in sadık ekürileriyse de bu kadro ile
Diyarbakır eşrafından belli bazı ailelerin proje kardeşliği yaptığını gözlemliyoruz. Cemilpaşazadelerin bir kısmı, yine Pirinçcizadeler
ve diğer bir kısım önde gelen aile temsilcilerinin Doktor Reşid’in soykırımın ne şekilde icra edileceğinin belirlendiği toplantılarına
iştirak ettiği anlaşılıyor. Dönemin anlatımlarına bakıldığında neredeyse halka açık bir halde ve bazen camide bu toplantıların
gerçekleşmesi ise bu kesimlerin özgüvenine delalet ediyor. Mardin’de Kürtleri bu işe ikna ve mobilizasyon için Pirinçcizadeler görev
alıyor. Burada tehcir güzergâhları, sayıları, günleri önceden bazı aşiretlere yazılı olarak bildiriliyor. İştirakten kastım tastamam
budur. Belli bazı Kürtler sahada bu işe hiç de kandırılma diyemeyeceğimiz bir özgüvenle bu yüz kızartıcı işe bulaştılar. Şimdiye dek
hep söylendiği gibi yalnızca bir kısım aşiretlerin değil bir kısım sıradan halkın da bu işe iştirak ettiklerini gösteren yeterince tanıklık
var ortada.
Kürtlerin rolüne dair değişik görüşler var. Siz bu rolü nasıl tanımlarsınız?
Ermeni Soykırımı ve Kürtlerin rolü fasikülünde kabaca dört yaklaşım var. Birincisi, Talat Paşa’dan, TTK eski Başkanı Yusuf
Halaçoğlu’na kendi günahlarını başkalarına yüklemeye çalışan bir inkarcı aks var. Bunlar özetle “Biz tehciri insani ve steril bir
organizasyon olarak düşünmüştük fakat Kürtler içine girince işi sabote ettiler ve soykırımı onlar yaptılar” biçiminde başkalarını
suçlayıcı bir söylem dolaşıma soktular. İkincisi, dönemin Kürt aydınlarından Nuri Dersimi’nin öncülük ettiği “karşılıklı mukatele”
görüşü. Dersimi, “Bu işi Ermeniler başlattı, Kürtler de karşılık verdi” şeklinde soft bir inkarcılığın içinden konuşuyor. Bu görüş
istisna olsa da günümüzde muhafazakâr Kürt çevrelerinin bir kısmında bu görüş hala belirleyici. Üçüncü görüş, ise
“Kulanıldık…Aldatıldık.. Cahilliğimizden yaptık…” söylemi. Bu tezin sahipleri sıkıştıklarında olan biteni birkaç taşeron aşirete ihale
edip işin içinden sıyrılma gayretine sarılmakta. Mümkün mertebe ihalenin Kürtlere kalmaması için çırpınan bir söylemdir bu. Bu
söylem hem Kürt aydınları arasında hem de Kürt siyasetlerinin belli merkezlerinde savunulan bir tez. 1915 sonrasında da Kürt
aydınlarının çoğu bu görüşü savunuyor. Mesela ünlü Kürt şairi Cegerxwin bunlardan biri. Cegerxwin ‘cahil Kürt’ imgesini sıkça
kullanır. Bu tez bize iki şey söyler. Bir kere bu teze göre bir bütün olarak halkın hiçbir kesimi bu işin içinde hiç yer almadı. İkincisi
olarak da “kullanıldık, aldatıldık” demeye getiren bir geçiştirme defansıdır bu. Bu tez her ne kadar 1930’lu yılların Kürt aydınlarının
ağzındaki sakız olsa da bu tez 1970’lerden sonra modern bir jargonla yeniden üretildi. 1970’lerden günümüze modern ideolojileri
tedris eden Kürt okumuşları bir taraftan Ermenilerle hemdert bir söylem tuttururken diğer taraftan Soykırım’daki Kürt rolünü
müphem bir feodalite diskuru içinden gördüler. Bilhassa Kürtlerin sol kanat aktivistleri sıradan halkı tamamen bu işten muaf tutan
birkaç taşeron aşiret söylemini sol jargon içinde yeniden türeterek olan biteni muğlak bir tanımlama olan ‘Kürt egemen sınıfı’nın
kabarık günah defterine yazma yolunu seçtiler. Bu söylem soykırımdaki Kürt iştirakini flu bir alana hapsettiği kadar işin içinden
steril bir şekilde sıvışma izlenimini de vermektedir. Dördüncü yaklaşım ise benim de savunduğum bakış açısına göre Soykırımda
Kürt aşiretlerinin yanı sıra önemli bir kitleye tekabül eden sıradan Kürtlerin bir kısmı da rol aldı. Hem de proaktif bir rol. Bazı Kürt
aşiretleri bu işler için ta 1890’lardan bu yana idman yapmaktaydı zaten. Yani bu aşiretler 1915’te aniden ve tesadüfen ortaya
çıkmadılar. 1890’larda Hamidiye Alaylarıyla devam eden bir süreç bu. Özellikle 1894-98 kaliamları sürecinde Sasun, Harput, Eğin,
Van katliamında binlerce Ermeniyi katleden devlet şiddetinin müştemilatı gibi davranan bir Kürt şiddeti var. Bu şiddet, 1915’in
prelüdüydü ve sonra zaten final yaptı.
‘Sıradan Kürtler’ kavramını açar mısınız?
Sıradan Kürtleri izah etmek için Mele Mahmude Beyazidi’nin göçebe, aşiretli, savaşkan, dağlı Kürtler ile; tarımla hemhal, kısmen
şehirleşmiş, ya aşiretsiz ya da büyük bir aşiret patronajından yoksun, şehirleştiği için savaşkan güçlerini yitirmiş görece munis reaya
Kürtler dikotomisini hatırlamamız lazım. Sıradan Kürtler sosyolojisinden kastım bu ayrımın ikincisi elbette. Sıradan Kürtlerin yıkıcı
performanslarını aslında sahaya hakim olan aktörler tamamen farkındaydı. Misal bu ayrımın ve hatta bu gerilimin tamamen
farkında olan Garo Sasuni, “Kürtlerden üç kesim bu işe dahil oldu tespitini yapar. Birincisi devlet zoruyla katılanlar, ikincisi kendi
çıkarı için katılan aşiretler, üçüncüsü de reaya Kürtler.” Jwaideh ve Bruneissen’in çalışmalarından ‘reaya Kürtlerin’ aşiretli
Kürtlerden bile daha kalabalık bir yeküne ulaştığını görüyoruz. Bunlar herhangi bir aşirete bağlı olmayan, daha çok ovada yaşayan,
tarımla uğraşan insanlar. Garo Sasuni diyor ki: “1915’te devlet birtakım aşiretlere güvenemediği için onların yerine reaya Kürtlerin
önünü açtı. Sıradan Kürtlerin infial durumlarında oynayacağı potansiyel yıkıcılığa dikkati çeken ilk kişi Sasuni değildir aslında. 1907
yılında Taşnak kongresine katılan ünlü Antranik Paşa, Kürt-Ermeni ittifakının konuşulduğu bir oturumda “söz konusu Ermeniler
olduğunda tarımla uğraşan ova sakini reaya Kürt kesimlerin, Kürtlerin en zalimi” olduğuna dikkati çeker. Yine sahaya hakim olan
aktörlerden A.Rahman Bedirhan 1898-1902 yılları arasında 31 sayı çıkardığı Kürdistan gazetesinin tam 16 sayısında Kürt-Ermeni
47
ilişkilerini kaleme yatırıyor. Ona göre 1900’ün başında Kürdistan’da siyasal sosyoloji açısından üç kesim oluşmuştur: “Ermeniler,
Hamidiye Kürtleri ve Hamidiye olmayan Kürtler.” Bedirhan, Hamidiye Kürtlerinden umudunu tamamen kaybedip Hamidiye
olmayan Kürtlere dert anlatmak için epey çaba sarf eder. Ermenileri öldürmeyin, zulüm etmeyin, yapabiliyorsanız Ermenilerle
ittifak edip sultana karşı çıkın der. Hatta bu çağrıları sonradan Troşak’ta da yayımlanır. 1908 yılında Kürt Teavün ve Terakki
Gazetesi ise toplam 9 sayı çıkar. Ve tam 7 sayıda Kürtlere hitaben istibdad döneminin sona erdiği hatırlatılarak bundan böyle
Ermenilerle sulh zamanının geldiği, talan ve soygunculuğun bittiği çağrıları yapılıyordu. Yanısıra bu tarihlerde kurulan Kürt Teavün
ve Terakki Cemiyetinin nizamnamesinde de cemiyetin kuruluş amacı “Kürt halkının Ermenilerle uygarca uzlaşmasını ve halk olarak
iyi geçinmesini sağlamak” olarak belirlenmişti. Cemiyet Kürtlerin pogromlar sırasında el koyduğu toprakların mülkiyetinin barışçı
bir şekilde çözülmesini de gündemine alırken, Kürtler ile Ermenilerin ‘seviyeli birlikteliğini’ inşa etmek ve Kürtlerin yeni rejime
intibakı için Seyyid Abdulkadir ve Saidi Nursi gibi kanaat liderlerini sahaya sürerek sıradan halkla iletişim seferberliği başlatmıştı.
Sıradan Kürtler parantezinde Hamidiye alaylarına katılmak için Ermenileri öldürüp basamak olarak kullanmayı alışkanlık haline
getiren kimi Kürt aşiret kitlelerini de sayabiliriz. Dönemin yazışmalarına bakıldığında bu kişiler Zeki Paşa’nın kapısını epey
aşındırmışa benzer. Yine Hamidiye alaylarının müştemilatı gibi davranan Van’daki kasaplar taburu, Muş’taki Saide Nado çetesi,
Diyarbakır’da Cendirmeyen bejik ve Cemilpaşazade Mustafa bey milisleri, Mardin’deki Hamsin milisleri de sayabiliriz. Yine Kürt
toplumunda tutunamayanları, mücrimleri ve eşkıya örgütlenmelerini de bu paranteze dahil edebiliriz. Sözgelimi Kürt ‘Halo çetesi’
bu konularda epey gündem işgal eden bir çete faaliyeti.
Peki bu Sıradan Kürtler aşiret denetiminde değilse onları harakete geçiren bir otorite olmalı. Kim mobilize ediyor bunları?
Perde gerisinde sıradan Kürtleri mobilize eden devlettir aslında. Ama bunu Kürdistan’da devlet adına birilerinin yapması
gerekiyordu; o da şeyhler oldu. Şeyhler sıradan Kürtleri devlet adına bu işler için hareket ettiren kült bir otoriteydi. Sadece mobilize
eden değil aslında bazı yerlerde mobil unsurlar olarak Soykırım’daki ilk taşı da onlar atmaları da hayli enteresan. Sıradan Kürtler,
rejimin şeyhler üzerinden formatladığı modüler pusucu güç kesimleriydi. Fetvalarıyla ve tutumlarıyla şeyhlerin büyük çoğunluğu
Soykırımın hem meşrulaştırıcısı, hem ideolojik tahkimat sağlayıcısı hem de kitle ajitatörlüğü fonksiyonlarını yüklendiler. Sultanın
değil ama halifenin sesi olma özellikleriyle bu haliyle şeyhler Ruanda soykırımı sırasında radyonun oynadığı konvansiyonel role
benzer rol oynadılar. Şeyhlerin Kürdistan’da ‘kült otorite’ haline gelmesine biraz yakından bakmakta fayda var. Mevlana Halid’e
kadar Kürdistan’da kendini toplumdan tecrit edip daha çok tasavvuf ve zikir seanslarına yönelmiş Kadiri şeyhleri vardı. Mevlana
Halid Nakşiliği, Halidilik temelinde re-organize ederken Kürt-Ermeni hinterlandına seçme halifelerini göndererek Kadiri şeyhlerin
tekelini tamamen kırmıştı. Mevlana Halid, Hindistanlı Abdullah Dehlevi’nin tedrisinden geçmişti. Dehlevi, tasavvuf ehli olduğu
kadar İngiliz sömürgeciliğine karşı Hindistan’da toplumsal bir direnişe de öncülük etmekteydi. Bu nedenle İngiliz emperyalizmine
karşı dinsel söylem Hıristiyan karşıtı bir popülizmle birlikte dillendirilmekteydi. Mevlana Halid, Hindistan’dan Kürdistan’a
geldiğinde bu teoloji-politik doktrine sadık kaldı. Kadirilerin tersine ibadeti toplumun içine geri getiren Halid, bu şekilde direniş
kodlarında yeni bir Sünni akımına öncülük etti. Mevlana Halid’in siyasi paradigması emperyalizm karşıtlığı kokan Hıristiyan karşıtı
bir tutumu ihtiva ediyordu. Bu haliyle Nakşibendilik, Ortodoks Sünniliğin tüm akımlarından daha çok dünyevi, siyasi ve militan bir
yapılanma ile Kürdistan’da arzı endam etti. Mevlana Halid Rabıta isimli risalesini mürted İranlılara ve melun hristiyanlara beddua,
Osmanlılara ise dua ile bitirmekteydi. Osmanlı’yı İslam’ın son kalesi olarak görüyordu çünkü. Öte yandan II. Mahmud’un Kürt
mirliklerini ortadan kaldırmasına destek vermesi de dikkat çekiciydi. Halidiliğin gelişmesiyle birlikte Kürdistan, İslam’ın bu
coğrafyaya yayılmasından sonra ikinci kez ciddi bir Sünnileşme dalgasına sahne oldu. Mirliklerin ortadan kaldırılması ile birlikte
iktidar sosyolojisi açısından şeyhlik kurumunun önü sonuna kadar açıldı. Şeyhler 1850’lerden itibaren aşiret reislerinden bile daha
güçlü bir pozisyona doğru atağa geçtiler. Halid’in atadığı halifeler Kürdistan’da Rus yayılmacılığına karşı ciddi bir kitlesel teyakkuz
durumu yarattılar. Abdülhamit’in 93 harbi sonrası İslamizm siyasetine yönelmesi bu dalgaya yeni bir ruh üfledi. Rusya’nın
Panslavizmine karşı Abdülhamit Panislamizmi sahaya sürmüştü. Panislamizm dalgasının içinde barındırdığı anti-hıristiyan dinsel
diskuru başta Ermeniler olmak üzere yerleşik Hıristiyanlara yönelik kaşların çatılmasına yol açacaktı artık. Öte yandan Rus karşıtı
ama Hristiyan karşıtı olmayan şeyhler de vardı. Şeyh Ubeydullah’tan Şeyh Said’e uzanan bir dinsel hat Hıristiyan karşıtı tutumun
tam aksi bir tavır sergiliyor. 1880 yılında Van’da neredeyse tüm Nakşi şeyhlerini bir araya getirip bir toplantı yapan Ubeydullah, bir
kısım Abdülhamitçi şeyhlerin isyan sırasında tüm Hıristiyan grupların öldürülmesi önerilerine karşı açıkça tavır alır. Ve şeyhin bu
tutumunu Kürdistan gazetesi Kürtlerin Ermenileri öldürmemesi için bir iftihar tablosu olarak sık sık hatırlatır. Gerçekten de şeyh,
Ermenilere mavi bayrak taşımaları halinde kendilerine dokunulmayacağının garantisini verir. Ve dokunmaz da. Yine 1913 yılında
Ermenilerle sınırlı bir ittifak yapan Bitlisli Mela Selim’i de anmak gerek. Soykırım sırasında Şeyh Said’in Ermenilerin katledilmesini
48
gayrı İslami ve gayrı insani olarak niteleyen fetvasını da biliyoruz. Yine Hesen Hişyar anılarında Muş civarında Rus ordusuna karşı
savaşan Said Nursi’nin öldürülmek üzere olan 1500 Ermeniyi katledilmekten kurtararak Ruslara teslim ettiğini yazar. Nihayet
Mardin yöresinde Şeyh Fethullah’ın soykırım karşıtı net tutumu da bilinmektedir bugün. Fakat maalesef bu damar zayıf ve istisna
kaldı.
Eğer dediğiniz gibi şeyhler kült bir otorite ise neden bu damar zayıf kaldı?
Sebebi bana göre basit aslında. Zira Marksist jargonla söylersek eğer din nihayetinde ideolojik yani bir üst yapı kurumu. İktisadi
koşullar üst yapı kurumlarının etkili olmasını çoğu zaman bloke edebiliyor. Şunu söylemeye çalışıyorum. Bu işin içinde talan ve
ganimet vardı. Eğer ganimet olmasaydı bu işin içinde, mesela Ermenilerin malı devlet tekelindedir hiç kimse onlara dokunamaz
şeklinde sert bir yasa olsaydı muhtemelen bahsettiğimiz damar istisna değil kural olurdu. Yani herkes şeyhleri dinlerdi. Ancak işin
içinde ganimet ve talan olduğu için bir kısım şeyhlerin söylemi sınırlı sayıda kişiye ulaştı. Bu nedenle Talan kavramı anlaşılmadan
Soykırım’a Kürt iştiraki anlaşılamaz kanaati taşıyorum. Bunu söylerken Adorno aklıma geliyor. Üstad “Kapitalizmden
bahsedilmeden faşizmden bahsedilemez” demişti. Ondan ilham alarak bana kalırsa iktisadi feodalizmden türetilmiş talan
kavramından bahsedilmeden olaydaki Kürt iştiraki tam olarak anlaşılamaz.
Talan olgusu tezinizin önemli bir parçası gerçekten. Nedir talan ve bu olayda Nasıl bir rol oynadı.
Talandan bahsettiğimizde bir kere şiddetten bahsediyoruz demektir. Ve devamında iktisadi bir durumdur talan. Yıllar önce Engels,
şiddet ile iktisadi gelişim arasındaki illiyeti keşfetmişti zaten. Şiddeti kimi durumlarda iktisadi gelişmenin hızlandırıcısı olarak
göstermişti bize. Talan geleneği iktisadi feodalizmden türetilen bir rant ekonomisiydi. Bu anlamıyla talan bir tür şiddet endüstrisi
gibi hem mala hem de mal sahibine yönlendirilmiş cebri bir şekilde mülkiyete el koyma operasyonuydu. Bu şekilde talan
münhasıran şiddet üretiyordu. Üretilmiş bu şiddet mülkiyeti ve mülkiyet ilişkilerini yeniden belirlerken, yalnızca şiddet biriktiren
mal biriktirebilirken, mal biriktiren yeniden şiddete yatırım yaparak şiddet biriktiriyordu. Bu şekilde belki Engels’in dediği gibi
iktisadi gelişmeyi hızlandırmıyordu ama iktisadi açıdan mal biriktirmeyi ve de doğal olarak gücü belirliyordu. Bu şekilde talan ile
aşiretler büyümeyi sağlayabiliyordu. 1800 ile 1915 arasında dört kez Osmanlı-Rus ve en az iki kere de İran-Rus savaşı bu hinterland
üzerinde gerçekleşmişti. Moltke, “Bu dönemde Kürdistan’da askere zorla alınan gençler yüzünden iş yapan kimse kalmamıştı” der.
Üretim tamamen çökmüştü. Kürtleri besleyen köy ekonomisi ve hayvancılık bitme noktasına gelmişti. Özellikle koyun çok pahalı
olduğu için koyun talanları pek çok kez kan dökülmesine ve aşiret savaşlarına yol açıyordu. Millili İbrahim Paşa ile Şammarlar
talanı, Miranlı Mustafa paşa ile ‘Ağaye Sor’ talanları meşhurdur. Kürt dengbejleri bu talanlardaki kahramanlıklar üzerine pek çok
şarkı bile söyler.
Dönemin aşiret sosyolojisi de talanı bir davranış modeli olarak ortaya koyuyordu. Mirliklerin tasfiyesiyle Konfederasyonlar
federasyona, federasyonlar büyük aşiretlere, büyük aşiretler küçük aşiretlere bölünmüştü. Bu dönemde Kürdistan’da gezen Mark
Sykes yüzlerce aşiretle karşılaştığından bahseder. Talan, bu anlamda aşiret iktidarının genişletme ve gücünü büyütme aracıydı. Bir
noktadan sonra talan yapmayan aşiret güçten düşerek yem olup başka aşiretlere iltihak ediyordu. Bu anlamda aşiret gücünü ve
erkekliği kanıtlama vesikasıydı talan. Cegerxwin, bu dönemde aşiret reislerinin hemen tümünün kendini padişah olarak gördüğüne
dikkatimizi çeker. Bu aşiretlerin talan teşebbüsleri Kürtlerin savaşkan modüler zinde gücünü sürekli yeniden ürettiğini de görmemiz
lazım. Bu aşiretlerin savaşı yıkıcıydı. Cegerxwin anılarında Hesar talanını resmederken, talanist müfrezelerin köylerde taş üstüne taş
bırakmadığını söylerken, köylerdeki işe yaramaz sepetlerin dahi talan edilip götürüldüğüne dikkatimizi çeker. Bu şekildeki talanların
soykırım fragmanlarını anımsatan şiddete sahip olduğunu da anılarda görmekteyiz.
Talan bu iktisadi ve sosyolojik niteliğiyle 1850 ile 1920 yılları arasında Kürt aşiret yapısının ekonomi-politiği haline geldiğini iddia
etmek mümkün. Talan ile aşiretler diğer aşiretler karşısında iktisadi pozisyonlarını güçlendiriyordu. Aşiret rasyonalizmi gereği
iktisadi pozisyonları güçlenen aşiretlerin artı değer olarak itibari pozisyonları da artıyordu. Devlet tam da bu sosyoloji üzerinde ve
aslında bu sosyolojiye hiç halel getirmeyen hatta bu sosyolojiye çok uygun ve bu sosyolojiyi tahkim edecek şekilde hamidiye alayları
üzerinden bu olayın içine daldı. Mirliklerin tasfiyesi beklenen sonucu doğurmamış, idari reformlar idealize edilen merkeziyetçiliği
sağlamamıştı. Devlet Kürdistan’a girdiğinde oyunu Kürtlerin kuralına göre oynadı. Ve içlerinden bazı aşiretleri tarafına çekerek
güçlendirdi. Ve devlet destekli talanı tahkim etti. Bu noktadan itibaren Kürtlerin köy ekonomisi bitme noktasına geldiğinde devlet
destekli hamidiye talancılığı, talan şiddetini daha çok Ermenilerle müsemma tarım ekonomisine yönlendirdi. Tarım üzerinden belli
bir burjuvazisi ve orta sınıfı oluşan Ermenilerin mülksüzleştirilmesi devletin de arzusuydu. Sason pogromuyla başlayan devlet
güdümlü talan şiddeti kapitalist bir ikbal vaad eden tarım ekonomisine yöneldi. Talan müfrezeleri sadece üretim fazlasıyla
49
yetinmeyecek, üretim ilişkileri de onları kesmeyecek bizzat üretim araçlarına el koyacaktı. Tarımsal kapitalizmin gelişmesiyle birlikte
toprak giderek değer kazanmaktaydı. Ve artık tam da bu yüzden pogromlarla daha çok ermeni öldürmek demek daha çok toprak
sahibi olmak demekti. Sonuç olarak hem aşiretleri hem de sıradan Kürtleri bu iş için güdüleyen ve domine eden temel faktör talan
geleneğiydi.
Tüm bu yaşananlar olup biterken ve 1915 yılına gelinirken Kürt basını ve Kürt aydınları bu süreçte nasıl bir rol oynadı?
Soykırıma 2 yıl kala 1913 yılında Roj-i Kurd neşriyatı çıktı. Roji Kurd neşriyatı totalde 4 sayı çıktı. Ve her dört sayıda da ama
doğrudan ama dolaylı Kürt-Ermeni ilişkileriyle alakalı yazılar çıktı. Roj-i Kurd’u çıkaranlar amaç ve gaye olarak Kürdistan’da
aydınlanma yöntemleri ve eğitim modernleşmesi yoluyla Kürtleri ayağa kaldırmayı tahayyül ediyordu. İlk sayıda yol ve yöntemi
kamuya açıklayan editörya yazısında Kürtlüğü yaşatan iki amil olarak “kılıç ve toprağın” altının çizilmesi hayli enteresan. Kürt kılıcı
o dönemde Osmanlıyı korumayı öncelerken, bazı Kürtlerin elinde bu kılıcın hiç değilse 1890 pogromlarında ermeni kanıyla
boyandığını herhalde editörya bilmeyecek değildi. Yine Kürtler ve Ermenilerin toprak meselesi üzerinde hakimiyet kurmak için o
dönemde siyaseten kapıştıkları da vakaydı. Bu yüzden bu iki amilin altının çizilmesi manidar. Fakat yine de Abdullah Cevdet
yazılarında her unsurun haklarına sahip olması gerektiğini yazarak işi dengeliyordu. Salih Bedirhan’ın “Kılıçtan Evvel Kalem” isimli
3. Sayıda çıkan yazısı yeni bir duruma işaret ediyordu artık. Belki de ilk kez Kürtler, Ermeniliği değil ama Ermenileri rekabet edilen
bir kimlik olarak değil de artık bir “hasım” olarak resmediyordu. Ermeniler soykırıma 2 yıl kala artık hısım değil hasımdı. Bedirhan
yazısında Ermenileri hasım olarak niteleyip onları zeki, yaygaracı ve şarlatan olarak klişeleştiriyordu. Hemen dördüncü sayıda yine
Salih Bedirhan bu sefer ‘Bave Rewşo’ müstear ismiyle ‘Kürt Yiğitliğine Dair Bir Menkıbe’ yazısı yazar. Yazıda iki Kürt asker
Balkanlar’da Osmanlı’ya ait bir köy içinde görev yaparken yunan askerleri tarafından kuşatılır. İki Kürt asker sırtını köye yaslayıp
yunanlılara hücum ederken, arkadan köyün içinden gelen ateşle iki asker de vurulur. Arkadan vurulma sahnesi, askerin ağzından şu
şekilde tasvir edilir. “Halkıma söyleyin, beni, yıllarca beslediğimiz hainler arkamdan ateş ederek öldürdü, bunun intikamı alınsın.”
Bu şekilde arkadan vurulma söylemine değinen yazar İslam’ın, Osmanlı’nın içimizdeki hainlerden çok çektiğine ve bunun artık son
bulması gerektiğine işaret eder. Arkadan vurulma söyleminin tam da bu dönemlerde İttihatçıların dilinde pelesenk olduğunu
düşündüğümüzde Kürtlerde de bu anlamda bir enerjinin birikmeye başladığını görmekteyiz. Ezcümle soykırıma 2 yıl kala çıkan
Kürt neşriyatı her ne kadar Ermenilerle sert bir rekabet içinde yer alsa da komşuluk ilişkileri bakımından samimiydi. Kürt-Ermeni
hinterlandında iktidarın Kürtler lehine yeniden formatlanması halinde birlikte yaşamaya Kürt neşriyatları razıydı. Yani soykırım
veya Ermenilerin bu coğrafyadan silinmesi benzeri meta-siyasetler Kürtlerin gündeminde değildi.
Peki aydınlara baktığımızda karşımıza nasıl bir tablo çıkar?
Kürt özgürlük mücadelesinde yaptıkları mücadelelerle birer kült kişilik haline gelen aydınların bir çoğu soykırım başladığında
Doğu-Kafkas cephesindeydi. Yani soykırıma görgü tanıklığı yapacak kadar olayın merkezindeydiler. Memduh Selim, Kadri Cemil
Paşa, Celadet Bedirhan, Abdurrezzak Bedirhan, Kamil Bedirhan, İhsan Nuri, Nuri Dersimi gibi aydınlar Birinci Dünya Savaşı’nda
bu cephede bulunuyorlardı. Kamil ve Abdülrezzak Bedirhan, Kürdistan mücadelesi için Rus ordusu ile birlikte karşı taraftaydı. Bu
aydınların hiçbirinin yazdıklarında Ermenilere yapılanlarla ilgili kayda değer bir şey bulunmaması hayli enteresan. Celadet Ali
Bedirhan örneğin Bakü taraflarındaydı, zabitlerin kendi aralarında gelirken “Zo’ları giderken lo’ları halledeceğiz” dediğini aktarır.
Fakat “Zo’ların ne şekilde halledildiğine dair” kalemi yerinden oynamaz. Yine Mustafa Kemal’e yazdığı mektupta İttihatçıların
gayrımüslimleri taktil, Müslümanları temsil siyasetlerini güttüğünü belirtir. Bu politikayı yerden yer vurup mahkum eder.
Müslümanların temsili ile ilgili kalemi son derece şehvetli akarken gayrımüslimlerin taktiline dair tek kelime yazı kaleme almaz
mesela. Yine Kadri Cemil Paşa Erzurum’da Hamidiye Alayları’nın içinde görev yapmaktadır. ‘Doza Kurdistan’ isimli eserinde
Erzurum Ermenilerinin katledilmesine dair çok ketum davranır. İhsan Nuri orduda subay olarak bu cephede bulunup yaralandığı
halde Ermenilerin katlini bazı aşiretler üzerine atıp meseleyi kapatır. Abdülrezzak Bedirhan Rus ordusu için çalışırken Van yolunda
Ermeni kadın ve çocuk kafilesiyle karşılaştığını belirtir ve bunları sağ salim gidecekleri yere ulaştırdığını belirtmek dışında bir şey
anlatmaz. Osman Sabri bu konuda tamamen ketum. Anılarında neredeyse bu olay yokmuş gibi davranır. Nureddin Zaza, Caco
isimli hünerli bir soykırım bakiyesi Ermeni hizmetçiyi bir cümleyle andıktan sonra kayda değer hiçbir şey yazmaz. Hesen Hişyar,
olayı biraz hatırlayan ender aydınlardan biri. Lice Kaymakamı Hüseyin Nesimi’nin Doktor Reşit tarafından imha edilişini anlatır.
Kürtlerin iştiraki konusunda ise ana akım görüşlere sahiptir. Ona göre bu dönemde Kürtler, Ermeni çetelerin yaptıkları zulümler ve
savaşlar nedeniyle Osmanlı’nın kılıcı olup çetelere karşı koyduğunu yazar. Cegerxwin, Anadoludan ve Batı’dan kaçan Ermenilerin
‘cahil Kürtler’ tarafından katledildiğini yazar mesela. Olayı ‘cahil Kürt’ imgesiyle karşılayan ilk kişidir seydaye Cegerxwin. Seyda
50
ayrıca Kürtlerin Ermenileri kesmesini ise din farkına bağladığı gibi ayrıca bu işe girişenlerin halk arasında “falanca kişi, kafileden
dünya güzeli bir ermeni kadını aldığını” ve “falanca kişinin Ermenilerin üzerinden 10 bin altın aldığını” propaganda ederek
katliama mobilizasyon sağlandığına işaret ederek, bu işteki talanın rolüne de dikkati çeker. Ne var ki Seyda, bunları yazmadan bir
sayfa önce “Ermeni çetelerin çok Kürt kanı döktüğünü” yazması da dikkat çekici. Okuyucuya sanki “Ermeniler yüzünden bu olaylar
oldu” demeye varan bir alt okuma görmekteyiz. Bu konularda kalemi en iştahlı kişi şüphesiz Nuri Dersimi’dir. Dersimi, bu
dönemlerde Erzincan bölgesinde görev yapmaktaydı. Dersimi, bu olaylarla alakalı anılarında başlı başına bir bölüm ayıracak kadar
bu olayları önemser. Çok geçmeden bu bölüm okunduğunda Dersimi’nin soykırımla alakalı Ermeni tezlerine cevap verme iştiyakı
içinde olduğu görülmektedir. Hakkaniyetli bir menzilden yola çıkan Dersimi, Ermenilerin ticaret için uzaklara gitmek zorunda
kaldığında mal, mülk ve namusunu Kürtlere emanet edecek kadar iki halkın iç içe yaşadığına dikkatimizi çeker. Nihayet ermeni
soykırımda Kürt iştirakine değinen dersimi, Ermenilerin imhasında bazı çıkarcı aşiret liderlerinin rolü vardır der. Ama bunlar
Dersimi’ye göre Kürt’e de düşman aşiretler olduğu için bunların yaptığından Kürtler sorumlu tutulamaz. Soykırım sırasında Kürtler
Ermenileri korudu diyen Dersimi, Ermenilerin nankör olduğunu ima ederek buna rağmen Ermenilerin çok Kürt öldürdüğüne
değinir. Erzincan, Erzurum ve Varto mıntıkasında “Ermeniler çok zulüm yaptı” diyen Dersimi nihayet Ermenilerin bu zulmünden
bir buçuk milyon Kürdün mağdur olduğunu yazarak soykırımda öldürülen bir buçuk milyon Ermeniyle Kürt ölümlerini eşitleyerek
işin içinden çıkar.
Görüldüğü üzere döneme tanıklık eden Kürt aydınları olayları anlatma konusunda neredeyse tamamen dilsiz. Savaştan sonra
biliyorsunuz Jin neşriyatını çıkardı Kürtler. Jin Kürtçe yaşam demekti. Ve Jin dergisinde kardeş olarak gördükleri bir halka
soykırımı görmek bir yana Ermeni kelimesi dahi ancak birkaç sayı geçtikten sonra geçer. Kürtlerin yeni Jin’inde Ermenilere yer
yoktu. Ve neredeyse tamamen pejoratif bir söylemle Ermeniler yazı konusu edilmekteydi artık. Hele Wilson prensiplerinden sonra
Kürdistan’da nüfus istatistikleri sıkça yayımlanır olmuştu. Savaş öncesi ile savaş sonrası istatistiklere bakıldığında kör bir göz bile
etnik bir temizliğin yapıldığını görebilirdi. Ne var ki Kürtlerin gözü artık Wilson’daydı. Jin ayrıca soykırımın hâlâ sahada cari
olduğu bir zaman diliminde bir kamu spotu edasıyla “Kule Renkli ata, ermeniye ve zağar köpeğe itimat etme” şeklinde bir Kürt
darbı meseli de uydurmaktan ve yayımlamaktan çekinmemişti. Ermenileri sosyal darwinizm icabı güçten düşen hayvanlarla
simgeleştirip onları bu şekilde doğal seleksiyonu hak eden olarak resmeden sıradan Kürtlerin okumuş çocukları bu şekilde
Ermenilere son bir nefret yumruğu indirmekteydi.
İki makalenizde de soykırım şiddeti üzerinde duruyorsunuz. Bunu biraz açar mısınız?
Soykırım şiddetinin benzersizliği ne yazık ki şimdiye dek hakkıyla yazı konusu yapılmadı. Şiddet üzerine yapılan araştırmaların
çoğu devrimci şiddet, karşı şiddet veya şiddet tekeli üzerinedir. Hannah Arendt bile soykırım şiddetinden zor bela kurtulan birisi
olmasına rağmen soykırım şiddeti konusu üzerinde çok az durmuştur. ‘Şiddet üzerine’ isimli çalışmasında “soykırım şiddeti” üzerine
müstakil bir başlık açmayı düşünmez bile. Engels, Sartre, Fanon hattı üzerinden ezilenlerin karşı şiddetini veya devrimci şiddetini
dolar diline. Ezilenlerin şiddet görmesine o da alışkındır. Ne var ki soykırım şiddeti özgül ve benzersiz bir şiddet bana göre.
Soykırım şiddeti, şiddetin sınırlarının tamamen kaldırıldığı bir ana denk düşer. Şiddet için şiddettir. Hiçbir etik, estetik, insani değer
kaygısı güdülmeksizin icra edilen tek şiddet türüdür soykırım şiddeti. Bu yüzden benzersizdir. Ve bu yüzden içindeki şiddet dozajını
ölçecek hiçbir ağırlık birimi yoktur. Hele ermeni soykırımındaki şiddet koreografileri insanın tahayyülünün çok dışındadır. Yahudi
soykırımı mesela daha çok araçsal rasyonelliğin işbaşında olduğu ve şiddetin gaz odaları benzeri bilimsel teknik ve seanslara emanet
edildiği bir şiddet türüdür. Burada şiddet merkezileştirilmiştir ve hem sokağın hem de gündeliğin dışında bir yerlerde icra
edilmekteydi. Ermeni Soykırımı’nda çoğu enstantanede ateşli silahlar tasarruf bahanesiyle kullanılmaz mesela. Bu yüzden bu şiddet
orjisine iştirak edenler baltasıyla, bıçağıyla, pala ve dirgeniyle iştirak eder. Kurbanların çoğu kurşunla derhal ölmeye çoktan razı
edilmiştir. Bu yüzden soykırım şiddetinin benzersizliği kurbanları bir kurşunla bile ölmeye hasret hale getirecek kadar vahşi ve
atonaldir. Silahlı milisler kurbanları seyyar linç gruplarına servis ettiğinde soykırım şiddeti artık seyyardır, fragmanterdir, aperatiftir,
anonimdir, full-timedir ve her yerdedir. İmece usulüyle icra edilen bu şiddet resitalleri cinsiyetçi, maçist ve mazoşist bir muhtevayla
kotarılmaktaydı. Soykırım şiddetinin esas hedefi din adamları, kadınlar ve çocuklardı. Kadın ve çocuklar mal borsalarının
değişmezleriydi. Bu guruplara dönük şiddet özel bir kast ve temsili bir simgesellikle icra edilmekteydi. Din adamları öldürüldüğünde
aşağılanmadan öldürülmezdi mesela. Ya eşeğe ters bindirilir, ya sakalları yolunur ya da tırnakları çekilirdi. Bu şekilde failler
hristiyan temsili üzerinden bir din adamını öldürerek mücahit payesi alıyordu. Kadınlar ise tecavüz eşliğinde iki kere bedeni ele
geçiriliyordu. Kadını bu şekilde elde ederek öldürmek fail için bir fetih anlamına geliyordu. Bağımsız Ermenistan fikrinin fethi.
Çocuklar ise ya taşkın nehirlere atılıyordu ya da uçurumlardan atılıyordu. Bunun fail için anlamı anadolunun ve Kürdistan’ın
51
ilelebet Ermenisizleştirilmesinin kesin tesciliydi.
Pogromlardan farklı olarak Ermeniler tehcirle yerleşim yerinin dışına çıkarılarak katlediliyordu. Bu şekilde gömme zahmetinden
kurtulunduğu gibi bulaşıcı hastalıklardan da muhafaza imkanı sağlıyordu. Ve nihayet şehir dışına çıkarmak en kolay menkul malları
alıkoyma yoluydu.
Velhasıl soykırım şiddeti pürüzsüz ve steril bir öldürme işlemi değildir. Aslına bakılırsa amacın tek başına öldürme olmadığı çok
açıktı. Neredeyse tüm vakalarda ölüme eşlik eden bir öldürmekten beter etme saiki söz konusuydu. Mağdura ilk vurulan şiddet
eylemiyle öldürücü son şiddet eylemi arasındaki mesafe alabildiğine uzatılarak mağdur ölüme hasret çeker hale getiriliyordu.
Sonunda ölüm garantisi olan bu uzatılmış ölüm seansı faile zevk alma, deşarj olma ve kendini kanıtlama fırsatı sunuyordu. Bu
yüzden çoğu mağdur bir kurşunla öldürülmeyi veya intihar etmeyi sonunda ölüm olan öldürmekten beter etme stratejisine tercih
ediyordu. Soykırım şiddeti tam da budur işte. İntihar etmeyi bile yasaklayan, kendini öldürme hakkını bile insanın elinden alacak
kadar insan ruhuna ve bedenine hükmeden orantısız bir şiddettir.
Öldürmekten beter etme stratejisine neden ihtiyaç duyuluyor sizce?
Hınç var işin içinde. Öldürmek tek başına kesmiyor faili. İçinde biriktirdiği hınç patolojisini ve ateşini ancak öldürmekten beter
etme seansıyla dindirebiliyor. İttihatçılar da bu hınç çok açık. Olaylara karışan bu Kürtlerde de bu hınç var. Ve sadece tek bir hınç
yok. Sınıfsal hınç var, etnik hınç var ve dinsel hınç var. Bir çeşit hınç kolajından oluşan ve çarpan etkisi yaratan bir şiddet pergeli
var ortada. Sınıfsal hınca bir örnek vereyim. 1890’larda Sadettin Paşa pogromlara katılan Kürtlerle konuşuyor. Bir hamidiye ağası
diyor ki “Bunlar bizim atalarımızın (xulamıydı) marabasıydı, şimdi başımıza bunlar bey mi olacaklar” diyor. Burada bir sınıf hıncı
var. 1880’lere kadar Ermeniler ve Kürtler arasında elbette sorunlar vardı ama o tarihlere kadar “Ermenileri gâvur olduğu için
öldürelim” fikri yoktu. Bu fikir 1880’lerden sonra gelişti.
Günümüze gelelim isterseniz. Kürt siyasetinin Ermeni Soykırımı karşısındaki tutumunu nasıl değerlendiriyorsunuz?
Kürt siyasi hareketini oluşturan partilerin hemen tamamı Ermeni Soykırımı konusunda inkârdan uzak net bir tutum takınıyorlar.
Ana akım Kürt siyaseti açık, net ve de her tür şüpheden uzak bir şekilde bunu soykırım olarak tanımlıyor. Ve gerçekten günümüz
ortamında bu hakkaniyetli tutum benzersiz. Hatta bir adım öteye giderek “Eğer bu da soykırım değilse o zaman soykırım kelimesini
lügatten silmek gerek” diyecek kadar Ermenilerin taleplerini sahiplendiğini görelim. Bunu gerçekten isabetli bir ideolojik duruşla,
kapitalist modernite üzerinden okuması da kayda değer. Hem siyasi duruş hem de ideolojik duruş isabetli. Ne var ki sıra ikinci
üçüncü cümlelere gelip soykırımdaki Kürt rolünü konuşmaya başladığımızda hareketin ana arterlerinde farklı pek çok yorum
olduğunu da görmekteyiz. Orta kadroların bir kısmı Kürtler kullanıldı derken, bazıları birkaç aşiretin sorumluluğuna işaret etmekte.
Bazıları Kürt kimliğini temsilen bir siyasi organizasyon olmadığı için bir bütün olarak Kürtler bu işin içindedir diyemeyiz falan
demekte. Kısacası Kürt iştiraki konusunda tek ve netleşmiş bir çizgi yok.
Öte yandan son dönemlerde bazı aydınlar “Kürtlerin Soykırım’da siyasi iradesi yoktu” diyor. İlk bakışta doğru bir önerme bu. Zira
Kürtlerin siyasi iradesini temsil eden bir parti veya bir örgüt yoktu o dönemde. O yüzden Kürtleri bir bütün olarak soykırıma iştirak
ettiğini iddia edip soykırımdan sorumlu göstermek doğru değil. Ama bir de yaşanan bir tarih var. Ve tarihe bakıp Kürtlerin bu
olayda hiçbir sorumluluğu yok demek de doğru değil. Bir kısım aşiretler ve bir kısım sıradan Kürtlerin bu işe iştirak ettikleri bir
vaka. Hele bir kısım aşiret liderlerinin zaten iradesi yoktu, devlet ne görev verdiyse yapmak zorundaydı yollu bir savunma bana
açıkçası Adolf Eichman’ın mahkemede yaptıkları savunmayı hatırlatmakta. O da ben emir kuluydum, emirleri sorgulamak benim
işim değildi diyordu. Kaldı ki yaşanılan tarih olayın böyle olmadığını göstermekte. Eğer böyleyse 1908’de meşrutiyetin ilanıyla o
dönemdeki hükümete deyim yerindeyse posta koyan Kürt aşiret liderlerini nereye koyacağız? Hususen bu dönemde Millili İbrahim
Paşa’nın ve Heyderanlı Kör Hüseyin Paşa’nın hükümete kafa tutan pratiklerini biliyoruz. Yine Şeyh Ubeydullah’tan başlayıp Şeyh
Said ve Seyid Rıza’ya kadar Kürtlerin baskıcı ve zorba rejimlere karşı otonom davranabildiklerini görmekteyiz. Kürtlerin Osmanlı
karşısında otonom davranma eğilimi hiçbir zaman sönmemiştir. Kürt aşiretleri kendi iradelerini ortaya koyan otonom varlıklardır.
1914’lere kadar sık sık özerk davranıp kafa tutan Kürt aşiretleri neden bu tarihte özerk davranamadılar acaba? Ayrıca mutlak tekçi
bir Kürt siyasi iradesi yoktu elbette ama grup dayanışması ve yerel iktidarlar vardı. Kürtler hiçbir zaman siyasi otoriteye tam
anlamıyla boyun eğen bir halk olmadı. Ermeni Soykırımı’nda da otonom davranıp devletin soykırım kararına tamamen çekimser
kalabilirlerdi. Ermenileri korumayı bir kenara bırakalım olaylara kayıtsız kalsalar dahi soykırım bürokrasisinin Kürdistan dağlarına
saklanacak Ermenileri bulup imha etmesi asla mümkün olmazdı. Kürt ailelere sorduğunuz zaman hemen her aile ‘Biz Ermenileri
52
koruduk’ derler. Nerde o zaman o Ermeniler? Bu koruma söylemi bence abartılmış bir efsane. Elbette koruyanlar vardır ama bu
istisna. Bu abartılmış söylemin istisnayı çaktırmadan kural haline getirdiği aşikâr. Herkes Ermenileri korumuşsa peki öldüren kim?
Bu sinik yaklaşım bir taraftan Ermenilerin acısına ortak olma konforu sağlarken diğer yandan zımnen kendisini bu yüz kızartıcı
suçtan sıyırma imkânı verdiği ölçüde ‘dostça bir inkâr’ diyebileceğimiz bir kurnazlığın ip uçlarını vermekte. En abartılı rakamlar bile
60 bin Ermeni’nin korunduğunu söylemekte. Bunu kabul etsek dahi katledilenlerin yanında bu çok az bir rakam. Kürtler bırakalım
Ermenileri savunmayı olaylara yabancı gibi kayıtsız kalsaydı dahi Ermeniler Kürdistan’da soykırıma tabi tutulamazlardı. En fazla
1890’lardaki gibi kimi yerlerde belki pogrom olabilirdi. O yüzden Kürt iştirakini konuştuğumuzda somut ve daha cesur
olabilmeliyiz.
Yüzüncü yıldaki soykırım tartışmaları hakkında ne söylemek istersiniz?
Yüzüncü yılında konu tartışılıyor. Ne var ki bu tartışmalar çoğu durumda politikacıların kakofonisinden öteye geçmiyor. Siyaseten
konu zaten yeterince tartışıldığı için ben olayın başka boyutundayım. Modern dönemlerde ilk soykırım bu topraklarda yaşandığı
halde soykırım literatürüne felsefi kavramsallaştırma anlamında tek bir özgün kavram ile bile katkıda bulunamadığımızı kabul
etmek lazım. Bu yüzden biz holokaust üzerine çalışan batılı düşünürlerin ürettiği felsefi kavramlar üzerinden bu sorunu analiz
etmeye çalışıyoruz. Böyle olunca da batılı kavramlar ile burada olan olay arasında açık bir açı farkı ortaya çıkıyor. Adorno’nun
otoriter kişilik tanımlamasını ele alalım mesela. Otoriter kişilik analizi, ermeni soykırıma uzanan ellerin röntgenini tam olarak
vermez bize. W. Reich’in psiko-politik ‘küçük adam’ metaforu da buranın soykırım bedenine küçük gelir. Levinas’ın talmudik
gelenekten türettiği ‘biz-öteki’ ayrımı da olan biteni vermez mesela. Zira Ermeniler bilhassa Kürt-Ermeni hinterlandında daha çok
‘biz’ kategorisine uyan bir halk. Belki Zygmunt Bauman’ın tezleri bu olayı nisbeten açık edebilir. Bauman, Yahudileri Avrupa’nın
‘yabancı’sı olarak kodlarken haklıydı. Bunu bahçe metaforu üzerinden detaylandıran Bauman’a göre Yahudi soykırımı özünde
‘bahçedeki ayrık otların kökünden sökülüp atılması’ndan başka bir şey değildi. Bunu Ermeni Soykırımı’na tatbik ettiğimizde
Ermenilerin yabani ayrık ot olmadığı ortada. Ermeniler bu hikâyede bana kalırsa bizzat bahçeydi. Anadolu’da tarladan mahsul
alındıktan sonra sonbahar mevsimine yakın tarla baştan aşağı içindeki her şeyle birlikte ertesi sene daha iyi ürün verilmesi için
yakılmakta örneğin. İttihatçıların amacı bahçeyi baştan aşağı yakıp sonradan bu tarlaya Türk-Müslüman unsur ekecekti şüphesiz.
Bir de soykırım tartışmaları sanki yanlış bir zemin üzerinden yapılıyor gibi. Soykırımın buradaki asal aksı niteliğindeki yorumlara
bakıldığında, bunlar soykırımı anlatırken sanki “laserle yapılan steril cerrahi bir müdahaleyi” anlatıyor gibiler. Burada çarpık bir
bakış var. Soykırım kararı alan, onu uygulayan, onu denetleyip gözeten bir makine vardı şüphesiz. Fakat her makine gibi bu makine
de insan yapımıydı ve insan eliyle ancak kullanılabiliyordu. Teşkilatı Mahsusa ve diğer bürokrasi bu makineyi kusursuz olarak
planlamıştı şüphesiz. Fakat bilhassa taşraya inildiğinde bu makinenin çarklarından olmayan kimi sivil halk unsurları da makineye
eşlik ediyordu. Bu anlamda Aram Andonyan çok haklı. Soykırım makinesi ne kadar mükemmel olursa olsun halkın rızası, desteği
ve kısmen de olsa katılım ve yardımı olmadan yapılabilecek bir çılgınlık değildi. Bu nokta tartışmalarda nedense hiç konuşulmuyor.
Bence artık hiç değilse bir kısım halkın rızası, desteği ve yataklığını konuşma zamanı geldi gibime geliyor.
Son olarak eklemek istediğiniz bir şey var mı?
Tüm dediklerimi özetleyecek sıradan Kürtlerin infial haline ışık tutacak bir soykırım fragmanıyla bitireyim müsaadenizle. MuşVarto’da ilçe merkezine 30 km uzakta Baska köyüne yakın ‘Newala Hişk’ (Kurumuş Vadi) diye bir yer var. Sarp dağlarla çevrili
derin bir vadi burası. Son yıllara kadar dahi burada insan kemikleri olduğu için belki de hayvanlar saygıdan bu civarda otlamazdı.
Hınıs Ermenilerinin kafilesi bu vadiye geldiğinde burada yaşayan sıradan Kürtlerin bir bölümü kafileyi talana girişmişler. Ganimetin
bereketi utangaç bir dille de olsa halen dillerdedir. Burada kadın ve çocuklara uygulanan şiddeti karşılayacak kelime yoktur. Bir
tanık katliamdan sonra olay yerine gittiğini ve orada can çekişen yaralı halde inleyen bir Ermeni'yi bulduğunu anlatır. Yaralı Ermeni
bu kişiyi görünce “kirve ne olur biraz su ver bana” diye yalvarır. “Su yok” diye cevap verir tanık. Bunun üzerine yaralı Ermeni,
tanığın kötü niyetini anlayınca “O zaman gel ağzıma işe susuzluğum gitsin, ondan sonra öldür beni” diye yalvarır. Tanık onun
ağzına işemeyecek kadar hınç ve şiddetle yüklü olduğu için büyükçe bir taşı kafasına indirip onu orada öldürmekte. Bu fragman
bize bir kısım sıradan Kürdün infial anında neler yapabileceğini, talanın rolünü ve nihayet soykırım şiddetinin benzersizliğini apaçık
göstermekte. Bir insan diğer bir insanın ağzına ondan nefret ettiği için işemek isteyebilir. Peki bir insanın ağzına işemeyi bile ona
çok gören bir davranışı nasıl açıklayacağız. Nefretin bile hafif kaldığı bir andır bu.
Sonuç olarak bu olayları anlatırken son sözü ben hep Kitabı Mukaddes’e bırakıyorum. Hem adamı öldürdün hem de bağını aldın
değil mi? diye sorar kutsal kitap. Hülasa Kürtlerin bir bölümü hem Ermenileri öldürdü hem de bağını aldı.
53