Türkiye - Azerbaycan - Gürcistan İlişkilerinde Ermenistan Faktörü

advertisement
TÜRKİYE-AZERBAYCAN-GÜRCİSTAN İLİŞKİLERİNDE ERMENİSTAN
FAKTÖRÜ
Doç. Dr. Haluk SELVİ*
Kafkasya’da istikrarın sağlanması ve güvenli bir geleceğin oluşturulması açısından
bölge ülkelerinin birbirleriyle ilişkileri oldukça önemlidir. Bu önem, özellikle Sovyetler
Birliğinin dağılmasından sonra daha da artmış ve geçen 15 yıl boyunca da bölge ülkelerinin
en önemli endişesi olmuştur. Sovyetler Birliği’nin dağılması, Kafkasya’da yeni bağımsız
cumhuriyetlerin kurulmasının ve bu ülkelerin birbirleriyle ve komşu ülkelerle ilişkiler
içerisine girmelerinin ortamını da oluşturmuştur. Karadeniz’den Hazar Denizine kadar uzanan
ve Güney Kafkasya olarak adlandırılan bölgede üç cumhuriyet, Azerbaycan, Gürcistan ve
Ermenistan yer almaktadır. Türkiye kuzeydoğu sınırını oluşturan bu cumhuriyetlerle
bağımsızlıklarını ilan ettikleri günden itibaren ilişkilerini geliştirme yolunu takip ederek
bölgede barış ve huzurun sağlanması için çaba harcamıştır1. Kafkasya’da Gürcistan coğrafi
konumu, Azerbaycan ekonomik potansiyeli, doğal zenginlikleri ve nüfusunun büyüklüğü
sebebiyle, Ermenistan ise Rusya ile sağladığı askeri işbirliği ve bölgede oynadığı çözülme
rolü sebebiyle stratejik önem arz etmektedirler. Güney Kafkasya, Sovyetlerin dağılması
sonrasında Doğu ile Batıyı birleştiren en önemli koridor olarak gündeme gelmiştir. Ayrıca
bölge hem zengin petrol ve doğalgaz kaynaklarına sahiptir, hem de Hazar havzasında bulunan
zengin kaynakların batı pazarlarına ulaştırılmasında kilit rol oynamaktadır. Bu sebeplerle
uluslar arası rekabetin en yoğun yaşandığı bölgelerin başında Kafkasya gelmektedir2.
Fakat bölgede hem Türkiye, hem Azerbaycan ve hem de Gürcistan için güvenliği
tehdit eden ve devamlı huzursuzluk kaynağı olan bir devlet bulunmaktadır: Ermenistan.
Ermenistan, bölge ülkeleri için nasıl bir tehdit oluşturmaktadır? XX. yüzyılın ilk çeyreğinde
Kafkasya’da meydana gelen olayları gözden geçirmek bu sorunun cevaplanmasında bize ışık
tutacaktır.
Birinci Dünya Savaşı sona ererken Kafkasya’daki rekabet henüz sonuçlanmamıştı. Bu
yıllarda dünyanın bilinen en önemli petrol yataklarının yer aldığı Baku’deki petrolleri ele
geçirmek için süren bu mücadelede, zamanın en güçlü devletlerinden olan Britanya
*
Sakarya Üniversitesi Türk-Ermeni İlişkileri Araştırma Merkezi Müdürü, Fen-Edb. Fak. Tarih Bölümü Öğretim
Üyesi
1
Türkiye’nin küreselleşme ve stratejik değişimler karşısında geleneksel dış politikaları hakkında geniş bilgi için
bkz. Cercis İkiel, “Is Globalization An Uninterrupted Process”, Lo Straniero, 38 (October 2003), p. 42.
2
Sinan Oğan, Kamil Ağacan, “Güney Kafkasya’da Yeniden Başlayan veya Bitmeyen Savaş”, Stratejik Analiz,
c.2, sayı: 13 (Mayıs 2004), s. 26.
İmparatorluğundan başka Bolşevik yönetimi, Osmanlı Devleti ve Almanya da yer almıştı3.
1917 Bolşevik ihtilalinin Kafkasya açısından yarattığı umut Bolşeviklerin Beyaz Ordu
karşısında verdikleri mücadelede başarı sağlamalarıyla yeni bir boyut kazanmıştı.
Gürcistan’da Menşevikler, Ermenistan’da Taşnak Hareketi, Azerbaycan’da Musavat Partisi
liderliğinde 1918 yılında bağımsızlık ilanları birbirini takip etti4. Bu devletlerin bağımsızlık
dönemlerinde aralarında bazı problemler yaşandı. Ermeniler, Karabağ Bölgesinin ve
Gürcistan’da Ermenilerin nüfus olarak çoğunlukta bulundukları bölgelerin kendilerine ait
olduğunu iddia ettiler. Hatta Ermenistan yönetimi, 1 Haziran 1918’de yayınladığı bir bildiride
Gürcistan’da Ermenilerin yaşadığı bölgelerde(özellikle Cavahatya’da) Ermenistan hükümetini
en yüksek ve yegane hakim olarak ilan etti5. Ermenistan’ın ilk fırsatta Karabağ ve Cavahatya
bölgelerine gireceği gözlenmekte idi. Azerbaycan’ın bağımsızlık döneminde Ermeni silahlı
birlikleri Karabağ, Zengezor, Nahçıvan ve Gence’de silahlı çeteler aracılığı ile katliamlarda
bulunuyordu6. Ermenistan, Osmanlı Devleti’ne karşı da uluslararası görüşmelere katılarak
İngiltere ve ABD’nin desteğiyle Doğu Anadolu’da Büyük Ermenistan’ın kurulması için
faaliyette bulunuyordu. Bu tarihlerde İran ve Rusya da İngiltere gibi Kafkasya ile yakından
ilgilenmekte ortaya çıkan yeni durumdan en fazla payı almaya çalışmaktaydı7.
Fakat Güney Kafkasya’da bağımsızlık dönemi fazla uzun sürmemiş, Kızıl Ordu’nun
Beyaz Ordu’ya karşı mücadelesinden başarı ile çıkmasından sonra Bolşevikler Baku ve
Tiflis’te 1920’de, Erivan’da ise 1921’de yönetimi ele geçirmişlerdir. 1922 yılı Aralık ayında
bölge Sovyet Federal Sosyalist Cumhuriyetleri adı altında birleştirilmiştir. 1936 yılında ise bu
federasyon yerini Sovyetler Birliği içinde cumhuriyet statüsüne sahip ayrı birimler olarak
yeniden yapılandıran Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan cumhuriyetlerine bırakmıştır.
Sovyet döneminde, Ermenistan ile Azerbaycan arasındaki Karabağ Bölgesinin kime ait
olduğu konusunda baş gösteren anlaşmazlık üzerine Haziran 1921’de Kafkasya İşleri Bürosu
Karabağ’ın Ermenistan ile birleşmesi doğrultusunda görüş bildirmiş fakat bu karar daha sonra
geri çevrilmiş ve 1923 yılında bu bölgenin Azerbaycan Cumhuriyeti içinde otonom bir bölge
olması kararlaştırılmıştı8.
3
Bu mücadele hakkında geniş bilgi için bkz. Firuz Kazemzadeh, The Struggle for Transcausia (1917-1921)
Birmingham, 1951.
4
Enis Şahin, Türkiye ve Mavera-yı Kafkasya İlişkileri İçerisinde Trabzon ve Batum Konferansları ve
Antlaşmaları (1917-1918), Ankara, 2002, ss. 595-606 .
5
Hatem Cabbarlı, “Ermenistan’ın Bölge Politikasında Gürcistan: Tarihi Süreçte Karşılıklı İlişkiler”, Ermeni
Araştırmaları, sayı: 6 (Yaz 2002), s. 165.
6
Azerbaycan Cumhuriyeti, Azerbaycan Respublikası Elmler Akademiyası Tarih İnstutu, Bakı, 1998, s.274-276.
7
Tadeuş Svyatoçovski, Rusya ve Azerbaycan, Tercüme eden: Lale Mirceferova, Beyler Hacıyev, Bakı, 2000,
s.318.
8
Emin Gürses, “Kafkasya’da Uluslar arası Rekabet”, Avrasya Dosyası, Azerbaycan Özel Sayısı, c.7, sayı: 1
(İlkbahar 2001), s. 253.
Gürcistan’da Sovyet Hükümeti kurulduktan sonra üç özerk bölge oluşturulmuştu:
Abhazya, Acaristan ve Güney Osetya. Ayrıca Ahalkelek ve Cavahatya otonom bölgeleri de
bu yapı içerisinde yer alıyordu. Ahalkelek ve Ahalçik’te yaşayan birçok Müslüman
Bolşeviklerin baskılarına dayanamayarak Türkiye’ye göç etmeye başladı. Bu durum bölgede
Ermenilerin etnik olarak çoğunluk sağlamaları sonucunu da doğurdu. Bölgedeki Ahıska
Türklerinin göçürülmesi Ermeniler tarafından da desteklenmekte idi. Ahıska Türkleri 60 yıldır
verdikleri mücadeleye rağmen anavatanlarına geri dönememektedirler. Gürcistan Hükümeti
bu konuda Sovyet dönemindeki tutumunu devam ettirmekte ve adeta Cavahatya Bölgesinde
kendi sonunu hazırlamaktadır. Bu durumda Ermenistan’ın payının olduğu da bir gerçektir.
Böylece Ermeniler Cavahatya Bölgesinde en büyük nüfus oranına sahip olabilmektedirler9.
Kafkasya’daki etnik çatışmaların en büyük sebebi Çarlık Rusyasının Kafkasya’da
uyguladığı “böl ve yönet” politikasının Sovyetler Birliği tarafından da aynı şekilde
uygulanmasıdır. 1917 Bolşevik ihtilalinden sonra Kafkas halklarını suni bir biçimde bölen ve
aralarına sınırlar koyan Sovyet hükümeti Kafkas halkları arasındaki etnik çatışmaların
provokatörüdür. Bu gün de Rusya Federasyonunun aynı politikayı izleme yolunda olduğu
gözlenmektedir10. Rusya’ya bölgede bu politikalarını uygulamada, tarihte bir çok defalar
olduğu gibi, Ermenistan yardımcı olmaktadır. Çarlık Rusyasından sonra SSCB’nin de
dağılmasına rağmen, Rusya Federasyonu döneminde de Rusya’da XVII. yy.dan itibaren
belirginleşen ve sıcak denizlere çıkmak şeklinde açılanan yayılmacı siyaset anlayışını
benimseyen ve zamanına göre farklı şekillerde devam eden Rus dış politikasının ana amacının
değişmediği görülmektedir. Rusya bugün Güney Kafkasya’da bulundurduğu askeri üslerle
varlığını devam ettirmeye çalışmaktadır. Ruslar bu askeri üslerde özellikle Ermenileri
istihdam etmektedirler11. Özellikle Gürcistan’daki Ermeniler bu bölgedeki askeri üslerin
varlığını kendilerinin gelecekleri açısından bir emniyet olarak görmektedirler. Bu bölgeden
Rus askeri üslerinin kaldırılması Ermenistan’ı komşuları ile daha gerçekçi ilişkiler kurması
konusunda ikna edecektir.
Ermenistan, bağımsızlığından bu yana Ermenistan dışındaki Ermenilerden gelen
maddi yardımlardan yararlanmaktadır. Ermeni diasporasının göstermiş olduğu sıkı
dayanışma, milli ideolojileri olan geleneksel Haydat (Ermenilerin Davası) anlayışına
dayanmaktadır. Haydat’ın XIX. yy. sonlarında ve XX. yy. başlarında Ermenistan’ın dışındaki
9
Enver Börüsoy, “Ermenistan ve Gürcistan Arasındaki Sorunlar”, Stratejik Analiz, c.2, sayı: 22 (Şubat 2002), s.
97.
10
Paul Henze, “Kafkasya’da Çatışma”, Avrasya Etüdleri, (1), 1994, s.68; Ufuk Tavkul,Etnik Çatışmaların
Gölgesinde Kafkasya, İstanbul, 2002, ss. 60-63.
11
Hasan Kanbolat, “Rusya Federasyonunun Güney Kafkasya’daki Askeri Varlığı ve Gürcistan Boyutu”,
Stratejik Analiz, c.1, sayı: 3 (Temmuz 2000), s. 46.
koşullarda oluşturulan, kesin değişmez ebedi ulusal amaçlar olarak benimsenen üç temel
amacı vardır:
1- Tarihi Ermeni topraklarının geri alınması ve Birleşik Ermenistan ulusal devletinin,
II. Tigran (MÖ. 95-55) zamanındaki Ermenistan’ın kurulması,
2- Dünyanın çeşitli bölgelerine dağılmış Ermeni ulusunun söz konusu topraklara geri
dönmesi,
3- Sosyal devletin kurulması12.
Ermenistan dışarıda diaspora ile birleşik bir politika izlerken, iç politikasında diaspora
partileri ile bazı krizler ve çatışmalar yaşamaktadır. Kısa sürede Azerbaycan, Türkiye ve
Gürcistan ile yeni ihtilaflar yaşayan Ermenistan Cumhuriyeti, ona ekonomik ve siyasi destek
sağlayan diaspora ile de bazı sorunlar yaşamıştır. Açlık, göç ve sefaletin tırmandığı
Ermenistan’da bu gelişmeler iç siyasete de yansımıştır. 1991 yılında iktidara gelen Ter
Petrosyan, Taşnaklar ve Karabağ kılanı tarafından iktidardan uzaklaştırılarak yerine 20 Mart
1997 tarihinde Robert Koçaryan iktidara getirilmiştir. Koçaryan göreve gelir gelmez, Erivan
yönetiminin diaspora lobileriyle bağlantısını sağlayan en önemli örgüt olan Taşnaklara konan
yasakları kaldırmıştır. Bu adımla Koçaryan, Ermenistan ile Dağlık Karabağ ve dünya
Ermenileri arasında zayıflamış olan ilişkilerin yanı sıra Ermeni ulusal çıkarları konusunda da
uzlaşmayı güçlendirmiştir. Taşnaksutyun, altı yıl önce tekrar yasallaşmasından itibaren
Koçaryan’ın en sadık destekçilerinden biri olmuştur. Günümüz Ermenistan’ında diasporanın
istekleriyle çatışan bir hükümetin iktidarda kalabilmesi çok zordur.
Ermeni diasporasının oluşturduğu Ermeni lobisi politik gücünü Ermenistan’ın dışında
ABD’de, Rusya’da, Fransa’da, Gürcistan’da, İran’da, Suriye’de ve birçok ülkede etkin bir
şekilde kullanmaktadır. Ermenistan bu rahatlık içerisinde Kafkasya’da komşularına karşı
kayıtsız davranabilmektedir. Bazı ülkelerin, özellikle İran’ın, Çin’in ve Rusya’nın Ermenistan
ile stratejik işbirliğini geliştirmelerinin ve ona yaptıkları yardımların arkasındaki
amaçlarından biri de Avrupa ve Amerika’daki Ermeni lobilerinden faydalanabilmektir.
Ermeni lobileri, Ermenistan ile iyi ilişkiler kurmuş olan ülkelerin çıkarlarını da gözetici
faaliyetler göstermektedirler.
Başlangıcından beri bölgedeki stratejisini Rusya ile işbirliği üzerine kuran,
Kafkasya’da ve Doğu Anadolu’da Rus askerliği yapan Ermenistan, batı ile de ilişkilerini
geliştirmeye gayret göstermiştir. Ermenistan, Rusya ile sağladığı askeri-stratejik işbirliği ile
bölgede önemli miktarda toprak işgal etmiş ve nüfuz yarışında Rusya lehine kazançlar
12
Nazmi Gül, “Yirmibirinci Yüzyılın Başlangıcında “Haydat” (Ermenilerin Davası)”, Stratejik Analiz, c.1, sayı:
2 (Haziran 2000), s.25.
sağlamıştır13. İran ile geliştirilen ekonomik ve ticari faaliyetler ile de ekonomik açılımlar
sağlarken diğer yandan geleneksel Türkiye karşıtı politikalarıyla Yunanistan ve Suriye ile
ilişkilerini geliştirmeye çalışmıştır.
Bugün Ermenilerin siyasi düşüncesinde hakim olan görüş, Türkler için ne kötüyse
Ermeniler için onun iyi olduğudur. Uluslararası ilişkilerin belirsizliklerle dolu ve değişken
dünyasında iki ülkenin komşu olduğu ve komşu kalacağı bir bölgede, Ermenistan ile
Türkiye’nin ortak çıkarları olmadığını veya olamayacağını düşünmek güçtür. Eğer Türkiye ile
normal diplomatik ve ekonomik ilişkiler kurmak, Ermenistan için uygunsa, ki uygundur,
Ermeniler ne yapacaktır? Ermenistan-Türkiye ilişkilerinin düzelmesi, Azerbaycan’ın Ermeni
ekonomisini sıkıştırıp boğmaya yönelik politikasına dayanan, müzakerelerdeki katı tavrını
zayıflatacak mıdır? Türkiye ile Ermenistan’ın ilişkilerinin normalleşmesi, Ermenistan’ın
Hazar Denizi’ndeki hidrokarbon kaynaklarına ulaştıran bir transit ülke haline gelmesi
kolaylaşacaktır. Ermenileri Türkler aleyhine hareket etmeye teşvik eden “Ermeni yanlısı”
birçok ülke, boru hattına kendilerinin hâkim olmaları için rekabet halindedir. Bu ülkelerin
hedefleri Azerbaycan’ın kaynaklarını geliştirmesine ve zenginleşmesine engel olmak değil, bu
zenginlikten pay sahibi olmaktır. Gerek Ermenistan ile Türkiye gerekse Ermenistan ile
Azerbaycan arasındaki sorunlu ilişkiler, Ermenistan’ın boru hattı sisteminde yer almasını ve
boru hattının genel olarak güney Kafkasya’dan geçmesini güçleştirecektir14.
Ermenistan’ın bölgedeki uzlaşmaz tavırları bu ülkenin gerçeklerini tanımayan diaspora
Ermenileri ve Taşnakların iktidara getirdiği, Ruslar tarafından da desteklenen Koçaryan’ın
yanlış politikaları sonucunda ortaya çıkmıştır ve bu durum bütün Kafkasya’nın güvenliğini
etkilediği gibi yabancı güçlerin de bölgede üstün duruma gelmelerine sebep olmaktadır.
Koçaryan bu politikalarını eleştiren ülke içerisindeki muhalefete de baskı uygulamaya
başlamış ve kendisine karşı Gürcistan’daki gibi bir devrim yapılacağından endişe duymuştur.
Ermenistan devlet başkanı Robert Koçaryan bu endişeden dolayı, 15-17 Mayıs 2004 tarihleri
arasında Rusya’ya resmi bir ziyaret düzenleyerek siyasi destek istemiştir.
Ermenistan’ın bölge politikası incelendiğinde, Azerbaycan ile savaş durumunda
olduğunu (her ne kadar Mayıs 1994’de ateşkes anlaşması imzalanmışsa da) ekonomide ve
ulaşımda yaşadığı sorunlar nedeniyle Gürcistan ile iyi komşuluk ilişkileri kurmak istese de
Cavahatya sorununu öne çıkardığını, Türkiye ile tarihi düşmanlığını sürdürdüğünü, buna
karşılık İran’la çok iyi ekonomik ve siyasi ilişkileri olduğu görülmektedir. İran, Orta Asya ve
Kafkasya bölgesini kendi güvenlik havzası olarak görmektedir. Bölgede meydana gelen bütün
13
14
David Mark, “Russia and the New Transcaucasus”, Foreign Policy, no: 105 (Winter 1997), p.144.
Gerard J. Liberdian, Ermenilerin Devletleşme Sınavı, Çeviren: Alma Taşlıca, İstanbul, 2001, s.161.
gelişmelerle yakından ilgilenmekte ve böylece nüfuz kazanmak peşindedir. TürkiyeAzerbaycan-Gürcistan ve Amerika Birleşik Devletlerinden oluşan ittifaka karşı İran, RusyaErmenistan safında yer almıştır ki bu cepheye bazen Çin ve Yunanistan da dahil olmuştur15.
Rusya’nın doğrudan Ermenistan ile sınırı olmamasına rağmen bağımsızlık sonrası Ermenistan
hükümetinin geleneksel Rusya politikasından vazgeçmediğini söylemek mümkündür.
Türkiye’ye Yönelik Ermeni Tehditleri:
Ermenistan bağımsızlığını elde ettikten sonra ilk tanıyan devletlerden biri Türkiye
oldu. Buna rağmen Ermenistan bağımsızlık bildirgesinde sözde 1915 Ermeni soykırımını
uluslar arası alanda tanıtmak için bütün gayretini göstereceğini belirterek, Türkiye
Cumhuriyetinden toprak talebinde bulunduğu gibi, devlet armasında da Türkiye sınırlarında
bulunan Ağrı Dağı’na yer vermiş ve bu niyetini pekiştirmiştir. Ermenistan, Türkiye
Cumhuriyeti’nin bütün iyi niyet gösterilerine rağmen uluslar arası alanda Türkiye ve Türkler
aleyhine her oluşumda yer alarak dünya ülkeleri parlamentolarında ve kamuoylarında
soykırım bahanesiyle kampanyalar yürüttü ve yürütmektedir. Türkiye aleyhine bu
teşebbüslerine rağmen Türkiye’nin kendisine karşı uyguladığı yaptırımları da kaldırmasını
talep etmektedir ve bu konuda Amerika Birleşik Devletlerini ve Avrupa Birliği’ni Türkiye
üzerinde bir baskı unsuru olarak kullanmaktadır. Ermenistan, Taşnakların aşırı milliyetçi
hareketlerinden dolayı Trabzon’dan Hazar Denizine kadar silahlı bir tehdit unsuru
oluşturmaktadır16.
Ermenistan’da yaşayan Kürtler politik hayatta aktif olmamalarına rağmen Ermenistan
hükümeti tarafından Türkiye’ye karşı desteklenmektedir. PKK elebaşısı Abdullah Öcalan’ın
yakalanması sonrasında ve yargılanma süreci boyunca Ermenistan Kürtleri Öcalan’ı
destekleyen miting ve gösteriler düzenlemiştir. Ayrıca Ermenistan’ın PKK ile işbirliği
içerisinde olduğu da bilinmekteydi.
Ermenistan tarafından Türkiye’ye yönelik diğer bir tehdit de, Türkiye sınırına 16 km.
uzaklıkta bulunan Ermenistan Metzamor Nükleer santralidir. Santral deprem fay hattı üzerine
kurulmuş olup kuruluşundan sonraki on yıl içerisinde 150’ye yakın ciddi kaza geçirdiği
resmen rapor edilmiştir. Raporlarda bu kazaların büyük bölümünün atmosferi ve yerel su
sistemini tehdit eder nitelikte olduğu belirtilmiştir. Avrupa Birliği ve Uluslar arası Atom
Enerji Ajansı bu santralin kapatılmasını Ermenistan Hükümetine çeşitli vesilelerle iletmesine
15
Svante E. Cornell, “Iran and the Caucasus”, Middle East Policy Cuncil: Journal Middle East Policy, volume:
5, (Haziran 1998). http://www.mepc.org/journal.
16
Charles Van Der Leeuw, “Armenian Terrorism and Its Role in the War Over Upper-Karabakh”,Caucasus: War
and Peace, ed.Mehmet Tütüncü, Netherlands, 1998, pp. 17-20.
rağmen, Ermenistan bu santrali çalıştırmaya devam etmektedir. Ermenistan bu santralin
kapatılmasına karşılık olarak AB’den bir milyar EURO talep etmektedir. Bu miktarın
ödenemeyeceği ortadadır ve Ermenistan bilinçli olarak miktarı yüksek tutmakta ve santralin
kapatılmasını istememektedir. Çünkü, santralden elde edilen elektriğin önemli bir kısmı
Gürcistan’a satılmakta ve Gürcistan bu vesile ile elde tutulmaya çalışılmaktadır17.
Azerbaycan’a Yönelik Ermeni Tehditleri:
Sovyetler Birliği’nin dağılmaya girdiği bir dönemde Sovyet ordularının da yardımıyla
Ermenistan tarafından Azerbaycan toprağı Karabağ işgal edilmiş, ve bugüne kadar da işgal
devam ettirilmiştir. İşgal bölgesinde bulunan Türkler sürülerek ve katliama tabi tutularak yok
edilmek ve böylece Karabağ’da Ermeni nüfus çoğunluğu sağlanmak istenmiştir. Bu gün Baku
“kaçkınlar” şehri görünümündedir, ve binlerce insan Karabağ’dan buraya gelerek sığınmıştır.
Karabağ sorunun halledilmesi için harcanan çabalar, Ermenistan’ın anlaşmaz tutumu ve
Fransa ve ABD’ndeki Ermeni diaspora gücünü kullanarak meseleyi kendi lehine halletmeye
çalışmasından dolayı hep sonuçsuz kalmıştır. Bu yüzden iki ülke arasında ateşkesin
imzalanmasının üzerinden on yıl geçmesine rağmen barışçıl bir çözüme ulaşılamamıştır.
Bugüne kadar sorunun hep barışçıl metotlarla çözülmesini savunan Azerbaycan’ın giderek
uluslar arası toplumun arabuluculuk girişimlerine güveni azalmaktadır. AGİT Minsk Grubuna
eş başkanlık eden ABD., Rusya Federasyonu ve Fransa’nın Azerbaycan’ın toprak
bütünlüğüne ilişkin açıklamalarına rağmen fiiliyatta Ermenistan’a daha fazla yardım eden
ülkeler olması sebebiyle Ermenistan yayılmacı politikalarından geri adım atmamaktadır. Bu
durum da Azerbaycan’ın meşru müdafaa hakkından doğan askeri çözümü daha fazla dile
getirmesine yol açmaktadır18. Azerbaycan’ın en önemli problemi olan Dağlık Karabağ
sorunun çözüm sürecinde Batıya olduğu kadar Rusya’ya da önemli roller verilmektedir. Zira
sorunun çözüm sürecinde başarı sağlayacak bölgesel ve küresel güçler, Güney Kafkasya’da
önemli avantajlar elde edecektir. Azerbaycan her ne kadar bölgede Rusya ve İran ile dengeli
bir politika gütmeye çalışsa da tercihini Batıdan yana yapmıştır.
Ermenistan Türklere karşı gerçekleştirdiği katliamlardan hiçbir yargılamaya da tabii
tutulmamıştır. 26 Şubat 1992 tarihinde Ermenistan silahlı kuvvetlerinin Hankendi’nde
konuşlanan 366. Rus Motorize Zırhlı alayının subay ve askerleri ile Hocalı’ya yaptıkları
saldırıda 613 sivil katledilmiş, 487 kişi sakat kalmış ve 1257 kişi de rehin alınmıştır.
Ermenilerin bu yaptıklarına karşı hiçbir yargılama gerçekleştirilememiştir. Ermenistan
17
Nazmi Gül, “Şeytanla Dans: Ermenistan ve Nükleer Enerji”, Stratejik Analiz, c.2, sayı: 17 (Eylül 2001), s. 3637.
18
Jan Knippers Black, “Ethnic Conflict and Pipeline Politics in the Caucasus”, USA Today (periodical), v.128,
no: 2660 (May 2000) , s.23.
iktidarında Karabağ kılanından Koçaryan’ın bulunması ve bu kişinin Taşnaklarla ortak
çalışması bölge güvenliği açısından bir tehdit oluşturmaktadır19.
Gürcistan’a Yönelik Ermeni Tehdidi:
Azerbaycan ve Ermenistan’dan farklı olarak Gürcistan aynı zamanda bir Karadeniz
devletidir. Bu sebeple büyük devletlerin güç mücadelelerine daha çok maruz kalmaktadır.
Gürcistan Rusya’yı kendi bağımsızlığına ve toprak bütünlüğüne yönelik tehdit olarak
görmektedir. Bu tehdidi geniş anlamda batı, özel olarak ABD. ve bölgesel güç olarak Türkiye
ile dengeleyebileceğini düşünmektedir. ABD.’nin Gürcistan’a Rus baskılarına karşı her
alanda hamilik yapmasının ötesinde, ekonomik olarak da ABD. ve AB. nezdinde en çok
kayırılan ülke statüsüne sahiptir.
XIX. yüzyılda ve XX. yüzyılın başlarında Osmanlı Devleti’nde yaşayan Ermenilerin
belirli bir plan dahilinde Rusya’nın yardımıyla güneybatı Gürcistan’a yerleştirilmesi sonucu
bu bölgenin nüfus yapısı değişmiş ve bölgede Ermeni nüfusunun çoğunluğu sağlanmıştır.
1944 yılında Sovyetler Birliği buradaki Türkleri sürgüne tabi tutunca Ermenilerin sayısı oran
olarak daha da artmıştır. 1988’de Dağlık Karabağ Ermenilerinin Azerbaycan’dan ayrılma
faaliyetlerine başlaması Gürcistan’ın Cavaheti bölgesinde yaşayan Ermenilerin de
milliyetçilik duygularını uyandırmıştı. Cavahatya bölgesinde yaşayan Ermeniler ciddi bir
örgütlenme sürecini başlatarak Cavah Halk Hareketini kurdular. Bu hareketin başlıca amacı,
Cavahatya’ya özerklik verilmesi ve ileride bu bölgenin Ermenistan’a birleştirilmesidir. Cavah
Halk Hareketi Taşnaksutyun Partisi ile sıkı bir işbirliği içerisindedir. 1991 yılında Gürcistan
hükümet temsilcisi bu bölgeye sokulmamıştır ve bugüne kadar da bölgeye Gürcistan ordusu
girememektedir. Bölgeyi Parvent denilen Ermeni silahlı örgütü kontrol etmektedir. Yerel ve
bölgesel basında Parvent’in silahlı üyelerinin Ahalkelek’te bulunan 62. Rus Askeri üssü ile
ortak askeri tatbikat yaptıkları ve Ermeni terörist grubu ASALA’nın Cavahatya’da yerleştiği
konusunda haberler yayınlanmaktadır. Parvent’in silahlı grubu üyeleri ve bir çok gönüllü
Karabağ Savaşına katılmıştır. Gürcistan ordusunun Ermenistan ile sınır bölgelerinin
kontrolünü
sağlayamaması,
kavuşturamaması
Ermenileri
Abhazya
ve
Güney
cesaretlendirmektedir.
Osetya
Gürcistan
sorununu
üzerindeki
bir
çözüme
kontrolünü
kaybetmek istemeyen Rusya Ermeni ayrılıkçıları desteklemektedir. Abhazya ve Osetya
19
Karabağ sorunu uluslar arası kamuoyunda sık sık gündemem getirilse de mevcut durumda bir değişme
gözlenmemektedir (Stephen Kinzer, “Ethnic Conflict in Caucasus Shows Glimmer of Hope”, New York Times,
14 September 1998.
sorunları Gürcistan’ın Cavahatya bölgesindeki hakimiyetini sarsmış, bu bölgenin kontrolünü
kaybetmesine sebep olmuştur20.
Rusya, güney Kafkasya’da siyasi ve ekonomik etkinliğini kaybetmemek için Ermeni
kartını büyük bir ustalıkla kullanmaktadır. Gürcistan’da bulunan 62. Rus Askeri üssü hem
Ermeniler için hem de Ruslar için güya Türk tehdidine karşı bir güvence olarak
kullanılmaktadır. Aslında Cavahatya Ermenilerinin Rus askeri üssünü güvence olarak kabul
etmesi Dağlık Karabağ Ermenilerinin Hankendi’nde bulunan 366. Rus Motorize Birliğini
güvence olarak kabul etmesine çok benzemektedir. Nitekim daha sonra 366. Rus motorize
birliği Ermeni silahlı gruplarının Hocalı’yı işgal etmesine yardım etmişlerdi.
Cavahatya Sorunu Dağlık Karabağ sorununa çok benzemektedir. Dağlık Karabağ
Ermenileri de ilk önce sosyal ve ekonomik sorunlarını öne çıkarmıştı. Azerbaycan
hükümetinin kendilerinin hak ve özgürlüklerini ihlal ettiğini iddia ediyorlardı ve kendi silahlı
birliklerini oluşturmuşlardı. Günümüzde Cavahatya Ermenileri de aynı stratejiyle hareket
etmelerine rağmen Gürcistan hükümeti yakın geçmişte, sınırlarının hemen yanında cereyan
eden bu olaydan gerekli sonucu çıkarmamıştır21.
Ermenistan’ın Gürcistan’a yönelik politikasını Ermenistan’ın ekonomik durumu
belirlemektedir. Zira Ermenistan ekonomik ilişkilerinin büyük bir bölümünü Gürcistan
üzerinden düzenlemekte, petrol ve doğalgaz ihtiyacını Gürcistan üzerinden karşılamaktadır.
Bu nedenle Ermenistan hükümeti Gürcistan’la olan ilişkilerine büyük önem verse de bazen
Cavahatya sorunu ile ilgili olarak Gürcistan’ı rahatsız edecek açıklamalar yapmaktan
çekinmemektedir. Ermenistan, Gürcistan’da yaşayan Ermenileri sosyal, kültürel ve siyasi
olarak örgütlenmesini desteklemekte ve faaliyetlerini koordine etmektedir. Ayrıca Ermenistan
Gürcistan’a sattığı elektriğin de avantajını kullanarak bu ülkeden alacağı 4 milyon doları sık
sık gündeme getirmektedir22. Gürcistan, Güney Kafkasya’da ABD.-Rusya çekişmesinin en
yoğun yaşandığı bir ülkedir. Bu sebeple, ülke içerisindeki etnik karışıklıklar ve ekonomik
problemler daha uzun süre devam edecek demektir. Rusya, Gürcistan’ı kendisine muhtaç bir
halde tutabilmek için bütün Güney Kafkasya’da yaptığı gibi Gürcistan’da da Ermenileri
kullanmaktadır.
Rusya Hazar Bölgesi ve Orta Asya’nın kapısı sayılan Güney Kafkasya’ya sahip
olmadan bölge üzerinde tam bir etkinlik sağlayamayacağını düşünmekte ve bu yüzden de
20
Hasan Kanbolat, Nazmi Gül, “Kafkasya’da Cavahati (Gürcistan) ile Krasnodar (Rusya) Ermenilerinin
Jeopolitiği ve Özerklik Arayışları”, Stratejik Analiz, c.1, sayı: 6 (Ekim 2000), s.11-12.
21
Asbed Kotchikian, “Georgian-Armenian Relations: Between Old and New”, Central Asia and The Caucasus, 6
(24), 2003, s.136.
22
Hatem Cabbarlı, “Ermenistan’ın Bölge Politikasında Gürcistan: Tarihî Sürecte Karşılıklı İlişkiler”, Ermeni
Araştırmaları, sayı:6, (Yaz 2002) , ss.158-181.
Kafkasya’nın kapısı sayılabilecek Gürcistan üzerinde bütün baskı araçlarını kullanarak bu
ülkeyi yeniden kendi etki alanına almaya çalışmaktadır. Türkiye, Azerbaycan ile olduğu gibi
Gürcistan ile de Kafkasya devletlerine baskı uygulayan Rusya’ya karşı bir denge unsuru
olmuştur. Gürcistan’da Ermeni sorununun çözümlenebilmesi konusunda Gürcistan Halk
Cephesi Başkanı Nodar Natadze şu fikri ileri sürmektedir: “Tüm Kafkasyalı halklarda ortak
Kafkasya düşüncesine yönelik siyasetin güçlendirilmesi lazımdır. Kafkasya’daki tüm halkların
hür ve barış içerisinde yaşamalarını tehdit edenlerle , bunun aleyhinde çalışanlarla ilişkilerin
durdurulması gerekmektedir. Rusya’nın Kafkasya konusundaki geleneksel politikasını
değiştirmesi lazımdır. Artık, Kafkasya’da bağımsız devletler mevcuttur. Rusya Federasyonu
bölgeyle normal ilişkilere önem vermeye başlarsa bundan kendisi de fayda görecektir. Bölücü
hareketleri desteklemek, çeşitli çatışma noktaları oluşturmak Rusya’ya bir çıkar
sağlamayacaktır23.”
SONUÇ
Sovyetler Birliğinde Gorbaçov’un başlattığı Perestroyka ve Glastnost politikalarıyla
Güney Kafkasya cumhuriyetlerinde başlayan milliyetçi hareketler Azerbaycan ve
Gürcistan’da Ermenistan’dan farklı bir nitelik arz etmiştir. Azerbaycan ve Gürcistan’da ortaya
çıkan yeni siyasal akımlar Sovyetler Birliği’nden ayrılarak bağımsız, demokratik değerlere
bağlı çağdaş bir devlet kurma hedefine yönelirken, Ermenistan’da yüzyılın başında olduğu
gibi komşularından toprak kazanma isteği öncelikli hedef haline gelmiştir. Rusya’nın
emperyalist tutumlarıyla birleşen bu arzu, güney Kafkasya’nın bir bütün olarak ittifak
oluşturmasını ve bölgede barış ve istikrarın sağlanmasını ortadan kaldırmıştır.
Rusya’nın bölge devletleriyle eşit haklara dayalı ilişki geliştirmekten uzak durması,
buna karşılık uyguladığı baskı politikaları hem Azerbaycan’da hem de Gürcistan’da
Rusya’nın bağımsızlıklarına yönelik tehdit olarak algılanmıştır. Bu iki milletin demokrasi
isteği, daha Sovyetler Birliği döneminde Moskova’da tedirginlikle karşılanmış, ortaya çıkan
demokratik akımların bastırılması için Gürcistan’da Nisan 1989’da, Azerbaycan’da ise Ocak
1990’da sivil halka karşı askeri operasyon düzenlenmiştir. Ayrıca, her iki cumhuriyet
arkasında Rusya’nın bulunduğunu açıkça deklare ettikleri etnik ayrılıkçı hareketlerle
karşılaşmışlardır. Bu iki milletin karşılaştıkları olayların aynı paralellikte olması, tarihte bir
arada yaşamış olmanın vermiş olduğu aşinalıkla birbirlerine güvenmelerine ve birbirlerini
desteklemelerine yol açmıştır. Kuzeyden Rusya’nın arzu ve istekleri, Ermenistan’ın içeride
23
Enver Gürsoy, “Ermenistan ve Gürcistan Arasındaki Sorunlar”, Stratejik Analiz, c.2, sayı:22 (Şubat 2002),
s.98
oynadığı rol Kafkasya’da barış ve güvenliğin sağlanmasını büyük ölçüde bu iki milletin
üzerine yüklemiştir.
Karşı karşıya kalınan sorunlar iki devleti ortak hareket etmeye itmektedir. Yüzyıl önce
yaşanan gelişmeler bugün de aynen yaşanmaktadır. Yüzyılın başında Azerbaycan Demokratik
Cumhuriyetinin ileri gelenlerinden Yusuf Vezir Çemenzeminli şöyle demekteydi: “Gürcistan
ile dostluğumuz en doğal haldır. Kuzeyde Rus korkusu ve güneyde olabilecek çekişmeler
Gürcüler ile Azerbaycanlıları sıkı dostluğa zorluyor”. Yüzyılın sonunda ise, Gürcistan Devlet
Başkanı Eduard Şevardnadze, Azerbaycan ile Gürcistan arasındaki yakınlığı şu şekilde
özetleyecektir: “ Benimle dostum Haydar Aliyev birbirimizin önünde and içmişiz ki,
bağımsızlık yolundan dönen değiliz, geriye kalan ömrümüzü ve zengin deneyimimizi bu
kutsal yola ve ülkelerimizin geleceğine harcayacağız. Eminim ki, biz insanlık, demokrasi ve
kardeşlik yolu ile ilerleyerek yeni hür, bağımsız ve mutlu devletler kuracağız24.” İki ülke
arasında oluşturulacak ittifak Kafkasya’nın barış ve istikrarı için gereklidir.
Güney Kafkasya için Azerbaycan-Gürcistan işbirliği ne kadar önemli ise, AzerbaycanTürkiye ilişkileri de en az o kadar önemlidir.Azerbaycan 18 Ekim 1991 tarihinde bağımsızlık
bildirisini yayınladığında halledilmesi gereken şu sorunlarla karşı karşıya idi:
-
milli değerlere ve demokrasiye dayanan güçlü Azerbaycan devletinin inşa
edilmesi,
-
Moskova’nın doğrudan askeri yardımı ve katılımı ile Ermenistan tarafından işgal
edilmiş
Azerbaycan
topraklarının
işgalcilerden
kurtarılması
ve
toprak
bütünlüğünün temin edilmesi,
-
Ülkenin ekonomik imkanlarını geliştirerek uluslar arası topluma entegre
olabilmek.
Bu hayati problemlerin çözümlenebilmesi her şeyden önce Azerbaycan Devleti’nin
kendisine ait olmakla birlikte, kanı bir, dili bir, tarihi bir iki ülkenin Azerbaycan ve
Türkiye’nin kardeşliğine gerçek anlam kazandırmasına bağlı olacaktı. Azerbaycan
bağımsızlığını kazandıktan sonra Azerbaycan-Türkiye ilişkilerinin çok yönlü geliştirilebilmesi
için çok elverişli fırsatlar, çok sayıda ayrıcalıklar ve her iki ülkenin halklarının arzularından
kaynaklanan talepler ortaya çıkmıştır. Bu fırsatların değerlendirilebilmesi için her şeyden
önce şu düşüncelerin uygulanması gerekmektedir:
24
Kamil Ağacan, “Kaderdaş Devletler: Azerbaycan-Gürcistan İlişkileri”, Avrasya Dosyası, Azerbaycan Özel
Sayısı, c.7, sayı: 1 (İlkbahar 2001), s.335-336.
Azerbaycan ve Türkiye bir millet, iki devlet olarak doğal müttefiktirler. Ermenistan’a
karşı uygulanacak ortak hareket tarzı, ABD., AB., ve Rusya’nın baskılarından dolayı
kesinlikle değiştirilmemeli ve bu konuda ortak bir hareket tarzı belirlenmelidir. Bu tür
baskıların bertaraf edilmesi işinde Azerbaycan hükümeti sözle değil gerçek eylemlerle
Türkiye’ye yardım etmelidir. Herhangi bir konuda Türkiye’nin zayıflamasının Azerbaycan’a
doğrudan vurulan bir darbe olduğunun anlaşılması gerekir. Ayrıca sözde Ermeni soykırımı
meselesi ile Dağlık Karabağ sorununun çözülmesinde, Türkiye ile Azerbaycan’ın çabalarını
birleştirerek Kazakistan, Özbekistan, Türkmenistan ve Kırgızistan’dan da destek almaya
çalışmaları gereklidir.
Türkiye Gürcistan ile ilişkilerini devamlı olumlu bir seviyede tutarak, Gürcistan
içerisinde meydana gelen olaylarda tarafsızlığını koruyarak bu olayları Gürcistan’ın içişleri
olarak değerlendirmiştir25. Bu durum Türkiye’nin Gürcistan ile ilişkilerine verdiği önemi de
göstermektedir.
Azerbaycan-Türkiye ilişkileri geliştirilerek yeni bir dönem başlatmak için her iki ülke
arasında milli ve manevi değerlerle karşılıklı saygının elde edilmesine çalışılmalıdır. Bu güçlü
birliğe Gürcistan da çekilerek Kafkasya’da güvenli ve düşmanların saldırmaktan çekindiği bir
birlik oluşturulmalıdır. Oluşturulacak bu birliğin büyük bir devlet tarafından kurulmasına
fırsat verilmeden gerçekleştirilmesi de cesur politikalara ve politikacılara bağlıdır.
Ermenistan Cumhuriyeti Güney Kafkasya’nın güvenliği açısından büyük bir tehdit
olmakla beraber Türkiye, Azerbaycan ve Gürcistan’ı bir araya getirecek olan önemli bir
etkendir.
25
Mehmet Tütüncü, “The Caucasus Policy of Turkey (1990-1997): An Evaluation”, Caucasus: War and Peace,
ed.Mehmet Tütüncü, Netherlands, 1998, p. 197.
Download