Gerede Yukarı Hamam Restorasyonuna İlişkin Değerlendirmeler

advertisement
5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu
Gerede Yukarı Hamam Restorasyonuna İlişkin
Değerlendirmeler
1
Çiğdem Belgin DİKMEN1, Ferruh TORUK2
Yrd. Doç. Dr. Bozok Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Mimarlık Bölümü,
Divanlı Yolu, 66100, YOZGAT, cbelgin.dikmen@gmail.com
2
Öğr. Gör. Bozok Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Mimarlık Bölümü,
Divanlı Yolu, 66100, YOZGAT, ferruhtoruk@yahoo.com
Özet
İç Anadolu Bölgesi’ni Batı Karadeniz Bölgesine bağlayan geçiş alanı üzerinde yer alan
Gerede coğrafi ve topoğrafik yapısı ve iklimi nedeniyle ilkçağlardan günümüze
yerleşim alanı olarak kullanılmıştır. M.Ö. 3. yüzyılda Paphlagonnia’nın bir kenti olarak
bilinen yerleşiminin Gerede Ovası’nın kuzeyinde Esentepe eteklerinde kurulduğu
tahmin edilmektedir. Cressa, Krateia olarak da anılan Gerede sırasıyla Bithynia Devleti,
Flaviuslar hanedanı ile Roma, Bizans, Selçuklu ve Osmanlı İmparatorluğu hakimiyetine
girmiş, Cumhuriyet döneminde de kullanım sürekliliği göstererek Bolu ilinin bir ilçesi
olmuştur. Gerede’de günümüze ulaşabilmiş hamam kalıntısı olabileceğini
düşündüğümüz temel izleri ve farklı tarihlerde yerleşimi ziyaret eden gezginlerin notları
yerleşimde bulunan hamamlara vurgu yapmaktadır. Gerede’yi 1624 yılında ziyaret eden
Katip Çelebi isim belirtmeksizin yerleşimde 1 hamamın, 17. yüzyılda ziyaret eden
Evliya Çelebi ise 3 hamamın varlığından söz etmektedir. 1871 tarihli Kastamonu
Salnamesinde de Gerede ilçe merkezinde 2 adet hamamın olduğu ifade edilmektedir. Bu
çalışmada günümüzde Kitirler Mahallesi Atatürk Bulvarı yakınında yer alan, kim
tarafından ve ne zaman yapıldığı bilinmemekle birlikte 1875 yılına tarihlenen, uzun
dönem kullanılmamasına karşın gerçekleştirilen restorasyonla yeniden hamam olarak
işletilmek üzere kiraya verilen Yukarı Hamam’ın restorasyonuna ilişkin
değerlendirmeler yapılmıştır.
Anahtar kelimeler: Gerede, hamam mimarisi, Aşağı Hamam, Yukarı Hamam,
restorasyon.
Giriş
İç Anadolu bölgesini Batı Karadeniz bölgesine bağlayan geçiş alanı üzerinde, Ankara ve
İstanbul arasında orta nokta olarak tanımlanabilecek bir konumda olan Gerede yerleşimi
Bolu ilinin en büyük ilçesidir. Gerede güneydoğuda Ankara’nın Kızılcahamam ve
Çamlıdere, kuzeydoğuda Çankırı’nın Çerkeş ve Karabük’ün Eskipazar, güneybatıda
Bolu’nun Dörtdivan, kuzeyde Bolu’nun Mengen, batıda ise yine Bolu’nun Yeniçağa
ilçeleriyle çevrilmiştir. Ormanlık bir kuşak ile çevrelenen yerleşim dağlık alanlarla
sınırlanmakta ve coğrafi bir eşik oluşturmaktadır (Resim 1), (www.googleearth.com).
Gerede coğrafi, topoğrafik yapısı ve iklimi nedeniyle ilkçağlardan günümüze yerleşim
alanı olarak tercih edilmiş ve süreklilik gösteren bir şekilde kullanılmıştır. Tarihsel
süreçte çeşitli uygarlıklara ev sahipliği etmiş ve İpek Yolu üzerinde bir konaklama
1
431
5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu
merkezi olarak konumlanmış Gerede; Osmanlı döneminde (18-19. yüzyıl) debbağlık,
tarakçılık, tiftik ipliği üreticiliği ve dericilik gibi mesleklerin yaygın olduğu, MüslümanGayrimüslim nüfusun birlikte yaşadığı ve kapalı ekonomiye sahip (Şahin, 2000;
Özkaya, 2000) bir yerleşimdir. Bu yüzyılda Gerede kent merkezinin arasta dükkânları
ve hanlar ile bölgenin en kalabalık ve aktif ticari yerleşim alanlarından biri olduğu
görülmektedir. Günümüzde kentleşme, gelişen teknoloji, değişen yaşam biçimi ve artan
göç olgusu (Demirci, 2000) bu zanaat kollarının sürdürülmesini olanaksız hale getirmiş
ve bunun doğal sonucu olarak Osmanlı döneminde Gerede kent merkezinde bulunan
arasta dükkânları, hanlar, hamamlar gibi tarihi yapılar (Erkoçoğlu, 2000) işlevlerini
kaybetmiş ve kullanım dışı kalmanın doğal sonucu olarak yıpranmış veya yıkılmıştır.
Gerede kentini farklı dönemlerde ziyaret eden gezginlerin aktarımlarından ve günümüze
ulaşan yapılardan edinilen bilgiler yerleşimdeki hamamlara vurgu yapmaktadır
(Ainsworth, 1842; Özkaya, 2000; Şahin, 2000).
Resim 1 Gerede Yerleşimi (www.googleearth.com).
Bu çalışmanın amacı günümüzde kentsel sit alanı olarak ilan edilen Gerede kent
merkezinde Kitirler Mahallesi Atatürk Bulvarı yakınında yer alan, kim tarafından ve ne
zaman yapıldığı bilinmemekle birlikte 1875 yılına tarihlenen, uzun dönem
kullanılmamasına karşın gerçekleştirilen restorasyonla yeniden hamam olarak işletilmek
üzere kiraya verilen Yukarı Hamam’ın restorasyonuna ilişkin değerlendirmeler
yapmaktır. Bildiri kapsamında Gerede’nin tarihsel gelişim sürecine, Gerede’de
günümüze ulaşabilmiş veya varlığı bilinen hamamlara ilişkin araştırmalar yapılmış,
Yukarı Hamam’ın rölöve, restitüsyon ve restorasyon projeleri ile belgelenmesine
çalışılmıştır.
Tarihsel Süreçte Gerede
M.Ö. 3. yüzyılda Paphlagonnia’nın bir kenti olan ve ilk adının Cressa olduğu tahmin
edilen veya bazı kaynaklarda geçtiği şekliyle Krateia (Gerede) yerleşiminin kurulduğu
yer henüz tespit edilememişse de sürdürülen kazı çalışmaları ilk yerleşimin Gerede
Ovası’nın kuzeyinde Esentepe eteklerinde kurulduğunu düşündürmektedir. Gerede
sırasıyla Bithynia Devleti (Aycan, 2000; Aydınalp, 2012), Flaviuslar hanedanı ile
Roma, Bizans, Selçuklu ve Osmanlı İmparatorluğu hakimiyetine girmiş ve Cumhuriyet
döneminde de kullanım sürekliliği göstererek Bolu ilinin bir ilçesi olmuştur.
2
432
5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu
Paphlagonia devleti döneminde doğu ticaret yolu üzerinde bulunan bir sınır kenti olan
yerleşimin Bithynia devletinin önemli kentlerinden biri olduğu bilinmektedir. Kaynaklar
Roma döneminde imarına önem verilen yerleşimin adının Flavius hanedanına atfen bir
süre Flaviopolis olarak değiştirildiği, ancak bu adın Krateia halkı tarafından
benimsenmediğini aktarmaktadır. Roma İmparatorluğu’nun son döneminde ve
Hıristiyanlığın ilk evresinde önemini koruyan yerleşimin bir piskoposluk merkezi
konumuna getirilerek İstanbul Patrikhanesi’ne bağlandığı bilinmektedir. Bizans
İmparatorluğu döneminde Gerede’nin de içinde bulunduğu bölge “thema” denilen
askeri valilerle yönetilmiştir. Bu dönemde kentin sanayi ve ticaretinin ve özellikle
tabakçılığın gelişmiş olduğu bilinmektedir (Aycan, 2000). Türklerin Anadolu’ya
girmesinden sonra Selçuklular ile Bizans arasında sınır kenti, Bizans garnizon kenti ve
hatta askeri üs olarak kullanılan yerleşim, Osmanlı hakimiyetine girene kadar (1354)
Anadolu’daki önemli beylikler arasında yer almıştır. Kimi araştırmacılar bu dönemde
Bolu’nun doğusunda küçük bir Türk beyliği olan Geredebolu (Gerede) Beyliği’nin
Osmanlı hakimiyetine giren ilk beyliklerden olduğunu aktarmaktadır (Aycan, 2000).
Gerede’nin ilk kez Osman Gazi döneminde (1354) Osmanlı topraklarına katıldığı,
Gerede ve çevresinin Osmanlılar ve Candarlılar arasında sıkça el değiştirdiği ve
yerleşimin 1392’de Yıldırım Beyazıt, 1421’de Çelebi Mehmet tarafından tekrar
Osmanlı egemenliğine katıldığı bilinmektedir. 1566-1568 yıllarına ait Gerede ve
köylerindeki vakıflarla ilgili bilgilerden Gerede başta olmak üzere Bolu ve
Safranbolu’nun zaman zaman Osmanlı ve Candaroğulları arasında yer değiştirdiği
anlaşılmaktadır (Aycan, 2000; Kastamonu Salnamesi). 17. yüzyılda Gerede Bolu,
Çerkeş, Mudurnu, Göynük, Taraklı ve Geyve ile birlikte önemli merkez konumundadır.
Bu yüzyılda Bolu ile birlikte Gerede’yi de ziyaret eden Evliya Çelebi ve Katip Çelebi,
Bolu Sancağı’na bağlı bir subaşılık olan yerleşimi mahalleleri, cami, tekke, hamam,
hanları, çok sayıda dükkânı ile tanımlamakta ve bıçakçılık ile debbâğlığın yaygın
olduğunu ifade etmektedir (Ainsworth, 1842, Ramsey, 1960; Faroqhi, 1993; Dikmen ve
Toruk; 2015). 19. Yüzyılda kente gelen İngiliz kökenli Morier ise Gerede’nin çok
miktarda deri fabrikalarına sahip dükkânlar ve pazarları ile iyi görünümlü büyük bir
Türk yerleşimi olduğunu aktarmaktadır (Ainsworth, 1842; Kaşmer, 2000). 1923 yılında
Cumhuriyetin ilanı ile birlikte Bolu vilayet, Gerede de Bolu iline bağlı bir ilçe
konumuna gelmiştir.
Gerede Yukarı Hamam
Günümüzde 7 mahalleye ayrılmış Gerede’de yerleşiminin en eski mahallelerinden
Kitirler, Kabiller, Seviller ve Demirciler mahallelerini kapsayan alan, yerleşimin tarihi
dokusunu oluşturmaktadır. Homojen bir yapıya sahip olan Gerede kent merkezinde
tarihi doku içinde korunacak anıtsal yapılar da bu dört tarihi mahallede (Kitirler,
Kabiller Seviller ve Demirciler) bulunmaktadır. Ankara 1 Numaralı Kültür ve Tabiat
Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu tarafından 14.02.2013 tarih ve 484 sayılı kararı
doğrultusunda Gerede Merkezi’nin ada bazında Kentsel Sit olarak ilanına ve bu adalar
içerisinden bazı parsellerde yer alan yapıların tesciline karar verilmiştir. Aralarında bu
bildiriye konu olan Yukarı Hamam’ın da yer aldığı anıtsal yapıların çoğu Gerede
Kentsel Sit Alanı olarak ilan edilen alan veya etkilenme alanı içinde yer almaktadır.
Gerede’de kentsel sit alanı olarak tanımlanan alanı içerisinde yer alan tescilli 13 yapı
Ankara 1 Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu tarafından
14.02.2013 tarih ve 484 sayılı karar ile tescillenen anıtsal yapılar turuncu, konutlar ise
3
433
5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu
mavi renk lejant ile gösterilmiştir. ATN İmar A.Ş. tarafından gerçekleştirilen Koruma
İmar plan sınırları içerisinde kalan tescilli yapılar Şekil 1’de gösterilmektedir.
Şekil 1 Gerede Kentsel Koruma Plan Sınırları (ATN İmar A.Ş.).
Gerede’de günümüze ulaşabilmiş hamam kalıntısı olabileceğini düşündüğümüz temel
izleri ile farklı tarihlerde yerleşimi ziyaret eden gezginlerin notları yerleşimde bulunan
hamamlara vurgu yapmaktadır. 1624 yılında Gerede’yi ziyaret eden Katip Çelebi isim
belirtmeksizin yerleşimde 1 hamamın, 17. yüzyılda Gerede’yi ziyaret eden Evliya
Çelebi ise Gerede’de 3 hamamın varlığından söz etmekte, 1871 tarihli Kastamonu
Salnamesinde Gerede ilçe merkezinde 2 adet hamamın olduğu ifade edilmektedir
(Ainsworth, 1842; Kastamonu Salnamesi). Yerleşimi farklı tarihlerde ziyaret eden
gezginlerin aktardığı hamamların sayısında tutarlılık bulunmamakla birlikte,
kaynaklardan yerleşimde en az iki hamamın olduğu anlaşılmaktadır. Yerleşimde
günümüze ulaşabilen iki hamam bulunmaktadır. Bu hamamlardan birinin günümüzde
Kitirler Mahallesi Atatürk Bulvarı üzerinde yer aldığı ve 1395 yılında Yıldırım
Beyazıt’ın yerleşimde çalışan deri ustaları için yaptırdığı kendi adını taşıyan caminin
kuzeyinde olduğu bilinen, 14. yüzyıl sonlarına tarihlenmesine karşın (1399) günümüze
ulaşamamış Aşağı Hamam olarak anılan hamam olduğuna ilişkin yazılı ve sözlü
kaynaklar bulunmaktadır (http://www.gerede.bel.tr/tr/genel.asp?islem=incele&LID=17,
Gerede
Belediye
Arşivi,
http://www.gerede.net/Default.aspx?Sayfa=bolumler&BolumNo=002-005-004).
4
434
5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu
Bu bildiri kapsamında değerlendirilen diğer hamam ise Kitirler Mahallesi Atatürk
Bulvarı yakınında yer alan, kim tarafından ve ne zaman yapıldığı bilinmemekle birlikte
1875 yılına tarihlenen, uzun dönem kullanılmamasına karşın 1989 yılında
gerçekleştirildiği ifade edilen restorasyonla yeniden hamam olarak işletilmek üzere
kiraya verilen (http://www.gerede.bel.tr/tr/genel.asp?islem=incele&LID=17) ve Yukarı
Hamam olarak anılan hamamdır.
Ada 65 Parsel 4’te yer alan Yukarı Hamam’ın kim tarafından ve ne zaman yapıldığı
bilinmemektedir. Ancak, hamamın banisi bilinmemekle birlikte 1875 tarihinde yapılmış
olabileceği, bu tarihe ait bir şer-i sicilinin bulunmasına bağlanmaktadır. Uzun dönem
kullanılmamasına karşın gerçekleştirilen restorasyonla yeniden hamam olarak işletilmek
üzere kiraya verilen Yukarı Hamam günümüze dek farklı dönemlerde yapılan eklentiler
ve tadilatlarla büyük ölçüde kullanım sürekliliği olan bir yapıdır. Buna karşın yapı
restorasyon sonrası henüz aktif kullanıma geçmemiştir. Fotoğraf 1’de Yukarı Hamam’ın
fotoğrafları, Fotoğraf 2 ve Fotoğraf 3’te ise yapının restorasyon öncesi ve sonrası
fotoğrafları görülmektedir.
Fotoğraf 1 Gerede Yukarı Hamam Eski Fotoğraflar (Gerede Belediye Arşivi).
Fotoğraf 2 Gerede Yukarı Hamam (Restorasyon Öncesi) (Gerede Belediye Arşivi).
5
435
5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu
Fotoğraf 3 Gerede Yukarı Hamam (Restorasyon Sonrası)
Ç.B. Dikmen ve F. Toruk Arşivi, (2014).
Yukarı Hamam’a ilişkin verilerin yetersizliği, hamamın eski durumunu bilen tanıkların
yeterli bilgiye sahip olmaması ve yapıya ait eski fotoğraf, çizim benzeri dokümanların
olmaması nedeniyle yapının rölöve projelerinin hazırlanmasından sonra restitüsyon ve
restorasyonuna ilişkin kararlar Gerede-Bolu yakın çevresinde yer alan ve aynı dönemde
inşa edilmiş hamam yapılarından Bolu Merkez Tabaklar Hamamı (16. yüzyılda Tavil
Mehmed Paşa tarafından yaptırılmıştır), Orta Hamam (1389 yılında Yıldırım Beyazıt
tarafından yaptırılmıştır) ve Sapanca Rüstem Paşa Hamamı dikkate alınarak
değerlendirilmiştir. Şekil 2’de Yukarı Hamam’ın rölöve, Şekil 3 ve Şekil 4’te ise
yapının restitüsyon ve restorasyon planları görülmektedir.
Şekil 2 Gerede Yukarı Hamam Rölöve Plan (Gerede Belediye Arşivi).
Şekil 3 Gerede Yukarı Hamam Restitüsyon Plan (Gerede Belediye Arşivi).
6
436
5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu
Şekil 4 Gerede Yukarı Hamam Restorasyon Plan (Gerede Belediye Arşivi).
Yukarı Hamam iki ana kısımdan oluşmaktadır. Günümüzde yıkanma, dinlenme, sauna
ve ocaklı odunluk kısımları (sıcaklık ve ılıklık) ile kullanılan ve moloz taş örgüsü
duvarları ve kubbesi ile oluşan 1463 yapım yıllı hamam kısmı 21.00 m. x 12.00 m.
civarındadır. Yapının doğu kısmında yer alan soyunma mekânları kuzeyde ve doğu
kısmının kuzey tarafında moloz taş örgüsü ile doğu kısmının güney tarafı ile güneyde
halen briket tuğla ile batı cephesinde hamamın moloz taş örgülü duvarı ile 12.00 m. x
11,70 m. civarındadır. Bu kısmın üst örtüsü ahşap tavanlı ve alaturka kiremit dokulu
ahşap kırma çatıdır. Soyunma mekânının çatı örtüsü 15. yüzyılda yapılmış olan ve yakın
çevrede yer alan Sapanca Rüstem Paşa Hamamı ile gabari olarak örtüşmektedir. Aynı
dönemde yapılan bu iki yapı incelendiğinde gerek yapım tekniği gerekse plan şeması
olarak benzerlikler göstermektedir. Örnek yapıdaki verilere dayanarak Gerede Yukarı
Hamam’ın soyunmalık mekanının özgün halinde ahşap çatı ile ve yüksek gabarili
(sıcaklık kısmından daha yüksek) yapılmış olduğu düşünülebilir. Hamam’ın Şekil 5 ve
8’de rölöve, Şekil 6 ve 9’da ve Şekil 7 ila 10’da restitüsyon ve restorasyon projelerine
ilişkin kesitler görülmektedir.
Şekil 5 Gerede Yukarı Hamam Rölöve A-A Kesiti (Gerede Belediye Arşivi).
Şekil 6 Gerede Yukarı Hamam Restitüsyon A-A Kesiti (Gerede Belediye Arşivi).
7
437
5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu
Şekil 7 Gerede Yukarı Hamam Restorasyon A-A Kesiti (Gerede Belediye Arşivi).
Şekil 8 Gerede Yukarı Hamam Rölöve B-B, C-C, D-D Kesitleri
(Gerede Belediye Arşivi).
Şekil 9 Gerede Yukarı Hamam Restitüsyon B-B, C-C, D-D Kesitleri
(Gerede Belediye Arşivi).
Şekil 10 Gerede Yukarı Hamam Restorasyon B-B, C-C, D-D Kesitleri
(Gerede Belediye Arşivi).
Yaklaşık 12 m. genişliğinde ve 34 m. uzunluğunda olan Yukarı Hamam’a giriş sağlayan
doğu cephesinin güney ve kuzey yönleri arasında oldukça fazla kot farkı bulunmaktadır.
Giriş kapısı çift kanatlı, ahşap ve üzeri kafeslidir. Doğu cephesinin güney ucunda
bahçeye açılan bir kapı yer almaktadır. Cephe üzerinde biri bu kapının sağında, diğeri
cephenin kuzey yönünde olmak üzere iki adet kareye yakın formda, giyotin, üzeri
kafesli pencere bulunmaktadır. Cephenin kuzeyinde yer alan pencere hamam giriş
holünde ve giriş kotundan iki basamak yukarıda yer alan soyunma odalarından birisine
aittir. Giriş holü mermer, soyunma odaları ahşap doğramalıdır. Giriş holünde soyunma
odalarının üzerinde basık tavanlı bir galeri oluşturulmuştur. Yapının güney cephesi
8
438
5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu
Gerede Kültür ve Sanat Merkezi olarak kullanılan yapıdan kot olarak yukarıdadır ve bir
duvar ile ayrılmaktadır. Kot nedeniyle yapı güney cephesinden iki katlı olarak
algılanmaktadır. Altta ve üstte yer alan pencereler birbiri ile aynı biçim ve ölçüde,
dikdörtgen, taş söveli ve ahşap doğramalıdır. Şekil 11-13’te Yukarı Hamam’ın rölöve,
restitüsyon ve restorasyon projeleri görünüşleri görülmektedir.
Şekil 11 Gerede Yukarı Hamam Rölöve Ön, Arka ve Sol Yan Görünüşler
(Gerede Belediye Arşivi).
Şekil 12 Gerede Yukarı Hamam Restitüsyon Ön, Arka ve Sol Yan Görünüşler
(Gerede Belediye Arşivi).
Şekil 13 Gerede Yukarı Hamam Restorasyon Ön, Arka ve Sol Yan Görünüşler
(Gerede Belediye Arşivi).
9
439
5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu
Doğu cephesinde ortada yer alan giriş kapısı doğrudan soğukluk mekânına açılmaktadır.
Yaklaşık 3 m. x 5 m. ölçülerinde kubbeli olan bu mekanda kubbe yanları tonozlarla
kapatılmıştır. Zemini mermer, tavanı ahşap kaplamalı soğukluk kısmının orta yerinde
son yıllarda yapılmış özgün halinde var olup olmadığı bilinmeyen, altıgen mermer
kaideli fıskiyeli bir havuz bulunmaktadır. Bu bölümün sağı kış soyunma yeri, solu ise
hela olarak kullanılmaktadır. Soğukluk kısmından yaklaşık kare mekânlı üzeri kubbeli
ılıklık kısmına geçilebilmektedir. Ilıklık kısmında yer alan kurnalar yekpare mermer,
zemin mermer kaplamadır. Yaklaşık 9 m. x 5 m. boyutlarında olan sıcaklık mekânı
ortasında düzgün olmayan sekizgen formda mermer göbek taşı bulunan mekânın üzeri
kubbe, yanları ise tonoz örtülüdür. Sıcaklık kısmı iki halvetli bir plan özelliği
göstermektedir. Külhan bölümü sıcaklığın arkasında (batı yönünde) hamamın batı
cephesi boyunca uzanmaktadır (Gerede Belediye Arşivi). Yukarı Hamam’ın restorasyon
öncesi ve sonrası iç mekan fotoğrafları Fotoğraf 4-8’de görülmektedir.
Fotoğraf 4 Gerede Yukarı Hamam İç Mekân Restorasyon Öncesi (Soyunmalık)
(Gerede Belediye Arşivi).
Fotoğraf 5 Gerede Yukarı Hamam İç Mekân Restorasyon Sonrası (Soyunmalık)
Ç.B. Dikmen ve F. Toruk Arşivi, (2014).
Fotoğraf 6 Gerede Yukarı Hamam İç Mekân Restorasyon Öncesi (Ilıklık)
(Gerede Belediye Arşivi).
10
440
5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu
Fotoğraf 7 Gerede Yukarı Hamam İç Mekân Restorasyon Öncesi (Sıcaklık)
(Gerede Belediye Arşivi).
Fotoğraf 8 Gerede Yukarı Hamam İç Mekân Restorasyon Sonrası (Sıcaklık)
Ç.B. Dikmen ve F. Toruk Arşivi, (2014), (Gerede Belediye Arşivi).
Yukarı Hamam’ın yapım tekniğinin aynı dönem inşa edilen ve yukarıda anılan diğer
hamamlarda olduğu gibi moloz taş örgülü duvar üzeri ahşap çatı örtüsü kullanıldığı
düşünülebilir. Yapı moloz taş olup üzeri son yıllarda sıvanmış ve beyaz boyanmıştır.
Kubbelerin kasnakları sekizgen iken Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından 1989 yılında
yapılan onarımlarda olmalı ki kubbeler kaldırılarak çatı kırma ve alaturka kiremit ile
kapatılmıştır. Uzun dönem kullanılmayan hamam son günlerde hamam olarak işletilmek
üzere kiraya verilmiştir (Gerede Belediye Arşivi).
Yukarı Hamam’ın 1453 yılında inşa edilen hamam kısmı batı yönünde ocak, yakıt ve su
depolarının bulunduğu kısımlar ile sıcaklık ve ılıklık mekânlarından oluşmuştur.
Yapının hamam kısmına doğu cephesinde bulunan ılıklık mekânından ulaşılmaktadır.
Ilıklık kuzey ve güney yönünde bulunan tonoz, orta kısım ise 5 adet fil gözünün yer
aldığı bir kubbe ile örtülüdür. Hamamın aydınlatma sisteminin kubbelerdeki ışıklık, fil
gözleri, ahşap çatı üzerine ışıklık ve moloz taş duvar örgüsü içinde bulunan pencereler
ile sağlandığı söylenebilir. Ilıklığın batısında yer alan sıcaklık mekânına kemerli bir
kapı ile girilir. Sıcaklık kısmı kuzey, güney ve batıda üç eyvanlı olup kuzeybatı ve
güneybatıda 1’er adet halvet hücresinden oluşur. Bu kısım kuzey güney ve batı
cephesinde bulunan eyvanların tonozları ile ortada bir kubbe ile buluşur. Bu kubbe yine
5 adet fil gözü ile mekânı aydınlatılmaktadır. Rölöve çalışmasında bu duvarın kalınlığı
itibari ile yapıya sonradan eklendiği anlaşılmıştır.
Ocak ve ısıtma deposu, su depoları, sıcaklık ve ılıklık mekânları düşeyde moloz taş
örgüsüyle örülmüş, tavanlar ise moloz taş örgüsü ile oluşturulan öteleme yüzeyler ile
oluşturulmuştur. Yapının özgün halinde çatının ahşap tavan üstüne alaturka kiremit
örtüsü ile örtüldüğü düşünülmektedir. Dönem yapılarına bakılarak su depolarını içeren
mekânların döşemelerinin moloz taş örgüsü ile oluşturulduğu söylenebilir. Hamamın
sıcaklık ve ılıklık mekânlarının zemini mermer kaplama, duvar ve tavanları kireç
boyalıdır. Dönem yapılarına bakılarak yapının özgün halinde girişte moloz taş duvarlar
ile taşıtılan ahşap çatılı bir mekânın olduğu düşünülmekte ise de bu mekâna ilişkin
bilgilere ulaşılamamıştır. Yine dönem yapılarında soyunmalık kısmının moloz taş
11
441
5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu
örgüsünde bulunan aydınlatma pencereleri ile aydınlatıldığı söylenebilir (Gerede
Belediye Arşivi).
Batı cephesinde hamamın ılıklık kısmının moloz taş duvarına dayanan soyuma kısmının
güney ve güneydoğu cephesi duvarlarının hamamın özgün halinde taş duvar olduğu
düşünülmektedir. Yapının bu kısmının 1942 yılında Bolu’da yaşanan deprem sırasında
hasar görmüş olduğu ve yıkıldığı düşünülen batı ve güney cephesindeki bir kısım
duvarlar dönemin yapım tekniği ile briket duvar örülmüştür. Yapının eski
fotoğraflarından hamama ve soyunma kısmına girilen doğu yönündeki giriş kapısının
konum ve büyüklüğünün yapının özgün halinde de günümüzdeki gibi olduğu
görülmektedir.
Soyunma kısmında bulunan ahşap dikmeli sekizgen taşıyıcı sistem kurgusu yapının
özgün halinde olmadığı ve sonradan eklendiği düşünülmektedir. Bu sekizgen ayaklar ve
duvarlar arasında kalan kısım tarihlenemeyen bir dönemde ahşap soyunma kabinleri ile
yeniden oluşturulmuştur. Soyunma kısmında bulunan ve hamam yapılarının
karakteristiği olan süs havuzu bu yapıda da bulunmaktadır. Soyunma mekânının
duvarları kireç boyalıdır. Yapının özgün halinde döşeme kaplamasına ilişkin veriye
ulaşılamamış olmasına karşın zemin kaplamasının mermer olduğu tahmin edilmektedir.
Yukarı Hamam’da sonradan gerçekleştirilen eklentiler ve tadilatlar değerlendirildiğinde;
soyunma mekânında bulunan kabinlerin yakın tarihlerde sonradan eklendiği
söylenebilir. Bu kısımda ahşap elemanların ağırlıklı olarak kullanıldığı görülmektedir.
Soyunma kısmı bir dönem özeliği olarak kabul edilse de bu mekânların yapı cephesinde
(özellikle soyunma kısmının güney ve güney doğu cephelerinde) ve soyunma odaları
olarak inşa edilen soyunma kabinlerinde yapı bütünlüğünü bozduğu söylenebilir.
Dönem yapılarına bakılarak hamamın çatısının soyunma mekânlarında alaturka kiremit
olduğu düşünülmektedir (Gerede Belediye Arşivi).
Sonuç ve Değerlendirme
Günümüzde tarihi çevrelerin korunması duyarlılığı, toplumun gereksinmeleri
doğrultusunda yaşayan kent dokuları olarak değerlendirilmesi, ülkelerin kültürel ve
tarihi miraslarına, geçmişlerine verdikleri değerin en önemli göstergesidir. Tarihi
çevrenin yok olması ve zarar görmesi sadece mimari ve estetik yönden değil, kültürel ve
tarihi değerlerin de yok olması açısından önem taşımaktadır. Bu nedenle tarihi
dokuların korunması gerekliliği, taşıdığı kültürel ve görsel özelliklerinin yanı sıra fiziki
mekânda, mimaride belirginleşen bir olgu olarak karşımıza çıkmaktadır.
Gerede Kentsel Sit Alanı sınırında bulunan Yukarı Hamam’a ilişkin yazılı ve görsel
verilerin yetersizliği, hamamın özgün yapısının nasıl olduğunu bilen kişilerin sayısal
yetersizliği nedeniyle Yukarı Hamam’ın restitüsyonuna ilişkin hazırlanan projede yakın
çevrede inşa edilen hamam yapılarının plan şeması, yapım tekniği, kullanım şekli ve
kullanılan yapı malzemeleri üzerinden çalışma yapılmış ve hamamın restorasyon
projeleri hazırlanmıştır. Belediye kaynaklarında yapının restorasyonun 1989 yılında
tamamlandığı ifade edilmekle birlikte Belediye Arşivi’nde yer alan 2008 yılı
fotoğrafları ile tarafımızdan çekilen günümüz fotoğrafları karşılaştırıldığında yapının
restorasyonunun 2008 yılından sonraki bir tarihte bitmiş olabileceği görülmektedir.
Ancak yapının 1989 yılında Vakıflar tarafından gerçekleştirilen restorasyon sonrasında
yeniden restore edilmiş olabileceği düşünülmektedir. Yapının restorasyonunun bitmiş
12
442
5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu
olmasına karşın, işletilmek üzere kiraya verildiği söylenen Yukarı Hamam’ın halen
çalıştırılmamasının nedeni ise bilinmemektedir.
Gerede’de ATN İmar A.Ş. tarafından gerçekleştirilen Koruma Amaçlı İmar Planı ile
koruma planına uygun olmayan çok katlı uygulamaların değerlendirilerek kent
merkezinde olumsuz görüntünün ortadan kaldırılması, Gerede’de tarihsel süreçte
sürekliliği olan dericilik gibi el sanatlarının canlandırılması ve yaşatılması, mutfak
kültürü, doğal ve tarihi değerlerinin de katkısı ile yerleşime turizm potansiyeli
kazandırılması amaçlanmaktadır. Yukarı Hamam örneğinde olduğu gibi sosyal yapının
ve kültürel sürekliliğin sağlanması için gelecek kuşaklara aktarılması gereken bir değer
olarak görülen yapıların özgün yapılarına uygun olarak restore edilmeleri ve kent
belleğinde bir yer edinmeleri sağlanmalıdır.
Genellikle tarihi yapıların bulunduğu tarihi kent dokusunun veya kentsel sit
alanı içinde yapım izni bekleyen dokuya aykırı yapıların inşasının ivedilikle
durdurulması, daha önce yapılmış olanların yıkılmaları/gabarilerinin yanında veya
yakınındaki geleneksel yapı gabarisine düşürülmeleri/cephe, malzeme ve tekniğinin
yine yakınındaki geleneksel yapının cephe, malzeme ve kullanım tekniğine
uydurulmaları gerekmektedir. Kentin gelişimi ile yeni yapıların yapılmasının gerektiği
durumlarda yeni yapılaşmanın Mardin, Kastamonu, Sinop, Ankara Kaleiçi vb.
yerleşimlerde olduğu gibi tarihi doku alanı dışında inşasına izin verilebilir. Tarihi doku
içinde yeni yapılaşmanın gerektiği durumlarda ise yukarıda aktarılan değerlendirmelere
uygun olarak tarihi dokuya aykırılık oluşturmayacak biçimde yapılaşmaya izin
verilebilir. Yapılaşmada Ankara 1 Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma
Bölge Kurulu’nun Gerede Kentsel Sit Alanı için vermiş olduğu geçiş dönemi yapılanma
koşullarının dikkate alınması gerekmektedir.
Kaynaklar
Ainsworth, W. (1842) Travels and Researches in Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea
and Armenia, Cilt. II, London.
ATN İmar A.Ş. Arşivi, (2014).
Aycan, İ. (2000) Geçmişten Günümüze Tarih Boyunca Gerede, Osmanlı Devleti’nin
Kuruluşunun 700. Yılında Geçmişten Günümüze Gerede, s. 11-16, Gerede.
Aydınalp, H. (2012). Gerede’de Dini Hayat Din Kurumu Üzerine Sosyolojik Bir
Araştırma, Gerede Belediyesi Kültür Yayınları no:9, s. 50-75, İstanbul.
Dikmen Ç.B. ve Toruk F. Arşivi, (2014).
Dikmen, Ç. B. ve Toruk, F. (2015) Sosyo-Kültürel Sürdürülebilirlik Kapsamında
Gerede (Krateıa) Hanlar Bölgesi’nin Değerlendirilmesi, II. Ulusal Sürdürülebilir
Yapılar Sempozyumu, Ankara.
Demirci, A. (2000) Köyden Kente Göç ve Gerede Örneği, Osmanlı Devleti’nin
Kuruluşunun 700. Yılında Geçmişten Günümüze Gerede, s. 273-282, Gerede.
13
443
5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu
Erkoçoğlu, F. (2000) Gerede’de Osmanlı’dan Kalma Vakıflar ve Tarihi Eserler,
Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunun 700. Yılında Geçmişten Günümüze Gerede, s. 82101, Gerede.
Faroqhi, S. (1993) Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul
Gerede Belediye Arşivi, T.C Bolu İli Gerede Belediyesi Tarihi Yukarı Hamam
Restütisyon ve Örneklendirmeli Karşılaştırma Araştırma Raporu, Haz. Mimar Uğur
İlhan ve Mimar Cihan Tutal.
Kastamonu Salnamesi, XVIII, 1312/1894, s. 274-275.
Kaşmer, R. (2000) Gerede’de Dericilik ve Tarihi Seyri, Osmanlı Devleti’nin
Kuruluşunun 700. Yılında Geçmişten Günümüze Gerede, s. 257-273, Gerede.
Özkaya, Y. (2000) XIX. Yüzyıl Ortalarında Gerede’nin İdari ve Sosyal Durumu,
Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunun 700. Yılında Geçmişten Günümüze Gerede, s. 163169, Gerede.
Ramsey, W.M. (1960) Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, (Çev. M. Pektaş), İstanbul.
Şahin, K. (2000) Gerede’nin Demografik Yapısı Üzerine Bazı Gözlemler, Osmanlı
Devleti’nin Kuruluşunun 700. Yılında Geçmişten Günümüze Gerede, s. 21-23, Gerede.
www.googleearth.com (Erişim tarihi: 25.07.2015).
http://www.gerede.net/Default.aspx?Sayfa=bolumler&BolumNo=002-005-004(Erişim
Tarihi: 01.07.2014).
http://www.gerede.bel.tr/tr/genel.asp?islem=incele&LID=17
03.07.2014).
14
444
(Erişim
Tarihi:
Download