fen öğretiminde bilimsel iletişim kurabilme becerisi communıcatıng

advertisement
XIII. Ulusal Eğitim Bilimleri Kurultayı, 6-9 Temmuz 2004 İnönü Üniversitesi, Eğitim Fakültesi,
Malatya
FEN ÖĞRETİMİNDE BİLİMSEL İLETİŞİM KURABİLME
BECERİSİ
Yrd. Doç. Dr. İlbilge DÖKME, Yrd. Doç. Dr.Ülkü OZANSOY
Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi, İÖB Fen Bilgisi Öğretmenliği
Anabilimdalı ilbilgedokme@gazi.edu.tr
ÖZET: Temel bilimsel süreç becerileri fen ile uğraşanların sahip olması gereken
becerilerdir. Bu yolla fen öğrenmek ilk öğretimdeki fen öğretmenlerinin kendi öğrenme
deneyiminizden çok farklı olabilir. Ancak öğrencilere bilimsel yöntem becerilerini
öğretmeleri ve bu becerileri günlük planlarına yansıtabilmeleri için önce bunları kendi
kendilerine öğrenmelidirler. Bu çalışmada temel süreç becerilerinden “bilimsel iletişim
kurabilme” becerisinin önemi vurgulanarak konuyla ilgili fen öğretmenlerine yönelik iki
etkinliğe yer verilmiştir. Verilen örnek etkinlikler, öğretmenlerin kendi etkinliklerini
hazırlamaları için bir şablon niteliğinde olup içerikten ziyade “bilimsel iletişim kurabilme”
becerisine odaklanmayı amaçlamaktadır.
ANAHTAR SÖZCÜKLER: Bilimsel süreç becerileri, fen öğretimi, bilimsel iletişim
kurabilme
COMMUNICATING IN SCIENCE EDUCATION
ABSTRACT: The basic science process skills are what people do when they do science.
Learning science this way may be very different from the way science teachers learned
science in their elementary school and middle school experiences. For science teachers to
teach the science process skills to children and to be able to reflect their syllabus they must
first learn them themselves. In this study the importance of “communicating” in basic
science process skills is emphasized and two activities for the science teachers are given.
These model activities given in this paper are aimed that science teachers focus on
communication further content and then they can look for similar activities.
KEY WORDS: Science process skills, science education, communicating
1
GİRİŞ
Fen öğretiminde artık kavramların öğrenciye taşınmasından ziyade
bireylerin
nasıl
daha
iyi
düşüneceklerini
öğrenebilmeleri
için
düşünme
becerilerinin açık bir şekilde öğretilebileceği ve zamanla geliştirilebileceği
önerilmektedir (Costa, 1985).
Gelişmiş ülkeler fen öğretimini a) bilimsel süreç becerileri b) eleştirel
düşünme becerileri c) bilimsel muhakeme becerileri olmak üzere öğrencilerde üç
boyutlu düşünme gelişimini sağlayacak tarzda yapılandırılmaktadır (Badders ve
diğer., 1999). Bilimsel süreç becerileri; gözlem yapabilme, sınıflandırma
yapabilme, ölçüm yapma ve sayıları kullanabilme, iletişim kurabilme, çıkarım
yapabilme,
tahmin
edebilme,
veri
toplama, kaydetme ve yorumlayabilme,
değişkenleri
belirleme
ve
kontrol
edebilme, tanımlama yapabilme, hipotez
oluşturabilme, deney yapabilme, model
oluşturma
adlandırılır.
becerileri;
ve
kullanabilme
Eleştirel
analiz
olarak
düşünme
edebilme,
sentez
yapabilme, öğrendiği bilgi, yöntem ve
becerileri
yeni
durumlara
uygulayabilme, fikir üretebilme, üretilen
fikri ifade edebilme ve problem çözebilmedir. Bilimsel muhakeme becerileri ise;
bilmeyi ve anlamayı arzulama, bilimsel kabulleri sorgulama, veri toplama ve
yorumlamayı isteme, varsayımlardan yola çıkarak toplanan verileri sınamadan,
sonuç çıkarmaya doğru giden mantık çizgisine riayet etme, dayanak noktalarını göz
önünde bulundurma, araştırılan konuyla ilgili daha önce yapılmış çalışmaları
öğrenmeyi ve anlamayı istemedir.
Fen öğretiminde bilimsel süreç becerileri kullanan öğrenciler aktif
öğrenicilerdir. Nesne ve olayları gözlemleyerek duyu organlarını kullanırlar ve
gözlemlerine dayanarak araştırmalarını geliştirirler. Yeni kavramlar oluşturmak
için benzerlikler ve farklılıkları araştırarak sınıflama yaparlar. Bildiklerini ve
2
yapacaklarını sözlü yada yazılı olarak paylaşırlar. Nesne yada olayları nicel olarak
tanımlayabilmek için ölçüm yaparlar. Çıkarım yaparlar ve yeni bilgilere ulaştıkça
çıkarımlarını rahatlıkla değiştirebilirler ve gözlem yapmadan önce muhtemel
sonuçları tahmin ederler. Fen etkinliklerinde öğrenciler genel kavramları aktif bir
şekilde araştırarak ve araştırmalarının sonuçlarını değerlendirerek bilimsel süreç
becerilerini geliştirirler. Araştıracakları konunun niteliğine göre aşağıda verilen
temel süreç becerilerini kullanırlar.
Gözlem Yapabilme: Öğrencilerin duyularını kullanarak varlık ve olayların
özelliklerini belirlemeye çalışılmalarıdır. Ölçüm gerektiren gözlemler nitel, ölçüm
gerektirmeyenler ise nicel gözlemlerdir. Bu gözlemler doğrudan duyu organlarıyla
yada çeşitli büyütme ya da küçültme araçları kullanılarak dolaylı olarak yapılabilir.
Sınıflandırma Yapabilme: Fen öğretiminde, öğrenciler çeşitli etkinliklerle nesne
ya da olayları belirli özelliklerine göre gruplandırarak sınıflandırma yapabilme
becerisini geliştirirler.
Ölçüm yapma ve Sayıları kullanabilme: Uygun ölçü birimlerini kullanarak nicel
tanımlama yapabilme, hesaplama yapabilme, nicel verileri kaydedebilme, uzayzaman ilişkisi kurabilme becerilerini kapsar.
Çıkarım Yapabilme: Gözlem ve verilere dayalı olarak spesifik bir olay hakkında
bir sonuç çıkarabilmedir. Çıkarım bazen sebep-sonuç ilişkisi de içerebilir.
Tahmin edebilme: Eski deneyim ve gözlemlerinden yararlanarak bir olayın ya da
değiştirilen bir durumun sonunu önceden kestirmek.
Bu çalışmada temel süreç becerilerinden “bilimsel iletişim kurabilme”
becerisi üzerinde durulmuş ve fen öğretmenlerine yönelik iki etkinliğe yer
verilmiştir.
Verilen
örnek
etkinlikler,
öğretmenlerin
kendi
etkinliklerini
hazırlamaları için bir şablon niteliğinde olup içerikten ziyade “bilimsel iletişim
kurabilme” becerisine odaklanmayı amaçlamaktadır.
BİLİMSEL İLETİŞİM KURABİLME
Bulguları tartışmak ve analiz etmek bilimde ilerlemenin anahtarı
anlamındadır. Bilim insanları sonuçlarını dergilerde, profesyonel toplantılarda,
seminerlerde ve elektronik bilgi ortamlarında bildirirler. Bu bildiriler, geçmişten
3
bugüne gelen bilgilere yönelik bir özün oluşumuna katkı sağladığı gibi bilgilerin
bütün olarak sorgulanmasında sürekliliği sağlar. Bilimsel iletişim, bilimsel
araştırmalara yardım eden en önemli olgulardan biridir. Her alanda olduğu gibi
fende de insanlarla iletişim kurma yeteneği yapılan her şeyin temelini teşkil eder.
Sözlü anlatımlar, yazılı bildiriler, grafikler, çizelgeler, semboller, diyagramlar,
matematik eşitlikler ve görsel içerikli gösteriler bilimde ve fende sıklıkla kullanılan
“iletişim” yöntemleridir. Etkileyici bir iletişim kurabilmek için iletilenlerin açık ve
doğru olması, şüpheli ve belirsiz olmaması gerekir. Ayrıca iletilenlerde uygulanmış
ve geliştirilmiş bilimsel süreç becerileri kullanılmış olmalıdır.
Bizler öğretmen olarak sözlü anlatımlarla ya da yazılı ifadelerle
öğrencilerin
davranışlarını
etkilemeye
çalışırız.
Hepimiz
düşüncelerimizi,
duygularımızı ifade etme ihtiyacı hissederiz ve iletişimin bir problemin çözümünde
temel teşkil ettiğini hayatımızın ilk yıllarında öğrenmeye başlarız. Aşağıda verilen
uygulamalar etkili bilimsel iletişimi öğrenmenize yardımcı olacak ve çeşitli iletişim
yöntemleri oluşturmanız ve kullanmanız konusunda size fikir verecektir (Rezba,
1995)
Etkinlik 1: Nesnel Tanımlamalar
Bazı materyaller temin ediniz. Bu materyalleri gözlemleyip herhangi
birisine bu nesnelerin özelliklerini nasıl ifade edeceğiniz hakkında düşününüz. Bu
etkinlikte amacınız gözlemlediklerinizi (tadarak, koklayarak, görerek, duyarak ve
dokunarak) başkalarına etkili bir şekilde iletmek için kullanılabileceğiniz ifadelerin
listesini üretmek. Ancak nesneleri isimlendirmeye çalışmayın ve nesnelerin
özellikleri hakkında hissetlerinizi yazmayın, sadece özellikleri tanımlayın. Yani
gözlemlediklerinizle ilgili duygularınızı değil sadece duyumlarınızı ifade ediniz.
Bunu için bu nesnelerin kokusunu, tadını, nasıl ses çıkardığını ve dokunulduğunda
hangi özelliklere sahip olduğunu belirleyiniz. Bilimsel iletişim için gözlemlediğiniz
nesnelerin özelliklerini tanımlamada kullandığınız ifadeleri aşağıdakilerle kontrol
edebilirsiniz.
Dokunma: Dokunma algısıyla yapılan gözlemlemelerde, gözlemlenen nesne ya da
olayın özelliklerini temsil eden sıfatlar; pürüzlü, düzgün, zımpara kağıdı gibi,
4
tüylü, dümdüz, soğuk, sıcak, ılık, serin, lastik gibi, delikli, sivri, keskin, yumuşak,
sert, çakılımsı, kabarık, kürk gibi, ölçekli, pamuğumsu, çıkıntılı, yağlı, mum gibi,
yapışkan, ıslak, kuru, nemli, kaygan, kösele gibi, tozumsu, kolayca ufalanan, krem
gibi, camımsı, çentikli, yapış yapış, titrek şeklinde olabilir. Dokunma algısı ile ilgili
tüm bu sıfatlar en genel anlamda sıcak-soğuk, kuru-yaş, sert-yumuşak, pürüzlükaygan olmak üzere dört ayrı algıyı içerir.
Tad alma: Tad alma algısının kullanıldığı gözlemlemelerde gözlemlenen
nesnelerin özellikleri; tatlı, ekşi, acı, “keskin bir tadı var”, “zayıf bir tadı var”,
“yağlı yemek tadı var”, baharatlı, şurup gibi, asitik şeklinde sıfatlarla ifade
edilebilir.
Koklama: Koklama algısıyla gözlemlenen nesnelerin özellikleri; hoş kokulu, kötü
kokulu, is kokulu, taze kokulu, baharat kokulu, keskin kokulu, sert kokulu, hafif
kokulu, ne çok sert ne de hafif kokulu, “limonumsu bir kokuya sahip”, “yağımsı bir
kokuya sahip”, “nanemsi bir kokusu var”, küf gibi kokulu, odunumsu kokulu,
terimsi kokulu, parfüm gibi kokulu şeklinde iletilebilir.
İşitme: Kalın sesli, ince sesli, ne çok kalın ne de çok ince sesli, yüksek sesli, alçak
sesli, ne çok yüksek ne de çok alçak sesli, keskin bir ses, donuk bir ses, tıngırtı
şeklinde, zil sesi, boğuk sesli, berrak sesli, belirgin bir ses, gıcırdama, havlama
gibi, şamata sesi gibi, yırtılma sesi, patlama sesi gibi, çarpışma sesi gibi, damlayan
su sesi gibi, tıkırtı sesi, buruştururken çıkan ses gibi, kesikli ses, sürekli ses, ani ses
şeklinde ifadeler işitme algısı ile yapılan gözlemlerde kullanılan iletişim
ifadeleridir. Gözlemlenen nesne tek başına ses verebilir ya da iki nesne birbirine
vurularak ses gözlemlemesi yapılabilir. İşitme, biri çarpan diğeri çarpılan
durumunda olan iki nesnenin birbirleriyle teması sonucu ortaya çıkan hava
titreşimlerinin algılanmasıdır.
Görme: Görme duyusu kullanılarak yapılan gözlemlemelerde ise gözlemlenen
nesne ya da olayların özellikleri; renkli, bir biçime sahip, desenli, parlak, sönük
renkli, berrak, bulutlu, parıltılı, kabarcıklı, parlak, yoğunluklu, sürekli yapıda,
parçalı, kesikli yapıda, eskitilmiş renkte gibi ifadelerle tanımlanabilir.
Bir nesnenin özelliklerini birine tanımlarken, aşağıda verilen noktaları dikkate
alırsanız karşınızdaki ile etkili bir iletişim kurabilirsin:
5
1. Nesne
yada
olaylar
hakkında
çıkarımlarınızdan
ziyade
sadece
gözlemlediklerinizi (gördüğünüzü, kokladığınızı, duyduğunuzu, tattığınızı)
ifade ediniz.
2. Dili doğru kullanarak kısa ve öz tanımlamalar yapınız.
3. Olabilecek tüm nitel gözlemleri kullanarak bilgiyi iletiniz.
4. Bilimsel iletişimde bulunduğunuz kişilerin geçmiş deneyimlerini ve bakış
açılarını göz önünde bulundurunuz.
5. İletişiminizin etkili olup olmadığını anlamak için iletişim kurduğun kişiden
dönüt alacağınız bir yöntem geliştiriniz.
6. Eğer gerekliyse alternatif bit tanımlama geliştiriniz.
Şimdi tüm bu noktaları göz önünde bulundurarak aşağıdaki etkinliği
yapınız. Böylece bilimsel iletişiminizin etkili olup olmadığı ölçebilirsiniz.
Etkinlik 2: Nesneleri Tanımlama
Yandaki şekle bakınız:
Bu şekli birine detaylarıyla nasıl
tanımlayabileceğinizi
düşününüz.
Yalnız şekli öyle tanımlamalısınız
ki, karşınızdaki görmeden bu şekli
çizebilsin. Unutmayınız ki, çizen
kişi ne tür çizgiler çizeceğini, bu
çizgileri nereye yerleştireceğini ve
ne
kadar
gerektiğini
hissedecektir.
uzunlukta
olması
bilmeye
ihtiyaç
Şimdi
resmi
çizdirecek birini bulup, sırayla aşağıdakileri yapınız
•
Şekle ilk algılamanızdan farklı bir biçim görene kadar bakınız (Bu şekli
algılamak için en az sekiz farklı yol var.). Sizin birine bir şeyi tanımlama
yolunuz sizin onu nasıl algıladığınıza bağlıdır.
6
•
Konuşmaya
başlamadan
önce,
şekli
çizecek
kişiye
şekli
nasıl
tanımlayacağınızı dikkatlice düşününüz.
•
Şekli çizecek kişiye şekli göstermeden, şekli nasıl çizeceğini anlatınız.
•
Orijinal şekil ile çizilen şekil arasında benzerlik sizin iletişiminizin bir
ölçümüdür.
Öğrencilerin
“bilimsel
iletişimi”
bilmeleri
kendilerinde
bu
beceriyi
geliştirmeleri için yeterli değildir. Onlara bildiklerini uygulama imkanı
verilmelidir. Okullarda çok az konuşan, zamanının çoğunu televizyonun karşısında
geçiren, yetişkinlerle kontak kuramayan öğrenciler iletişim becerilerini geliştirmek
için çok az fırsata sahiptir. Öğrenciler öğrendikleri hakkında konuşurken
başkalarının düşüncelerini zihinlerinde bir yere oturtabilmek için yeni yollar
keşfederler. Bazı çelişkileri giderebilmek için geçerli yolları da öğrenebilirler.
Fenle ilgili etkinlik yaparkenki konuşmaların, defter tutmanın, verileri organize
edip kaydetmenin, sonuçları karşılaştırmanın, bulguları paylaşmanın, tamamı
öğrencilerin iletişimlerini geliştirmelerine yardım edecektir.
İletişim araçlarını kullanmayı öğrenmek de öğrencilerin gözlem ve
düşüncelerini nasıl ileteceklerini belirlemede onlara yardımcı olur. Aşağıda bilgiyi
paylaşmak için kullanılabilecek bazı araçlar şematik olarak gösterilmiştir (Rezba,
1995).
Grafikler
Sembolle
Haritalar
Modeller
Sözlü
Tanımlamal
Kavram
Haritaları
Vücut Dili
Bilimsel iletişim kurabilme
Sayılar
Çizimler
Diyagramlar
Veri
Tabloları
7
Müzik
Yazı Dili
ÖNERİLER
Fen öğretiminde öğrencilerin bilimsel iletişim kurma becerilerinin
gelişmesi için yazım, anlatım kadar önemli bir uygulamadır. Bunun bir yolu
öğrencilere etkinlikler sırasında neler öğrendiklerini yazdırmaktır. Uygun çalışma
yaprakları hazırlanarak öğrencilerin etkinlikler boyunca ne çalıştıkları, neler
yaptıkları, neler gözlemledikleri ve ne öğrendiklerini yazmaları istenebilir.
Öğrencilerin tanımlama becerilerini geliştirebilmek için şu oyunu
oynatabilirsiniz: Bir öğrenciye bir nesne seçtirin (ancak öğrenci hangi nesneyi
seçtiğini kimseye söylemesin) ve öğrenciden nesneyi sınıfa tarif etmesini isteyin.
Tanımlama işlevden çok gözleme dayalı olmalı yani; onunla yazı yazarsınız
demektense kırmızıdır demek gibi. Nesne sınıf tarafından doğru olarak teşhis
edildiğinde sıra bir sonraki öğrenciye geçer.
“Nereden çıkar? Ya da kaynağı nedir?” soruları öğrencilerin bilimsel
iletişim ile ilgili pratik yapmalarını sağlayan önemli sorulardır. Örneğin
“besinlerimizin kaynağı nedir?” gibi. Her çocuğun, sütün yumurtanın ya da bir
kurşun kalemin kaynağının bir market olmadığını bilmeye ihtiyacı vardır.
Yiyeceklerin kaynaklarıyla ilgili bir çalışmada üreticiyle tüketiciler arasında ki
olayları gösteren zincirler kullanılabilir. Bu zincirler öğrencilerin bilgi düzeylerine
göre çeşitlilik gösterebilir. İstenirse, üretim nakliye satış ve işlenmemiş ürünle
tüketici arasında diğer olayları gösteren basamaklar bu zincire eklenebilir. Benzer
şekilde bir başka örnek elektriğin kaynağı nedir? Elektrik düğmesine bastığınızda
elektrik yerel bir teçhizattan mı yoksa uzaktaki bir teçhizattan mı gelir? Elektriği ne
çeşit bir teçhizat üretir? Oluşumu ve kullanımı arasında ne tür enerji dönüşümleri
olur? Elektriği kullandığınızda ne tür enerji dönüşümleri gerçekleşir? “Nereye
gider?” sorusu da bilimsel iletişim becerisini geliştirmede çalışmaya değer diğer
bir sorudur. Örneğin çöpe attığımız nesnelere ne olur? gibi.
“Fısıltı” anlatım becerilerini geliştirmeye yardım eden ilginç bir oyundur.
Oyunu öğrencileri daire şeklinde sıralayarak başlatın. Sonra öğrencilerden birine
yazılı kısa bir mesaj verirsiniz. Öğrenci mesajı okur fısıldayarak yanındakine
söyler mesajı sözlü olarak sırayla herkes yanındakine fısıldar. Mesaj, oluşturulan
dairenin sonundaki kişiye geldiğinde o öğrenci sesli olarak mesajı söyler.
8
Başlangıçtaki orijinal mesajla en son söylenen karşılaştırılır. Bu, bilgiyi nasıl
aldığınız konusunda bir tartışmaya yol açar. Belki bir radyo, televizyon istasyonu
yada gazete bürosu ziyaret edilebilir. Bu mümkün olmazsa, sınıfa buralardan
konuyla ilgili bir konuşmacı davet edilebilir.
“Kaçırma” gözlem ve anlatım becerilerini geliştiren diğer bir oyundur. Bir
kurban, iki kötü adam olmak üzere üç öğrenci seçin. “Özel giyimli maskeli iki kötü
adamın bir kurbanı kaçırması” konulu senaryosunu önceden belirlediğiniz bir
oyunu sınıfta oynatın. Sınıftaki öğrencilere; olayı, kurban ve kötü adamları anlatan
“şahit raporu” yazdırın. Polis teşkilatından birini sınıfa davet ederek, ondan bir
olaya tanık olmanın ve anlatımdaki doğruluğun ne kadar önemli olduğu ile ilgili
bilgi vermesini sağlayabilirsiniz.
Öğrencilerimizin bilimsel iletişim becerileri için etiketleri materyal olarak
kullanabilirsiniz. Etiketlerle iletilener nelerdir? Öğrencilerinizin çeşitli malların
etiketlerini okumalarını sağlayın. Hazır yiyeceklerin yada kutulardaki diğer
yiyeceklerin içeriklerini bulun. Başka hangi yiyeceklerin etiketleri var? Etiket
ürünle ilgili neler anlatıyor?
Rakamlar anlatımın diğer bir yoludur. Öğrencilerinizin farklı kaynaklardan
(TV., dergi, gazete, vb.) reklamlarla anlatılan bilgileri araştırmalarını sağlayın.
Reklamlar neler anlatıyor? Reklamlarda gizli mesajlar var mı?
KAYNAKLAR
Badders, W., Fu, V., Bethel, L., Peck, D., Sumners, C., Valentino, C., ve Mullane,
R.M. (1999) Discovery works grade 3, 4, 5, 6. Nev Jersey:Silver Burdett Ginn.
Rezba, J., Spraque, C., Fiel, R., Funk, H., Okey, J., ve Jaus, H., (1995). Learning
and Assessing.
9
Download