a. anadolu`nun türkleşmesi
advertisement
A. ANADOLU’NUN TÜRKLEŞMESİ B. ANADOLU’DA KURULAN İLK TÜRK BEYLİKLERİ I. Anadolu’ya İlk Türk Akınları Danişmentliler (1080 - 1178) TÜRKİYE TARİHİ Türkiye Tarihi, Malazgirt Meydan Savaşı Zaferiyle başlamıştır. Daha önce Türkler Anadolu’ya çeşitli akınlar yapmışlar fakat bunların hiçbiri Anadolu’ya yerleşmek amacıyla olmamıştır. Anadolu’yu bir Türk vatanı haline getiren Oğuz Türkleri olmuştur. Oğuz beylerinden Anadolu’ya keşif amacı ile ilk akını düzenleyen Çağrı Bey’dir. Çağrı Bey’den sonra Büyük Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey tarafından Selçuklu Melikşah’ın komutanlarından Danişmendoğlu Ahmet Gazi tarafından Sivas Niksar, Tokat çevresinde kuruldu. Ermenilerin yaşadığı Kilikya’yı hâkimiyetlerine alan Dnaişmendoğulları, Ermeni ve Süryani halkının yardımı ile Malatya’yı ele geçirerek sınırlarını iyice genişletmişlerdir. En güçlü dönemlerini ise Danişmendoğlu Emir Gazi döneminde yaşamışlardır. Beyler Anadolu’ya saldırıya geçen Haçlılara karşı Türkiye Selçuklu Devleti ile askeri ittifak yapmışlar ve haçlılarla mücadele etmişlerdir. Anadolu’nun fethi için yapılan ilk ciddi savaş Pasinler ll. Kılıçaslan zamanında Anadolu Selçuklu Devleti tarafından ortadan kaldırılmışlardır. ailesinden İbrahim Yinal ve Kutalmış Anadolu’nun fethi için görevlendirilmiştir. Savaşı’dır (1048). Bizans ve Gürcü kuvvetlerine karşı yapılmış olan bu savaşı Büyük Selçuklu Devleti kazanmış, Bizans’ın Doğu Anadolu Bölgesindeki gücü kırılmıştır. Türklere Anadolu’nun kapılarını açan savaş ise Malazgirt Savaşı olmuştur. UYARI: Malazgirt Savaşı’nın kazanılmasında Bizans ordusunda bulunan Uz ve Peçenek Türklerinin Selçuklu ordusu tarafına geçmelerinin etkisi büyüktür. Malazgirt Savaşının Sonuçları; 1- Anadolu’nun kapıları Türklere açılmıştır. 2-Türkler Anadolu’da hızlı bir şekilde fetih hareketi yapmaya başlamışlardır. 3- Doğudan göç eden Türkler, Anadolu’ya yerleşmeye başlamış, Anadolu kısa süre içinde Türk yurdu haline gelmeye başlamıştır. 4-Türk komutanları feth ettikleri bölgelerde kendi beyliklerini kurmuşlardır. 5-Anadolu’da Türklere karşı koyacak güç kalmamıştır. 6-Bizans’ın kışkırtmalarıyla Haçlı beylikler, Sultan Alparslan tarafından uygulanan fetih politikası sonucu ortaya çıkmıştır. Sultan Alparslan Malazgirt Zaferinden sonra komutanlarını Anadolu’da fethettikleri toprakların kendilerinin olması şartıyla serbest bırakmıştır. Böylece Alparslan’ın komutanları Anadolu’da çok hızlı bir şekilde fetih hareketi Alâeddin Keykubat zamanında Anadolu Selçuklu Devleti tarafından yıkılmıştır. Saltuklular (1072 - 1202) Anadolu’da Kurulan İlk Türk Beylikleri kurulan Alpaslan’ın komutanlarından Mengücek Gazi tarafından Erzincan, Kemah, Divriği ve Şebinkarahisar bölgesinde kurulmuştur. seferleri gerçekleşmeye başlamıştır. Anadolu’da Mengücekler (1080 - 1228) yapmaya ve fethettikleri Alpaslan’ın komutanlarından Ebulkâsım Saltuk Bey tarafından Erzurum, Bayburt, Tercan, İspir ve Oltu çevresinde kurulmuştur. Haçlılarla mücadele ederek Anadolu’yu Haçlılara karşı savunmuşlardır. Rükneddin Süleyman şah zamanında Anadolu Selçuklu Devleti tarafından ortadan kaldırılmışlardır. bölgelerde iç işlerinde serbest, dış işlerde ise Büyük Selçuklu Devletine bağlı, Anadolu’da görülen ilk Türk Artuklular (1102 - 1409) beyliklerini kurulmuşlardır. Anadolu’da kurulan ilk Türk beylikleri bu toprakların hızlı bir şekilde Türkleşmesini başlatmıştır. Bu beylikler vasıtası ile Anadolu’nun büyük bir bölümü her açıdan Türkleşmiştir. Büyük Selçuklu komutanlarından Artuk Gazi tarafından Hasankeyf, Mardin ve Harput’da kurulmuştur. Artuk Gazi Diyarbakır kuşatması sırasında Melikşah’la arası bozulmuş, kısa bir sür sonra öldürülmüştür. Dilmaçoğulları (Togan Arslanoğulları) (1085 - 1394): Bitlis ve çevresinde yaşamışlardır. Artuk Bey’in ölümünden sonra bu beylik üç kola ayrılmıştır. İnaloğulları (Yınaloğulları) (1098 - 1183) : Diyarbakır ve çevresinde kurulmuşlardır. Hasankeyf (Diyarbakır) Artukluları: kurucusu Artuk Gazi’nin oğlu Sökmen bey’dir. Bu beylik daha sonraki zamanlarda Eyyubiler tarafından yıkılmıştır. Çubukoğulları (1085 - 1213): Harput ve çevresinde kurulmuş olup Ermenilere karşı mücadele etmişlerdir. Mardin Artukluları: kurucu Artuk Bey’in oğlu İlgazi Bey’dir. Bu beylik Karakoyunluları saldırıları neticesinde yıkılmıştır. Harput Artukluları: kurucu imameddin Ebu Bekir gazidir. Bu beylik ise Anadolu Selçuklu Sultanı Alâeddin Keykubat tarafından yıkılmıştır. İnançoğulları (1261 - 1368): Lâdik (Denizli) çevresinde yaşamışlardır. Tanrıvermişoğulları (1081-1093): Efes ve çevresinde kurulmuştur. Anadolu’da özellikleri; İzmir’de bir tersane kurarak ilk Türk donanmasını kurmuş ve Bizans’a karşı fetih hareketlerinde bulunmuştur. Midilli, Rodos, Sakız ve İstanköy adalarını ele geçirmiştir. Bizans’a karşı daha etkili bir şekilde fetih hareketi yapmak için Türkiye Selçuklu Devleti hükümdarı I. Kılıçarslan’la ittifak kurmuş ise de bu ittifak Bizans’ın kışkırtmaları neticesinde bozulmuştur. Kılıçarslan kayınpederi olan Çaka Beyi öldürtmüştür. Çaka Beyin öldürülmesi üzerine bu beylik yıkılmış, toprakları ise Bizans’ın eline geçmiştir. Çaka Bey, İlk Türk donanmasını kuran ilk Türk denizcisidir. Beyliklerinin Anadolu’nun Türkleşmesinde etkili oldular. Anadolu’daki şehirleri imar ederek büyüttüler. Yerleşim yerlerine Türkçe isimler verdiler. Türk - İslâm kültürünün yayılmasını sağladılar. Haçlılarla mücadele ettiler. Kurucularının ismiyle anılırlar. Anadolu’nun güvenli bir memleket haline gelmesini sağladılar, Anadolu’nun ticari potansiyelini arttırdılar. C. TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ (1075 – 1308) Kutalmışoğlu Süleyman Şah (1074-1086) Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah Batı Anadolu’nun fethi için Amcası oğlu Kutalmışoğlu Süleyman şah ve Mansur Beyi görevlendirmiştir. Süleyman Şah Bizans’ın elinden İznik, Konya ve çevresini ele geçirmiştir. Kardeşi Mansur Bey ise Eskişehir, Kütahya ve Afyon’u almıştır. Kısa bir süre sonra iki kardeş arasında çıkan iktidar mücadelesini Süleyman Şah kazanmış, 1075’te İznik Başkent olarak Türkiye Selçuklu Devleti’ni kurmuştur. UYARI: Türkler genellikle düşman bölgelerine yakın olan şehirleri kendilerine başkent seçmiştir. Böyle davranmalarının sebebi fetih hareketlerini hızlandırmaktır. Süleyman Şah, İstanbul’un Anadolu yakasını ele geçirmiş ve bir gümrük idaresi kurarak, boğazdan geçen gemilerden gümrük vergisi almaya başlamıştır. Doğuya UYARI Türk Malazgirt Savaşı ile başlayan günümüze kadar gelen Türkiye tarihini başlattılar. Bizans’a yönelik akınlarda görev yapan Çaka Bey, bu akınlar sırasında esir düşmüş, bir süre Bizans’ta esaret hayatı sürmüştür. Bizans’ta bulunduğu dönemlerde denizcilik sanatını öğrenen Çaka Bey, Bizans’tan kaçıp İzmir’e gelmiş, İzmir ve çevresini ele geçirerek burada kendi beyliğini kurmuştur. ilk Çaka Beyliği (1081 - 1093) Kurulan yönelen Süleyman Şah Çukurova ve Antakya’yı ele geçirmiştir. Antakya’nın fethi devletin Güneyde, Suriye Selçuklu Devletiyle sınır haline gelmesine neden olmuştur. Bu durum iki Selçuklu devletinin karşı karşıya gelmesine neden olmuş, Diğer Beylikler; yapılan savaşı kaybeden Süleyman Şah savaş Sökmenler (Ahlatşahlar) (1110 - 1207) : Van Gölü çevresinde yaşamışlardır. NOT: Merkezi Anadolu'da olan ilk Türk - İslam sırasında şehit olmuştur.( 1086 ) devletidir. Akdeniz’e ulaşmıştır. Türkiye Selçuklu Devleti adına ilk denizcilik faaliyetleri bu dönemde başlatılmıştır. I. Kılıçarslan Dönemi (1092 – 1107) Bizans’a karşı Çaka bey’le ittifak yapmışsa da Bizans’ın kışkırtmaları neticesinde bu ittifak sona l. İzzeddin Keykavus Dönemi; ermiştir. Haçlıların Anadolu’ya saldırması üzerine İznik Sinop bu dönemde alınarak ithalat ve ihracat merkezi haline getirilmiştir. Trabzon Rum Pontus Krallığı’yla ve Venediklilerle ticaret anlaşması yapılmıştır. ve Batı Anadolu’yu Bizans’a bırakarak başkentini Konya’ya taşımıştır. yapmışsa da Haçlılarla Haçlı başarılı ordusunun savaşlar çok kalabalık olmasından dolayı kesin çözüm elde edememiştir. I. Alaeddin Keykubat Dönemi; Büyük Selçuklu Devletiyle giriştiği taht kavgasında Tahta geçtiği yıllarda batıya doğru gelen Moğol başarısız olmuş tehlikesine karşı tedbirler almıştır. Doğu Anadolu’daki geri çekilirken Habur Nehri’nde boğularak ölmüştür. kaleler tamir ettirmiş ve askeri yönden güçlendirildi. I. Mesut Dönemi (1116 – 1155) Alanya bu dönemde feth edilmiş ve burada Alaiye Bizans’a kaştı başarılı mücadeleler yapmış sınırları tersanesi kurulmuştur. Böylece Akdeniz'de ikinci bir genişletmiştir. neticesinde ticaret limanı ve askeri üs elde edilmiştir. Kırım'ın Anadolu’ya saldırıya geçen II. Haçlı ordusunu Konya Suğdak limanını ele geçirilerek, Karadeniz ticaret Ovasında büyük bir yenilgiye uğratmıştır. yollarını denetim altına almıştır. I. Mesut Döneminde Anadolu bayındır bir ülke haline NOT: Alâeddin Keykubat Döneminde, Anadolu siyasi gelmiştir. Türkiye Selçuklu Devleti adına ilk para bu birliği tam olarak sağlanmıştır. dönemde basılarak kullanılmaya başlanmıştır. 1230 yılında Harzemşahlar Yassı Çemen Savaşında NOT: Mesut Döneminde Anadolu Selçuklu Devleti tam mağlup edilmiş, bu savaş Harzemşahlar Devleti’nin bağımsız bir devlet haline gelmiştir. yıkılmasına neden olmuştur. Bizans’ın kışkırtmaları UYARI: Harzemşahlar Devletinin yıkılması ile II. Kılıçarslan Dönemi (1155 – 1192) Moğollarla aradaki tampon bölge ortadan kalkmış oldu. Anadolu Türk siyasi birliğini sağlamak amacıyla Böylece Anadolu Moğol istilasına açık hale geldi. beylikler üzerine seferler yapmış, büyük oranda bu arzusunu gerçekleştirmiştir. Bizans İmparatorluğu Alaeddin Keykubat döneminde Anadolu Selçuklu Türkleri Anadolu’dan atmak için büyük bir orduyla Devleti, siyasi, ekonomik ve kültürel alanda en parlak harekete Miryakefelon dönemini yaşamıştır. En geniş sınırlara bu dönemde Savaşında karşı karşıya geldi. Yapılan savaşı II. geçmesi üzerine iki taraf ulaşılmış ticaret gelişmiştir. İlk altın para yine bu Kılıçarslan kazanmıştır. dönemde basılmıştır. UYARI: Bu savaşın kazanılmasıyla Anadolu kesin olarak bir Türk yurdu haline gelmiş ve Anadolu’nun tapusu Bizans’tan alınmıştır. Bizans’ın, Anadolu’yu geri alma ümidi sona ermiş ve Bizans savunmaya çekilmiştir. II. Kılıçarslan ülkeyi eski Türk geleneğine göre oğulları arasında paylaştırdı (1192). Bu durum ülkede kardeşler arasında taht kavgalarının başlamasına neden oldu. II. Gıyaseddin Keyhüsrev Dönemi; II. Gıyaseddin Keyhüsrev zayıf bir kişiliğe sahip olduğu için devlet yönetiminde vezir Sadeddin Köpek etkili olmuştur. Bu kişi kendisine rakip olarak gördüğü değerli komutan ve devlet adamlarını ortadan kaldırttırmıştır. Bu dönemde Anadolu Selçuklu Devleti zayıflama sürecine girmiştir. Dönemin en önemli olaylarından biri Baba İshak (Babailer) ayaklanmasıdır. Moğol baskısından kaçarak Anadolu'ya gelen Türkmenlerin ekonomik sıkıntılarından kaynaklanan bir isyandır. Bu Rükneddin Süleyman Şah Dönemi; isyan Bizans’la yaptığı mücadele neticesinde, Bizans yıllık vergiye bağlanmıştır. Türk siyasi birliğini büyük oranda sağlamış, Kilikya Ermenileri üzerine seferler yaparak Çukurova’yı ele geçirmiştir. zayıfladığını göstermiştir. I. Gıyaseddin Keyhüsrev Dönemi; Samsun ve çevresini alarak, Karadeniz ticaretini güvenlik altına almıştır. Antalya’yı ele geçirerek, güçlükle bastırılmış, devletin gücünün Kösedağ Savaşı (1243) Anadolu Selçuklu Devleti'nin zayıfladığını fark eden Moğollar önce Erzurum'u alarak yağmadılar. Ardından Moğol ordusu ile Anadolu Selçuklu ordusu Kösedağ’da karşı karşıya geldiler. Türkiye Selçuklu Devleti bu savaşı kaybetmiştir. Bu savaş sonunda; 1) Moğollar, Kayseri'ye kadar bütün Anadolu şehirlerini Karamanoğulları yağmaladılar. 2) Anadolu Selçuklu Devleti, Moğol egemenliğine girdi. 3) Anadolu Selçuklu Devleti’nde taht kavgaları başladı. Mehmet Bey “Bugünden sonra divanda, dergâhta, sarayda UYARI mecliste ve meydanda Türkçeden başka dil kullanılmayacak” Böylece devlet, dağılma sürecine girdi. demiştir. 4) Anadolu’nun ekonomik, ticari ve sosyal hayatı Bu geriledi. Bayramı” olarak kutlanmaktadır. tarih günümüzde “Türk Dil 5) Anadolu Türk birliği bozuldu. Türkmen beyleri bağımsızlıklarını ilan ettiler. b. Karasioğulları UYARI: Bu savaş sonuçları itibariye Osmanlılarla Timur arasında yapılan Ankara savaşına benzer. Sultan II. Mesut’un ölümüyle devlet tamamen yıkıldı (1308). Böylece Anadolu’da Anadolu Türk Beylikleri Dönemi başladı. Balıkesir ve çevresinde Danişmentli mensup Karasi Bey tarafından kuruldu. ailesine Bergama, sındırgı, Bigadiç, Edremit, Ayvalık, Ezine, Çanakkale’ye kadar olan sahayı ele geçirdiler. Denize kıyı olduklarından tersane kurmuşlar küçükte olsa bir donanmaya sahip olmuşlardır. Orhan Bey zamanında Osmanlı Devletine bağlanan İlk Türk Beyliği olmuştur. Karasioğulları Beyliğinin Osmanlıya bağlanması üzerine bu donanma Osmanlı Devletinin eline geçmiş, Osmanlı Devletinin donanmasının çekirdeği oluşturulmuştur. Karesi komutanlarından Hacı il Bey, Evrenos Bey ve Ece Halil Osmanlı Devleti’nin hizmetine girmişlerdir. Osmanlı’ya Denizci bağlanan olan Osmanlı’ya NOT Osmanlı’nın ilk beyliktir. Karasioğulları’nın bağlanmasıyla ilk kez donanması olmuştur. Osmanlının Rumeli’ye geçişi hızlandırmıştır. D. ANADOLU’DA GÖRÜLEN İKİNCİ TÜRK BEYLİKLER DÖNEMİ; a. Karamanoğulları Konya merkez olarak kurulmuştur. Osmanlı’yı en çok uğraştıran beyliktir. Kendilerini Anadolu Selçuklu Devleti’nin mirasçısı olarak görmüşlerdir. Karamanoğulları Mehmet Bey resmi dili Türkçe ilan etmiştir. l. Murat zamanında Osmanlı - Karaman savaşları başladı. Yıldırım Bayezid Karamanoğulları’nı Osmanlı’ya bağladı. 1402 Ankara Savaşı’ndan sonra Karamanoğulları yeniden kuruldu. Fatih zamanında Konya alındı. ll. Bayezid Karamanoğullarını tamamen ortadan kaldırılmıştır. c. Germiyanoğulları Kütahya ve çevresinde egemen olan bir Türk Beyliğidir. l. Murat zamanında Germiyanoğulları’ndan çeyiz olarak Emet, Simav ve Tavşanlı bölgeleri alınmıştır. ll. Murat zamanında Osmanlı Devleti tarafından tamamen ortadan kaldırılmıştır. d. Hamitoğulları Antalya ve Göller yöresinde kurulmuştur. Yalvaç, Karaağaç, Beyşehir, Seydişehir ve Alaşehir’i I. Murat Döneminde Osmanlı’ya satmışlardır. Yıldırım Bayezid bağlanmıştır. tarafından Sivas ve Kayseri çevresinde kurulmuştur. Vezir Kadı Burhaneddin Eratna Beyliği’ne son vermiştir. Osmanlı’ya i. Kadı Burhaneddin Devleti (1381 - 1398) 1402 Ankara Savaşı’ndan sonra yeniden kurulmuş olan bu beylik, daha sonraki dönemde, II. Murat bu beyliğe son vermiştir. Merkezi Sivas’tır. Timur tehlikesi ortaya çıkınca beylik topraklarını Osmanlı Devletine bırakmıştır. e. Aydınoğulları Aydın ve çevresinde egemen olan bir beyliktir. Denizci olan bu beylik, Umur Bey zamanında Sakız, Bozcaada, Trakya kıyılarına kadar seferler yapmışlardır. Bizanslılarla mücadele geçirmişlerdir. sonucunda İzmir’i ele Yıldırım Bayezid zamanında Osmanlı’ya bağlanan bu beylik, 1402 Ankara Savaşı’ndan sonra yeniden kurulmuş, ll. Murat bu beyliğe son vermiştir. f. Candaroğulları (İsfendiyaroğulları) Kastamonu, Sinop çevresinde kurulan bir beyliktir. Denizcilikle uğraşmışlardır. Yıldırım Bayezid, Kastamonu başta olmak üzere Candaroğulları topraklarının büyük bir kısmını ele geçirdi. 1402 Ankara Savaşı’ndan sonra yeniden kurulan bu beyliği Fatih sultan Mehmet son vermiştir. j. Menteşeoğulları Muğla ve çevresinde egemen denizci bir beyliktir. Yıldırım Bayezid döneminde Osmanlı Devletine bağlandı. 1402 Ankara Savaşı’ndan sonra yeniden kurulan bu beyliğe ll. Murat son verdi. k. Alaiye Beyliği l. Alaeddin Keykubat’ın aldığı Alanya kışlık merkez olarak kullanılmıştır. Türkiye Selçuklu Devleti Merkezi otoritesi zayıflayınca bölge Karamanoğulları’na bağlı beylerin eline geçmiştir. 1427’de Memlükler’e bırakılan bölge, Fatih Sultan Mehmet Döneminde Osmanlı Devletine katılmıştır. l. Taceddinoğulları Beyliği Niksar ve çevresinde kurulmuştur. Yıldırım Bayezid zamanında Osmanlı himayesine girdi. ll. Murat zamanında Osmanlılara katılmıştır. g. Saruhanoğulları m. Sahipataoğulları Manisa ve çevresine egemen, Denizci bir beyliktir. Afyon ve çevresinde kurulmuştur. Yıldırım Bayezid zamanında Osmanlı’ya bağlanmış, 1402 Ankara Savaşı’yla tekrar kurulmuşlardır. Çelebi Mehmet bu beyliğe son vermiştir. Karamanoğulları’yla yaptığı mücadeleyi kaybedince önce Moğol sonra Germiyanoğulları’nın hâkimiyetine girmişlerdir. n. Dulkadiroğluları h. Eşrefoğulları Merkezleri Beyşehir’dir. Moğol (ilhanlı) valisi Timurtaş bu beyliğe son vermiştir. Maraş ve Elbistan çevresinde Memlükler’e bağlı olarak kurulmuşlardır. Memlükler’e karşı giriştikleri bağımsızlık mücadelesinde zaman zaman Osmanlı Devleti’nde yardım istemişlerdir. (Bu durum Osmanlı - Memlük çatışmalarının nedenlerinden biri olmuştur.) 1515 Turnadağ Savaşı’yla Yavuz Sultan Selim bu beyliğe son vermiştir. o. Ramazanoğulları Adana ve çevresinde Memlükler’e bağlı olarak kuruldular. Yavuz zamanında Osmanlı Devleti’ne bağlandılar. ö. Karakoyunlular Kurucusu Bayram Hoca’dır. I. Eratna Beyliği (Devleti) Akkoyunlu hükümdarı uzun Hasan bu devlete son vermiştir. p. Akkoyunlular Sultanlar hutbelerde kendi adından Kurucusu Kara Yülük Osman Bey’dir. önce 1473 Otlukbeli Savaşı’nda Fatih Sultan Mehmet, Uzun Hasan’ı yenilgiye uğratınca devlet yıkılış sürecine girmiştir. Uzun Hasan Kur’an-ı Kerimi Türkçeye NOT çevirten ilk Türk liderdir. r. Osmanoğulları l. Alaaddin Keykubat zamanında, Moğol istilası sırasında Ertuğrul Gazi komutasında Anadolu’ya geldiler. Ankara yakınlarında Karacadağ bölgesine yerleştiler. Kösedağ savaşından sonra Moğol katliamından kaçarak Bizans uç bölgesi olan Söğüt ve Domaniç bölgesine yerleşen Kayı Aşireti, Osman Bey döneminde Beylik, Orhan Bey döneminde ise devlet haline gelmiştir. UYARI Halifenin Manen adını bağlı okuturlardı. oldukları halifesine Abbasi hükümdarlıklarını onaylatırlardı. Sultanların oturduğu ve devlet işlerinin yürütüldüğü Saray (Dergâh, Bargâh) en önemli devlet kurumuydu. Saray görevlileri: En önemli görevli hacibler’dir. Hacibler’in başında sultandan sonra en çok sözü geçen Hacib’ül Hüccab bulunurdu. Bunların görevleri Sultanı ziyarete gelenleri karşılamak, sultanla divan ve saray çalışanları arasındaki ilişkiyi sağlamaktı. Sultanın denirdi. güvenliğini sağlayanlara ise Candar Devlet işleri Büyük Divan (Divan-ı Saltanat) tarafından yürütülürdü. Büyük Divana bağlı diğer divanlar ise şunlardır. Osmanoğulları’nın Kısa Sürede Büyük Bir Devlet Haline Gelmelerinin Sebepleri; Divan-ı istifa Uç beyliği olması, (Bizans’la sınırdır.) Kutsal - Cihat (Gaza) politikası uygulaması, Gaza politikası uygulayan Osmanoğulları’nı diğer Anadolu beyliklerinin desteklemesi, İskân Politikası uygulaması, (Bizans ve Balkanlara yerleşim siyaseti) Türkmenlerden nüfus olarak beslenmesi Adil, başarılı komutan ve devlet adamlarının olması E. ANADOLU SELÇUKLU VE BEYLİKLER DÖNEMİNDE KÜLTÜR VE UYGARLIK Ordunun her türlü ihtiyaçlarını karşılar Başkanı Emir-i arz Divan-ı israf Askeri ve Hukuki işler dışında devletin tüm işlerini teftiş eder. Başkanı Müşrif Divan-ı İnşa (Tuğracı) Devletin iç ve dış yazışmalarını düzenler Büyük Selçuklu Devleti örnek alınmıştır. Ülke hükümdar ailesinin ortak malıdır uygulaması aynen devam ettirilmiştir. Hükümdarlık alametleri - Tuğ, Çetr (sultan Başkanı Müstevfi Divan-ı Arz Niyabet-i Saltanat I. Devlet Yönetimi Mali işlerden sorumlu Pervaneci divanı Hükümdar olmadğında devlet işleri ile ilgilenen divan Ülke topraklarının kayıt defterlerini tutar. Iktaları düzenler. Başkanı Tuğrai Sultana vekalet eden kimseye Naib denilmiştir. Başkanı Pervaneci şemsiyesi), sancak, otağ, nevbet (davul çalmak), hilat (elbise), saray, taht, hutbe, mühür ve para bastırmaktır. Anadolu Selçuklu hükümdarları Sultan ünvanı yanında Rüknettin Keykubat, Keykavus, Keyhüsrev gibi Farsça ünvanlar da kullanmışlardır. Sultanın görevi: halkın refah ve huzurunu temin etmek, adaletli sağlamaktı. olmak ve ülkenin Müslüman olmayan güvenliğini halkada aynı şekilde davranılmıştır. Sultan çocukları “melik” ünvanı ile eyaletlere vali olarak gönderilmiştir. Bilgili, tecrübeli komutanlar olan atabeyler de Meliklerin yetiştirilmesi için görevlendirilmiştir. II. Memleket Yönetimi Anadolu Selçuklu Devleti, devlet yönetimini kolaylaştırmak için ülkeyi, eyaletlere ayırarak yönetmişlerdir. Eyaletlerin başında Melik unvanlı şehzadeler veya Emir adı verilen askeri valiler bulunurdu. Eyaletlerde Büyük Divan’a benzer küçük bir divan bulunurdu. Şehirlerin güvenliğini subaşılar sağlardı. Şıhne adı verilen valiler güvenlik ve zabıta işlerini yürütürlerdi. Belediye işlerini ise Muhtesip adı verilen devlet görevlileri yürütürdü. Adalet işlerine bakardı. Kadı, mali işlere İkta sahipleri gelirlerinin bir bölümü ile (vergi yerine) Sipahi denen atlı asker yetiştirirdi. Bu askerden oluşan orduya İkta Ordusu denirdi. muhasıl’lar Bizans ve Ermeni sınırlarındaki bölgeleri Uç beyleri yönetirken, bu beyliklerin başında Ulu Bey adıyla üst yönetici görev yapardı. Melikler sultandan izin alarak para bastırırlar ve hutbe okuturlardı. Meliklerin adları hutbelerde daima sultandan sonra okunurdu. Vezirleri Bu sistemle sağlanıyordu. üretimin devamlılığı IV. Ordu Ordunun başkomutanı Sultan’dır. Sultan sefere çıkmadığında Emir’ül ümera ünvanı ile vezir orduyu komuta ederdi. olan melikler ise doğrudan sultana Anadolu Selçuklu Devleti’nde Ordu bağlı olurlardı. pazarların denetimlerini, ölçü ve tartı aletlerinin kontrollerini, üretilen ve satılan malların kalitesini kontrol ederdi. Uç beyleri sınırları korur, savaş sırasında sultanın Hükümdarın şahsına bağlı kuvvetlerdir. fiyat yanında yer Hassa Ordusu Muhtesipler (Gulam-ı saray) UYARILAR alırlardı. Devşirme usulüyle yetiştirilen askerlerden oluşur. Maaşlı ve devamlı askerlerdir. Kışlalarda bulunurlar, oluşurlardı. atlı askerlerden Başarılı Devşirme çocuklar sarayda görev yaparlardı. İkta sahiplerinin yetiştirdiği askerlerdir. Tamamen askerlerdir. (Sipahiler) Toprak devletin malıdır. Toprağı işleyen çiftçiler bu toprakları ekip biçtikleri sürece kullanırlardı. Devlet, üretiminin artırılması için kurallar koyardı. Mülkiyeti devlete ait olan topraklara miri topraklar denirdi. İkta Ordusu lll. Toprak Yönetimi Türklerden Anadolu Selçuklu oluşturur. oluşan ordusunun atlı temelini Savaş sırasında toplanır. Ordunun sağında ve solunda görev alırlardı. Vilayetlerdeki komutanına subaşı denirdi. Miri topraklar dört bölüme ayrılır Mülk Topraklar Vakıf Topraklar Devlet adamlarına başarılarından dolayı verilen topraklardır. Mülk sahibi topraklarını satabilir, devredebilir, miras yoluyla çocuklarına bırakabilirdi. Geliri Sosyal Hizmetlere ayrılan topraklardır. Vakıf topraklarının harcaması vakıf şartnamesinde (vakfiye) belirtilmiştir. İkta Sistemi; İkta sahipleri devletten maaş almazlar, kendilerine verilen toprakların vergileri ile geçinirlerdi. NOT Türkmenler İkta sahipleri gelirlerin bir kısmıyla Sipahi denilen atlı asker beslemek zorundadır. Halka zulüm yapan İkta sahibinin toprağı elinden alınırdı. İkta sahipleri gelirlerinin azalmaması için halkı çalışmaya teşvik eder, onlara tohumluk ve çift hayvanı verirdi. Türkmenler yaşarlardı. uç bölgelerde Her an bulunurlardı. savaşa hazır Sınırları güvenliğinden sorumludurlar. İkta ordusundan sonra en önemli güçtür. Gönüllülerden oluşurdu. Ücretli Askerler Topraklar Görev karşılığında meliklere, valilere, komutanlara ve başarılı askerlere ayrılan topraklardır. Bağlı Beyliklerin ve Devletlerin askerleri İkta Geliri hükümdara ait topraklardır. Yardımcı Kuvvetler Has Topraklar Subaşılar bulundukları bölgenin asayişini sağlamakla görevliydiler. Savaş sırasında bağlı beylik ve devletlerin gönderdiği askerlerdir. Türkler Anadolu’ya gelince faaliyetleri başlamıştır. denizcilik Horasan erenlerinin yolundan gidenlere ise Mürit veya derviş denilmiştir. Çaka Bey ilk Türk donanmasını kurmuştur. Donanma Anadolu Selçuklularında ilk donanma Süleyman şah zamanında Ebulkâsım tarafından Gemlik’te kurulmuştur. Antalya, Alanya ve Sinop’ta tersaneler açılmıştır. Donanma komutanına Reis’ül Bahir veya Emir’ül sevahil denirdi. Anadolu’da Kurulan bazı tarikatlar; Mevlevilik: Kurucusu Mevlana Celaleddin -i Rumi’nin oğlu Sultan Veled’dir. Bektaşilik: Kurucusu Hacı Bektaş’ı Veli’dir. Ekberlik: En büyük İslâm düşünürlerinden Muhyiddin Arabî’nin fikirleri ışığında Sadettin Konevi tarafından kurulmuştur. Nakşibendîlik, Kadirilik, Rufailik gibi tarikatlar da görülmektedir. UYARI Anadolu Selçuklularında ordu teşkilatı Büyük Selçuklularla aynıdır. Donanması olan ilk Türk Devleti Anadolu Selçuklu Devleti’dir. Anadolu Beylikleri ve diğer Türk Devletlerinde de ordunun temelini Tımarlı sipahi ve çerik denilen aşiret kuvvetleri oluştururdu. V. Hukuk Türk İslâm Devletlerinde hukuk şer-i ve örf-i Hukuk olarak ikiye ayrılırdı. VII. Sosyal ve Ekonomik Hayat a. Sosyal Hayat Türkler Anadolu’ya gelince birçok yeni köy kurup tarım ve hayvancılıkla uğraşmışlardır. Şehirlere yerleşmeye başlayan Türkler Cami, medrese, hastane, yol, köprü ve saraylar yaparak Anadolu’yu bayındır bir ülke haline getirmeye başlamışlardır. Hristiyan halkı himaye etmiş, din ve mezhep ayrımı yapmadan herkese eşit davranmışlardır. Kur’an ve Hadislere dayalı hukuktur. Anadolu’daki birçok şehir, kasaba, Hukuk Şer-i Hukuk Evlenme, boşanma, nafaka, miras, alacak, hırsızlık gibi davalar şer-i hukukla ilgilidir. köy, NOT Vakıfları denetleme, vakfiyeleri düzenleme işlerini yürütmek şer-i hukuk kurallarına göre düzenlenirdi. nehir ve göllerin adlarını Türkçeleştirmişlerdir. Anadolu’da Süryani, Rum, Ermeni ve Türkler huzur içinde yaşamıştır. Bu yargı sisteminde davalara Kadılar bakardı. Kadıların başkanına Kad’ül Kudât denir ve başkent Konya’da oturdu. Şer-i hukuka göre, gayri Müslimlerin güvenlikleri devletin sorumluluğundadır. Bunlar devletin yasa ve hükümlerine uymak zorundadır. Örf-i Hukuk Geleneklere (töre) dayalı hukuktur. Devlete isyan, devletin düzenini bozma, kanunlara uymama gibi siyasi suçlarla ilgili davalar örf-i hukukla ilgilidir. Vergisini ödemeyenlerde sistemine göre yargılanırdı. örf-i hukuk Bu davalara Emir-i Dad bakardı. Vl. Din ve İnanış Ahilik: Anadolu’ya gelen Türkler arasında şeyhler, dervişler ve mutasavvıflar bulunmaktaydı. Yerleştikleri yerde kendi tekke ve zaviyelerini kurmuşlardır. Ahi Evran’ın kurduğu dini, ekonomik, sosyal yapısı olan esnaf örgütüdür. Anadolu’da pek çok tarikat kurulmuştur. Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmlaşmasında etkili olan bu tarikatlardaki Türkmenlere Horasan erenleri denilmiştir. Her meslek sahibi Ahilik teşkilatına üyedir. Her esnaf kolu kendi alanında kontrol yetkisine sahiptir. Merkezi Kırşehir ve Ankara’dır. Ahi teşkilatı üyeler arası sorunları çözer, Devlet esnaf ilişkilerini düzenler, hileli davrananları örgütten dışlar, üretilen malın kalitesini denetler, fiyatını tespit ederdi. Usta - Çırak ilişkisi ile meslek eğitimi verilirdi. Müslüman olmayan Ahi teşkilatına giremezdi. Ahilik Abbasilerde Fütüvvet yüzyılın ikinci yarısında devletin yazışma dili Farsça olmuştur. Zamanla Arapçanın bilim, Farsçanın edebiyat dili olarak kullanılmasına Aşık Paşa “Garipname” adlı eserinde tepkisini dile getiren şiirler yazmıştır. Anadolu Selçukluları ve Beylikler döneminde Türk edebiyatı şu üç tarzda gelişmiştir. Teşkilatı’nın özelliklerini taşır. Osmanlı’da Ahilik yerine Teşkilatı UYARI Lonca Edebiyat bulunurdu. Halk şairlerine Ozan denilmiştir. Kopuz veya Çöğür adı verilen sazlarıyla seçtikleri şiirleri söylerlerdi. Gayrimüslimlerde üye olabilirdi. Ahilik teşkilatı Hristiyan esnaf ve ve zanaatkârların gücünü koruyabilmesi için kurulmuştur. b. Ekonomik Hayat Halk Edebiyatı zanaatlar karşısında Müslüman esnaf Anadolu Selçukluları ticareti geliştirmek için yollar, köprüler, hanlar, bedesten ve kervansaraylar yaptırdılar, Tüccarın malını sigortaladılar ve Deniz ticaretine önem vermişlerdir. Türkiye Selçuklu Devletinde Mali işlere Divan-ı İstifa bakardı. Bu kurumun başkanına Müstevfi denirdi. Hazine-i Amire (Devlet hazinesi) ve Hazine-i Hassa (Sultanın şahsına ait hazine) olarak iki hazine bulunurdu. Devletin Başlıca gelir kaynakları: Savaş ganimetleri, gümrük vergileri, halktan alınan vergiler, bağlı beylik ve devletlerden alınan vergiler, maden tuzla ve orman gelirleridir. Tasavvuf Edebiyatı c. Maliye Oğuzların Rumlarla, Gürcülerle ve diğer boylarla mücadelesini anlatan Dede Korkut Hikâyeleri 14. yüzyılda yazıya geçirilmiştir. Aşık Paşa Garipname adlı eserini Türkçe yazarak milli edebiyatın oluşmasına öncülük etmiştir. Divan Edebiyatı İran, Gürcistan, Bizans, Venedik, Floransa ve Arap ülkeleriyle ticaret yapmışlardır. Canlı hayvan, hayvan ürünleri, yün, tiftik, deri, dokuma ürünleri, ipek, demir, bakır, kereste ve şap sattıkları en önemli ihraç ürünleri arasında yer almaktadır. Türk - Bizans mücadelelerini anlatan Battal Gazi Destanı en önemli halk edebiyatı eseridir. Tasavvuf edebiyatının en büyük temsilcilerinden biri Mevlana Celaleddin-i Rumi’dir. Eserleri: Mesnevi, Divan-ı Kebir, fihi Mafih ve Mektubat’dır. Tasavvuf edebiyatının en büyük temsilcilerinden biri de Yunus Emre’dir. Eserleri; Divan Nushiyye’dir. ve Risalet’ün Hacı Bektaş Veli’nin Makalat adlı eseri önemlidir. Anadolu’da ilk divan şairi Hoca Dehhani dir. Hoca Dehhani tasavvuf edebiyatı dışında kaside ve gazeller yazmıştır. En önemli eseri: Selçuklu Şehnamesi’dir. Germiyanlı Ahmedi’nin Divan, İskendername ve Cemşid’ül Hurşid adlı eserleri önemlidir. İlk madeni parayı l. Mesut, ilk altın parayı II. Kılıçaslan bastırmıştır. Anadolu’da yaşayan insanların çoğu Türk olduğundan Türkçe en çok Bakır, gümüş ve altın paralar bastırmışlardır. Paralarda sultanların NOT resimleri bulunurdu. konuşulan dildir. UYARI Selçuklu paralarına dirhem ve dinar Beylikler döneminde beyler, Türkçenin yayılmasını ve kullanılmasını denmiştir. resmi dil olarak sağladılar. Karamanoğlu Mehmet Bey, Türkçeyi resmi dil ilan etti. VIII. Dil ve Edebiyat IX. Bilim ve Sanat Anadolu Selçukluları zamanında yazışma ve bilim dili Arapça, edebiyat dili ise Farsça idi. İran asıllı kişilerin yüksek devlet makamlarına gelmesiyle 13. a. Bilim Anadolu Selçukluları bilime önem verdiler ve bilim adamlarını korudular. UYARI Konya, Sivas, Kayseri, Amasya, Mardin, Erzurum ve Erzincan gibi şehirlerde birçok medrese ve kütüphaneler yaptırdılar. Selçuklu medreselerinde dini ilimlerin yanında Matematik, astronomi, Tıp ve Fen bilimleri de okutuldu. Muhyiddin Arabî, Necmettin Dâye, Mevlana Celaleddin-i Rumi ve babası Bahaeddin Veled en ünlü düşünürlerdir. Yağıbasan Medresesi Anadolu’daki ilk medresedir (1157) Mengücekler Divriği ulu cami ve şifahanesi (Turan Melik), Kayıtbay Cami, Divriği Külliyesi, Divriği Sitte Melik Kümbeti (Sivas) İbn-i Bibi Alaaddin Keykubat dönemi Selçuklu Tarihini yazdı. UYARI Muvaffakuddin Abdüllatif Tıp, fizik ve felsefe alanında eserler verdi. Divriği Külliyesi Anadolu’nun en eski külliyesi Aydınoğlu İsa Bey ise o dönemin en ünlü bilim adamlarındandır. Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan bilim adamlarını korudu ve çalışmalarına destek verdi. İdrisi Bitlisi (Tarihçi) ve Ali Kuşçu (Matematik, Astronomi) Uzun Hasan’ın yanında çalışmalar yapmışlardır. Saltuklular Erzurum Ulu Cami, Kale Cami Emir Sultan ve Mama Hatun Kümbeti Artuklular Alaaddin Keykubat zamanında Moğol istilasından kaçan birçok bilim adamı Anadolu’ya geldi. Muhiyyiddin tasavvufun Arabi Mardin Ulu Cami, Diyarbakır Ulu Cami, Malabadi Köprüsü, Artuklu Sarayı, Diyarbakır surları geliştirildi. Anadolu’da gelişmesinde ve Sadreddin Konevi’nin yetişmesinde NOT büyük rol oynardı. Necmettin Dâye l. Alâeddin Keykubat adına Siyasetname yazdı. Darüşşifa denilen hastanelerde Tıp eğitimi ve hastaların tedavisi yapılıyordu. b. Sanat Topluma hizmet amaçlı dini, sosyal ve ticari nitelikte Kervansaray, imaret ve cami gibi birçok mimari eser Anadolu’da yapılmıştır. Mimari eserlerde taş işlemeciliği, yazılar geometrik şekiller ile süslemeler ön plandadır. ve ANADOLUDAKİ MİMARİ ESERLER aa. İlk Beyliklere Ait Eserler Danişmentler Kayseri Ulu Cami, Tokat Yağıbasan Medresesi, Kayseri Danişment Gazi Kümbeti bb. Anadolu Selçuklu Eserleri Camiler Konya Alaaddin Cami, Malatya Ulu Cami, Konya Sahip ata Cami, Niğde Alaaddin Cami, Kayseri Hacı Kılıç Cami, Kayseri Hunat Hatun Cami ve Külliyesi, Amasra Burmalı Minare Cami, Amasya Gök medrese Cami, Afyon Ulu Cami, Ankara Aslanhane Cami, Beyşehir Eşrefoğlu Cami, Sivrihisar Ulu Cami Mescitler Konya Küçük Karatay Mescidi, Konya Erdemşah Mescidi, Konya Taş Mescit, Akşehir Güdük Minareli Mescit, Harput Alaca Mescit, Konya sırçalı Mescit, Çankırı Taş Mescit Saray ve Köşkler Konya II. Kılıçaslan Köşkü, Beyşehir Kubbealtı Sarayı (Kubadabat), Kayseri Kudabiye Sarayı, Alanya Alaiye Sarayı Darüşşifalar (Bimarhane) Kayseri Gevheri Nesibe Hatun Darüşşifası, Amasya Darüşşifası, Sivas Keykavus Darüşşifası, Kayseri Gıyasiye Darüşşifası UYARI Alay Han Kervansarayı Anadolu’daki ilk kervansaraydır. Medreseler Konya Karatay Medresesi, Konya İnce Minareli Medrese, Konya Sırçalı Medrese, Sivas Gök Medrese, Erzurum Çifte Minareli Medrese, Kayseri Çifte Medrese, Kırşehir Cacabey Medresesi Külliyeler Kayseri Hunat Hatun Külliyesi (ilk Selçuklu Külliyesidir.), Kayseri Hacı Kılıç Külliyesi, Konya Sahipata Külliyesi Türbe ve Kümbetler (Mezar anıtları) Kayseri Döner Kümbet, Konya II. Kılıçaslan Kümbeti, Konya Gömeç Hatun Türbesi, Kırşehir Cacabey Kümbeti Kaleler ve Surlar Anadolu’ya gelen Türkler şehirlerin etrafındaki kaleleri ve surları onardılar Surlar üzerine kuleler inşa ettiler. Konya, Alanya, Tokat ve Amasya’ya kaleler inşa ettiler. Surların içinde bir iç kale bulunurdu. İç kale sığınak görevini görür, içinde ev, cami, su kuyusu ve tahıl ambarları bulunurdu. Resim ve Heykel Kale surlarını, saray kapılarını, insan ve hayvan kabartmalarıyla süslediler. Dini yapılarında çift başlı kartal, at üstünde avcılık yapan insan kabartmaları görülür. ll. Keyhüsrev, insan tasvirli paralar bastırmıştır. Müzik Hükümdarlık alametlerinden Nevbet saray önünde her gün belirli vakitlerde çalınırdı. Mevlevi ve ahi zaviyelerinde musiki tasavvuf müziğinin temelini oluşturmuştur. Anadolu Selçuklularında Süsleme Sanatları Ana malzeme taştır (Taş oymacılığı). Portallerde (anıtsal giriş kapısı) birbirine geçme, daire, sekiz ve on iki uçlu yıldız ve geometrik motifler. Simetrik yerleştirilmiş prizmatik öğeler İnsan ve ejder motifleri (Susuz Han’da) Kervansaraylar Alay Han (Aksaray - Kayseri), Evdir Han (Alanya Isparta), Sultan Han (Kayseri - Sivas), Şerefza Han (Antalya - Alanya), Altunapa Han (Beyşehir Konya) Çay Han (Afyon - Çay), İncir ve Karagöz Hanları (Antalya - Isparta) Melek kabartmaları, tek ve çift başlı kartal tasvirleri Sivas Gök Medresede yer alan hayvan figürleri Orta Asya Hayvan takviminin uygulandığı bir tasvirdir. Karatay medresesinde, sekiz köşeli çini panolarda kadın, erkek figürleri yer almaktadır. Sırlı tuğla, çini mozaik, süslemelerde geometrik desenler, bitki motifleri ve yazı şeritleri kullanılmıştır. Taş işçiliği yanında ahşapta süsleme malzemesi olarak kullanılmıştır. Kumaş, halı, kilim dokumacılığı, hat NOT sanatı, tezhip, ciltçilik, oymacılık, kakmacılık ve maden işlemeciliği de gelişmiştir. cc. Anadolu Beylikleri Eserleri Camiler Antalya Yivli minare Cami - Hamitoğulları Selçuk İsa Bey Cami - Aydınoğulları Milas füruz Bey Cami - Menteşeoğulları Balat İlyas Bey Cami - Menteşeoğulları Adana Ulu Cami - Ramazanoğulları Birgi Ulu Cami - Aydınoğulları Mezar Anıtları Ahlat Emir Bayındır Kümbeti Kayseri Sırçalı Kümbeti Konya Hüdavend Hatun Kümbeti Hasankeyf Zeynel Mirza Türbesi Sivas Günlük Minare Kümbeti Kırşehir Aşık Paşa Türbesi Medreseler Karaman Hatuniye Medresesi Niğde Ak Medrese (müze) Milas - Beçin Ahmet Gazi Medresesi Manisa İshak Bey Medresesi Kütahya Vacidiye Medresesi Erzurum Yakutiye Medresesi
