Beslenme, insanın vazgeçilmez tabii ve temel ihtiyaçlarından biridir

C.Ü. ilahiyat Fakültesi Dergisi
2012, Cilt: XVI,
Sayı:
1 Sayfa: 453-478
GIDA ÜRÜNLERİNDE HELAL VE HARAMI BELiRLEME YÖNTEMİ1
Abdullah KAHRAMANı
ÖZET
Beslenme,
insanın
vazgeçilmez tabii ve temel
gıda
maddeleridir. Allah ka-
yaratmıştır.
Ancak bazı maddelerin
biridir. Beslenmenin temel unsuru
inattaki her
şeyi
insan için
kullanılmasına sınır getirilmiş, bazıları
maddenin
Allah
ğu
yasaklanmasının farklı
yasakladığı
için
için,
bazıları
yasaklanmışlardır.
ihtiyaçlarından
ise
sebepleri
da insan
yasaklanmıştır.
Bir
vardır. Bazıları sırf
sağlığına zararlı
oldu-
gıda
mad-
Bu makalede yasaklanan
delerinin hangi kriteriere göre yasaklandığı ele alınacaktır.
Anahtar Kelimeler: Helal, haram,
yasak,
sağlık,
gıda
maddesi, kriter, din,
zarar.
Bu makale, Diyanet İşleri Başkanlığı Din İşleri Yüksek Kurulu tarafından düzenlenen
Güncel Dini Meseleler IV. İstişare Toplantısı 2011 Günümüzde Helal Gıda (26-28 Kasım
2011 Afyonkarahisar) adlı toplantıya sunulan tebliğin geliştirilmiş halidir.
2 Prof. Dr., Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi.
1
Cumhuriyet
Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI,
Sayı:
1
454 1 A b d u 1 1a h K a h r a m a n
THE METHOD OF D ETERMINE THE LAWFUL (HALAL) AND THE
PROHIBITED (HARAM) IN FOOTSTUFF
ABSTRACT
Nuorishment is one of the unalienable and basic requirements
of human. The basic elements of nurishment are footstuff. Allah created everything that in universe for human. But the
using of some footstuff limited or forbitted by religion. There
are different reasons for forbitting and limiting. Some of them
are prohibited by Allah without mention any reason. These
prohibition called Taabbudi in the literature of İslamic law.
And some of them are prohibited because of harmful. İn this
article, we will deal with the criterions which footstuff are prohibited according to them.
Key Words: Permissible (halal), forbidden by religion, footstuff, criterion, religion, prohibition, health,
harmful.
GİRİŞ
Beslenme,
ve temel
dolayısıyla gıda
ihtiyaçlarından
maddeleri
insanın
vazgeçilmez tabii
biridir. Bu sebeple birçok bilim
dalını
uzaktan
veya yakından ilgilendirdiği gibi dinlerin, bu arada İslam dininin de belli
açılardan
gerekse
ilgi
alanı olmuştur.
sonuçları
ların haklarını,
itibariyle
hatta
bazı
Bunun sebebi, beslenmenin gerek kaynak
insanın
beden ve ruh
sağlığını,
yönlerden sosyal düzeni
üçüncü
yakından
mesidir3.
3
TDV İlmihal, İstanbul 1999, Il, 32-33.
Cumhuriyet
Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI,
Sayı:
1
şahıs­
ilgilendir-
Gıda Ürünlerinde Helal ve Haramı Belirleme Yöntemi 1 455
İslam' dan önce Araplar arasında yiyecek ve içeceklerin hiçbirinsakınma
den
varıncaya
kadar her
hayvanları
yemiyor,
vanları
Leşlere
yoktu. Hepsi mubah görülüyordu.
şeyi yiyorlardı.
onları
erkekler yiyebilir,
dağarsa kadın-erkek
kadınlar
olan
bazı
ediyorlardı. Bazı
hay-
Sadece putlara
kesmeyi mubah kabul
yiyemez diye
her ikisi de yiyebiliyor,
ve böceklere
adanmış
adıyorlar,
canlı dağarsa
yiyebiliyordu. Buna benzer daha pek çok putperest adet
çocuk ölü
sadece erkek
vardı.
düzeltil-
mesi gereken bu acil durum sebebiyle helal-haramla ilgili ayetler Mekke'de inmeye başlamıştı4.
İslam, helal ve haram konusunda orta ve dengeli bir yol izlemiş­
tir. İslam'ın bu konudaki hükümleri, Brahmanizm ve Hristiyan ruhhanlı­
ğındaki
çok
gibi, bedene
olanları
haram
işkence,
temiz, güzel ve insana
kılma şeklinde
bir
aşırılık
faydası zararından
ve olumsuzluk içermez.
Aynı zamanda bu hükümler, İran' da ortaya çıkan "mazdekizm" dini
gibi, bütün
tanımayan
değerleri yıkan, aşırı
gıda
ile beslenmek dinde önemli
olduğu
için helal ve ha-
belirlenmesinde hassasiyet göstermek gereklidir. Zira beslenme
insanın
fizik
lemektedir.
amel
şey
bir anlayış tarzında da değildir5 •
Helal
ramın
ibahiyecilik içeren ve haram diye bir
yapısı
kadar
Kur'an'ın
yapmayı
şahsiyetini,
helal ve temiz
dini
hayatını
şeyleri
ve ibadetini de etki-
yemeyi ve
emretmesi beslenme ve ibadet
peşinden
salih
ilişkisini anlatması bakı­
mından manidardır.
4
5
Karaman, Hayreddin, İslam Hukuk Tarihi, İstanbul 1989, 78. Ayetler için bk. En' am, 6/118119, 121, 145, 151-152.
Karadavi, el-Helfilü ve'l-hari'imu fi'l-İsli'im, Beyrut 1985, 19; Erdoğan, Mehmet, İslam Hukukunda Ahki'imın Değişmesi, 130.
Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI,
Sayı:
1
456
1A b d
u 1 1 a lı
Bunun
K a lı r a m a n
yanında
Hz. Peygamber'in helal lokmaya
helal ile beslenmeyenin dua ve ibadetinin kabul
teşvik
edilmeyeceğini
etmesi de konunun dikkatle incelenmesini gerekli kılmaktadır 6 .
haram ve helal olan bazı
gıdaları
sayarken iyi ve temiz
yenmesinin heHil, pis ve kötü (habais)
duğu
şeylerin
helal ve haram
gerektiğini
gıdalar
sıhhati,
gerek hadislerin
ifade
Kur'an'ın
şeylerin
(tayyibat)
yenmesinin ise haram ol-
yolundaki genel ve ilkesel ifadesi temiz ve pis
için çaba sarfedilmesi
etmesi,
olanın
belirlenmesi
göstermektedir. Konuyla ilgili hadisler
konusunda
açıklayıcı
bilgiler içermekle birlikte
gerek yerel unsurlar içermeleri ve gerekse
aynı
konuda mütearız hadislerin varlığı farklı görüşlere zemin hazırlamıştır.
Esasen mezheplerin helal ve haram
den
farklı görüşleri
gıdalar
benimsernelerinin temelinde de
delerine verilen özel anlamlar, hadislerdeki
hadislerin delil
oluş
ve delalet
konusunda birbirinKur'an'ın
genel ifa-
farklı açıklamalar
şekli yatmaktadır.
Bir
başka
ve ilgili
ifadeyle,
"İslam bilginleri, belirtilen amaç ve ilkeler ışığında idihad ederek hangi
hayvanların
etinin heial ve haram olduğunu ya tek tek veya
rak belirlemeye
çalışmışlardır.
kabul edilip edilmemesi veya
Bu belirlemelerde,
bazı
gruplanciıra­
hadislerin sahih
farklı yorumlanmasının yanı sıra,
adet ve damak zevkinin, ilkeyi somut olaylara uygulamadaki
dirme
farklılıklarının,
mahalli
değerlen­
hatta aynı hayvanın değişik yerlerde çeşitli isimler-
le anılmakta oluşunun etkili olduğu bir gerçektir. Öte yandan, yeryüzündeki bütün hayvan cinslerinin ismen
beklenemeyeceği
6
de
açıktır.
Müslim, "Zekat", 65; Tirmizi,
fıkıh
Bu sebeple de
"Kıyame",
eserlerinde
fıkıh
anılmış olmasının
kültüründe eti yenen ve
25.
Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI,
Sayı:
1
Gıda Ürünlerinde Helal ve Hararnı Belirleme Yöntemi 1 457
yenmeyen hayvanlar konusunda zengin bir bilgi birikimine ve birbirinden oldukça farklı görüş ve temayüllere
Genel olarak helal ve
haramı,
rastlanır" 7 .
özel olarak da
gıda
ürünlerinden
helal olan ve olmayanları belirlemede İslam hukukçuları bazı kriterler
geliştirmişlerdir.
sorulması
Kriter belirlemede
nesne neden helal veya neden haramdır?
gereken temel soru, "bu
Şeklinde olacaktır.
Buna verile-
cek cevap ise "çünkü nassta geçmektedir, çünkü temiz (tayyib) veya pis
(habis) grubunda yer
fayda veya
tır,
zararı vardır,
çünkü kamu
taabbud gibi- bir
ğer kısmı
dıktan
almaktadır,
çünkü taabbüdJ:dir, çünkü genel olarak
çünkü örf ve telakki bu
yararı
bu yöndedir"
kısmı
mevcut helal ve
ise Hz. Peygamber'in
tarzında
hararnı
vefatından
şekildedir,
olabilir. Bu
çünkü israfsoruların
anlamaya yöneliktir. di-
yani vahiy süreci tamamlan-
sonra ortaya çıkan ürünlerin hükmünü belirlemek içindir.
helal ve
hararnı
belirleme yetkisi Allah' a ait
ise hikmet kabilindendir. Yani
akılla
hikmet ve
bu konuda te-
yasakların Allah'ın
olanları diğerlerinden ayırt
amacında birleştiği
Aslında
kriterler
kavranabilen gerekçelerinin ve hik-
metlerinin ötesinde, bütün ilahi buyruk ve
samirniyetle teslim
olduğundan
açıdan bakıldığında diğer
mel kriter nass ve taabbüdiliktir8 . Bu
-
de göz
ardı
eden bir
iradesine
sınav oluşturma
edilmemelidir. Bir
başka
ifa-
deyle, "İslam dininde bazı yiyeceklerin haram kılınmış olması, çeşitli
hikmet ve amaçlarla
ki sebebi ve yeterli
açıklanabilir.
Ancak bu
açıklaması olduğunu
çek nedeni bilen sadece Allah olup,
açıklamaların, yasağın
iddia
etınek doğru
kulların Allah'ın
emir ve
haki-
olmaz. Geryasaklarına
itaat etıne yükümlülüğü bulunmakla birlikte, İslam'ın her bir emir ve
7
8
TDV İlmihal, II, 32-33.
Bk. Kahraman, Abdullah, İslam'da İbiidetlerin Değişmezliği, 184-185.
Fakültesi Dergisi, 2012, Ci lt: XVI,
Sayı:
1
458
1A b d
yasağının
bunların
u 1 1 a lı
Ka h ra ma n
makul bir anlam ve sebebinin de
neler
olabileceği
üzerinde
bulunduğundan
hareketle
düşünüp araştırma yapmaları
yasak-
lanmamış, aksine teşvik edilmiştir" 9 • Buradan hareketle İslam hukukçuları
helal ve haram kılınan
başvurmuş,
gıda
maddeleri konusunda da ta'lil yöntemine
Kur'an ve Sünnet'te yer alan ve "asl" konumunda bulunan husus-
lara 'jer"' durumunda
olanları kıyas
ederek helal ve haram listesini belirleme
yoluna gitmişlerdir. Ancak illeti veya münasip
vasfı
ve haramlar asli yapısı olan "taabbudilik" üzere
tespit edilmeyen helal
kalmıştır.
Burada zikre-
dilen kriterlerin bir kısmı da esasen kıyas konusunda illet olmaya elveriş­
li vasıflardır.
Konuyla ilgili kaynaklarda yer alan tercih ve
ve Sünnet' te zikredilen ilke ve
amaçların yanı sıra,
görüşlerde,
Kur' an
fakihlerin kendi bilgi
ve tecrübe birikimlerinin, bölgesel örf ve telakkilerin de etkisi
olduğu
bir
gerçektir.
Bu konuda
dirme
şöyledir:
yapılan
ve bizim de
katıldığımız
"Yiyecekler konusundaki
yasakların
genel bir
değerlen­
en başta gelen ama-
cı, insanın beden ve ruh sağlığının korunmasıdır. İnsanın beden ve ruh
sağlığına zararlı olduğu
sabit olan maddelerin yenilip içilmesi dinen de
haram görülür. Bu konuda
olması,
fıkıh
ilmiyle müsbet ilimierin
alışverişi
içinde
nuçların
dini hükümlerde de dikkate
karşılıklı
bilgi
tecrübeyle ve bilimsel metotlarla elde edilen soalınması
gerekir.
Sarhoş
edici ve
uyuşturucu özelliği bulunan maddelerin yenilip içilmesi de yine İslam'ın
yasakları arasında
yer
alır. Ayrıca
selim
tabiatlı insanların
öteden beri pis
ve iğrenç bulduğu, necis olarak gördüğü şeylerin İslam'da haram kılındı-
9
TDV İlmihal, II, 32-33.
Cumhuriyet
Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI,
Sayı:
1
Gıda Ürünlerinde Helal ve Hararnı Belirleme Yöntemi 1 459
ğı açıktır. İslam'ın bütün bu yasakları, öteden beri insanların bu konudaki
ortak tutum ve telakkileriyle de uyum içindedir. Bu konuda İslam fıkhı­
nın
belki de en dikkat çekici ve
ayıncı özelliği,
avlanrna,
hayvanların
kesimi, eti yenen ve yenmeyen kara ve su hayvanları gibi konularda getirilen ölçü ve
gruplandırrnalardır"ıo.
Buna göre helal ve hararn
gıdalar
ta'lil edilirken dikkate
alınan
bir takım kriterler belirlenmiştir. Bunlar özellik ve genellik, içlern ve kaplam
açısından farklı sıralarnalara
tabi tutulabilirse de
bunları şöyle
bir
sırayla rnaddeleştirebiliriz:
1. N ass kriteri
Burada "nass"tan maksat, ilgili ayet ve hadislerdir. Kitap ve
Sünnet esasen helal ve hararnı belirlerne yetkisini Allah' a ait
kılmaktadır.
İlgili ayet ve hadislerden bazıları şöyledir: "Diliniz yalana alışmış olduğu
için her
şeye "şu haramdır,
bu helaldir" demeyin. Zira Allah'a
karşı
yalan uy-
durmuş olursunuz"ıı.
Kur'an'ın
rını,
Ehl-i kitapla ilgili olarak "Onlar
Allah'ı bırakıp
hahamla-
rahiplerini ve Meryem oğlu İsa'yı Rab edindiler... "12 ayeti nazil olduğun­
da, daha önce
hıristiyan
iken müslüman olan Adi b. Hatirn Hz. Peygam-
ber' e gelerek, "Ya Resfılallah! Onlar din
demiştir.
adamlarına
Bunun üzerine Hz. Peygamber
dediğin doğrudur.
ibadet etmediler ki!"
şu açıklamayı yapmıştır:
Ancak yahudi ve hıristiyan din
adamları
helali haram,
"Evet,
hararnı
da heltil saymışlar, onlarda buna tabi olmuşlardır. İşte onların din adamlarına
TDV İlmihal, II, 33.
Nahl, 16/116.
12 Tevbe, 9/31.
10
ıı
Cumhuriyet
Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI,
Sayı:
1
ibadet etmeleri bundan ibarettir"13.
başka
Hz. Peygamber bir
"Helal,
Allah'ın kitabında
kıldıklarıdır. Hakkında
hadisinde
şu açıklamayı yapmıştır:
helal kıldıklarıdır. Haram da Allah'ın kitabında haram
bir
açıklama yapmadıkları
ise serbest
bıraktığı
(mubah
olan) şeylerdir"ı4.
Esas belirleyici nass
olduğundan
Hanefi hukukçu Cessas,
Şafii
ve
Hanbelilerin helal ve haram yiyecekler konusunda "Arap zevk ve telakkisini, kriter kabul etmeleri"ne karşı çıkmıştır15 •
Böylece Kur'an
açıkça
bazı gıdaların
helal,
bazılarının
haram
olduğunu
ifade ettikten sonra, iki anahtar kavram vererek helal ve
haramın
koymuştur.
Bu kav-
belirlenmesinde temel bir ölçü ve bir çerçeve ortaya
ramlar "tayyib/tayyibat" ve "habis/habais"tir. Hz. Peygamber de konuyla
ilgili bir çok hadisinde
bunları
örnekleyerek
açıklamıştır.
Ancak ayetler-
deki haramlar kesinlik ve hasr ifade ederken, hadislerdeki
haramlık
ifade
ettiğini
haramların
savunanlar da bulunmakla birlikte, genelde bun-
larda zikri geçen haramlık ifadeleri kerahet olarak yorumlanmıştır16 •
Hz. Peygamberin bu konudaki hadisleri,
iradesini beyandan ibarettir.
helal ve
hararnı
belli olmayan
Şatıbi'nin
Kur' an' da beyan
şeyler vardır
Allah'ın
hükmünü ve
ifadesine göre, Allah, her türden
etmiştir.
Bu ikisi
arasında
ise durumu
ve bunlar hem helal hem de haram
tarafının
hükmünü alabilir. İşte bu konuda Resulüllah devreye girerek durumu
hem icmali olarak hem de detaylı bir biçimde açıklamıştır. İcmali olarak
Kurtub1, el-Cfimi li Ahkfimi'l-Kur'fin, X, 177.
Tirmizi, "Libas", 6; İbn Mace, "Et'ime", 60.
1s Cessas, III, 21.
16 Bk. Okur, "İslam Hukuku Açısından Helal ve Haram Olan Gıdalar ve Bazı Güncel Meseleler", VI. İslam Hukuku Anabilim Dalı Koordinasyon Toplantısı ve İslam Hukuku Açısından
Helal Gıda Sempozyumu, Bursa 2009, 30-35.
13
14
Cumhuriyet
Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI,
Sayı: ı
Gıda Ürünlerinde Helal ve Haramı Belirleme Yöntemi 1 461
şu açıklamayı yapmıştır:
durumları
belli olmayan
Allah'ın kitabında
"Haram bellidir, helal bellidir; bu ikisi
şüpheli şeyler vardır .. ."17 .
arasında
Hz. Peygamber' in, "Heltil
heltil kıldığı şeyler, haram da Allah'ın kitabında haram
şeylerdir. Hakkında
hüküm
dir"18 hadisi helal ve
belirimediği
haramların
hususlar ise sizin için
belirlenmesi
ise
noktasında
kıldığı
affettiği şeyler­
önemli bir vur-
gudur.
Kur' an' da haram kılınan gıdalar ise dörtle sınırlıdır. İlgili ayetlerde bunlar şöyle ifade edilmiştir:
"Allah, size ancak leş, kan, domuz eti ve Allah'tan başkası adına leesileni
haram
kıldı.
aşmaksızın
layandır,
Ama kim mecbur olur da, istismar etmeksizin ve zaruret ölçüsünü
yemek zorunda kalırsa, ona günah yoktur.
Şüphesiz,
Allah çok bağış­
çok merhamet edendir"19.
"Leş,
çıkmamış
kan, domuz eti, Allah'tan
iken) kestikleriniz hariç;
düşerek ölmüş,
boynuzlanarak
hayvanlar ile dikili
taşlar
boğulmuş,
ölmüş
üzerinde
başkası adına boğazlanan,
ve
darbe sonucu
yırtıcı
boğazlanan
hayvan
(henüz
ölmüş,
canı
yüksekten
tarafından parçalanmış
hayvanlar, bir de fal
oklarıyla
kısmet aramanız size haram kılındı. İşte bütün bunlar ftsk (Allah' a itaatten kop-
mak) tır. Bugün kafirler dininizden (onu yok etmekten) ümitlerini kestiler.
onlardan
korkmayın,
Artık
benden korkun. Bugün sizin için dininizi kemale erdirdim.
Size nimetimi tamamladım ve sizin için din olarak İslam'ı seçtim. Kim şiddetli
açlık
durumunda zorda
şüphesiz
kalır,
günaha meyletmeksizin (haram etlerden) yerse,
ki Allah çok bağışlayıcıdır, çok merhamet edicidir" 20 •
el-Muvafakfit, IV, 33.
Tirmizi, "Libas", 6; İbn Mace, "Et'ime", 60.
19 Bakara, 2/173.
2o Maide, 5/3.
17 Şatıbi,
1s
Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI,
Sayı:
1
462 1 A
bd
u 11a h K a h r a m a n
"De ki: Bana vahyolunan Kur'an'da bir kimsenin yiyecekleri
leş, alcıtılmış
kesilmiş
kan, domuz eti -ki o şüphesiz necistir- ya da Allah'tan başkası adına
bir (murdar) hayvandan
başka,
haram
Fakat istismar etmeksizin ve zaruret ölçüsünü
zorunda
arasında
kalırsa
yiyebilir.
Şüphesiz
kılınmış
bir
aşmaksızın
Rabbin çok
şey bulamıyorum.
kim bunlardan yeme
bağışlayandır,
çok merhametli-
dir" 21 .
"Allah, size ancak leş, kan, domuz eti ve Allah'tan başkası
kıldı.
haram
aşmaksızın
adına
leesileni
Ama kim mecbur olur da istismar etmeksizin ve zaruret ölçüsünü
yemek zorunda kalırsa,
şüphesiz
ki Allah çok bağışlayandır, çok mer-
hamet edendir"22.
Kur'an'da
desi
la
kullandığı
sınırlıdır.
ayet nazil
ğinin
bunların
helal
rıdır. Hakkında
bir
Hatta Hz. Peygamber' e
yağ,
kıldıklarıdır.
Haram da
açıklama yapmadıkları
Konuyla ilgili haram
kılıcı
ise serbest
hadisler
farklı
peynir ve yaban
Allah'ın kitabında
bıraktığı
kılınanlar
bir
eşe­
"Helal, Al-
haram
kıldıkla­
(mubah olan)
farklı şekilde
Bu yorumlardan birine göre, ayette haram
haramlık
Kur' an' da bunlar-
gıdalar
olmadığı sorulduğunda şöyle buyurmuştur:
lah'ın kitabında
gıdalar
bildiren ayetlerde hasr ifa-
Medine döneminin sonuna kadar da bu konuda
helal olup
mıştır.
olduğunu
için haram olan hayvan kökenli
olmamıştır.
şeylerdir" 23 .
haram
yorumlan-
kesin olarak
ifade ederken, hadislerde kesin olarak yasaklanan hayvansal
delilin zanni
olması
sebebiyle, kerahet ifade etmektedir24 • Hadisle-
rin belli bir gerekçeye dayanarak geçici bir yasaklama
getirdiği
Enam, 6/145.
Nahl, 16/115.
23 Tirmizi, "Libas", 6; İbn Mace, "Et'ime", 60.
24 Bk. İbn Cüzeyy, et-Teshilli u!Umi't-tenzil, II, 45.
21
22
Cumhuriyet
Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI,
Sayı:
1
kanaatini
Gıda Ürünlerinde Helal ve Hararnı Belirleme Yöntemi 1 463
taşıyanlar
vardır 2 s.
da
gösterilmiş
ya da söz konusu
taşıma aracı olmasıyla
haklı
almıştır.
kaynaklanmaktadır.
gösteren
sınırlı olmadığı,
Esasen mezhepler
başka
rivayetler de
olduğunu
arasındaki
ilgili ayet ve hadisler
hayvansal kökenli
haramların
Kur'an'ı
arasında
bir
ayette zikredilenlerle
ayetlerin temel ve örnek haramları ifade ettiği, hadislerin
yorumlar da vardır27 . Hatta ayetlerin
ise bunları
detayiandırdığı şeklinde
sınırlayıcı
üslubuna müdahale etmemek için, ilgili hadislerin
ayetlerde geçen, "rics",
ması
ifade
ihtilaflar da
Ancak hadislerin, ahad bile olsa
görüldüğünden,
bulunmadığı,
yenmesine en-
necaset yemesiyle gerekçe-
Ancak ulema ehli eşeklerin mutlak olarak haram
tahsis etmesi caiz
tearuz
eşeklerin
Çünkü bu gerekçeleri
eden rivayetleri esas
buradan
yük
eşeklerin yasaklanması
mallarının paylaştırılmadan yağmalanarak
amacıyla
lendirilmiştir.
vardır26 .
eşeklerin
ve bu yasak o gün için
veya ganimet
gel olma
Buna örnek olarak da ehli
"fısk", bağy"
ve "teaddi" gibi illetierin
aslında
açıklan­
ve uygulanması şeklinde yorumlanmıştır28 •
Kur'an ve Sünnet
ilgili kaideyi ve belirli
genel
kuralın
hararnı
belirlerken
durumların
her devirde
aniaşılıp
ayrıntıdan
ziyade konuyla
hükmünü vazetmekle
yetinmiştir.
Bu
uygulanabilir tarzda takdim edilmesi
ise o devrin yetkili ve bilgili İslam bilginlerine bırakılmıştır. Bundan dolayıdır ki, özellikle ilk devir İslam alimleri "haram" tabiri ile Allah'ın
açıkça
haram
lunmayan
kıldığı hususları
şeyler
kasteder,
hakkında
içinse "haram" demekten
kesin ve
açık
kaçınırlar, bunları
nas bu-
ifade eder-
Bk. Reşid Rıza, Tefsiru'l-menfir, VIII, 163.
Bk. Ebu Davud, "Et'ime", 33; Tahavi, Şerhu mefini'l-fisar, IV, 203-207.
27 Tahavi, Şerh u mefini'l-fisfir, Beyrut 1987, IV, 210; Cessas, III, 19-21; Razi, XIII, 168-169; Okur,
31-32.
28 Bk. Yazır, M. Hamdi, Hak Dini Kur'an Dili, III, 2075-2076.
25
26
Cumhuriyet
Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI,
Sayı:
1
464
1 A b d u 1ı a h
Ka h r a m an
ken daha çok "mekruh,
hoş değil, doğru değil, sakıncalı,
caiz
değil"
gibi
tabirleri kullanırlardı29.
2. Taabbudilik kriteri
Bu, Kur'an'da yer alan mevcut bazı
maya yöneliktir. Kur'an'da,
kılınması
haram
aslında
ancak taabbud
haramların
gerekçesini anla-
temiz ve helal olan bazı yiyeceklerin
anlayışıyla
izah edilebilir. Çünkü bu
yiyecekler belli toplurnlara
onları cezalandırmak maksadıyla
lınmıştır30.
yapmaları,
Mesela, zulüm
saptırmaları,
kendilerine yasak
mallarını haksız
hoş şeyler
bir çok kimseyi Allah yolundan
halde faiz
almaları
ve
insanların
olarak yemeleri sebebiyle önceden helal kılınan temiz ve
sığırların
kılınmıştır32 .
den bu
kı­
Yahudilere haram kılınmıştır31 . Böylece onlara tırnaklı hayvan-
lar, koyun ve
haram
olduğu
haram
ise,
sırt
ve
bağırsaklarındakiler
Bu onlara yönelik bir
şekilde verildiğini
ise
akıl
hariç, iç
yağları
cezalandırmadır. Cezanın
ne-
tam olarak idrak edemeyip teslim ol-
maktan başka çaresi kalmaz. Hz. Adem'in yemesi yasaklanan meyve de
bu kritere göre
değerlendirilmiştir.
Bu sebeple de bu tür haramlar taab-
budi olarak kabul edilir. Nitekim Mekke'de nazil olan En'am suresinde
haram
kılınan
hayvanlar noktasında müşriklerin en çok hayret ettiği
kendiliğinden
ğının
ise helal
ölen
hayvanın
kılınması
haram
kılınması, insanın
eliyle
boğaziadı­
arasında
idi. Çünkü onlara göre bu ikisi
şey,
fark
yoktu 33 .
29 Şatıbi, IV, 287; Karadavi, 27; Karaman, 22-23; Erdoğan, 130; TDV İlmihal, II, 176-177.
3o Bk. Nisa, 4/160-161; En'am, 6/146.
3ı N isa, 4/160-161.
32 En'am, 6/146.
33 Numani, Mevlana Şibli, Son Peygamber Hz. Muhammed (çev. Yusuf Karaca), 473-474vd.
Cumhuriyet
Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI,
Sayı:
1
Gıda Ürünlerinde Helal ve Hararnı Belirleme Yöntemi 1 465
Dolayısıyla
helal ve
haramın
belirlenmesinde taabbud
anlayışı
da hem genel hem de özel bir kriter olur34 . Taabbudun genel anlamda
olması,
kriter
lunması,
her helal ve
haramın
özel anlamda kriter
mutlaka taabbudi bir yönünün bu-
olması
ise,
bazı
haramların
helal ve
ancak
bu kriterle izah edilebilmesi sebebiyledir.
Giriş kısmında da ifade edildiği üzere, İslam dininde bazı yiye-
ceklerin haram
açıklamaların, yasağın
Ancak bu
olduğunu
Allah'tır.
kılınmış olması, çeşitli
iddia etmek
doğru
hikmet ve amaçlarla
açıklanabilir.
gerçek sebebi, illeti ve yeterli
açıklaması
olmaz. Zira gerçek nedeni bilen sadece
Bu yüzden helal ve haram
kılma
yetkisi Allah'a aittir35 . Kullara
düşen ise Allah'ın emir ve yasaklarına itaat etmektir. Ancak İslam'ın her
bir emir ve
ğu
yasağının
makul bir anlam, sebep ve hikmetinin de bulundu-
bir gerçektir. Bunlar üzerinde
mamış
düşünüp araştırma
yapmak yasaklan-
aksine teşvik edilmiştir36.
üzerinde çok tartışma bulunan domuz eti de İslam alimleri tara-
fından
bu kritere göre
değerlendirilmektedir.
se günümüzde domuz etini haram
dıyla
oluşunun
Gerek önceki alimler gerekhikmetini anlamak maksa-
ta'lil edenler bulunmakla birlikte, bununla ilgili haramlığın taabbud
kriterine göre değerlendirilmesi daha isabetli görülmektedir3 7 •
Bk. İzzüddin b. Abdisselam, Kavfiidü'l-ahkfim, I, 34; TDV İlmihal, II, 31-32; Okur, 25.
En'fun, 6/119; Şfua, 42/21; Yunus, 10/59; Nahl, 16/116.
36 TDV İlmihal, II, 32-33.
37 Cessas, Ahkfimu'l-Kur'fin, I, 124; Uludağ, Süleyman, İslam'da Emir ve Yasakların Hikmeti,
145-147; Erdoğan, 141; a.mlf., İslam İlmihali, 666, 675; Ataseven, Asaf-Şener, Mehmet,
"Domuz" md., DİA, IX, 507-508; Kahraman, 185; Okur, 29-30.
34
35
Fakültesi Dergisi, 2012, Cil!: XVI,
Sayı:
1
466
1 A b d u 1 1a h
K a h r a m a n
..............................
•·•······•········•·•·••·•·•·························
3. Fayda-zarar kriteri
Yüce Allah Kur'an'da, yer yüzündeki bütün
şeyleri
ifade
etmiş38 ,
burada olan nimetierin helal ve temiz
yararlanmayı
serbest
kılınış 39 , Kulları
rattığını
rızıkları
haram
kılacak
bir gücün
için
olınadığını40
Peygamber de, israfa sapmadan ve ucuba
giyıneyi
yarattığı
insan için yaolanlarından
ziynetleri ve temiz
beyan
buyurmuştur.
düşmeden
yemeyi,
Hz.
içıneyi,
ve sadaka verıneyi tavsiye etmiştir.
İnsan hayatının tehlikeye atılınaınası41, canın korunınası ve zara-
rın defedilınesi İslam'ın temel ilkeleri arasında yer almaktadır. Bu yüz-
den helal ve haram
gıdaların belirlenınesinde baş
vurulacak kriterlerden
amacı, insanın
biri de fayda-zarar kriteridir42 • Zira beslenmenin temel
akıl,
beden ve ruh
tir. Bunun için
yemesi helal,
kıldığı
sağlığını
korumak ve
insanın sağlık açısından
zararlı olanları
sağlıklı yaşamasını
yararlı
kendisine
yemesi ise haraındır.
temin etmek-
olan maddeleri
Allah'ın
yemesini helal
bütün maddeler prensip olarak faydalı, haram kıldıkları ise zarar-
lıdır43.
Yüce Allah bir
takım hususları
helal, bir
kısmını
ise haram
kılar­
ken kullarına olan sonsuz rahmetinin eserini göstermiş, onlara bir şekilde
zararı
olacak şeyleri haram,
göre Yüce Allah,
kıldığı
gibi,
yararı
başlangıçta
olacak şeyleri ise helal
ve sonuçta tamamen
zararı faydasından
kılmıştır.
zararlı olanları
Buna
haram
çok olanları da haram kılmıştır. Tamamen
Bakara, 2/29.
Bakara, 2/168, 172; Maide, 5/88; A'raf, 7/160; Enfal, 8/69; Nahl, 16/114; Taha, 20/81;
Mü'minun, 23/51.
4D A'raf, 7/32.
41 Bakara, 2/195.
42 Örnek için b k. Karada vi, el-Helal ve'l-haram, 77; Karaman, 50-52.
43 Karadavi, 31; Bilmen, 446; Özyazıcı, Alpaslan, Alkollü İçkiler, Sigara ve Diğerleri; Kaya,
Remzi, Kur'an-ı Kerim ve Kitab-ı Mukaddeste Helal ve Haram Gıdalar, 19-20.
38
39
Cumhuriyet
Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI,
Sayı:
1
Gıda Ürünlerinde Helal ve Hararnı Belirleme Yöntemi
faydalı
veya fayda yönü galip bulunanları da helal kılmıştır44 .
hususa
işaret
kında
etmektedir: "Sana,
sorarlar. De ki:
bazı
insanlar için
"Onların
sarhoşluk
şeyler
veren
ve
Şu
1
467
ayet bu
şans oyunları
hak-
her ikisinde de hem büyük bir kötülük hem de
yararlar vardır; ancak yol
açtıkları
kötülük,
sağladıkları
yarar-
lardan daha büyüktür''4s.
Faydalı
ve temiz şeyler Kur'an'da "tayyibat" olarak,
zararlı
ve pis
olanlar ise "habais" olarak adlandırılmıştır. İlgili ayetlerin bir kısmı şöy­
ledir: "Senden kendilerine nelerin heltil
yararlı şeyler
niz
helCil
kılınmıştır. Eğitfiğiniz
avcı hayvanların
ismini
anınız
sizden yana
ve
soruyorlar; de ki, Size temiz
Allah'ın
yakaladıklarını
size
öğrettiğini öğrettiği­
yiyiniz ve üzerine
Allah'ın
(Besmele çekiniz). Allah'tan korkup kötülüklerden (murdar ve
zararlı şeylerden) sakının; şüphesiz
yanlarındaki
kılındığını
ki Allah
hesabı
çabuk görendir"46, "Onlar,
Tevrat'ta ve İncil'de yazılı buldukları ResUle, o ümmf peygambere
uyan kimselerdir. O, onlara
iyiliği
emreder,
onları
kötülükten
alıkoyar.
Onlara
iyi ve temiz şeyleri heltil, kötü ve pis şeyleri haram kılar" 47 .
İslam hukukçuları yenebilecek nesneleri cansızlar (cemadat), ma-
denler ve hayvan kökenli olanlar olmak üzere üç grupta
Cansızların
ve madenierin yenilebilmesinde insan
zararlı olması
dikkate
inorganik maddelerin
alınmıştır.
-sağlık
dan- yenilmesinde dinen
toplamışlardır.
sağlığına faydalı
Tuz gibi, yenmesi mutad hale gelen
sorunu
oluşturmayacak
sakınca görülmemiştir.
kimseler
açısın­
Ancak yenmesi mutad
Karadav!, 31.
Bakara, 2/219.
46 Miiide, 5/4, 5.
47 A'riif, 7/157. Ayrıca bk. Nisii, 4/2, Miiide, 5/10.
44
45
Cumhuriyet
veya
Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI,
Sayı:
1
olmayan ve
sağlığa zararlı olabileceği düşünülen
toprak ve çamur gibi
maddelerin yenilmesi caiz görülmemiştir48.
Bitki kökenli
belirlenmesinde de
gıda
akıl
maddelerinin helallik ve
ve beden
sağlığına
haramlık
yönünün
zarar verip vermemesi ölçü
olarak alınmıştır. Bundan dolayı alkollü içkilerin, uyuşturucu maddelerin
ve insan sağlığı
kullanılması
açısından
haram kabul edilmiştir49 .
Hayvan kökenli
verilmemiştir.
bir liste
tehlike arzeden zehirli, keyif verici maddelerin
vurgulanmıştır.
gıda
maddelerinde ise helal olanlar için
Temiz ve helal
Bunun
olanların yenebUeceği
yanında kullanılan
atıfta bulunulmuştur.
genel olarak
"behimetü'l-en'fun" tabiri ile
Araplarca bilinen ve yenilmesi mutad olan deve,
vanlara
ayrıntılı
sığır
ve koyun gibi hay-
Konuyla ilgili somut çerçeve, yenilmesi
haram olan hayvanların belirlenmesiyle olmuştur50 .
Kur' an yenilmesi haram olan hayvanları dört madde olarak
lece ifade
etmiştir:
"Allah, size ancak leş, kan, domuz eti ve Allah'tan başkası
haram
kıldı.
aşmaksızın
layandır,
şöy­
adına
kesileni
Ama kim mecbur olur da, istismar etmeksizin ve zaruret ölçüsünü
yemek zorunda kalırsa, ona günah yoktur.
Şüphesiz,
Allah çok bağış­
çok merhamet edendir" 51 .
Bu dört maddede zikredilen
fayda-zarar kriterine göre
gıdalar
değerlendirilmiştir.
da hikmetini anlamak için
Çünkü domuz eti, kan ve
Gazzali, Ebu Hamid, İhyfiu ulumi'd-din, II, 93; Bilmen, ö. Nasuhi, İslam İlmihali, 446; TDV
İlmihal, II, 33; Okur, 26.
49 Gazzali, İhyfi, II, 93; Bilmen, 446; Zühayll, IIL 506; Okur, 26, 40, 43.
5o Okur,26.
51 Bakara, 2/173; Maide, 5/3; Enam, 6/145; Nahl, 16/115.
48
Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI,
Sayı:
1
Gıda Ürünlerinde Helal ve Hararnı Belirleme Yöntemi
leş
dinen necis maddeler
1
469
arasında zikredilmiştirsz.
4. Temiz-pis olma kriteri
Kur'an ve Sünnet'te helal ve haram
işaret
kılınan gıdalar
ta'lil edilirken
edilen kriterlerden biri de temiz (tayyib) veya pis (habis) olma özel-
liğidir.
Kur' an' da yer alan "tayyibat",
hoşa
giden,
beğenilen,
helal olan yiyecekler, usulüne uygun olarak kesilmiş hayvanlar
gelmektedir53 . Bu kelime
landığı
zıddı
gıdalar bağlamında,
helal olan ve
yenilmesi
anlamına
insanın hoş­
temiz yiyecekleri ifade etmektedir54 . "Habais" kelimesi ise, bunun
bir anlam içermektedir55 . Buna göre,
temiz yiyecekler prensip olarak helal,
insanın hoşlan dığı, faydalı
hoşlanmadığı, iğrenç
ve
ve temiz ol-
mayan şeyler ise prensip olarak haram kabul edilmiştir56 .
5.
Tabiatında iğrençlik,
tiksindiricilik ve vahşilik olma kriteri
Bu kriter daha çok hayvansal
bazı
hadislerde
tabiatında iğrençlik,
ların yasaklandığını
hebinde,
bazı
dayanılaraks 7,
vahşilik
bulunan hayvan-
özellikle hayvanlarda
pislik ve vahşilik bulunup
rini müdafaa eden,
hayvanların
tiksinti ve
için geçerlidir. Buna göre
görüyoruz. Buradan hareketle mesela Hanefi mez-
hadisiere
mından iğrenç,
gıdalar
dişleri
ve
aviarını azı dişleriyle kapıp
tırnaklarıyla
iğrenç bulundukların dan;
kendile-
aviayan ve parçalayan
yenmesi haram kabul edilmiştir. Buna göre fare,
gibi hayvanlar tab' an
tabiatı bakı­
yılan,
akrep
çaylak, kartal, akbaba
5ı Bk. Zühayli, el-Fıkhu'l-İslfimi, I, 150-153.
Isfehani, Rağıb, el-Müfredfit fi ğaribi'l-Kur'fin, 308-309; Zebidi, M. Murteza, Tiicu'l-arus, III,
288.
54 Isfeham, 308-309; Kurtubi, el-Cami' li ahkfimi'l-Kur'fin, II, 140; Okur, 25.
55 Isfehani, 141; Zebidi, V, 231.
56 Bilmen, 446; Kaya, 23; Okur, 25.
57 Bk. Şevkani, Neylü'l-evtiir, VIII, 125-146.
53
Cumhuriyet
Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI,
Sayı:
1
470
1 A b d u 1 1a h
K a h ra m a n
gibi
kuşlar
ayı,
ve kurt,
arslan gibi hayvanlar
edilmiştir.
haram kabul
Ancak
yırtıcı olmaları
tabiatında vahşilik
görülmeyen tavuk, kaz, ördek gibi evcil,
sığırcık,
mayan hayvanların yenmesi helalkabul edilmiştir.
başkalarına saidırmayan
devenin eti ise helal
yapılırken gıdaların
dirme
alınmış,
mükerrem bir
beslenmesi uygun
6.
Boğazlama
iğrenç
olmayan ve
güvercin gibi evcil olAzı dişi olduğu
görülmüştür.
Bu
halde
değerlen­
insan üzerinde iyi ve kötü etkileri dikkate
varlık
olan
insanın
bulunmamıştır. Diğer
etleri konusunda farklı
sebebiyle
böyle
iğrenç
şeylerle
ve pis
mezheplerde bu
hayvanların
görüşler vardır58 •
kriteri
Dinimizin hayvansal
gıdaların
helal
olması
kriterlerden birinin usulüne uygun olarak boğazlama
Zira bu usule göre boğazlanmayan hayvanlar
rek haram
sayılmaktadır.
kilmemesi,
boğazlamanın şekli
leş
boğazlayanın
olduğu
temel
malumdur.
hükmünde kabul edile-
Burada hayvan kesilirken
ve
getirdiği
için
besınele
dini
kimliği
çekilip çeönem ar-
zetmektedir. Hayvan boğazlanırken besınele çekmenin hükmü konusunda doktrinde
farklı görüşler bulunmaktadır.
Mesela
Şafiiler
müstehap sayarken, Hanefiler kasten terk edilmedikçe
olacağı
yönünde
çekilmeden
putlar
görüş belirtmişlerdir. Besınele
boğazlanan hayvanın
adına
kesilen
hayvanın
hayvanın
ile ilgili ayetin59,
helal veya haram
etinin
besmeleyi
yenmeyeceğini
besınele
olmasından
ifade
helal
ziyade,
ettiği şeklinde
yorumlar da vardır6o.
58
Mevsıli, el-İhtiyar, V, 13-14; Ceziri, el-Fıkhu 'ale'l-meziihibi'l-erba'a, II, 3; Zühayli, el-Jıkhu'l­
İslfimf, III, 508; Bilmen, 416-417.
Maide, 5/5; En' am, 6/120.
6o Bayındır, Abdulaziz, İslam Fıkhı Açısından Helal Gıda Sempozyumu, 124-125.
59
Cumhuriyet
Fakültesi Dergisi, 2012, Ci lt: XVI,
Sayı:
1
Gıda Ürünlerinde Helal ve Hararnı Belirleme Yöntemi
Kesmenin
şunda
önce
şeklinin
olduğunu
etkili
hayvanın
boğazlanmasına
yardımcı
tir.Hayvanı boğazlayanın
kitabın tanımı,
ken, ehl-i
olan
en
kanın akmasından
şoklamaların hayvanı
bayıltmaya
Ancak
haram
kıldığı
sebep olup eziyet çekmeden
şoklamalarda
azından
471
helal veya haram olu-
ifade eden fukaha, özellikle
ölümüne sebep olan
durmuştur.
üzerinde
gıdanın
de havyasal
1
ehl-i kitap
sakınca
olması
kesim usulleri gibi konularda
görülmemiş­
gerekli görülürfarklı tartışmalar
yapılmıştırsı.
7. Beslenme şekli kriteri
İslam hukukçuları hayvansal gıdaların helal olması için beslenme
şeklinin
ler
durmuşlardır.
de önemi üzerinde
arasında
lunduğu
kan, hayvan
artığı
ve "celale" denilen
olmuştur.
Bu
görüşlerin
bulunmaktadır.
belli bir süre hapsedilerek temiz
Gazlı
manın
Bazıları
gıdalada
diğerinde
edeceği görüşünü
oluşunu
ve
ise Hanbeliler
yenilmesinde
muhteviyatıarında
etil alkol sebebiyle
hayvanın
savunurken,
bulunan aro-
da haram içecekler
katılan
kapsamı­
etil alkolün az miktarda
içeceklerin çok içilmeleri durumunda bile
ilgili toplu bilgi için bk. Okur, 45-49.
Ceziri, II, 5-6; Zühayli, III, 511-513; Okur, 48-49.
Cumhuriyet
sakınca
tartışmalar olmuştur.
61 Değerlendirmelerle
62
konusu
beslenmesinin keraheti ortadan
katılmasının bunları
na dahil
gazlı
tartışma
görmüştür6 2 •
kullanılan
içine etil alkol
madde-
maddelerin bu-
kanaatindedirler. Ancak
içecekler konusunda da,
eritilmesinde
sayılan
şekildeki hayvanların
olduğu
beslendiği
etinin hükmü
bir ucunda malikiler
Malikiler bu
genel kabul
gibi dinen necis
hayvanların
görmezken, Hanbeliler haram
kaldıracağı
Buna göre
Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI,
Sayı:
1
sarhoş
edici
472 1 A b d u 1 1 a h
K a h ra m a n
taşımamalarını
özellik
gerekçe gösterenler ise
bunların
tüketilmesinin
helal olduğu kanaatini belirtmişlerdir63,
8. İstihale kriteri
Gıda
ğı
ve ilaç sanayinde hayvansal kökenli maddelerin kullanıldı­
malumdur. Ancak domuz gibi yenmesi dinen helal olmayan hayvanla-
rın
deri,
yağ
ve kemiklerinin katkı maddesi olarak özellikle de
kullanım alanı
içeren
yaygın
bir
bulunan jelatin maddesinin yapımında kullanılması jelatin
gıdaları
dinen
tartışmalı
hale getirmektedir. Eti yenen hayvanlar-
dan elde edilen jelatin dinen bir
sakınca oluşturmazken, başta
domuz
olmak üzere eti yenmeyen hayvanlardan elde edilen jelatinin hükmü
tartışmalıdır. Bunların
helal veya haram olarak
özellikle Hanefilerin üzerinde çok
kullanılmaktadır.
durdukları İstihale
ancak Hanefiler bu konuda
değişikliği" ni farklı değerlendirmektedirler.
madde eski
özelliğini
uğrarsa artık adı
Şarabın
da
bir sütün
yağurda dönüşmesi
düşüp
tuz
gibi sadece
aslında
ile
"vasıf
necis olan
şekilde yapısal değişikliğe
için hükmü de
sirke, damuzun tuzlaya
bir kriter olarak
"yapı değişikliği"
Buna göre
tamamen kaybedecek
değişeceği
değerlendirilmesinde
değişip
olması
helal
olmaktadır.
gibi. Ancak necis olan
vasıf değişikliği
o
gıdayı
helal
hale getirmez64.
9. Örf ve telakki kriteri
Gıda
maddeleriyle ilgili helal ve haramın belirlenmesinde Kur'an
ve sünnetle zikredilen ilke ve
amaçların yanı sıra,
fakihlerin özel bilgi ve
tecrübe birikimlerinin, bölgesel örf ve telakkilerin de etkisi
Bk. Okur, 49-52.
İbn Abidin, I, 519-520; Okur, 54.
65 TDV İlmihal, II, 32;
63
64
Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI,
Sayı:
1
olmuştur 65 .
Gıda Ürünlerinde Helal ve Hararnı Belirleme Yöntemi 1 473
Bunun temelinde de Hz. Peygamber'in
bazı uygulamaları yatmaktadır.
Zira Hz. Peygamber'in yiyecekler konusunda bütün
şahsi
uygulamalarının
değerlen­
tercihlerinin daima dini bir emir veya yasak olarak
dirilmesi
doğru değildir.
Mesela
şu
ve
ışık tutmaktadır:
olay bu noktaya
Abdullah b. Abbas ve Halid b. Velid Hz. Peygamberle birlikte Hz.
Meymune'nin evinde
salıibesinin
dan ev
yemeğe oturmuşlar
bir
ve önlerine -Necid
akrabasının getirdiği- kızarmış
tarafların­
bir iri keler kon-
muştu. Resul-i Ekrem yemeyince İbn Abbas: "Bunu yemek haram mıdır
ey Allah'ın resulü?" diye sordu. Hz. Peygamber:
"Hayır,
fakat bizim taraflarda olmayan bir yemektir,
hoşuma gitmediği
için yemiyorum" buyurdu. Halid b. Velid bu olayla ilgili olarak, "Sonra
ben o
yemeği
yordu"
olabileceğini
gıdaların
etmiş, hakkında
beyan
veya tiksinti
etmişlerdir.
akli gerekçelerle de
alınamaz,
olmaları,
66
67
yediğiınİ
görü-
nass bulunmayan hayvan kökenli
helallik ve haramlığını tespit konusunda Arap damak zevkinin,
"habais"in ise haram
lükse
da
ve Hanbeliler, Arap örfünün de bu konuda belirleyici
ifade
onların beğeni
rak
Resfılullah
demiştif66.
Şafiiler
görüş
önüme çektim ve yedim;
duymasının
Bu mezhepler
olduğunu
bir kriter
olabileceği
yolunda
görüşlerini "tayyibat"ın
helal,
ifade eden ayetlere6 7 dayandırmış ve
desteklemişlerdir:
Her toplumun
beğenisi
şu
kriter ola-
çünkü bu izafiliğe yol açar. Halbuki vahyin ilk muhatapları
yeme içme konusunda
dalınamaları
hasebiyle
aşırı
fakirlik içinde
Arapların
olmamaları
ekonomik durumu iyi
Buhari, "ez-Zebaih ve's-sayd", 33.
Maide, 5/4; A' raf, 7/157.
Cumhuriyet
Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI,
Sayı:
1
ve
aşırı
olanları-
474 1 A b d u 1 1a lı
nın, şehir
K a h ra m a n
yaşayanlarının beğenisi
veya köylerde
ölçü olabilir 68 . Han-
beliler de bu konuda özellikle Hicaz bölgesi ahalisinin
beğenisini
ölçü
almaktan yanadırlar69.
Ancak Hanefiler
nü
ağır
bir
Arapların beğenisini
şekilde eleştirmişlerdir.
kısaca şöyledir:
gerekçeleri
lenmesinde sadece
yasakladığı hayvanları iştahla
vanların
laşımdır70.
iddiadır.
Nitekim Hz. Peygamber,
olduğu
yiyen Araplar
yırtıcı
halde,
belli bir halkın beğenisini esas almak keyfi ve
Bu konuda
aynı görüştedir.
Şafii
Çünkü
değişkenlik
beğeni
subjektif bir
şey
gıdaları
olup
kişilere
olguya dayanarak ayetin neshi
anlamına
gıdaların
şım olacaktır 72 .
nassların
helal
Ancak
haram
olduğunu
Şafii
ve
şartlara
sınırlayan
dört ile
beğenisiyle sınırlandırmak,
hayvansal
bir yak-
bir alim olan Fahruddin Razi de Hanefilerle
arzeder. Hayvansal
O halde
hay-
almamıştır.
çelişik
hasr ifade eden üslubunu Arap
şey değildir 71 •
belir-
ölçü almak ilgili ilgili ayetin
yenmesini yasaklarken Arapların beğenisini dikkate
Dolayısıyla
göre
şeylerin
Temiz ve helal olmayan (habis)
muktezasma uymayan temelsiz bir
Cessas'ın
Bu konuda Hanefi fakihi
Arapların beğenisini
görüşü­
kriter kabul etme
ayetin
subjektif bir
gelir ki bu kabul edilebilir bir
kılmadığı, faydalı
kabul etmek daha
ve temiz olan
doğru
bir yakla-
ve Hanbelilerin Arap örf ve telakkilerine at-
fettikleri bu değeri önemli bulup diğer milletierin örf-adet ve telakkilerini
de dikkate alma
melde haram
68 Şirbm1,
69
noktasında değerlendirmek
kılınması,
mümkündür. Bir
milletierin damak zevkine elbette
şeyin
bırakılamaz.
Hanb, Muğni'l-muhtfic, IV, 408; Zühayl1, III, 514; Okur, 38-39.
İbn Kudame, el-Muğni, XIII, 316; Zühayll, III, 513-514.
Bk. Cessas, Ebu Bekir, Ahkfimu'l-Kur'fin, III, 21; Okur, 38-39.
Bk. Razi, et-Tefsiru'l-kebir, XIII, 170; Reşid Rıza, Tefsiru'l-menfir, VIII, 166; Okur, 39.
n Okur, 39-40.
7o
71
Cumhuriyet
Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI,
Sayı:
1
te-
Gıda Ürünlerinde Helal ve Hararnı Belirleme Yöntemi 1 475
Ancak bu ölçü yine de nasslarla
çatışmamak şartıyla
tayyibat ve habaisin
şey
belirlenmesinde bir ölçü olabilir. Çünkü helal olan her
yabilir.
ması
Kur'an'ın
da bu
"helal" kelimesiyle birlikte "tayyib" kelimesini kullan-
açıdan manidardır.
içine sinmeyen yiyecekler
cek çekici ve
tayyib olma-
iştah açıcı
Tamamen helal olan
hazırlanmış
gıdalada
insanın
hiç
olabilir. Bir millete göre bu yiye-
iken başkasına göre iğrenç bulunabilir.
10. İsraf Kamu yararı kriteri
İslam'ın beslenme ve yiyecekler konusundaki kriter, sınırlama ve
önerileri elbetteki bunlardan ibaret değildir. İslam dini, dünya ile ahiret,
ruh ile beden, hak ile sorumluluk arasında denge
konusunda da dengeli beslenme ve tüketimi
olarak, ihtiyaç
fazlası
gibi yiyecekler
emretmiştir.
Buna
bağlı
tüketimi "israf" ve ihtiyaç olmayan yönde tüketimi
de "tebzir" olarak adlandırıp haram
sağlığını
getirdiği
kılmıştır.
Böylece hem beden ve ruh
hem de toplumsal dengeyi gözetici bir dizi tavsiyede bulunmuş­
tur. Günümüzde
ciddi düzeyde
gelişmiş Batı
sağlık
ülkelerinde
aşırı
beslenmenin ve
ve ekonomi problemine sebebiyet
israfın
verdiği düşünü­
lürse, İslam dininin bu alandaki ilke ve önerilerinin önemi daha iyi anlaşılmaktadır73.
Özellikle avianma yasağı, kamu kaynaklarının yerinde kullanıl­
ması
ve
israfın
önlenmesine yönelik olan yasaklamalar, esasen helal olan
şeylerin kullanması noktasında
Bu sebeple kamu otoritesi
bir
şeyin
temin ve
73
dinen haram
israfı
önleme
getirilen
sınırlamaları
tarafından yapılan
bu
olması şeklinde değildir.
adına
ifade etmektedir.
şekildeki
yasaklamalar,
Bunlar kamu
yasaklamalar kabilindendir. Bu sebeple de
TDV hmihal, ll, 33.
Cumhuriyet
yararını
Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI,
Sayı:
1
476 1 A b d u 1 1 a h K a h r a m a n
·•······················
yere, zamana, şartlara ve kişilere göre değişiklik arzeder. Ancak İslam
hukukçuları sigaranın
hükmünü belirlerken israf kriterinden hareket
etmişlerdir.
Sonuç
Kur' an' da helal ve haram
bir
kısmındaki
helal veya
kılınan
haramlığı
hayvansal ve bitkisel
taabbudi olarak
ha, genel olarak bunları ta'lil ederek bunlar
lendirilmesi için
sunduğu
bazı
kriterler
örneklerin ve
getirdiği açılırnın
Buna göre Kur' an' da haram
olduğu
olarak haram olurken, hadis ve
oluşu
nın
maddelerin
fuka-
değer­
Ta'lilde ilgili hadislerin
katkısı olmuştur.
da önemli
belirtilen
kıyas
değerlendiren
dışındaki
geliştirmişlerdir.
gıdaların
gıdaların
tüketilmesi kesin
temeline dayananlar, delilin zanni
sebebiyle daha çok rnekruh olarak
değerlendirilmektedir.
Fukaha-
kendi döneminde sınırlı bazı örnekler üzerinden geliştirdikleri kriter-
ler günümüzde yeni üretilen bir
takım gıda
maddelerinin hükmünün
belirlenmesine de ışık tutmaktadır.
Özetle ifade etmek gerekirse, bir gıda Allah'ın haram kıldıkları
arasında
dır.
yer
alıyorsa
öncelikle Allah haram
kıldığı
için haram olmakta-
Bu yönüyle haramlar taabbudi özellik arzederler. Ancak bütün ha-
ramları
dar
anlamıyla
yani illeti
akılla
asla kavranamaz ve ta'lil edilemez
şeklinde değerlendirmek doğru olmayacağı
ve yeni maddeler de buna göre
için, haramlar ta'lil
belirlenmiştir.
Buna göre, bir
desinin dinen helal veya haram kabul edilmesinde taabbud
nında
insana
faydalı
veya
zararlı olması olması
da temel ve
kriter olarak kabul edilmiştir.
Fakültesi Dergisi, 2012, Cilt: XVI,
Sayı:
1
edilmiş
gıda
mad-
anlayışı
ya-
kapsamlı
bir
Gıda Ürünlerinde Helal ve Hararnı Belirleme Yöntemi
1
477
KAYNAKÇA
Ataseven, Asaf-Şener, Mehmet, "Domuz"md., DİA, IX.
Bayındır, Abdulaziz, VI. İslam Hukuku Anabilim Dalı Koordinasyon Toplantısı ve İslam Fıkhı Açısından Helal Gıda Sempozyumu, Bursa 2009.
Bilmen, Ömer Nasuhi, Büyük İslam İlmihali, İstanbul ts.
Buhar!, Ebu Abdullah Muhammed b. İsmail, el-Camiu's-Sahih.
Cessas, Ebu Bekir Ahmed er-Razi, AhUimu'l-Kur'an, Beyrut ts.
Ceziri, abdurrahman, el-Fıkhu 'ale'l-mezahibi'l-erba'a, İstanbul1986.
Ebu Davud, Süleyman b.
Eşas,
Sünen.
Erdoğan, Mehmet, İslam Hukukunda Ahkamın Değişmesi, İstanbul1994.
Erdoğan, Mehmet, İslam İlmihali, İstanbul 2007.
Gazzali, Ebu Hamid, İhyau ulu mi'd-dfn, İstanbul1985.
Isfehani,
Rağıb,
el-Müfredat fi ğarfbi'l-Kur'an, Beyrut ts.,
İbn Abidin, Reddü'l-muhtar, Riyat 2003.
İbn Cüzeyy, et-Teshflli ulCtmi't-tenzfl, Beyrut 2003.
İbn Kudame, el-Muğnf, Riyat 1997.
İbn Mace, Ebu Abdiilah Muhammed b. Yezid, Sünen.
İlmihal, TDV, İstanbul1999.
İzzüddin b. Abdisselam, Kavaidü'l-ahkam, Beyrut 1990.
Kahraman, Abdullah, İslam'da İbadetlerin Değişmezliği, İstanbul2002.
Karadavi, el-Helal ve'l-haram, Beyrut 1985.
Karadavi, el-Helalü ve'l-haramu fi'l-İslam, Beyrut 1985.
Karaman, Hayreddin, İslam Hukuk Tarihi, İstanbul1989.
Kaya, Remzi,
Kur'an-ı
Kerim ve Kitab-ı Mukaddes'te Helal ve Haram
İstanbul2000.
Fakültesi Dergisi, 2012, Ci lt: XVI, Sayı: 1
Gıdalar,
478
1A
b d u 1 1a h
Ka h r a m a n
Kurtubi, el-01mi li Ahkdmi'l-Kur'an (thk. Abdulmuhsin et-Türki), Beyrut
2006.
Mevsıli, el-İhtiyar, Beyrut ts.
Müslim, Ebu'I-Hüseyin Müslim b. Haccac, Sahfh.
Numani, Mevlana Şibli, Son Peygamber Hz. Muhammed (çev. Yusuf Karaca), İstanbul 2010.
Okur, K. Hamdi, "İslam Hukuku Açısından Helal ve Haram Olan Gıda­
lar ve Bazı Güncel Meseleler", VI. İslam Hukuku Anabilim Dalı
Koordinasyon Toplantısı ve İslam Fıkhı Açısından Helal Gıda Sempozyumu, Bursa 2009.
Özyazıcı, Alpaslan, Alkollü İçkiler, Sigara ve Diğerleri, DİB, Ankara 1999.
Razi, Ebu Abdullah Fahruddin b. Ömer, et-Tejsfru'l-kebfr, Beyrut 2001.
Reşid Rıza,
Tefs'iru'l-menar,
Mısır
1338.
Şatıbi, Ebu İshak, el-Muvafakat, Kahire ts.
Şevkani,
Şirbini,
Abu Abdillah Muhammed b. Ali, Neylü'l-evtar, Kahire 1971.
Hatib,
Şemsüddin
Muhammed b. Muhammed, Muğni'l-muhtac,
Beyrut 1997.
Tahavi, Ebu Cafer Ahmed b. Muhammed,
Şerhu
meani'l-asar, Beyrut 1987.
Tirmizi, Ebu İsa Muhammed b. İsa b. Sevre, el-Camiu's-sahfh.
Uludağ, Süleyman, İslam'da Emir ve Yasakların Hikmeti, Ankara 1988.
Yazır, M. Hamdi, Hak Dini Kur'an Dili, İstanbul ts.
Zebidi, M. Murteza, Tacu'l-arus, Kuveyt 2004.
Zühayli, el-Fıkhu'l-İslamı, Dımaşk 1985.
Cumhuriyet
Fakültesi Dergisi, 2012, Ci lt: XVI,
Sayı:
1