153-158 Fimromiyalji Tedavisi

İç Hastalıkları Dergisi 2008; 15(3): 153-158
Fibromiyalji Tedavisinde Hemşirenin Rolü
Dr. Emine KIYAK*, Dr. Nuran AKDEMİR**
* Atatürk Üniversitesi Sağl›k Bilimleri Fakültesi, İç Hastal›klar› Hemşireliği Anabilim Dal›, ERZURUM
** Hacettepe Üniversitesi Sağl›k Bilimleri Fakültesi, İç Hastal›klar› Hemşireliği Anabilim Dal›, ANKARA
Modern çağ›n hastal›ğ› olan fibromiyalji özellikle
kad›nlarda s›k görülen, hastan›n günlük yaşam›n› ve
yaşam kalitesinin olumsuz etkileyen bir kronik ağr›
sendromudur (1). En s›k görülen semptomlar kas iskelet sisteminde ağr› ve tutukluk, yorgunluk, uyku
bozukluklar›, k›sa dönem haf›za değişiklikleri ve
depresyondur. Diğer belirti ve bulgular gerilim tipi
baş ağr›s›, soğuk intolerans›, raynoud fenomeni, yumuşak doku şişlikleri, huzursuz bacak sendromu,
karpal tünel sendromu, irritabl mesane ve bağ›rsak
sendromlar›, premenstural sendrom ve parestezilerdir (1-6).
Bir çeşit yumuşak doku romatizmas› olan fibromiyalji; fibro (konnektif doku), miyo (kas) ve aljia (ağr› durumu) terimlerinin birleşmesinden oluşur (6-8).
XIX. yüzy›l›n baş›nda, s›k kullan›lan fibrozit önceleri İngiliz doktorlar taraf›ndan, madende çal›şan kömür işçilerinin baş ağr›lar›n› tan›mlamakta kullan›lm›şt›r. Özellikle 1970’li y›llarda fibrozitin tan›m›,
vücudun belirli bölgelerinde ağr›l› noktalar, yorgunluk ve uyku bozukluklar› şeklinde yap›lm›şt›r. Temel
sorunun kas ağr›s› olduğunun fark›na var›lmas› ile
fibrozit terimi 1981 y›l›nda yerini fibromiyaljiye b›rakm›şt›r. “Textbook of Rheumatology”nin 1989 y›l› bas›m›nda, fibromiyalji ilk kez ayr› bir konu olarak
yerini alm›şt›r (4,7,9). Dünya Sağl›k Örgütü (DSÖ)
Nurse’s Role in Fibromyalgia Treatment
Anahtar Kelimeler: Fibromiyalji, hemflire, tedavi,
a¤r›
Key Words: Fibromyalgia, nurse, treatment, pain
1992 y›l›nda fibromiyaljiyi romatizmal hastal›klardan biri olarak tan›m›şt›r (9). Hastal›ğ›n modern kriterleri 1990 y›l›nda “Amerikan College of Rheumatology (ACR)” taraf›ndan yay›nlanm›şt›r (10). Fibromiyaljinin tan› kriterleri; en az üç ay süren yayg›n
ağr› (vücudun solunda, sağ›nda, alt ve üst ekstremitede) öyküsü ve 18 spesifik hassas noktadan en az
11’inde, yaklaş›k 4 kg’l›k palpasyonla ağr› olmal›d›r
(2,4,7,8,10,11).
Kronik ağr› sendromlar› içerisinde fibromiyalji sendromunun özel bir yeri vard›r. Kronik ağr› ve özürlülüğe yol açan tablolar aras›nda fibromiyalji; görülme
s›kl›ğ›, iş gücü kayb›, ilaç ve diğer tedavi masraflar›
yönünden ön s›ralarda yer almaktad›r. Bu grup hastalar diğer insanlardan daha yüksek oranda hastaneye
başvurmakta, daha s›k operasyon geçirmektedir (12).
FİBROMİYALJİNİN TEDAVİSİ
Fibromiyaljinin kesin bir tedavisi yoktur. Semptom
yönetimine dayanan tedavide farmakolojik ve farmakolojik olmayan yöntemler kullan›lmaktad›r. Tedavide multidisipliner yaklaş›m uygulanmas› ve tedavinin
kişiselleştirilmesi tedavideki başar›n›n anahtar›d›r
(6,13-18). Fibromiyaljinin tedavisinde yayg›n olarak
kullan›lan farmakolojik yöntemler Tablo 1’de, farmakolojik olmayan yöntemler Tablo 2’de verilmiştir.
Hemşire, fibromiyaljinin tedavisinden sorumlu ekip
üyelerinden biridir. Hemşire, eğitim ve dan›şmanl›k
rollerini kullanarak fibromiyalji tedavisinde etkin bir
rol almaktad›r. Hemşirenin en önemli rollerinden birisi, hastaya planlanan ilaçlar konusunda bilgi ver-
153
Kıyak E, Akdemir N
Tablo 1. Fibromiyaljide kullan›lan farmakolojik yöntemler.
‹laç s›n›flar›
Spesifik ilaçlar
Olas› yan etkiler
Hemflirelik e¤itimi
• Trisiklik antidepresanlar
• Amitriptilin (elavil),
doksepin, nortriptilin
• Uyuflukluk
• A¤›z kurulu¤u
• Konstipasyon
• Kalp çarp›nt›lar›
• ‹drar retansiyonu
• Bafl dönmesi
• Bulan›k görme
• Kilo alma
• Uyuflukluk hissediyorsan›z araba
kullanmay›n›z
• S›v› al›m›n› art›r›n›z
• Diyette lifli g›da tüketimini
art›r›n›z
• Kalp çarp›nt›lar›nda doktorunuza
baflvurunuz
• ‹drar retansiyonu oldu¤unda
doktorunuza baflvurunuz
• Hareket ve pozisyon
de¤iflikli¤inde yavafl olunuz
• Bulan›k görme olursa doktorunuza
baflvurunuz
• G‹S ülserleri
• Su retansiyonu
• Peptik ülseri olanlar kullanmal›d›r
• Tok karna al›nmal›d›r
• Antikoagülan ilaçlarla kullan›m›
doktor gözetiminde olmal›d›r
• Nonsteroidal antiinflamatuvar • Advil, aleve, kataflam,
ilaçlar
motrin, naproksen, selebreks,
lodin
• Basit analjezikler
• Nonsteroidal antiinflamatuvar • G‹S ülserleri
ilaçlar: ‹buprofen, etodolak,
selebreks, asetaminofen
(24 saatte 4 g aflmamal›)
• FM a¤r›s›na etkisi kan›tlanamam›flt›r
• Peptik ülseri olanlar kullanmamal›d›r
• Tok karna al›nmal›d›r
• Antikoagülan ilaçlarla kullan›m›
doktor gözetiminde olmal›d›r
• Kas gevfleticiler
• Siklobenzaprin (flekseril)
• Uyuflukluk
• A¤›z kurulu¤u
• Konstipasyon
• Kalp çarp›nt›lar›
• Uyuflukluk hissediyorsan›z araba
kullanmay›n›z
• S›v› al›m›n› art›r›n›z
• Diyette lifli g›da tüketimini art›r›n›z
• Kalp çarp›nt›lar› olursa doktorunuza
baflvurunuz
• Selektif serotonin
geri-al›m inhibitörleri
• Sertralin (zoloft), floksetin
(prozak), paroksetin (paksil)
• ‹nsomnia
• A¤›z kurulu¤u
• Bafl a¤r›s›
• Bulant›
• ‹shal
• Sabahlar› al›n›z
• S›v› tüketimini art›r›n›z
• fiiddetli bafl a¤r›s›, bulant› ve ishal
olursa doktorunuza baflvurunuz
• Lokal kremler
• Kapsaisin (zostriks)
• Ciltte irritasyon
• Gözde irritasyon
• Cilde günde 3-4 kez uygulan›r
• Gözlerle temas ettirilmemelidir
G‹S: Gastrointestinal sistem.
mektir. Hemşire, hastadan detayl› bir öykü alarak, fiziksel değerlendirme yaparak, sorunlar› saptamal› ve
bu sorunlara yönelik bak›m plan› haz›rlayarak gerekli uygulamalar› yapmal›d›r. Hemşire, fibromiyaljide
görülen semptomlar›n kontrolünde ilaç d›ş› birtak›m
tedbirlerin al›nmas›n› sağlayarak hastan›n fonksiyonlar›n› optimal seviyeye ulaşt›rmada ve yaşam kalitesini art›rmada profesyonel bir destek sağlar (6,8,15154
17,19). Tüm kronik hastal›klarda olduğu gibi fibromiyalji tedavisinde de hasta eğitimi önemli bir yer
tutmaktad›r. Hastaya, hastal›ğ› hakk›nda bilgi verilerek güven sağlanmal›d›r. Hastalara, ağr›lar›n›n çok
olmas›na rağmen bu durumun kendilerinde herhangi
bir doku hasar›na yol açmayacağ›, hayat› tehdit eden
bir durum olmad›ğ›, sakatl›ğa, deformiteye neden olmayacağ› anlat›lmal›d›r (3,8,11,15,17,19).
İç Hastalıkları Dergisi 2008; 15(3): 153-158
Tablo 2. Fibromiyaljide kullan›lan farmakolojik olmayan yöntemler.
Yöntemler
Uygulamalar
Etkisi
Uygulama rehberi
• Egzersiz
• Germe
• Gergin kas bantlar›n› serbest
hale getirerek a¤r›da
rahatlamay› sa¤lar
• Germe öncesinde kaslar ›s›t›lmal›
• Germe öncesi ve sonras› aerobik
egzersiz yap›lmal›
• Yavafl bafllanmal› ve yavafl yavafl
art›r›lmal›
• Germe öncesi yoga yararl› olabilir.
• Güçlendirme
• Kas yap›s›n› güçlendirir ve
dayan›kl›l›¤› art›r›r
• Yavafl bafllanmal› ve yavafl yavafl
art›r›lmal›
• Elastik bantlar kullan›labilir
• Aerobik egzersiz
• Endorfin sal›n›m›n› art›r›r
• Hastan›n fiziksel yorgunluk
sonras› uykuya geçifline
yard›m eder
• Kaslara oksijen gelmesini art›r›r
• Genel kondisyonu korur
• Afl›r› yüklenmeden sak›n›lmal›
• Yavafl bafllanmal› ve yavafl yavafl
art›r›lmal›
• Sabit bisiklet, yürüme band›, su
aerobikleri, yüzme ve dans› içerir
• Termal uygulama
• S›cak
• Dolafl›m› art›r›r ve a¤r›y› azalt›r
• S›cak su torbas› ve parafin banyolar›
kullan›labilir
• S›cak ve so¤uk uygulamalar s›k s›k
yap›labilir
• E¤itim
• Hastal›k ve tedavi
• Uyku hijyeni
• Hastay› hastal›k hakk›nda
• Hastaya e¤itim broflürleri verilmelidir
bilgilendirir
• Uykuya rahat geçifl için karanl›k ve
• Hastan›n kendi bak›m›na kat›l›m›
gürültüsüz bir ortam yarat›lmal›
art›r›l›r ve anksiyete azalt›l›r
• Yatma zaman›na yak›n tütün, alkol
• Uykuyu iyilefltirir
ve kafein tüketilmemeli
• Gündüz uykusu önlenmelidir
• Biliflsel davran›fl terapisi
• Pozitif kiflilik ve pozitif davran›fl • Pozitif düflünmeyi art›r›r
yaklafl›m›
• Kronik a¤r›da uygun duygu,
düflünce ve davran›fl
gelifltirmeyi sa¤lar
• Hastan›n a¤r› ile ilgili negatif
düflünlerini modifiye etmek
• Gevfleme teknikleri
• Derin soluk al›p verme, hayal • Stres ile artan kalp h›z›n›, kan
kurma ve düflünmeye rehberlik
bas›nc›n›, oksijen tüketimini ve
• Masaj
kan laktik asit düzeyini azalt›r
• Biyofeedback
• Serotonin üretimini art›r›r
• Hipnoz
• Derin uykuya yard›m eder
• Derin kaslar›n gevflemesini
sa¤lar, gergin kaslar› gevfletir,
spazm› ve a¤r›y› rahatlat›r,
dolafl›m› art›r›r ve stresi azalt›r
• Stresle bafl etme yöntemlerini
kazand›r›r
• Stres ve a¤r›y› azaltmak için
önerilir
• Düzenli olarak uygulanmal›
• K›sa sürede sonuç beklenmemeli
• Masaj ve hipnoz için baflka bir
profesyonelden yard›m al›n›r
155
Kıyak E, Akdemir N
FİBROMİYALJİ ve AĞRI
Fibromiyaljide kas ağr›lar›, en s›k rastlanan semptomlardan biridir. Ağr› daha çok baş, boyun, s›rt,
omuz, kollar, bacaklar, kalça, eller ve ayaklarda hissedilir ancak vücudun baz› bölgelerinde (yoğun olarak üst s›rt, boyun, omuz ve kalçada) daha etkili olan
kas-kiriş ağr›lar› şeklindedir. Ağr› vücudun eklemlere yak›n bölümlerinde hissedilir ama eklemlerde
yoktur. Ağr› vücudun belirli bir bölgesinde başlay›p
daha sonra başka bölgelere yay›labilir. Baz› bölgelerde çok yoğun hissedilir, daha sonra aniden kaybolup
başka bir bölgede belirebilir. Ağr› yayg›n, bat›c›,
yanma, kar›ncalanma, uyuşma ve ağ›rlaşma şeklinde
olabilir (7,9,15,17). Ağr›lar›n şiddeti gün içinde art›p
azalabilir veya fiziksel aktiviteye, kaslardaki spazma, hava değişikliğine (özellikle soğuk ve nemli hava), uyku kalitesine ve stres durumuna bağl› olarak
değişiklik gösterebilir. Bu değişikliklere rağmen ağr›
daima vard›r (7,9,15).
Ağr›ya Yönelik Hemşirelik Girişimleri
Hemşire hastadan alacağ› öykü ve değerlendirme ile
ağr› ve ilişkili diğer semptomlar› kontrol etmek için
birtak›m tedbirlerin al›nmas›n› sağlayarak hastan›n
fonksiyonlar›n› optimal seviyeye ulaşt›rmada yard›m
edebilir. İlk ad›m fiziksel değerlendirme ve detayl›
ağr› öyküsü alarak hastay› dikkatli bir şekilde değerlendirmektir. Hemşirenin en önemli rolü ilaçlar›n düzenli kullan›lmas›, ilaçlar›n etkileri, yan etkileri ve
potansiyel ilaç etkileşimleri konusunda hastaya bilgi
vermesidir. Ayr›ca hemşire, farmakolojik olmayan
tedavi yöntemleri konusunda bilgi vererek hastaya
yard›m edebilir ve hasta ile konuşularak rahatlat›c›
teknikleri nas›l kullanabileceği konusunda bilgilendirilebilir. Bu teknikler gevşeme teknikleri, ağr›y› rahatlatan durumlar, soğuk ve s›cak uygulamalard›r.
Hemşire soğuk ve s›cak uygulamalar için hastan›n
mikrodalga jel paketlerini almas›n› sağlayabilir. Hastan›n destek sistemlerini harekete geçirerek ağr› ile
baş etmede yeterli desteğin sağlanmas›na katk›da bulunabilir (6).
FİBROMİYALJİ ve UYKU BOZUKLUĞU
Fibromiyalji hastalar›n›n %80-90’›nda uyku bozukluğu vard›r. Hastalar uykuya dalmada ve uykuyu sürdürmede güçlük çeker, uykular› hafif ve huzursuz
olup s›k uyan›r ve sabah dinlenmemiş olarak kalkarlar. Fibromiyaljide görülen uyku bozukluklar›n›n nedeni diğer semptomlara göre daha iyi tan›mlanabilmiştir. Uykuda, dördüncü evre non-REM derin uyku
faz›nda yavaş delta dalgalar› içine alfa dalgalar›n›n
girmesi aras›nda korelasyon vard›r. Derin uyku evre156
sinde olmamas› gereken uyuma ve uyanma evrelerinin uyku s›ras›nda kar›şmas›, bozulmas› söz konusudur. Bunun sonucu ise aral›kl› ve dinlendirmeyen bir
uykunun olmas›d›r (2,3,9,15,16).
Uyku Bozukluklar›nda Hemşirelik Girişimleri
Hemşire yorgunluk ve bitkinlik sonucunda değişen
uyku düzeniyle baş etmede hastaya yard›m konusunda anahtar rol oynar. Hemşirelik yönetiminde ilk
ad›m, uyku hijyenini etkileyen faktörleri, uyku bozukluklar›na yönelik kullan›lan ilaçlar› ve uygulamalar› içeren detayl› bir hasta öyküsü almakt›r. Hastaya
ilaç kullan›m›na yönelik verilecek bilgiler (6,16):
• Yeni bir ilaç başlanacaksa veya doz değişimi yap›lacaksa bunun hafta sonunda yap›lmas› önerilir.
• Bu ilaçlar genellikle akşam saatlerinde al›nmal›d›r.
• Kas gevşetici ve antidepresanlar›n yan etkilerinin
az olmas› için minimum dozlarda al›nmas› gerekir.
• Doktora dan›şmadan ilaç kesilmemeli veya başka
bir ilaca başlanmamal›d›r.
• İlaçlar alkolle veya başka bir ilaçla birlikte kullanmamal›d›r.
• Diüretik ilaçlar kullan›l›yorsa gündüz al›nmal›d›r.
Diğer konular dinlendirici uykuyu art›racak eğitici ve
öğretici bir plan› içerir. Yatmadan önce vücudu ve
zihni rahatlatacak ve uyku hijyenini art›racak uygulamalar› içerir (6,16,17).
Bu uygulamalar şunlard›r:
• Hafif ve erken saatte akşam yemeği yenmelidir.
• Yatmadan önce bir fincan s›cak bitki çay› veya ›l›k
süt içilebilir.
• Uyar›c› etkiye sahip olan içeceklerden (çay, kahve
ve kola) kaç›n›lmal›d›r.
• Gevşeme egzersizleri yap›labilir ancak ağ›r ve aerobik egzersiz yap›lmamal›d›r.
• Gevşemeyi sağlayacak ve uykuya yard›m edecek
s›cak-›l›k duş al›nabilir.
• Gece giysileri rahat olmal›d›r.
• Yatak odas›n›n diğer aktiviteler (çal›şma odas›, televizyon izleme, egzersiz) için kullanmamas› gerekir. Sadece uyumak için kullan›lmal›d›r. Sakinleştirici ve gevşetici duygular içeren kitap veya magazinler
okunabilir.
• Zihni yoran aktivitelerden kaç›n›lmad›r.
• Düzenli yatma ve kalkma zaman› belirlenmelidir.
Buna mümkün olduğunca uyulmal›d›r.
İç Hastalıkları Dergisi 2008; 15(3): 153-158
• Zihni gevşetmek için belli bir şerit (obje) izlenebilir, uyumaya yard›mc› olabilir.
• Aş›r› çaba ve stressiz baş edilebilecek mant›kl› bir
günlük plan geliştirilmelidir.
• Vücudu destekleyecek yast›klar kullan›lmal›d›r.
• Sistemli ve düzenli olunmal› (örn. araban›n anahtar› her zaman ayn› yere koyulmal›, araba mümkün olduğunca her zamanki yere park edilmelidir).
• Geceleri zihin birçok fikirle meşgulse, yatağ›n kenar›nda bir bloknot bulundurarak bu fikirler yaz›labilir böylece fikirler zihinden at›lm›ş olur.
FİBROMİYALJİ ve YORGUNLUK
Yorgunluk, fibromiyaljide en çok dikkati çeken özelliklerden biri olup, hastalar›n %70-90’›nda görülmektedir. Bu hastal›kta yorgunluk hissi devaml›l›k
gösterir. Yorgunluk sabahlar› uyan›ld›ğ›nda çok yoğun olup kalkt›ktan sonra aktiviteyle biraz azalabilir.
Hastal›k yerleştikçe, yorgunluk daha da ön plana ç›kar ve sabah kalkt›ktan sonra saatlerce devam edebilir. Yorgunluk, gün içinde, vücudun çal›şma derecesine, uyku bozukluğuna, hareket durumuna, duygu
durumuna ve hava değişimlerine bağl› olarak art›p
azalabilir. Yorgunluğun en üst derecesi ise, tam bir
bitkinlik hissi ile kişiyi hemen oturarak ya da yatarak
dinlenmeye zorunlu k›lar (3,4,7,9).
Yorgunlukta Hemşirelik Girişimleri
Hemşire öncelikle hastan›n yorgunluğunu değerlendirmelidir. Yorgunluğun gün içindeki dağ›l›m›, yorgunluğu art›ran ve azaltan durumlar belirlenerek hasta ile bir aktivite plan› haz›rlanmal›d›r. Bu plan enerjinin etkili kullan›larak hastan›n günlük yaşam aktivitelerini yapmas›na katk› sağlayacakt›r. Hemşire
hastaya aktivitelerinin önceliklerinin saptanmas›,
gün içinde çal›şma ve dinlenme dönemlerinin haz›rlanmas›nda rehberlik etmelidir.
BİLİŞSEL BOZUKLUKLAR
Çoğu fibromiyalji hastalar›n›n konsantrasyon güçlükleri ve k›sa dönem haf›za sorunlar› yaşad›klar› rapor edilmektedir. Nedeni uyku bozukluklar› ve nörokimyasal anormalliklerdir. Fibromiyaljide ağr›, yorgunluk, depresyon ve anksiyete bu sorunlar› art›rmaktad›r. Çoğu fibromiyalji hastalar› hat›rlamada,
problem çözmede, isimleri hat›rlamada, düşünme sürecinde, konsantrasyonda, planlamada ve organizasyonda güçlük yaşar (6,20,21).
Bilişsel Bozukluklarda Hemşirelik Girişimleri
Hemşire fibromiyalji ile ilgili bilişsel bozukluklarda
etkili mekanizmalar geliştirerek hastaya yard›m etmede önemli rol oynar. Günlük yaşam›n problemlerini yönetmek için hastaya spesifik talimatlar verilmelidir (6).
• Rutinde mental enerjiyi korumaya gayret edilmeli
bunun için haf›zaya yük getirmeyecek hareketler hesaplanmal›d›r.
• Düzenli aktiviteler için liste yap›lmal›d›r (örn. al›şveriş listesi gibi).
• Not alma al›şkanl›ğ› geliştirilmelidir. Her zaman telefonun yan›nda, masada ve arabada kağ›t-kalem bulundurulmal›d›r. Not almak için elektronik eşyalar da
kullan›labilir.
• Toplant› ve randevu gibi planl› aktivitelerde tarih,
yer ve zaman kaydedilmelidir. Bu kay›tlar buzdolab›n›n kapağ› gibi rahatl›kla görülebilecek bir yere
as›lmal›d›r.
• İlaç saatini ve olaylar› hat›rlatmak için çalar saat
kullan›labilir.
• İş yeri veya eve bir hat›rlatma dosyas› haz›rlanarak
bu dosyaya doğum günü kartlar›, davetiyeler ve faturalar koyulabilir.
FİBROMİYALJİ ve DEPRESYON
Fibromiyalji hastalar›nda yayg›n olarak görülen
problemlerden biri de depresyondur. Depresyon uyku bozukluğu, ağr› ve yorgunluk olmak üzere birçok
sebepleri olan bir sendromdur. Diğer depresyon sebepleri aras›nda beklenen rollerde fonksiyon ve yetenek kayb›, semptomlarda, hastal›kta (etyoloji ve tedavide) belirsizliklerin olmas› ve yaşam tarz› değişiklikleri bulunmaktad›r (5,22,23).
Depresyonda Hemşirelik Girişimleri
Hemşire depresyondan sak›nmak için gerekli baş etme becerilerini geliştirmede hastaya yol gösterebilir.
Hemşire depresyonun tan›mlanm›ş belirtilerini hafifletmek için toplumsal kaynaklar›, destek sistemlerini
ve baş etme stratejilerini tan›mlamada tavsiye ve dan›şmanl›k rollerini kullanarak hastaya yard›m edebilir. Depresyonun bunalt›c› hislerinden sak›nmak için
hastan›n yarat›c› aktivitelerinin bir listesi yap›labilir.
Hemşirenin en önemli rollerinden biri de hastan›n
semptomlar›n› kendisinin yönetmesine olanak sağlamas›d›r. Hastan›n aş›r› aktivitelerden sak›nmas› ve
dinlenme dönemlerini düzenlemesi gerekir (6).
Sonuç olarak; fibromiyalji kişinin hayat›n› büyük ölçüde değiştiren bir sakatl›k durumudur. Ağr›, yorgunluk, uyku bozukluğu, bilişsel bozukluk, depresyon ve başka semptomlar›n eşlik ettiği tam olarak anlaş›lamayan fibromiyaljinin kesin bir tedavisi yoktur.
Semptom kontrolü ve normal fonksiyonlar›n sürdü157
Kıyak E, Akdemir N
rülmesi için hastan›n medikal tedaviye uyumunun
sağlamas›, günlük yaşam›n sürdürebilmesi için ise
baş etme stratejilerini öğrenmesi gereklidir. Hemşire
bu kronik hastal›kla ilişkili problemlerin üstesinden
gelmede hastaya profesyonel bir destek sağlayabilir.
KAYNAKLAR
1. Karaaslan Y. Ağr›l› sendromlar. İliçin G, Biberoğlu K,
Süleymanlar G, Ünal S (editörler). İç Hastal›klar›. 2.
Bask›. Ankara: Güneş Kitabevi, 2003: 2823-6.
2. Burkham J, Haris E. Fibromiyalgia: A cronic pain
syndrome. In: Haris R, Budd M, Firestein G, Genovese M, Sergent J, Ruddy S, Sledge C (eds). KELLEY’S
Textbook of Rheumatology. 7th ed. USA: Elsevier Sounders, 2005: 522-32.
3. Cantürk F. Fibromiyalji ve diğer eklem d›ş› romatizmalar. Beyazova M, Kutsal YG (editörler). Fiziksel T›p
ve Rehabilitasyon. Ankara: Güneş Kitabevi, 2000:
1654-61.
4. Goldenberg D. Fibromiyalgia and related syndromes.
In: Hochberg M, Silman A, Smolen J, Weinblatt M, Wiseman M (eds). Rheumatology. 3th ed. London: Mosby
Elsevier Limited, 2003: 701-10.
5. Jeffrey M, Thompson MD. The diagnosis and treatment
of muscle pain syndromes. In: Randall L, Braddom
MD (eds). Physical Medicine and Rehabilitation. 2nd
ed. USA: WB Saunders Company, 2000: 945-55.
6. Hodges CL, Simit-Rooker LJ, Mugno G. Fibromyalgia
and the neuroscience nurse’s role. Journal of Neuroscience Nursing 2002; 34: 57-66.
7. Wallace DC. All about fibromyalgia. USA: Oxford
University Press (Elektronik Sürüm), 2002.
8. Peterson EL. Fibromyalgia-management of misunderstood disorder. American Academy of Nurse Practitioners 2007; 19: 341-8.
9. Besson PG. Her yerim ağr›yor, fibromiyalji/yayg›n kas
ağr›s›. Çeviri: Kazanc›gil AD. İstanbul: Pan Yay›nc›l›k
2003.
10. Wolfe F, Smthe HA, Yunus MB, et al. The American college of rheumatology criteria for the classification of
fibromyalgia. Report of the multicenter criteria committee. Arthritis and Rheumatism 1990; 33: 160-72.
11. Çetin A, Kaymak B. Fibromiyaljili hastaya yaklaş›m.
Türkiye T›p Dergisi Dahili T›p Bilimleri 2004; 11:
77- 83.
12. Kutsal YG. Fibromiyalji. Modern T›p Seminerleri Dizisi, Say›: 6. Ankara: Güneş Kitabevi, 2001.
158
13. Holdcraft CL, Assefi N, Buchwald D. Complementary
and alternative medicine in fibromyalgia and related
syndromes. Best Practice and Research Clinical Rheumatology 2003; 17: 667-83.
14. Srinivas GR, Robert MB. Pharmacological therapies
in fibromiyalgia. Best Practice and Research Clinical
Rheumatology 2003; 17: 611-27.
15. Lash AA, Jones LE, McCoy D. Fibromyalgia: Envolving concepts and management in primary care settings. Medsurg Nursing 2003; 12: 145-59.
16. Schaefer KM. Sleep disturbance linked to fibromiyalgia. Holistic Nursing Practice 2003; 17: 120-7.
17. Gordon S, Morrison C. Fibromyalgia and its primary
care implications. Medsurg Nursing 1998; 7: 207-16.
18. Goldenberg DL, Burckhardt C, Crofford L. Management of fibromyalgia syndrome. JAMA 2004; 292:
2388-95.
19. Schaefer KM. Caring for the patient whit fibromiyalgia: The rehabilitation nurse’s role. Rehabilitation
Nursing 2004; 29: 49-55.
20. Grisart J, Van Linden MT, Masquelier E. Controlled
processes and automaticity in memory functioning in
fibromyalgia patients: Relation with emotional distress
and hypervigilance. Journal of Clinical and Experimental Neuropsychology 2002; 24: 994-1009.
21. Park DC, Glass JM, Minear M, et al. Cognitive function in fibromyalgia patients. Arthritis and Rheumatism
2001; 44: 2125-33.
22. Kurtze N, Gundersen, TK, Svebak S. Quality of life,
functional disability and lifestyle among subgrup of
fibromyalgia patients. The significance of anxiety and
depresyon. British Journal of Medical Psychology
1999; 72: 471-82.
23. Palomino RA, Nicassio PM, Greenberg EP, et al.
Helplessness and loss as mediators between pain and
depressive symptoms in fibromyalgia. Pain 2007; 129:
185-94.
YAZIŞMA ADRESİ
Dr. Emine KIYAK
Atatürk Üniversitesi Sağl›k Bilimleri Fakültesi
İç Hastal›klar› Hemşireliği Anabilim Dal›
ERZURUM