ebû üseyd mâlik b. rebîa`nın hayatı ve rivayetleri
advertisement
T.C. FATİH SULTAN MEHMET VAKIF ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI TEMEL İSLAM BİLİMLERİ PROGRAMI YÜKSEK LİSANS TEZİ EBÛ ÜSEYD MÂLİK B. REBÎA’NIN HAYATI VE RİVAYETLERİ ADEM ÖZSOY 140111008 TEZ DANIŞMANI Doç. Dr. HALİL İBRAHİM KUTLAY İSTANBUL 2017 TEZ ONAY SAYFASI FSMVÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı yüksek lisans programı 140111008 numaralı öğrencisi Adem ÖZSOY’un ilgili yönetmeliklerin belirlediği tüm şartları yerine getirdikten sonra hazırladığı “Ebû Üseyd Mâlik b. Rebîa’nın Hayatı ve Rivayetleri” başlıklı tezi aşağıda imzaları olan jüri tarafından 17.05.2017 tarihinde oybirliğiyle kabul edilmiştir. Doç. Dr. Halil İbrahim KUTLAY Doç. Dr. Abdurrahim ALKIŞ (Jüri Başkanı- Danışman) (Jüri Üyesi) Fatih Sultan Mehmet Üniversitesi Fatih Sultan Mehmet Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Ebubekir SİFİL (Jüri Üyesi) Yalova Üniversitesi BEYAN Bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya başka bir üniversitedeki başka bir tez çalışması olarak sunulmadığını beyan ederim. Adem ÖZSOY Ebû Üseyd Mâlik b. Rebîa’nın Hayatı ve Rivayetleri ÖZET Kur’an-ı Kerîm ve Hadis-i Şeriflerin bir sonraki nesle aktarımında sahâbenin rolü ve önemi bilinmektedir. Bu çalışmamızda Ashâbü’n-Nebî içerisinde önemli bir yer tutan sahâbî Ebû Üseyd Mâlik b. Rebîa ve rivayetleri tanıtılmaktadır. Tezimizin birinci bölümünde sahâbe hakkında genel bilgiler verilmiş, ikinci bölümünde adı geçen sahâbînin hayatı incelenerek ailesi, kişiliği, takvası, katıldığı savaşlar ve sahâbe arasındaki konumu üzerinde durulmuştur. Üçüncü bölümde ise bu sahâbînin rivayetleri tüm detaylarıyla incelenerek çalışmamız ilim dünyasına takdim edilecek şekle gelmiştir. iv The Life Abu Usaid Malik b. Rebia’and His Narrations ABSTRACT The role and importance of the Sahaba, The Companions of The Prophet in the transfer of the Qur'an and Hadith to the next generation is well known. In this study, the life and narrations of Abu Usaid Malik b. Rebia Allah bless him, who occupied an important place in the companions are introduced. In the first part of the our thesis, the general information about the named companion was given. In the second part, the life of the named companion was examined and his family, personality, his position among the other companions and the battles he joined were emphasized. In the third chapter, his narrations have been examined in detail and presented with a study to be presented to the world of science. v ÖNSÖZ Her şeyi muhteşem ilahî bir takdir programıyla düzenleyen Rabbimiz, miladi 610 yılında son elçi olarak Hz. Muhammed (s.a.v)’i seçmişti. Yine tarih tekerrür etmiş O’na da karşı olanlar ve kabul edenler olmuştu. Mekke dönemi baskı, hapis, işkence ve ekonomik boykotlarla geçen acılarla dolu bir dönem olmuştu. Önce Habeşistan’a hicret etmek zorunda kalan Mekkeli Müslümanlar Medine’ye hicret ediyorlardı. Hicret diyarı Medine’de Hz. Peygamber’e ve Mekkeli muhacirlere kucak açan, O’nun etrafında toplanan, O’nu gönülden destekleyen müstesna insanlar oldu. Bu insanlar için, onunla birlikte olanlar, arkadaşlar anlamında “Ensâr” kavramı kullanılmaktadır. O’nun yakın dostluğunu kazanan ve Medine de on yıl boyunca İslâm’ı zirveye taşımada önemli katkıları olan bu değerli sahâbîlerden biri de Ebû Üseyd Mâlik b. Rebîa el-Ensârî’dir. Hz. Peygamber’in özel işlerinde bile görev alarak ona eksiksiz bir şekilde hizmet etmiş olması, onun yanından hiç ayrılmamış bir sahâbî olması, Hadis kaynaklarında isminin Dünyasında akademik sık sık geçmesi, hakkında çalışma yapılmamış olması, ülkemizde ve İslâm bizi onun hayatını ve rivayetlerini incelemeye sevk etmiştir. Bu çalışmamızla, İslâm Tarihine önemli katkılar sağlayan ve çok yönlü olarak tanıtılması gereken bu sahâbîyi yakından tanıma ve rivayetlerini tek tek ele alma imkânı elde edilecek, bu konudaki akademik boşluk doldurulacaktır. Mantıkî silsile takip edilerek, öncelikle sahâbe nesli, ardından bu neslin önemli şahsiyetlerinden olan Ebû Üseyd el-Ensârî ve son olarak da kaynaklarda nakledilen rivayetleri ele alınacaktır. Dolayısıyla tezimiz, ana girişten sonra üç bölümden teşekkül edecektir. Birinci bölümde “sahâbe” kavramı ve sahâbe nesli hakkında genel bilgiler verilecek, ikinci bölümde Ebû Üseyd’in hayatı ve kişiliği tanıtılacak, üçüncü bölümde ise rivayetleri ayrıntılı bir şekilde tahlil edilecektir. Bu çalışmada Cenâb-ı Hakkın kitabında, Efendimiz (s.a.v)’in hadislerinde takdirle söz ettiği İslâm Tarihinin ilk dönem Medineli müslümanları (Ensâr) arasında tanınmış bir kabile olan Benî Sâide’ye mensup bir sahâbînin vi tanıtılması hedeflenmektedir. Bilindiği gibi; Ensâr’ı sevmek, iman alâmetlerindendir. Bu yüzden imanın delili, alâmeti ve göstergesi olan “Ensâr Sevgisi”ne bu çalışma ile bir katkı sunarak Cenâb-ı Allah’ın ve Hz. Peygamber’in rızasını kazanabilirsek, ne mutlu bize. Öncelikle bu tezi bitirmeyi nasip eden Allah Teâlâ’ya sonsuz hamd-ü senâlar olsun. Yetişmemde büyük emekleri olan ve eğitim hayatım boyunca her türlü desteği esirgemeyen anne ve babama, çalışmalarımı anlayışla karşılayarak bana destek olan eşime ve ilim yolculuğunda bugünlere gelmeme vesile olup üzerimde emeği olan tüm hocalarıma teşekkürü bir borç bilirim. Tez konusunun belirlenmesinden itibaren yaptığım çalışmaları takip ederek yardımlarını esirgemeyen, bilgisi ve engin tecrübesiyle yardım eden, değerli vakitlerini ayırarak kıymetli tavsiyeler ve fikirleriyle yol gösteren tez danışmanım ve saygıdeğer hocam Doç. Dr. Halil İbrahim KUTLAY’a en içten saygı ve şükranlarımı sunar, bu çalışmanın hayırlara vesile kılmasını Rabbimden niyaz ederim. vii İÇİNDEKİLER ÖZET ........................................................................................................ iv ABSTRACT .............................................................................................. v ÖNSÖZ ..................................................................................................... vi KISALTMALAR ...................................................................................... x GİRİŞ .........................................................................................................1 I. ARAŞTIRMANIN KONUSU VE AMACI .........................................1 II. ARAŞTIRMANIN SINIRLARI VE YÖNTEMİ ..............................3 III. ARAŞTIRMANIN KAYNAKLARI .................................................5 BİRİNCİ BÖLÜM ........................................................................................7 SAHÂBE HAKKINDA GENEL BİLGİLER ............................................7 1.1 SAHÂBENİN TANIMI ......................................................................7 1.2 SAHÂBENİN DEĞERİ....................................................................10 1.3 SAHÂBE TABAKALARI................................................................22 1.4 SAHÂBE LİTERATÜRÜ ................................................................25 İKİNCİ BÖLÜM ........................................................................................28 EBÛ ÜSEYD MÂLİK B. REBÎA’NIN HAYATI ....................................28 2.1 İSMİ, NESEBİ VE KÜNYESİ.........................................................28 2.2 EBÛ ÜSEYD’İN KABİLESİ (SÂİDE OĞULLARI).....................31 2.3 DOĞUMU .........................................................................................35 2.4 AİLESİ...............................................................................................36 2.5 KİŞİLİĞİ ve TAKVASI ...................................................................44 2.7 KATILDIĞI SAVAŞLAR................................................................50 2.8 VEFATI .............................................................................................54 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM.....................................................................................58 EBÛ ÜSEYD MÂLİK B. REBÎA ES-SÂİDÎ’NİN RİVÂYETLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ ...................................................................................58 3.1 EBÛ ÜSEYD MÂLİK B. REBÎA’NIN RİVÂYETLERİNİN GENEL OLARAK DEĞERLENDİRİLMESİ ..............................................58 3.2. BUHÂRÎ VE MÜSLİM'İN SAHİH'İNDE YERALAN EBÛ ÜSEYD HADİSLERİ.......................................................................................63 3.2.1 BİRİNCİ HADİS .......................................................................63 3.2.2 İKİNCİ HADİS ..........................................................................68 1.2.3 ÜÇÜNCÜ HADİS ......................................................................72 viii 3.2.4 DÖRDÜNCÜ HADİS ................................................................80 3.3. SAHİHAYN DIŞINDAKİ HADİS KAYNAKLARINDA YER ALAN EBÛ ÜSEYD HADİSLERİ .................................................................84 3.3.1 BEŞİNCİ HADİS .......................................................................84 3.3.2 ALTINCI HADİS ......................................................................91 3.3.3 YEDİNCİ HADİS ......................................................................95 3.3.4 SEKİZİNCİ HADİS ..................................................................99 3.3.5 DOKUZUNCU HADİS ...........................................................104 3.3.6 ONUNCU HADİS ....................................................................108 3.3.7 ONBİRİNCİ HADİS ...............................................................113 3.3.8 ONİKİNCİ HADİS ..................................................................116 3.3.9 ONÜÇÜNCÜ HADİS ..............................................................119 3.3.10 ONDÖRDÜNCÜ HADİS ......................................................122 3.3.11 ONBEŞİNCİ HADİS .............................................................126 3.3.12 ONALTINCI HADİS ............................................................130 3.3.13 ONYEDİNCİ HADİS ............................................................134 3.3.14 ONSEKİZİNCİ HADİS ........................................................137 3.3.15 ONDOKUZUNCU HADİS ...................................................142 3.3.16 YİRMİNCİ HADİS ...............................................................145 3.3.17 YİRMİBİRİNCİ HADİS .......................................................148 3.3.18 YİRMİİKİNCİ HADİS .........................................................151 3.3.19 YİRMİÜÇÜNCÜ HADİS .....................................................154 3.3.20 YİRMİDÖRDÜNCÜ HADİS ...............................................156 3.3.21 YİRMİBEŞİNCİ HADİS: .....................................................159 3.3.22 YİRMİALTINCI HADİS......................................................163 3.3.23 YİRMİYEDİNCİ HADİS .....................................................165 3.4.0 EBÛ ÜSEYD İLE BİRLİKTE BİR BAŞKA SAHÂBÎDEN ŞEK (VEYA) İFADESİYLE RİVAYET EDİLEN HADİSLER ........................168 3.4.1 YİRMİSEKİZİNCİ HADİS....................................................168 SONUÇ ......................................................................................................172 BİBLİYOGRAFYA ..................................................................................175 ix KISALTMALAR a.g.d. : Adı geçen dergi a.g.e. : Adı geçen eser a.g.m : Adı geçen makale a.y. : Aynı yer b. : Bin (Oğlu) Bkz. : Bakınız: bsk : baskı çev. : Çeviren: h. : Hicrî haz. : Hazırlayan: Hz. : Hazreti md. : Madde ö. : Ölüm Tarihi (ra) : Radıyallâhü anh s. : Sayfa (sav) : Sallallahu aleyhi ve sellem sy. : Sayı Terc. : Tercümesi tsh. : Tashih eden: thk. : Tahkik eden: ts. : Tarihsiz TİB : Temel İslâm Bilimleri vb. : ve benzeri vd. : ve diğerleri vs. : vesair Yay. : Yayınları x GİRİŞ ARAŞTIRMANIN KONUSU VE AMACI I. İnsanoğluna son ilahî hitap olan Kur’an-ı Kerîm, Hz. Peygamber tarafından peygamberlik dönemi boyunca en güzel şekilde tebliğ edilmiş, en veciz şekilde açıklanmış ve en ideal şekilde uygulanmıştı. O’nun açıklamaları ve uygulamaları sünnet olarak tescil edilmişti. Ancak bu noktada çok önemli bir görev vardı. Bu görev, Hz. Muhammed (s.a.v)’e indirilen ilahî buyruklar bütünü Kur’an’ın ve onun bir nevi açıklaması/hayatta tatbik şekli olan Sünnet’in daha sonraki nesillere aktarma görevi idi. Bu ulvî görevi üstlenecek sorumluluk sahibi, güvenilir insanlara ihtiyaç vardı. “Sahâbe” dediğimiz ilk nesil, -Allah hepsinden razı olsun- bu sorumluluğu yüklenerek ellerinden geldiği kadar bunun gereğini yerine getirmeye çalışmışlardır. Onların maddî-manevi bu üstün gayretlerine tarih şahittir. Buna göre; sahâbe olmazsa peygamber, peygamber olmazsa Kur’an, Kur’an olmazsa Allah’a ulaşmak mümkün değildir. Adeta bir domino taşı gibi birini devirdiğinizde, diğerlerinin de yıkılması kaçınılmaz olacaktır. İşte bu sebepten dolayı asr-ı saadete tanıklık yapmış ve o dönemde her biri önemli görevler üstlenmiş olan sahâbe nesli, bizim için çok değerlidir. İslâm’ın ilk dönemlerinden itibaren sahâbe konusu, İslâm Ümmetinin gündeminde ve ilim dünyasında önemli bir yer iştigal etmiş, onlar hakkında sürekli konuşulmuş, yazılmış ve çizilmiştir. Bu sayede tabakât ve rical kitapları arasında sahâbenin oluşmuştur. çok farklı yönlerini ortaya Günümüz dünyasında da koyan sahâbe biyografileri, Sahâbe Literatürü Hadis Edebiyatı içerisinde önemli bir yer tutmakta, sahâbe hakkında kitaplar, makaleler ve tezler yazılmaktadır. Her ne kadar tabakat kitapları veya sahâbe hakkında genel olarak yapılan çalışmalar sahâbîler hakkında bizlere bilgiler verseler de, bir sahâbînin bütün yönleri ile ele alınması mümkün değildir. Hatta bir kitapta rastladığımız bilgiye diğer kitapta rastlanılmamakta, bazen çelişkili bilgiler nakledilmektedir. Bu nedenle özel sahâbe biyografisi şeklindeki tez çalışmaları, o sahâbîyle ilgili bütün bilgileri bir araya getirme yanında verilen bilgilerin karşılaştırma ve kritiğinin yapılması olduğu için büyük bir önem arz etmektedir. Böylece eserler arasında varsa tenakuz giderilmeye çalışılmış ve en doğrusunu bulma konusunda özen gösterilmiş olmaktadır. “İlahiyat fakültelerinde sahâbîlerle ilgili tamamlanmış yüksek lisans ve doktora tezleri üzerinde bir inceleme” yapan Mahmut Yazıcı, 1953-2013 yılları arasında ülkemizde sahâbîlerle ilgili yapılan toplam 251 lisansüstü çalışması olduğunu belirtmektedir. Bu rakam, azımsanacak bir rakam değildir. Bu alanda İslâm dünyasında yapılan akademik çalışmalar belirtilen rakama dâhil edilmemiştir. Bunun yanında şiîler, oryantalistler ve modernistler tarafından dün veya bugün sahâbeye yöneltilen eleştiriler, sahâbe hakkında yapılacak çalışmaların önemini ve ciddiyetini ortaya koymaktadır. Tarafsız değil, hakkın, hakikatin ve hakkaniyetin taraftarı olarak sahâbe hayatı ve rivayetleri incelenmeli ve gerçekler bütün açıklığıyla ortaya konulmalıdır. Araştırmamız neticesinde Efendimiz (s.a.v)’in on yıllık Medine hayatında pek çok meşhur sahabî gibi, Ebû Üseyd Mâlik b. Rebîa el-Ensârî’nin de meşhur bir sahâbî olduğu görülmüştür. Bedir ehlinin en küçüğü ve Bedir mücahitlerinin en son vefat edeni, Mekke Fethi’nde kabilesinin sancaktarı olması gibi özellikleriyle onun hayatı, hatıraları ve rivayetlerinin incelenmesi oldukça büyük önem arz etmektedir. Önemine rağmen şu ana kadar bu konuda yazılmış kitap, tez hatta makale düzeyinde bile hiçbir akademik çalışmanın olmaması ilim dünyası için önemli bir eksiklik olarak kabul edilmektedir. Çalışmamız sayesinde bu değerli sahâbî Ebû Üseyd Mâlik b. Rebîa elEnsârî’nin kimliği ve rivayetleri ulaşabildiğimiz bütün kaynaklar taranarak incelenmiş olup, bu sahâbî hakkında hazırlanan ilk orijinal tez olarak ilim dünyasına sunulmuştur. 2 II. ARAŞTIRMANIN SINIRLARI VE YÖNTEMİ Çalışmanın metoduna gelince, araştırmamız giriş bölümünden sonra üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, elzem olan bazı başlıklandırmalarla gerek Arapça gerekse Türkçe kaynak ve güncel eserlerden istifade ederek sahâbe hakkında genel bilgiler verilmiştir. İkinci bölümde, Ebû Üseyd’in doğumundan vefatına kadar, hayatı ele alınmıştır. Bunun yanı sıra bağlı bulunduğu Benî Sâide kabilesi ve ailesi hakkında da bilgiler sunulmuştur. Tezin üçüncü ve son bölümünde ise Ebû Üseyd’in rivayet ettiği hadisler tek tek incelenerek değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Araştırmamızda takip edilen yöntem, temel hadis kaynakları, tabakât kitapları ve cerh-ta’dil literatüründe Ebû Üseyd el-Ensârî ile ilgili bütün rivayetlerin tek tek derinlemesine incelenmesi; bu incelenme neticesinde elde edilen bulgu ve sonuçlarla bu sahâbî hakkında genel perspektife ulaşmak yani istikra’ (tümevarım) yöntemidir. Çalışmamız boyunca Ebû Üseyd Mâlik b. Rebîa el-Ensârî’nin isminin geçtiği ulaşabildiğimiz bütün eserlerden yararlanılmıştır. Hadislerin tahricinde başta Kütüb-i Sitte ve Kütüb-i Tis’a gibi ilim dünyasının geneli tarafından kabul görmüş, meşhur hadis/rivayet literatürü yanında hadislerin senetleriyle yeraldığı aslî derecedeki bütün hadis kaynaklarına başvurulmuş ve bunların tamamı dipnotlarda zikredilmiştir. Ayrıca ele alınan hadislerin farklı tariklerine de ilgili yerlerde işaret edilmiştir. Buhârî ve Müslim hadisleri genel olarak konumuzla ilgili Sahihayn hadislerinde “illetli “sahih” kabul edildiği ve olması” gibi bir eleştiri bulunmadığı için, Buhârî ve Müslim hadisleri hakkında derinliğine inceleme gereği duyulmamış, bu iki kaynak dışındaki hadisler için “Ricali” ve “Derecesi” başlığı açılmış, rical âlimlerinin –hakkında menfi görüş olmayanlar hariç- raviler hakkındaki görüşleri zikredilmiş ve bu görüşler ışığında hadisin derecesi belirlenmiştir. Ele alınan hadislerin dereceleri hakkında İbn Hibbân’ın Sikât, Mizzî’nin Tehzîbü’l-Kemâl, Zehebî’nin Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, Mîzânü’l-İ’tidâl ve elKâşif, Heysemî’nin Mecmeu’z-Zevâid, Busîrî’nin Misbâhu’z-Zücâce ve İbn Hacer’in Takrîbü’t-Tehzîb ve Tehzîbü’t-Tehzîb gibi cerh ta’dil, sikât, duafâ ve diğer rical kitaplarında mütekaddim muhaddisler tarafından zikredilen görüşler 3 yanında çağdaş hadis âlimlerinin ve hadis kaynakları eserlerini tahkik eden ilim erbabının görüşleri de dikkate alınmış ve özellikle belirtilmiştir. “Değerlendirme” sonuçlar belirtilmiştir. Umdetü’l-Kârî, bölümünde Bu hadisin bölümde Sehârenfûrî’nin İbn ve anlamı Hacer’in Bezlü’l-Mechûd, hadisten Fethu’l-Bârî, Mübârekfûrî’nin çıkarılacak Aynî’nin Tuhfetü’l- Ahvezî ve Sâbûnî’nin Fethü’l-İlâhi’l-Mün’im gibi şerh kitapları ile Dağıstanî’nin Zübdetü’l-Buhârî, Ahmed Davudoğlu’nun Selâmet Yolları, Sahîh-i Müslim Tercümesi ve Şerhi Kemal Sandıkçı ve Muhsin Koçak’ın Câmiu’l-Usûl Tercümesi, Hüseyin Kayapınar ve Necati Yeniel’in Sünen-i Ebû Dâvûd Tercümesi gibi Türkçe hadis tercüme ve şerhleri başvurulan ve yararlanılan eserler arasında yeralmıştır. 4 ARAŞTIRMANIN KAYNAKLARI III. Yapılan bu çalışma, ashâbın önde gelenlerinden biri olan Ebû Üseyd elEnsârî’nin tanıtımı ve rivayetlerinin değerlendirilmesi olduğundan dolayı ilk bölümde sahâbe hakkında genel bilgiler verilmiştir. Bu bölümde sahâbe hakkında ulaşılan eski veya yeni kitap, makale ve sempozyum kitapçıklarına başvurularak önemli görülen hususlar paylaşılmıştır. Hayatının ele alındığı ikinci bölümünde İbn Sa’d’ın Tabakât, İbn Kâni’nin Mu’cemü’s-Sahâbe, Mizzî’nin Tehzîbü’l-Kemâl fî Esmâi’r-Ricâl, İbnü’l-Esîr’in Üsdü’l-Gâbe fî Ma’rifeti’s-Sahâbe, İbn Abdilber’in el-İstiâb fî Ma’rifeti’l-Ashâb, İbn Hacer’in el-İsâbe fî Temyîzi’s-Sahâbe, İbn Hazm’ın Cevâmiu’s-Sîreti’nNebeviyye ve Cemheratü Ensâbi’l-Arab, Zehebî’nin Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, Ebû Nuaym’ın Ma’rifetü’s-Sahâbe ve Delâilü’n-Nübüvve, Dûlâbî’nin el-Künâ ve’lEsmâ, Şâşî’nin Nebeviyye, Müsned, Süheylî’nin er-Ravdü’l-Ünüf Kalkaşendî’nin Nihâyetü’l-Erab fî fî Tefsîri’s-Sîrati’n- Ma’rifeti Ensâbi’l-Arab, Belâzürî’nin Kitabü’l-Cümel min Ensâbi’l-Eşrâf, Taberî’nin Tehzîbü’l-Asâr ve Tafsîlü’s-Sâbiti an Rasülillahi Sallallahü Aleyhi ve Sellem mine’l-Ahbâr, İbn Hayyeveyh’in Men Vâfekat Künyetühû Künyete Zevcihî Mine’s-Sahâbe, Sa’lebî’nin el-Keşfü ve’l-Beyân, İbnü’l-Cevzî’nin et-Tahkîk fî Ehâdîsi’l-Hılâf, Ebü’l-Arab’ın el-Mihan isimli eserlerinin yanı sıra başta “Ebû Üseyd” maddesi olmak üzere konuyla ilgili DİA maddelerinden de istifade edilmiştir. Ebû Üseyd el-Ensârî’nin rivayetlerinin incelendiği üçüncü bölümde ise Ebû Üseyd hadislerine yer veren Kütüb-i Tis’a, İbn Ebî Şeybe ve Abdürrezzak’ın Musannef’leri, Ebû Dâvûd et-Tayâlisî, Bezzâr ve Şâşî’nin Müsned’leri, İbn Zencûye ve Kâsım b. Sellâm’ın Kitâbü’l-Emvâl, İbn Ebî Âsım’ın el-Âhâd ve’lMesânî, Taberânî’nin Mu’cem’leri, Hâkim’in Müstedrek’i ve Beyhakî’nin esSünenü’l-Kübra ve Şuabü’l-Îmân’ı gibi aslî hadis kaynaklarına müracaat edilmiştir. Hadislerin senedlerindeki raviler incelenirken İbn Hibbân’ın Sikât, Mizzî’nin Tehzîbü’l-Kemâl, Zehebî’nin Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, Mîzânü’l-İ’tidâl ve el-Kâşif, Heysemî’nin Mecmau’z-Zevâid, Busîrî’nin Misbâhu’z-Zücâce ve İbn 5 Hacer’in Takrîbü’t-Tehzîb ve Tehzîbü’t-Tehzîb gibi rical kitaplarına başvurulmuştur. Genel kabul gören sahihayn hadislerinin derecelendirilmesi yapılmamıştır. Ancak diğer hadis kaynaklarında yeralan raviler tek tek incelenerek hadisin kabul ve red açısından derecesi belirtilmiştir. “İlmî emanete riayet” ilkesi gereği, başvurulan bütün eserlerde yapılan nakillerde titizlikle hareket edilmiş, yapılan alıntılarda cilt ve sayfa numaraları ayrıca hadislerin yeraldığı kitap isimleri, bab ve hadis numaraları dipnotlarda gösterilmiştir. Dipnotlarda sadece yararlanılan eserlerin isimleri zikredilmiş, çok önemli olmadıkça dipnotta bilgi verilmemesi için özen gösterilmiştir. Tezde genel akademik teamüllere uyulmuş, ancak yaygın olmasına rağmen “Ebu Abdullah”, “İbn Ebû Şeybe” gibi Arap gramerine aykırı, kulağı tırmalayan ifadeler yerine orijinal kullanım tercih edilmiştir. Eser isminin geçtiği ilk dipnotta eserin tam künyesi verilmiş, daha sonra geçen yerlerde kısa künyesi verilmekle yetinilmiştir. 6 BİRİNCİ BÖLÜM SAHÂBE HAKKINDA GENEL BİLGİLER 1.1 SAHÂBENİN TANIMI Sahâbe kavramının sözlük ve ıstılah anlamları arasında çok yakın irtibat olduğu görülmektedir. “Sahâbe” kavramıyla eşanlamlı olarak “ashâb” kelimesi kullanılmaktadır. 1.1.1. Sözlükte: a. Sahâbî ve Sahâbe Sözlükte Sahâbî; “bir kişi ile birlikte bulunan, onunla dost ve arkadaş olan” anlamına gelmektedir.1 “Sahâbe”, (sahibe/ )صحبkök fiilinden alınan ve dördüncü babdan (Sahibeyashabu-suhbeten ve sahâbeten ve sıhâbeten) şeklinde çekimi yapılan bir kelime olup bu fiilin ism-i mensubu olan sahâbî kelimesinin çoğuludur.2 b. Sâhib ve Ashâb “Sahâbe” kelimesinin eşanlamlısı olarak kullanılan “ashâb” kelimesi, “sâhib” veya “sahb” kelimesinin çoğuludur.3 1.1.2. Kur’an-ı Kerîm’de Kur’an-ı Kerîm’de “sâhib” kelimesi –türevleriyle birlikte- 19 yerde4 ve “ashâb” kelimesi ise 78 yerde5 olmak üzere toplam 97 yerde geçmekte; ama “sahâbî” ve “sahâbe” kelimeleri geçmemektedir. Ebu’l-Fazl İbn Manzur, Cemaleddin Muhammed b. Mükerrem el-Ensârî, Lisanü'l-Arab, Dâr Sâdır, Beyrut, I, 519-521; İsmail Karagöz vd., Dini Kavramlar Sözlüğü, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2006, s. 571; Mehmet Efendioğlu, “Sahâbe”, DİA XXXV, 491. 2 Mustafa Solak, Hadislerde Sahabe Kavramı, Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kahramanmaraş, 2008, s. 2. 3 Solak, a.g.e., s. 2. 1 7 Sahâbe kelimesinin Kur’an’da geçmemesinin hikmeti olarak şu söylenebilir: Herhangi bir isimlendirmenin, müsemmayı statik hale getirerek, hareket ve dinamizm imkânını gösteren zaman, mekân, gelişme imkânlarının dışına itmesi; adeta işlevsiz bir isim ve klişe olarak donduruyor olması ile izah edilebilir. 6 “Sâhib” ve “ashâb” kelimelerinin Kur’an-ı Kerîm’deki kullanımları, bu kavramların kavramlaşma sürecinin çabuk gerçekleştiğini göstermektedir. Zira Kur’an-ı Kerîm’de “Ashâbu Musa”7 tamlaması ve Hz. Peygamber’in en yakın arkadaşı olan Hz. Ebû Bekr için “li-sâhibihî”8 ifadesinin kullanılması, daha sonraları hadis edebiyatında ıstılah haline gelecek olan “ashâb” tabiriyle aynen örtüşmektedir. Hatta bu ayetlerdeki kullanım, “ashâb” kavramının Hz. Peygamber’e inanan arkadaşlarına özel isim olarak tahsis edilmesine ışık tutmuş olabilir.9 Çünkü Allah Rasûlü daha hayattayken bizzat kendisi birçok hadislerinde “Sahâbî”, “Sahâbe” ve “Ashâb” kelimelerini yakın arkadaş ve dostları için kullanmıştır.10 Bunun yanı sıra Hz. Peygamber’le birlikteliği uzun olanlara ve/ya devamlı istişare ettiği kimselere “Ashâbü’n-Nebi”, birlikteliği kısa olanlara ise sadece “Ashâb” kavramları kullanılarak iki farklı isimlendirmede yapılmıştır. 11 Bu tezi ileri sürenlerin en önemli delillerinden biri Hz. Enes’in şu sözü olmuştur; Enes b. Mâlik (r.a), hayatının son zamanlarında kendisine yöneltilen “Rasûlullah’ın ashâbından senden başka kimse kaldı mı?” sorusuna, “O’nu gören kimi bedevîler var ama onunla sohbet etmiş ashâbından kimse kalmadı,” cevabını vermiştir.12 Kehf, 18/76; Lokman, 31/15; Nisa, 4/36; Kalem, 68/48; Sebe, 34/46; Necm, 53/2; Tekvîr, 81/22; Tevbe, 9/40; Kehf, 18/34, 37; Araf, 7/184; Kamer, 54/29; Yusuf, 12/39, 41; Enam, 6/101; Cin, 72/3; Meâric, 70/12; Abese, 80/36. 5 bkz. Bakara, 2/39, 81, 82, 119, 217, 257, 275; Âl-i İmrân, 3/116; Nisa, 4/47; Mâide, 5/10, 29, 86; Enam, 6/71; Araf, 7/36, 42, 44, 46, 47, 48, 50, Tevbe, 9/70, 113; Yunus, 10/26, 27; Hud, 11/23; Ra’d, 13/5; Hicr, 15/78, 80; Kehf, 18/9; Taha, 20/135; Hac, 22/44, 51; Furkan, 25/24, 38. 6 Sadık Kılıç, “Kur’an’da Sahâbe’nin Sunuluşu ve Günümüze Yansımaları ”, Kur’an ve Sahâbe, Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, Sivas, 2016, s. 39. 7 Şuara, 26/61. 8 Tevbe, 9/40. 9 Bünyamin Erul, Sahabenin Sünnet Anlayışı, TDV Yayınları, Ankara, 2000, s. 1-2. 10 Muhammed Emin Yıldırım, Sahabeyi Nasıl Anlamalıyız? Siyer Yayınları, İstanbul, 2015, s. 28 11 Bu konu hususunda örnekleriyle birlikte bkz. Yıldırım, a.g.e., s. 93-97. 12 Ebû Amr Osmân b. Abdurrahmân İbnü’s -Salâh eş-Şehrazûrî, Ulûmu’l-Hadîs, thk. Nureddin Itr, Daru’l-Fikr, Dimeşk, 1986, s. 294. 4 8 Bu ve benzeri delillerle birlikte İbn Sa’d (ö. 230/845) ve Hâkim (ö. 405/1014) gibi âlimlerin sahâbeyi tabaka tabaka ayırması göstermektedir ki, sahâbe neslinden olma şansını yakalamış olmakla, Kur’an ve Sünnet’te sahâbîler hakkında söz konusu olan fazilet ve niteliklere sahip ve muhatap olmak bir birinden farklıdır.13 1.1.3. Hadis Istılahında: Hadis ıstılahında ise, “sahâbî” kavramının lüğavî ve/ya örfî anlamının tercih edilmesinden kaynaklanan farklı tanımlamalar yapılmıştır. 14 Muhaddisler, lügavî anlamını esas olarak alırken, usulcüler örfî anlamını esas almışlardır. Dolayısıyla Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855) gibi muhaddisler15 Rasûlullah’la birlikte usûlcüler ise Hz. bulunmada herhangi bir sınırlandırma getirmezken, Peygamber’le birlikteliğin uzun olması gerektiği kanaatini benimsemişlerdir.16 İbn Hacer de (ö. 852/1449) hem hadiscilerin hem de usûlcülerin “sahâbî” tariflerini verdikten sonra şu tanımlamayı yapmıştır: “Sahâbî”, Hz. Peygamber sallallâhu aleyhi vesellem'e iman (edip), iman ettiği hâlde kendisiyle bir araya gelen ve İslâm üzere ölen kişidir.”17 “Hz. Peygamber’e İman edip” ifadesiyle Ebû Cehil ve Ebû Leheb gibi müşrikler, “kendisiyle bir araya gelen” ifadesiyle –Hz. Peygamber döneminde yaşayıp Müslüman olmuş fakat Peygamber’i görmemiş olan- 18 Muhadramûn,19 İsmail Lütfi Çakan, “Soruşturma”, Rıhle, İstanbul, 2009, sy. 7, s. 59. Mahmut Demir, Hadis ve İdeoloji, Otto Yayınevi, Ankara, 2015, s. 26. 15 Ahmed b. Hanbel’in tarifi şu şekildedir: “Allah Rasûlü ile bir yıl ya da bir ay veyahut bir gün, hatta bir saat birlikte olan, ya da onu gören herkes sahâbîdir.” bkz. Ahmed b. Hanbel, Kitâbü Fezâili’s-Sahâbe, thk. Vasiyyullâh b. Muhammed b. Abbâs, Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi, Mekke, 1983, s. 9. 16 Demir, Hadis ve İdeoloji, s. 26. 17 Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî, el-İsâbe fî Temyîzi’s-Sahâbe, thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd – Ali Muhammed Muavvid, Dar Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut, 1995, I, 8; Karagöz, Dini Kavramlar Sözlüğü, s. 571; Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-Süyûtî eş-Şâfiî, Tedrîbü’r-Râvî fî Şerhi Taķrîbi’n-Nevevî, thk. Ebû Muâz Tarık b. Ivadullâh b. Muhammed, Daru’l-Âsime, Riyad, 2003, II, 226; Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail el-Buhârî, es-Sahîh, Dar İbn Kesîr, Beyrut, 2002, s. 897, Fezâilü Ashâbi’nNebî 1, bab başlığı. 18 Abdullah Aydınlı, Hadis Istılahları Sözlüğü, Hadisevi, İstanbul, 2006, s. 209; Karagöz, a.g.e., s. 457. 19 “Muhadramûn” ile ilgili geniş bilgi için bkz. Mehmet Efendioğlu, “Muhadramûn”, DİA, XXX, 395-396; Osman Bilgen, Muhadramların Hadis İlmindeki Yeri, Yüksek Lisans Tezi, Sakarya 13 14 9 “İslâm üzere ölen” ifadesiyle de mürted olarak ölenler20 bu tarifin dışında kalmıştır. Sahâbenin Hz. Peygamber’le birlikteliğinin uzun veya kısa olması meselesi ise, hususların -diğer sahâbenin birbirine yanında- olan sahâbe fazileti durumuna tabakalarının da oluşturulmasında ve önemli bir katkı sağladığı kanaatindeyiz. “Sahâbî” kavramı ile ilgili hadis ve usûl âlimleri sonuç itibariyle aynı da olsa farklı farklı tanımlamalar yaparlarken;21 el-Âmidî (ö. 631/1233) ve İbnü’lHâcib (ö.646/1249) bu ihtilafın lafzî olduğunu ifade etmektedirler.22 Burada bu iki ilmî disiplin tarafından yapılan tanımlamalara dair detaylı bilgi için bazı kaynaklara23 atıfta bulunarak yetinmek istiyoruz. 1.2 SAHÂBENİN DEĞERİ Her inançta, her dinde bir öncüler kategorisi bulunur. İslâm dinine ilk inanan, bağlanan, adananlar olmaları yanında, inanç sisteminin, din ve iman hakikatinin ilk muhatap ve uygulayıcıları sahâbe dediğimiz ilk nesildir.24 Bilindiği üzere sahâbe, Kur’an-ı Kerîm’in ilk muhatapları ve vahyi hayatlarında uygulayan ilk nesildi. Böylelikle onlar vahyin hem öznesi hem de vahyin açıklanıp tebellür etmesinde başrol olmuşlardı.25 Onlar âlemlere rahmet olarak gönderilen26 Hz. Peygamber’i bizzat görmüşler, canlarıyla, mallarıyla O’nu desteklemişler, O’na Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya, 1998, s. 10-16; Seyit Avcı, “Hadisçilere Göre Muhadramlar”, İslâmî Araştırmalar Degisi, cilt:18, sayı: 2, 2005, s. 159-160. 20 Süyûtî, Tedrîbü’r-Râvî, II, 227. 21 Solak, Hadislerde Sahabe Kavramı, s. 3-7; Efendioğlu, “Sahabe”, DİA, XXXV, 491. Harun Reşit Demirel, Ehl-i Hadis ve Usûlcüler Arasında Sahâbe Tanımı Tartışması, İslâm Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahâbe –Sahâbe Kimliği ve Algısı- Sempozyum Kitabı, Sakarya, 2013, s. 453-463. 22 Sifil, İslamî Bilincin İhyası, 43 23 Erul, Sahâbenin Sünnet Anlayışı, s. 1-9; Demir, Hadis ve İdeoloji, s. 25-28; Efendioğlu, “Sahâbe”, DİA, XXXV, 491; Bilgen, Muhadramların Hadis İlmindeki Yeri, s. 1-4; Yıldırım, Sahabeyi Nasıl Anlamalıyız?, s. 31-46; Talha Hakan Alp, “Sahabe Tanımındaki İhtilafın Sahabe Tasavvuruna Etkisi”, Rıhle, İstanbul, 2009, sy. 7, s. 6-10; İyâde b. Eyyûb el-Kubeysî, Sahâbetü Rasûlillâh (sallallâhu aleyhi ve sellem) fi’l-Kitâbi ve’s-Sünne, Daru’l-Kalem, Dimeşk, 1986, s. 34-72; Muhammed Emin Yıldırım, “Sahâbenin Fetih Anlayışı ve Bu Anlayışın Temelleri”, 12. Uluslararası Eyüp Sultan Sempozyumu, Eyüp Beldiyesi Kültür Yayınları No: 81, İstanbul, 2015, s. 12-17; Mehmet Efendioğlu, Sahâbeye Yöneltilen Tenkitler, İFAV, İstanbul, 2014, s. 29-32. 24 Kılıç, “Kur’an’da Sahâbe’nin Sunuluşu ve Günümüze Yansımaları ”, Kur’an ve Sahâbe, s. 21. 25 Kılıç, a.g.m., s. 22, 26 Enbiya, 21/107. 10 yardım etmişlerdi. Kur’an’ın inişine bizzat şahit olmuşlar, hadisleri ise kulakları ile duyarak işitmişlerdi. Hz. Peygamber’e derinden saygı ile bağlanmışlar, söylenen emrin niteliğine bakmaksızın yerine getirmişlerdi. Hz. Peygamber’i gören ve İslâm adına yapmış olduğu çalışmalarına destek olan, İslâm cemaatinin ilk mensubu olma şerefine nail olan sahâbe, İslâm’ın inşa etmek istediği “hayırlı ümmet” projesinin üzerlerinde tamamlandığı ilk nesil olmuştur. Dolayısıyla Kur’an-ı Kerîm’in hedefini gerçekleştirdiğine iman eden müminler, sahâbenin vahye muhataplık görevini başarı ile yerine getirdiğine de iman ederler.27 Kur’an-ı Kerîm’in, 23 sene gibi uzun bir dönemde nüzulüyle inşa ettiği ilk nesil olan sahâbe-i kiram, Ümmet-i Muhammed’in öncüleridir. Hz. Peygamber vefat edip giderken son din İslâm’ı onlara emanet etmiştir. Dolayısıyla bizler, Kur’an’ı ve Hadis’leri onlar üzerinden öğrendik. Sadece bu durum bile sahâbenin değerini ortaya koymaya yetmektedir. Onların muhteşem gayretleri ile dinimiz İslâm bize eksiksiz bir şekilde ulaşmıştır.28 Hayat suyunun (ilahî vahyin) tatlı, saf, buz gibi fışkırdığı gözenin başında bulunan29 sahâbe, Hz. Peygamber’den aldıkları dini adeta bir bayrak yarışı gibi sonraki nesillere ulaştırmada üstün gayret göstermişlerdir. Eğer onlar bu görevi tam ve kâmil bir şekilde yerine getirmeselerdi kıyamete kadar devam edecek olan din sekteye uğrayacak ve hatta tam ve kâmil din, sadece Hz. Peygamber dönemine has kalacaktı ki bu, murad-ı ilâhiye uygun düşmeyecekti. Kur’an ve Sünnet’in inceliklerine vâkıf olmak, Hz. Peygamber’in açıklamalarına ve uygulamalarına ulaşabilmek için tek bir kaynaktan istifade etme yerine Hz. Peygamber’in etrafında bir şekilde bulunmuş olan çok sayıda sahâbenin hafızasına ihtiyaç duyulmaktadır. Tüm çağlarda hayırlı ümmet ve hayırlı toplum olmaya talip kimseler için bir odak noktası, zirvelerde tutuşturulmuş bir meşale konumunda olan30 sahâbe, Alp, “Sahabe Tanımındaki İhtilafın Sahabe Tasavvuruna Etkisi”, Rıhle, sy. 7, s. 5. Ebu’l-Hasen Ali b. Hüseyin b. Ali el-Mes’ûdî, Mürûcü’z-Zeheb ve Meâdinü’l-Cevher, Mektebetü’l-Asriyye, Sayda/Beyrut, 2005, III, 48-49. 29 İbn Kayyim el-Cevziyye, İ’lâmü’l-Muvakkıîn an Rabbi’l-Âlemîn, thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan Âl-i Selmân, Dar İbnü’l-Cevziyye, Riyad, 1423, II, 8; Mustafa Öztürk, “Sahâbe Neslinin Kur’an’la İlişkisi ve Bu İlişkinin Tefsir Açısından Önemi ”, Kur’an ve Sahâbe, Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, Sivas, 2016, s. 131. 30 Kılıç, “Kur’an’da Sahâbe’nin Sunuluşu ve Günümüze Yansıma ları”, Kur’an ve Sahâbe, s. 41. 27 28 11 nebevî bilgi zincirinin altın halkasını teşkil etmektedir. Sahâbenin bu ulvî konuma yükselmelerinin sebebi Hz. Peygamber’e ait bilgilerin başka bir yoldan alınmasının mümkün olmamasıdır. Bu itibarla hadis âlimleri, çok kısa bir süre bile olsa, Hz. Peygamber’le görüşen, O’na inanmış herkesi sahâbe kabul etmişlerdir. Çünkü o kısa anda bile Peygamberimiz (s.a.v) o kişiye özel bir bilgi vermiş olabilir. Amacımız Hz. Peygamber’e ait tüm bilgileri ve nebevî uygulamaları öğrenmek olduğuna göre her sahâbenin ayrı bir öneminin ve değerinin olduğu ortaya çıkmaktadır.31 Bu noktada hadisçilerin “sahâbe” tanımlamalarında ne kadar isabetli olduklarını ifade etmek isteriz. Sahâbe, Kur’an’ın “üsve-i hasene” olarak tanıttığı en güzel örnek olan Muhammed Mustafa (s.a.v)’in -O’nu görmemiş ve kıyamete kadar gelecek ümmete- hayatın her alanına dair bilgilerini aktardığı kimselerdir. O’nun nasıl yürüdüğü, nasıl konuştuğu, hangi durumda kızdığı ve sevindiği, nasıl dua ettiği ve bunun gibi yüzlerce/binlerce O’na ait olan her şey sahâbe tarafından aktarılarak, Hz. Peygamber’in örnekliği vefat etmesiyle ortadan kalkmamıştır. Yine O’nun rehberliğinde ve örnekliğinde hayatını yaşamak isteyen müminler için O’nunla ilgili bütün bilgiler hadis ve şemâil kitaplarına kaydedilerek muhafaza edilmesinde en etkin rol oynayan kimseler de sahâbedir. Her insanın güvenirliliği noktasında bir referansa ihtiyacı vardır. Sahâbe dediğimiz ilk neslin referansı ise Allah ve Rasûlü’dür. Bu doğrultuda sahâbenin referansı bizatihi Allah olduğunu ifade eden Hatîb el-Bağdâdî (ö. 463/1071), şu ifadelere yer vermektedir: “Sahâbenin adaleti, Allah’ın onları ta’dil etmesi ve (kalplerinin) temizliğini haber vermesiyle sabittir. Dolayısıyla Allah’ın onları ta’dil etmesinden sonra hiç kimsenin, onlardan herhangi birini ta’dil etmesine ihtiyaç yoktur. Bu, âlimlerin tamamının görüşüdür.”32 İmam Şafiî (ö. 204/820)’ye göre; Sahâbe, Allah Rasûlü’ne vahyin indirildiği süreçte Hz. Peygamber’in hep yanındaydılar. Bu sayede Hz. Peygamber’in muradının genel mi-özel mi, bağlayıcı mı yoksa tavsiye niteliğinde mi olduğunu bilebilmişlerdir. Yine onlar, bizlerin vakıf olduğu ve olmadığı birçok nebevî Murteza Bedir, Sünnet Hz. Peygamber’in Evrensel Mesajı, İSAM Yay. İstanbul, 2006, s. 59. Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit el-Hatîb el-Bağdâdî, el-Kifâye fî İlmi’r-Rivâye, Daru’lKütübi’l-Hadîse, Kahire, 1972, s. 46. 31 32 12 sünneti de bilmekteydiler. Onlar yeni bir hüküm istinbatına imkân tanıyacak hususlarda, verâ, akıl, ictihad ve bütün dinî ilimlerde bizlerin fevkinde idiler. Kanaatimiz şudur ki, onların kişisel görüşleri, bizlerin kişisel görüşlerinden tercihe daha şâyândır.”33 Dolayısıyla selef, karşılaştıkları meselelerde ilk olarak Kur’an ve Sünnet’e başvurmuş, bu iki kaynakta hükmünü bulamadığı meseleler için, Allah’ın rızasını kazanmış ve Hz. Peygamber tarafından en hayırlı nesil olarak tavsif edilmiş sahâbenin görüşlerine başvurmuşlardır.34 Bu durumu ashâbın büyüklerinden Abdullah b. Mes’ûd (r.a) şu şekilde ifade eder: “Sizden biri eğer uyacaksa Hz. Peygamber’in ashâbına uysun. Çünkü onlar bu ümmetin en iyi kalplileri, en derin âlimleri, en az tekellüf yapanları, hidayette en doğru olanları, hal ve tavrı en güzel olanlarıdır. Onlar, Allah tarafından son Peygamber’inin sohbeti ve dininin ikamesi için seçmiş olduğu bahtiyar kimselerdir. Dolayısıyla onların faziletini takdir ediniz ve onların izinden gidiniz. Çünkü onlar dosdoğru bir hidayet üzeredirler.”35 Siz sahâbîleri rivayet açısından nasıl değerlendiriyorsunuz? sorusuna tahkik ve tahric üstadı, muasır hadis âlimi merhum Şuayb el-Arnavût (ö. 1438/2016) şu cevabı vermiştir: “Bize göre hiç şüphe götürmez bir şekilde sahâbenin tamamı adildir. Çünkü onlar Rasûlullah’ın elinde yetişmişlerdir. Özellikle de Hz. Peygamber’in yanında kalıp onunla uzun süreli arkadaşlık yaptıkları bilinenler. Onların adaletinde asla şüphe edilemez. Fakat bazılarının bir kısım rivayetlerinde hatalar söz konusu olabilir. Ancak bu adaletin olmamasından değil, yaşlarının ilerlemesi gibi nedenlerden kaynaklanır. Dolayısıyla biz adalet derken, sahâbîlerde takva olduğunu, eğer bir hata sadır olmuşsa bunun unutmaktan ve yanılmaktan kaynaklandığını, kasten yapılmadığını söylüyoruz.”36 Araştırmacı Mahmut Demir, sahâbenin cerh ve ta’dil’e tabi tutulamayacağı görüşündedir: “Sahâbe Hz. Peygamber’den hem Kur’an’ı hem de duyduğu Abdulkadir Yılmaz, “Sebb-i Sahabe Meselesi –Sahabe-i Kiram Hakkında Uygunsuz Konuşmanın Hükmü-”, Rıhle, İstanbul, 2009, sy. 7, s. 30-31 34 Orhan Ençakar, “Fıkhî Meselelerde Hüccet Olması Bakımından Sahabe Kavli ”, Rıhle, İstanbul, 2009, sy. 7, s. 50. 35 Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî eş-Şâtıbî el-Gırnâtî, el-Muvâfakât, thk. Ebû Ubeyd Meşhur b. Hasen Âl-i Selman, Dar İbn Affân, 1997, II, 459-460. 36 Enbiya Yıldırım, Hadisler ve Zihinlerdeki Sorular –Büyük Muhaddis Şuayb Arnavut’la Söyleşi-, Rağbet Yayınları, İstanbul, 2011, s. 245. 33 13 hadislerle İslâmî öğretileri nakleden ilk nesil olduğu için; onların cerh ve ta’dil ameliyesine tabi kılınmaları, dolaylı olarak İslâm dininin sorgulanması anlamına gelecektir. Onlardan Kur’an’ın nakli ve hadis rivayetiyle alakalı bir şüphe söz konusu olmuş olsaydı, o zaman din, Hz. Peygamber’in asrıyla sınırlı kalır, tüm zamanlara ulaşamazdı.”37 Hz. Peygamber’den sonra takip etmemiz, yollarını izlememiz ve ahlaken örnek almamız gereken kişiler sahâbîlerdir. Çünkü onlar; sarsıntı içerisinde olanlara sabit dağlar, yolunu kaybedenlere yol olan nehirler ve yönlerini yitirenlere yön gösteren yıldızlardır. 38 Hz. Peygamber hayattayken, Allah’tan aldığı bilgileri insanlara ulaştırma noktasında ne kadar önemli bir konumda duruyorsa, sahâbe de, Hz. Peygamber vefat ettiğinde sonraki nesillere dini ulaştırma hususunda bir o kadar önemli konumdadır. Çünkü Allah’ın insanlara ulaştırdığı veya ulaştırmak istediği dinin bir sonraki nesillere tebliği, Hz. Peygamberden sonra sahâbeye kalmıştır. Kur’an ve Sünnet ile oluşan son ve tek Din İslâm bize ve gelecek kuşaklara kadar hiçbir noksanlığa maruz kalmadan ulaşmış olmasındaki zaruret bedihidir. 39 “Kur’an’ı biz indirdik ve O’nu biz koruyacağız,”40 âyetindeki bu ilahi garanti, kıyamete kadar gelecek olan halka halka nesillerin ilk halkası olan sahâbe nesli ile gerçekleştiği bir vakıadır. Kur’an’ın olduğu gibi Sünnet’in de ilk muhatabı, muhafızı ve nakilcisi sahâbe olmuştur. Dolayısıyla Kur’an bağlamında sahâbe ne kadar önemliyse Sünnet bağlamında da bir o kadar önemlidir. 41 İmam Mâlik (ö. 179/795) ise sahâbeyi ta’n edenlere karşı Hz. Peygamber ile sahâbe arasındaki bağlantıyı şu şekilde özetlemiştir: Bir adam kötü ise arkadaşı da kötüdür. Bir adam sâlih ise ashâbı da sâlihlerdendir. Kur’an’ı, İslâm’ı ve Hz. Peygamber’in şerîatlarını aktaranlar ise sahâbedir. Onları kötülemek, naklettiklerinin doğru olmadığı manasına gelir, demiştir.42 Demir, Hadis ve İdeoloji, s. 61. Yıldırım, Sahabeyi Nasıl Anlamalıyız? s. 17. 39 Sifil, İslamî Bilincin İhyası, s. 36. 40 Hicr, 15/9. 41 Sifil, İslamî Bilincin İhyası, s. 31. 42 Ebu’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Teymiyye el-Harrânî, Mecmûu’l-Fetâvâ, thk. Enver el-Bâz, Âmir el-Cezzâr, Darü’l-Vefâi, 2005, IV, 429; Aynur Ureler, Sahâbe Uygulaması olarak Sünnete Bağlılık, Işık Yayınları, İzmir, 2004, s. 302. 37 38 14 Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855) de benzer bir tavır sergileyerek şöyle söylemiştir: “Rasûlullah’ın ashâbından herhangi birini kötülükle anan bir adam gördüğünde, onun Müslümanlığından şüphe et!.”43 Ebû Zür’a er-Râzî (ö. 264/878) bu konuyla ilgili olarak şöyle demiştir: “Hz. Peygamber’in ashâbından birini tenkis eden birisini gördüğün zaman, kesinlikle iyi bil ki, o zındıktır. Çünkü bize göre Hz. Peygamber ve Kur’an haktır. Bize Kur’an’ı ve Sünnet’leri ulaştıran ise Hz. Peygamberin ashâbıdır. Onlar Kur’an ve Sünnet’i ortadan kaldırmak için bizim onlara olan (hüsnü) şehadetimizi yaralamak (cerh) istiyorlar. Hâlbuki onları (sahâbeyi kötüleyenleri) cerh etmek daha evladır. Çünkü onlar zındıktırlar.”44 Kurtubî (ö. 671/1273) de aynı görüşlere katılarak şu ifadelere yer verir: “Sahâbeden birini küçük gören ya da sahâbeye dil uzatan kimse aslında âlemlerin Rabbi olan Allah’ı yalanlamakta ve Müslümanların şeriatını batıl görmektedir.”45 İşte bu sebepten dolayı Hz. Peygamber, -sahâbe kanalıyla bir sonraki nesillere ulaşacak olan- hem Kur’an’ı hem de tesis etmiş olduğu sünnetini korumak ve kimsenin sahâbeye saldırmasına fırsat vermemek için, Kur’an’dan sonra bizatihi kendisi de sahâbeyi koruma altına alarak “Kim ashâbıma söverse, Allah’ın, Meleklerin ve bütün insanların laneti onun üzerine olsun. Allah onun tövbesini ve ibadetini kabul etmez,”46 buyurmuştur. Hz. Ömer’in oğlu Ubeydullah b. Ömer, (ö. 37/657) ashâb-ı kiramdan Mikdâd b. el-Esved el-Kindî’ye (ö. 33/653) hakaret ettiği zaman, Hz. Ömer (r.a) oğlunun dilini keseceğine dâir yemin etmişti. Bazı yakınları halifeye yemininden vazgeçmesi için ricada bulundular. O zaman Hz. Ömer (r.a) şunu söylemiştir: “Bırakın, ben onun dilini keseyim de, bundan sonra biri çıkıp da Muhammed aleyhisselâmın ashâbından birine dil uzatmaya cesaret edemesin!..”47 Ebu’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî ibnü’l-Cevzî, Menâkibü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel, thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, Dar Hicr, Kahire, 1998, s. 216. 44 Hatîb el-Bağdâdî, Kifâye, s. 49. 45 Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr el-Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân, thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 2006, XIX, 347. 46 Ebu’l-Kâsım Müsnidü’d-Dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb et-Taberânî, el-Mu’cemü’lKebîr, thk. Hamdî Abdülmecîd es -Selefî, Mektebetü İbn Teymiyye, Kâhire, 1397, XVII, 140, hadis no: 349. 47 Mehmet Yaşar Kandemir, Şifâ-i Şerîf Şerhi, Tahlil Yayınları, İstanbul, 2012, III, 538. 43 15 Bu gerçeklere rağmen İslâm geleneği içerisinde sahâbe arasında ayırımcılık yapan, sadece bir kısmını hayırla yâd edip genel olarak sahâbeyi kötülükle yâd eden “şia” damarı günümüze kadar varlığını devam ettirmiş,48 Kur’an’a ve sahih nebevî çizgiye aykırı bu çarpık anlayış, müslümanlar arasında genel kabul görmemiştir. Oysa Ehl-i Sünnet nazarında Hz. Peygamber’e dost ve arkadaş olan sahâbe, gökyüzündeki yıldızlar kadar değerli ve kıymetlidir. Hz. Peygamber, sahâbeyi ilmek ilmek işlemiş ve İslâm ahlakı üzere yetiştirmeye büyük bir heyecanla çalışmıştır. Elbette bazı ufak tefek sıkıntılarla karşılaşsalar da netice itibari ile sahâbe, Allah’ın razı olduğu kullar haline gelmişlerdir. 1.2.1. Kur’an’da Sahâbenin Değeri: Kur’an-ı Kerîm’de sahâbeden söz edilirken “sahâbe” ve “ashâb” kelimeleri kullanılmamaktadır. Bunun yerine muhacirler,49 ensâr,50 hicret edenler,51 Hz. Peygamber’le beraber olanlar52 O’nu destekleyip yardım edenler53 ve benzeri ifadeler kullanır. Ehl-i Sünnet nazarında sahâbe, muhabbet duyulması vacip olan, faziletleri gerek Kur’an gerekse Sünnet tarafından sabit olmuş kimselerdir. İbn Teymiye (ö. 728/1327), ilim ve fıkıh ehlinin bu hususta ittifak halinde olduğunu söylemiştir.54 Kur’an-ı muhataplarıdır.55 Kerîm’e göre sahâbe, Kâfirlere karşı şiddetli, “en hayırlı ümmet” ifadesinin ilk kendi aralarında merhametlidirler. 56 İslâm’ın ilk öncüleri, kendileri için ebedi cennetlerin hazırlandığı ve Allah’ın razı olduğu kimselerdir.57 Allah’a karşı gelmekten sakınan ve kendilerine büyük mükâfatların hazırlandığı58 ve hesap gününde utandırılmayacak 59 özel kişilerdir. Demir, Hadis ve İdeoloji, s. 41. Tevbe, 9/100. 50 Tevbe, 9/100. 51 Âl-i İmrân, 3/110 52 Fetih, 48/29. 53 A’raf, 7/157 54 Yılmaz, “Sebb-i Sahabe Meselesi, Rıhle, sy. 7, s. 30-31. 55 Âl-i İmrân, 3/110. 56 Fetih, 48/29. 57 Tevbe, 9/100. 58 Âl-i İmrân, 3/172. 59 Tahrim, 66/8. 48 49 16 Yoksullara yardım eden ve dosdoğru olan kimselerdir. 60 İhtiyaç sahibi olsalar bile mümin kardeşlerini kendilerine tercih eden örnek şahsiyetlerdir. 61 En zor şartlarda bile “bize Allah yeter” diyecek kadar Allah’a bağlılıkları çok güçlü olan,62 kalpleri tertemiz insanlardır.63 Kurtuluşa erenler olduklarının64 yanı sıra Allah’ın kendilerine çok şefkatli ve çok merhametli olduğu65 peygamber dostlarıdır. Onlar, Allah’a verdikleri takva sözünü yerine getirme hususunda ehil oldukları Kur’anî beyanla açıkça ifade edilip hakları teslim edilen ulvî şahsiyetler olup, 66 iman ettiği değerler uğruna mallarıyla ve canlarıyla hiç çekinmeden mücadele eden Allah’ın seçkin kullarıdır.67 Ayrıca Yahudiler’e, Hristiyanlar’a ve sonraki mümin nesillere hitaben; “Sizin iman ettiğiniz gibi iman ederlerse, doğru yolu bulmuş olurlar,”68 ifadesiyle hidayet noktasında sahâbenin öncü nesil oldukları belirtilmektedir. Kur’an genel olarak (Zeyd b. Hârise hariç)69 hiçbir sahâbenin adını anmaz; kimliğin ve kişisel değerin nominal sınırlanması demek olan özel isimlere atıf yapmaz, bunun yerine bize eylem, dinamizm, hareket ve ahlakî davranış tiplerini sergileyen pek çok halden, davranıştan, aksiyondan söz eder. 70 Buraya kadar zikredilen ayetlerde de açıkça görüldüğü gibi Yüce Allah, sahâbenin ne şahıslarından, ne Hz. Peygamber’i görmüş olmalarından ve ne de aynı zaman ve mekânda yaşamış olmalarından söz etmektedir. Bilakis onları başkalarından üstün ve faziletli kılan vasıflarından, yüksek erdemlerinden bahsetmektedir. Gayet açıktır ki, onların Allah’ın rızasına erişmiş olmaları, sadece Hz. Peygamber’i görmelerinden, onun çağdaşları olmalarından değil; ilahi övgüye mazhar oldukları iman, ittiba, itaat, bey’at, hicret, cihad, infak, kardeşlik, yardımlaşma ve dayanışma, mallarını ve canlarını Allah yolunda seve seve feda Haşr, 59/8. Haşr, 59/9. 62 Âl-i Imrân, 3/173. 63 Fetih, 48/18. 64 Tevbe, 9/88. 65 Tevbe, 9/117. 66 Fetih, 48/26. 67 Tevbe, 9/88. 68 Bakara, 2/137. 69 Ahzab, 33/37. 70 Kılıç, “Kur’an’da Sahâbe’nin Sunuluşu ve Günümüze Yansımaları ”, Kur’an ve Sahâbe, s. 4647. 60 61 17 edebilme gibi tarihte eşine pek rastlanmayan yüce meziyetlerden kaynaklanmaktadır.71 Hz. İsa (a.s)’ın havârîlerine; “Allah yolunda bana kim yardımcı olur?” sorusuna havârîlerin; “Biz Allah’ın dininin yardımcılarıyız,” şeklinde cevap verdiklerini nakleden kitabımız; mü’minlere hitaben; “Ey İman edenler! Allah’ın dininin yardımcıları olunuz,”72 emrini vermektedir, Nitelik ve varoluş karakteri bakımından sahâbenin genelinin “Allah’ın dininin yardımcıları” ifadesine layık olduklarını söylemek mümkündür.73 İmam Matüridî (ö. 333/944) bundan dolayı hiç ayrım yapmaksınız ashâb-ı kirâm’ın bütünü Hz. Peygamber’in havârîleridir, der.74 Kur’an-ı Kerîm’de de yer yer sahâbenin fazilet bakımından birbirlerine eşit olmadıklarını, her ne kadar hepsi eşit olmasa da, tamamına cennet vaad edildiğini görüyoruz. Bu duruma örnek olarak şu ayeti misal olarak verebiliriz: “…İçinizden (Mekke) feth(in)den önce (Allah yolunda) harcayan ve savaşanlar, (diğerleriyle) bir olmaz. İşte onlar derece bakımından, (fetihten) sonra harcayan ve savaşanlardan daha büyüktür. Allah, yine de (bunların) her birine en güzel (mükâfat olan Cennet’i) vaad etmiştir. Allah bütün işlediklerinizden haberdardır.”75 Bu bölümde görüldüğü üzere; Kur’an, sahâbe üzerinden muhataplarını terbiye etmektedir. Onların göstermiş olduğu olumlu ve güzel örnekleriyle motivasyon sağlamakta, olumsuz örneklerle de ibret dersi vermektedir. Ama ne olursa olsun, onlar hakkında hep nazik ifadeler kullanmakta ve onları mutlu sonla müjdelemektedir.76 1.2.2. Hadislerde Sahâbenin Değeri: Hz. Peygamber (s.a.v)’in dilinde ise sahâbe, “İnsanların en hayırlısı benim dönemimde yaşayanlardır,”77 iltifatına mazhar olan kimselerdir. Hz. Erul, Sahabenin Sünnet Anlayışı, s. 12. Saf, 61/14 73 Kılıç, “Kur’an’da Sahâbe’nin Sunuluşu ve Günümüze Yansımaları”, Kur’an ve Sahâbe, s. 24. 74 Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el-Matüridî es-Semerkandî, Te’vîlâtü Ehli’s-Sünne, Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, Lübnan, 1995, III, 648, 75 Hadid, 57/10. 76 Zekeriya Güler, “Soruşturma”, Rıhle, İstanbul, 2009, sy. 7, s. 63. 77 Buhârî, Sahih, s. 897, Fezâilü Ashâbi’n-Nebî 1, hadis no: 3650. 71 72 18 Peygamber, sahâbeye hakaret edilmemesini hatta onların yapmış olduğu infaka kimsenin erişemeyeceğini ifade buyurmuştur.78 onlardan kimini cennetle müjdelemiş, 79 Yine Hz. Peygamber (s.a.v) kimini de farklı farklı müjdelerle anmıştır.80 Kalpleri en hayırlı olanlar olmaları sebebiyle, Rabbimiz onları Hz. Peygamber’in etrafında vezirler kılmıştır.81 Kur’an-ı Kerîm ve hadislerle, değeri ve kıymeti ortaya konan sahâbenin diğer fertlerden insan olmaları bakımından hiçbir farklılıkları yoktur. Ancak zikredilen farklı hususiyetlerin sahâbede bulunması onları güzellikle anmamızın elzem olduğunu göstermektedir. Dolayısıyla ashâb-ı kirâm’ı severiz ve onları ancak hayırla anarız. Çünkü onları sevmek din, iman ve ihsandır. Onlara buğz etmek ise küfür, nifak ve tuğyândır. 82 Sahâbeye gereken değerin verilmemesi, bizleri hem bu dünya da hem de ahirette ebedî mutluluğa taşıyacak olan Kur’an ve Sünnet’in tereddütle karşılanmasına zemin hazırlamış olacaktır. Bu durum yalnızca bir varsayım ve tahminden ibaret değildir. Zira sahâbe tabakasına ilişkin olumsuz görüşleri malum olan Şia mezhebinin önde gelen otoriteleri, Kur’an-ı Kerîm’in birçok ilâve ve çıkartmalara maruz kaldığını, Allah’ın kitabının tıpkı önceki ilahi kitaplar gibi tahrif ve tebdile uğradığını söyleme cür’etini göstermişlerdir.83 Hz. Peygamber’i devreden çıkardığımız zaman nasıl ki Kur’an’dan ve İslâm’dan söz etmemiz mümkün değilse, sahâbeyi de devreden çıkardığımızda Kur’an’dan, Sünnet’ten yani İslâm’dan bahsetmemiz mümkün olmayacaktır. Sahâbe nesli, Kur’an ayetlerinin ve Hadis metinlerinin sağlıklı anlaşılması ve yorumlanması konusunda çok önemli bir misyona sahiptir. Sahâbe, olayların toplumsal-kültürel ve dış bağlamını biliyorlardı. Dolayısıyla sahâbenin Kur’an’la vakıa/olgu arasındaki bağlantıyı, sonraki nesillerden daha sağlıklı bir biçimde Buhârî, Sahih, s. 903, Fezâilü Ashâbi’n-Nebî 4, hadis no: 3673. Buhârî, Sahih, s. 908, Fezâilü Ashâbi’n-Nebî 6, hadis no: 3693. 80 Buhârî, Sahih, s. 916, Fezâilü Ashâbi’n-Nebî 13, hadis no: 3719. 81 Ahmed b. Hanbel, Müsned, thk. Şuayb el-Arnaût vd, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1998, VI, 84, hadis no: 3600. 82 Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed b. Selâme et-Tahâvî, el-Akîdetü’t-Tahâviyye, Dar İbn Hazm, Beyrut, 1995, s. 29; Ebu’l-Kâsım Hibetullah b. Hasen b. Mansûr et-Taberî el-Lâlekâî, Şerhu Usûli İ’tikâdi Ehli’s-Sünne ve’l-Cemâa, thk. Ebû Ya’kûb Neş’et b. Kemâl el-Mısrî, Daru’l-Basîra, İskenderiyye, 1411, s. 1057-1266. 83 Yılmaz, “Sebb-i Sahabe Meselesi, Rıhle, sy. 7, s. 31. 78 79 19 kurabildiklerini kabul etmek zorunludur. 84 Sahâbenin devreden çıkarılması, rivayet-dirayet dengesinin bozulması ve dinin “keyfemâ yeşâ’ yorumlanması demektir.85 İşte bütün bunlar gösteriyor ki sahâbe, peygamber dönemini müşahede ettiği ve olayların arka planını bildikleri için Kur’an’ın yanlış anlaşılmasınında önüne geçmişlerdir. Böylelikle günümüzde samimi her Müslümanın Kur’an’ı anlamaya yönelik çabasında sahâbeyi dikkate alması ve sahâbe nesline referansta bulunması bir tercih değil, mecburiyettir. 86 Hz. Peygamber’i görmeleri, O’nunla beraber yaşamaları, O’na ve dine hizmet etmeleri, sahâbeye çok büyük bir şeref kazandırmıştır. Bu özelliklerinden dolayı da kendilerinden sonra gelen hiçbir kimse bu şerefe nail olamamıştır. 87 Bu değerin zedelenmemesi hususunda sahâbenin büyükleri, sahâbenin küçükleri ve tabiînin büyükleri çok büyük duyarlılık örneği göstermişlerdir.88 O kadar ki İslâm âlimleri sahâbeye saygısızlık konusunu ilmi anlamda tartışmışlar ve netice itibariyle “sahâbeye saygısızlık küfürdür” veya “sahâbeye saygısızlık fısk ve dalâlettir” şeklindeki kanaatlerini delilleriyle ispatlamaya çalışmışlardır.89 Bununla birlikte sahâbenin bütün bu güzel vasıflarına rağmen zaman zaman ikaz edildikleri de görülmektedir. Allah, Onların sadece iyiliklerini anıp bazı yapmış oldukları hataları zikretmemiş olsaydı, adaletini zedelemiş ve karşımıza – kıyamete kadar oluşturulamayacak- kusursuz bir toplum tablosu ortaya çıkacaktı.90 Böylece Allah, onları oldukları gibi tanıtmış, her daim ağır basan erdemli kişiliklerine de işaret buyurmuştur. Ehl-i Sünnet’in sahâbe tasavvurunun büyük ölçüde Şia’nın sahâbe hakkındaki olumsuz kanaatlerine tepki olarak ortaya çıktığı91 veya Ehl-i Sünnet’in sahâbeyi takdir ve tafdil etmesi Şia’nın zuhurundan sonra ki döneme tekabül Mevlüt Erten, “Tefsirde Sahâbenin Öznelliği”, Kur’an ve Sahâbe, s. 177. Güler, “Soruşturma”, s. 64 86 Mustafa Öztürk, “Sahâbe Neslinin Kur’an’la İlişkisi ve Bu İlişkinin Tefsir Açısından Önemi ”, Kur’an ve Sahâbe, s. 132. 87 Mehmet Efendioğlu, “Sahâbe Hukûku ve Ashâba Saygısızlığın Dînî Hükmü”, Hadis Tetkikleri Dergisi, İstanbul, 2010, VIII/I, s. 9-11. 88 Efendioğlu, a.g.d., s. 11-23. 89 Efendioğlu, a.g.d., s. 26-30; Ahmed b. Abdülhalim b. Abdüsselâm b. Teymiyye el-Harrânî, esSârimü’l-Meslûl alâ Şâtimi’r-Rasûl, thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd, nşr. Daru’lVatan, Riyad, 1983, s. 567-580; Yılmaz, “Sebb-i Sahabe Meselesi, Rıhle sy. 7, s. 33-38. 90 Kılıç, “Kur’an’da Sahâbe’nin Sunuluşu ve Günümüze Yansımaları ”, Kur’an ve Sahâbe, s. 54. 91 Demir, Hadis ve İdeoloji, s. 58. 84 85 20 şeklindeki ettiği92 sahâbenin faziletini tespitlerin Kur’an, doğruyu Hadis yansıtmadığı literatüründen kanaatindeyiz. önce ortaya Çünkü koymuştur. Dolayısıyla fezâilü’s-sahâbe literatürü, bu iki karşıt cephenin çatıştığı, hesaplaştığı ve adeta kozlarını paylaştığı bir alan görünümünde 93 asla olmamıştır. Eğer tarihte Şia/sahâbeye sövme hareketi olmasaydı, Hz. Peygamber’in daha hayattayken gerek muhacirleri gerekse ensâr’ı ve kişisel bazda sahâbeyi öven sözleri bir sonraki nesillere aktarılmayacak mıydı? Bizim tespitimize göre ise, Ehl-i Sünnet, Şia’ya karşı sahâbeyi övme yarışmasına girmemiş, sadece onların -zaten mevcut olan- faziletlerini ortaya çıkarma gayreti içerisinde olmuşlardır. Ehl-i Sünnet, sahâbenin fazileti ile ilgili özelliklerini abartmamış, sahâbeyi Kur’an’ın ve Sünnet’in övdüğü gibi övmüştür. Gayet tabi olarak sahâbenin de beşer olmaları ve masum olmamaları sebebiyle onlardan bazı hatalar sudûr etse de, bu durum onların genel anlamdaki faziletine halel getirmemiştir. Aksi takdirde yukarıda ifade edilenlerin doğruluğunu düşünürsek, sahâbe hakkındaki soru(n)lar ve şüpheler artacaktır. Sahâbenin şüpheyle karşılandığı durumda da dinimiz İslâm’ın ne hale geleceği izahtan vârestedir. Sahâbeden bir teki hakkında bile sarf edilecek uygunsuz sözlerin zamanla sahâbe tabakası hakkında bir karalama kampanyasına dönüşeceğini ve bunun da başta Kur’an-ı Kerîm olmak üzere dinin diğer bütün sabitelerini sarsacağını görme basiretini gösteren Ehl-i Sünnet âlimleri olmuştur. Onların bu tutumunu bir tarafgirlik ve mezhepçilik duygusu ile izah etmek, Ehl-i Sünnet’e büyük haksızlık olarak değerlendirlmelidir.94 Hicrî II (VII). asır boyunca ve III (VIII). asrın başında gündemi çokça meşgul etmiş olan Havâric, Şia ve Mu’tezile gibi fırkaların sahâbeye yönelik eleştirileri, III (IX). asrın ikinci yarısından itibaren muhaddisler başta olmak üzere Ehl-i Sünnet âlimleri tarafından kaleme alınan eserler ve reddiyeler sayesinde önce durmuş, sonra da gündemden düşmüştür. Ancak miladî XIX. Yüzyılın 92 Demir, a.g.e. s. 353. Demir, a.g.e. s. 108. 94 Yılmaz, “Sebb-i Sahabe Meselesi, Rıhle, sy.7, s. 30-31. 93 21 itibaren ortalarından müsteşriklerin ve müsteşrikleşmiş kimselerin gündeme taşımaları ile bu süreç yeniden başlamıştır. 95 Şunu da tekrar ifade edelim ki, Sahâbe nesli, hiçbir zaman bizler için sadece tarihi şahsiyetler olarak kalamazlar. Onlar, dinin bir sonraki nesle güvenilir şekilde intikali ve muhafazası için, Allah tarafından seçilmiş, Rasûlullah tarafından yetiştirilmiş bir nesildir. Dolayısıyla sahâbe neslini tanımak ne sadece bir vefa, ne sadece tarihî bir malumat ne de sadece geçmişe dair bir özlemin ifadesidir. Sahâbe neslini tanımak, Allah’ı, Peygamber’i, Kitab’ı, dolayısıyla İslâm’ı tanımanın en doğru yoludur.96 1.3 SAHÂBE TABAKALARI “Tabaka” kelimesi sözlükte hal, konum, derece, sınıf, zümre, birbiri ardına gelen topluluklar, nesil, soy, birbirine denk/benzer şeyler veya insanlar vb. anlamlara gelmektedir.97 Bu manaları zaman, mekân ve hal odaklı olarak üç grupta toplayabiliriz. Temel İslâm ilimlerinde “tabaka” kavramı “nesil, soy” anlamında özellikle zaman boyutuyla ön plana çıkmaktadır. 98 Fakat burada konunun gereği olarak “tabaka” kelimesi hal yönünden incelenecektir. Bu da “derece ve mertebeleri birbirine yakın şeyler veya kimseler” anlamına gelmektedir.99 “Sahâbenin Değeri” başlığı altında Kur’an-ı Kerîm, hadisler ve akli delillerle sahâbenin fazilet sahibi insanlar oldukları ortaya konmaya çalışılmıştır. Ancak gayet tabiî olarak fazilet bakımından hepsi aynı durumda değillerdir. 100 Ahmed b. Hanbel, her ne kadar Hz. Peygamber’i bir defa dahi gören kimseyi sahâbî saysa da, İslâm’a girmedeki öncelik ile Hz. Peygamber’i dinlediği Mehmet Efendioğlu, “Sahabe’den Bir Kısmı Münafık olabilir mi?”, Rıhle, İstanbul, 2009, sy. 7, s. 42. 96 Muhammed Emin Yıldırım, Sahabe İklimi, Siyer Yayınları, İstanbul, 2016, I, 25. 97 İbn Manzur, Lisânü’l-Arab, X, 209-215; İsmail Durmuş, “Tabakat”, DİA, XXXIX, 288; Emin Âşıkkutlu, Tabaka Kavramı ve Muhaddislerin Tabaka Anlayışı, MÜİF Dergisi, İstanbul, 2007, sy. 32, s. 6. 98 Âşıkkutlu, a.g.d. sy. 32, s. 7. 99 Âşıkkutlu, a.g.d. sy. 32 s. 6. 100 Ömer Özpınar, Fedâilü’s-Sahâbe Edebiyatının Teşekkülü ve Muhtevasına Etki Eden Sebepler Üzerine, İslâm Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahâbe –Sahâbe Kimliği ve Algısı- Sempozyum Kitabı, Sakarya, 2013, s. 115. 95 22 ve O’nu gördüğü oranında sahâbîliği vardır, ifadesine de yer vermektedir.101 Bu da muhaddislerin sahâbeyi ayrı ayrı mertebelerde anladığını göstermektedir. 102 Bütün bu ifadelerin neticesinde görüyoruz ki; Ehl-i Sünnet, derece ve fazilet bakımından sahâbenin hepsini aynı derecede olmadığını kabul eder. Onlar arasında İslâm’a ilk girenler, hicret edenler, Ehl-i Bedir, Efendimiz (s.a.v)’in ehl-i beyti, cennetle müjdelenenler… gibi diğerlerinden daha üstün olanlar vardır.103 Hatta Kur’an-ı Kerîm, cihada katılanlarla katılmayanlar arasında üstünlük derecesi olduğunu104 ve fetihten önce infakta bulunanlarla bulunmayanların eşit olmadıklarını105 açık bir şekilde ifade etmektedir. Nitekim bundan dolayı İslâm âlimleri, sahâbe tabakasını kendi içinde farklı farklı tabakalara ayırmışlardır. Örneğin İbn Sa’d, (ö. 230/845) Hz. Ömer’in fey’ gelirlerini dağıtmak üzere düzenlediği divan defterindeki anlayışa uygun olarak, sahâbeyi beş tabakada incelemiştir.106 1- Bedir Gazvesi’ne katılan muhacirler ve ensar. 2- Bedir Gazvesi’nde bulunamamış Habeşistan muhacirleri gibi ilk Müslüman olan kişilerle Uhud Gazvesi’ne katılanlar. 3- Hendek ve sonrasındaki gazvelere katılanlarla Mekke’nin fethinden önce ihtidâ edenler. 4- Mekke’nin fethi sırasında ve daha sonra Müslüman olanlar. 5- Hz. Peygamber’i çocukluğunda görenler Hâkim en-Neysabûrî (ö. 405/1014) ise “Ma’rifetü Ulûmi’l-Hadis” adlı eserinde sahâbe tabakalarını on iki kısma ayırarak şöyle belirlemiştir: 1- Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer, Hz. Osman, Hz. Ali ve Mekke’de ilk Müslüman olanlar. 2- Dâru’n-Nedve ashâbı. 3- Habeşistan’a hicret edenler. Ahmed b. Hanbel, Kitâbü Fezâili’s-Sahâbe, s. 9. Alp, “Sahabe Tanımındaki İhtilafın Sahabe Tasavvuruna Etkisi”, Rıhle, sy. 7, s. 10. 103 Ebubekir Sifil, İstikamet Yazıları, Rıhlekitap, İstanbul, 2012, s. 347. 104 Nisa, 4/95. 105 Hadîd, 57/10. 106 Mustafa Fayda, “İbn Sa’d”, DİA, XX, 295. 101 102 23 4- Birinci Akabe Bey’atı’na katılanlar. 5- İkinci Akabe Bey’atı’na katılanlar. 6- Hz. Peygamber henüz Medine’ye ulaşmayıp Kuba’da bulunduğu sırada bu şehre gelen ilk muhacirler. 7- Bedir savaşına katılanlar. 8- Bedir savaşı ile Hudeybiye Barışı arasında Medine’ye hicret edenler. 9- Rıdvan Bey’atı’na katılanlar. 10- Hudeybiye ile Mekke fethi arasında Medine’ye hicret edenler. 11- Mekke’nin fethedildiği gün müslüman olanlar. 12- Mekke fethi, Veda Haccı ve sonrasında Hz. Peygamber’i gören çocuklar.107 Abdülkâhir el-Bağdâdî (ö. 429/1037) ise bu taksimatı daha da detaylandırarak şu sıralamayı uygun görmüştür: 1- İslâm’a ilk girenler. 2- Hz. Ömer (r.a) müslüman olduğunda İslâm’a girenler. 3- Habeşistan’a ilk hicret edenler. 4- Birinci Akabe Bey’atı’na katılanlar. 5- İkinci Akabe Bey’atı’na katılanlar. 6- Hz. Peygamber (s.a.v) ile birlikte Medine’ye hicret edenler ve Medine’ye girmeden önce Kuba’da iken O’na yetişenler. 7- Hz. Peygamber (s.a.v)’in Medine’ye girmesinden Bedir savaşına kadar geçen sürede hicret edenler. 8- Bedir savaşına katılanlar. 9- Uhud savaşına katılanlar. 10- Hendek savaşında bulunanlar. 11- Hendek savaşı ile Hudeybiye barışı arasında Medine’ye hicret edenler. 12- Rıdvan Bey’atı’nda bulunanlar. 13- Hudeybiye barışı ile Mekke’nin fethi arasında Medine’ye hicret edenler. 14- Mekke’nin fethedildiği gün müslüman olanlar. 15- Mekke’nin fethinden sonra grup grup İslâm’a girenler. Ebû Abdillah Muhammed b. Abdullah el-Hâkim en-Neysâbûrî, Ma’rifetü Ulûmi’l-Hadîs, thk. Ahmed b. Fâris es-Sellûm, Dar İbn Hazm, Beyrut, 2003, s . 158-165. 107 24 16- Hz. Peygamber dönemine yetişen ve O’ndan az bir miktarda hadis rivayet eden çocuklar. 17- Veda Haccı esnasında Hz. Peygamber’e getirilen çocuklar. 108 İslâm tarihçileri ve hadis âlimleri tarafından yapılan bu fazilet sıralaması, genellikle sahâbenin müslüman olmadaki öncelikleri, Hz. Peygamber’e yakınlıkları, önemli tarihi olaylardaki durumları, ilmî ve dinî konumları gibi genel hususlar dikkate alınarak yapılmıştır.109 Bu sınıflandırmada bir önceki tabakanın bir sonraki tabakadan genel olarak dönem itibariyle “daha hayırlı” olduğu belirtilmiştir. Gayet tabii olarak sahâbe, "sahâbî" olma özellikleri sebebiyle bir sonraki nesilden (Tabiin’den) daha hayırlı ve daha faziletlidir.110 1.4 SAHÂBE LİTERATÜRÜ Sahâbe nesli, Hz. Peygamber (s.a.v) ile sonraki müslüman nesiller arasında bir köprü görevi görmektedir. Sahâbe nesli, konumları itibari ile İslâm tarihi boyunca dikkatlerin hep üzerlerinde olduğu “en değerli nesil” olarak değerlendirilmiştir. Bu sebepledir ki, İslâm tarihinde her bir sahâbî üzerinde titizlikle durulmuş ve her birinin biyografisi yazılarak ciltler dolusu sahâbe biyografileri meydana getirilmiştir. 111 Sahâbe, ilk asırlardan itibaren İslâm’ın ana bünyesi olan Ehl-i Sünnet’ten ayrılan fırkaların teşekkülünde ve modern zamanlarda özellikle müsteşriklerin İslâm’ı zayıflatma projeleri çerçevesinde üzerinde soru işaretleri oluşturulmuş bir nesildir. Hz. Peygamber’in etrafında bulunan ilk inanan nesil olmaları, O’nun hadislerini ilk duyan, yaşayan ve sonraki nesillere ulaştırma noktasında muhafaza Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir et-Temîmî el-Bağdâdî, Usûlü’d-Dîn, Devlet Matbaası, İstanbul, 1928, s. 298-303. 109 Özpınar, Fedâilü’s-Sahâbe, s. 115. 110 Nâsır b. Ali Âid Hasen eş-Şeyh, Akîdetü Ehli’s-Sünneti ve’l-Cemâati fî’s-Sahâbeti’l-Kirâm, nşr. el-Câmiatü’l-İslâmiyye, Medine, 2009, s. 96. 111 Bilgen, Muhadramların Hadis İlmindeki Yeri, s. 1. 108 25 edip nakleden kişiler olmaları bakımından sahâbe tabakasının, İslâm tarihinde hayatî önemi bulunmaktadır.112 İslâm tarihinde böylece kilit konumunda olan ashâb-ı kirâm’ın, tıpkı Hz. Peygamber’in bütün yönleriyle hayatının kayda alınması gibi, onların da biyografileri, isimleri, künyeleri, sayıları, rivâyetleri ve vefat yerleri incelenmiş ve İslâm âlimleri tarafından -hicri üçüncü asrın başından, hicri onuncu yılın başlarına kadar devam eden bir süreçte- sahâbe hakkında eserler telif edilmiştir. Siyasî olarak sahâbe hakkında çalkantıların yoğun olması, özellikle Şîa’nın sahâbeyi ta’n etmesi ve bir takım insanların, sahâbenin bir kısmını çok yüceltip bir kısmını yermesi gibi nedenler, sahâbe literatürünün/edebiyatının oluşmasına zemin hazırlamıştır.113 Dolayısıyla sahâbe literatürü, sünnî anlayışta sahâbenin seçkin konumunu, diğer fırkaların da sahâbeye karşı tekfir, ta’n ve teberrî gibi eğilimlerine bir reddiye tavrını yansıtmaktadır. 114 Mücteba Uğur, sahâbe biyografileri hakkında 49, fedâilü’s-sahâbe hakkında 22, sahâbe istidrakleri hakkında 2 ve sahâbe hakkında çeşitli konularda 11 eser olmak üzere toplam 84 eser zikretmiştir.115 Halil İbrahim Kutlay hocamız, doktora tezi olarak tahkik ettiği “Mu’cemü’sSahâbe” isimli eserin mukaddimesinde -gerek yazma gerekse matbu olsun, zamanımıza ulaşsın ya da ulaşmasın- sahâbe literatürü ile ilgili toplam 88 kitap tespit etmiştir.116 Bu eserlerden bazıları ilim dünyasında meşhur olduğu halde bir kısmı şöhretlerini yitirmişlerdir. Burada sahâbe literatürü ile ilgili meşhur olan bazı eserler zikredilecektir: 1. Ebû Abdillah Muḥammad b. Sa'd b. Menî’ el-Baṣrî el-Haşimî (ö. 230/845), et-Tabakâtü’l-Kübra. Özpınar, Fedâilü’s-Sahâbe, s. 111-112. Özpınar, a.g.e., s. 116-128. 114 Yusuf Benli, Ehl-i Sünnet Geleneğinde Sahâbe Algısı, İslâm Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahâbe –Sahâbe Kimliği ve Algısı- Sempozyum Kitabı, Sakarya, 2013, s. 396. 115 Mücteba Uğur, Hadis İlimleri Edebiyatı, TDV Yayınları/202, Ankara, 1996, s. 231-236. 116 Ebu’l-Huseyn Abdülbakî b. Kâni’ b. Mezûk el-Bağdâdî, Mu’cemü’s-Sahâbe, thk. Halil İbrahim Kutlay, Daru’l-Baz, Mekke, 1998, I, 62-75 (Mukaddime). 112 113 26 2. Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybanî (ö. 241/855), Fezâilü’s-Sahâbe. 3. Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre et-Tirmizî (ö. 279/892), Tesmiyetü Ashabi Rasûlillah Sallallahu Aleyhi Vesellem. 4. Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Ali en-Nesâî (ö. 303/915), Fezâilü’s-Sahâbe. 5. Ebü'l-Kasım Abdullah b. Muhammed b. Abdülazîz el-Beğavî, (ö. 317/929), Mu'cemu's-Sahabe. 6. Ebü’l-Huseyn Abdülbakî b. Kânî’ b. Marzûk el-Ümevî el-Bağdâdî (ö. 351/962), Mu’cemü’s-Sahâbe. 7. Ebû Hâtim Muhammed b. Hıbbân b. Ahmed el-Büstî (ö. 354/965), esSikât, (Sahabe bölümü). 8. Ebû Ahmed Hasan b. Abdullah b. Saîd el-Askerî (ö. 382/992), Ma’rifetü’s-Sahâbe. 9. Ebû Nuaym Ahmed b. Abdullah b. İshâk el-İsfahânî (ö. 430/1038), Ma’rifetü’s-Sahâbe. 10. Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdullah b. Muhammed b. Abdülberr en-Nemerî (ö. 463/1071), el-İstîâb fî Ma’rifeti’l-Ashâb. 11. Ebü’l-Hasen İzzüddîn Ali b. Muhammed b. Muhammed b. el-Esîr eşŞeybânî el-Cezerî (ö 630/1233), Üsdü’l-Ğâbe fî Ma’rifeti’s-Sahâbe. 12. Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî etTürkmânî ed-Dımaşkī (ö.748/1348), Tecridü Esmai’s-Sahabe. 13. Ebü’l-Fadl Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî (ö.852/1449), el-İsâbe fî Temyîzi’s-Sahâbe. 27 İKİNCİ BÖLÜM EBÛ ÜSEYD MÂLİK B. REBÎA (R.A)’IN HAYATI 2.1 İSMİ, NESEBİ VE KÜNYESİ 2.1.1 İsmi ve Nesebi Tanıtmaya çalışacağımız sahâbî, Ebû Üseyd Mâlik b. Rebîa (r.a)’ın nesebi çok küçük ihtilaflar dışında şu şekildedir: Mâlik117 b. Rebîa b. el-Beden b. Âmir b. Avf b. Hârise118 b. Amr119 b. elHazrec120 b. Sâide121 b. Ka’b122 b. el-Hazrec123 b. Hârise b. Sa’lebe b. Amr b. Âmir124 el-Bedrî,125 el-Hazrecî,126 es-Sâidî,127 el-Ensârî,128 el-Medenî.129 Ebu Üseyd’in nesebi kaynaklarda genellikle (Mâlik b. Rebîa) olarak geçmektedir. Nesebini zikreden âlimlerden sadece İbn Kâni’, Ebû Üseyd’in ismini Mâlik b. Zürâra b. Rebîa olarak zikretmiştir. bkz. Ebu’l-Huseyn Abdülbakî b. Kâni’ b. Merzûk el-Bağdâdî, Mu’cemü’s-Sahâbe, thk. Hamdi ed-Demurdaş Muhammed, Mektebetü Nizar Mustafa Daru’l-Baz, Mekke 1998, XIII, 4648. 118 İbn Hazm, “Hârise” yerine “Hâzim” ismini zikretmiştir. bkz. Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelusî, Cevâmiu’s-Sîretü’n-Nebeviyye, thk. Abdülkerîm Sâmî el-Cündî, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 2003, s. 80. 119 İbn Sa’d, “Amr” yerine “Ebî Amr” olarak zikretmektedir. bkz. İbn Sa’d, Muhammed b. Sa’d b. Menî’ ez-Zührî, Kitâbü’t-Tabakâti’l-Kübrâ, thk. Ali Muhammed Ömer, Mektebetü’l-Hancî, Kahire, 2001, s. 516. 120 İbn Sa’d, Ebû Üseyd’in nesebini buraya kadar zikretmiştir. bkz. İbn Sa’d, Tabakât, s. 517; İbn Kâni’ ise “el-Hazrec”i zikretmemektedir. bkz. İbn Kâni’, Mu’cemü’s-Sahâbe, III, 36. 121 Hâkim, Ebu Nuaym, İbn Hazm, İbnü’l-Esîr ve es-Safedî Ebu Üseyd’in nesebini buraya kadar zikretmişlerdir: Ebû Abdillah Muhammed b. Abdullâh b. Muhammed el-Hâkim en-Nîsâbûrî, elMüstedrek ala’s-Sahîhayn, thk. Mustafa Abdülkâdir Atâ, Dar Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut, 2002, III, 590, hadis no: 1785; Ebû Nuaym Ahmed b. Abdullah b. İshâk el-İsfahânî, Ma’rifetü’sSahâbe, thk. Âdil b. Yusûf el-Azâzî, Dar Vatan, 1998, s. 2450; İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî, Cemheratü Ensâbi’l-Arab, thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn, Daru’l-Meârif, Kahire, 1982, s. 366; Ebu’s-Seâdât Mecdüddîn el-Mübarek b. Esîrüddîn Muhammed b. İbnü’l-Esîr el-Cezerî, el-Câmi’u’l-Usûl fî Ehâdîsü’r-Rasûl, thk. Abdülkâdir elArnavût, Dar el-Fikr, 1969, XII, 837; Salahaddîn Halîl b. Aybeg es -Safedî el-Alâî, Nükesü’lHimyân fî Nüketi’l-Amyân, thk. Mustafa Abdülkâdir Atâ, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 2007, s. 219. 122 Mizzî Ebû Üseyd’in nesebini buraya kadar zikretmiştir: Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdurrahmân b. Yûsuf el-Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl fî Esmâi’r-Ricâl, thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1992, XXVII, 138. 123 Ebu Sa’îd eş-Şâşî, Ebubekr ed-Dûlâbî, İbn Abdilbberr, İbnü’l-Esîr ve İbn Hacer Ebû Üseyd’in nesebini buraya kadar vermişlerdir: Ebû Saîd el-Heysem b. Küleyb eş-Şâşî, Müsned, thk. Mahfûzurrahmân Zeynullâh, Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, el-Medinetü’l-Münevvere, 1993, III, 391; Ebû Bişr Muhammed b. Ahmed b. Hammâd ed-Dûlâbî, el-Künâ ve’l-Esmâ, thk. Nazar Muhammed el-Fâriyâbî Ebû Kuteybe, Dar İbn Hazm, 2000, s. 41; Ebû Ömer Cemâlüddîn Yusûf b. Abdullah b. Muhammed b. Abdilberr en-Nemerî, el-İstî’âb fî Ma’rifeti’l-Ashâb, thk. Muhammed 117 28 Mâlik b. Rebîa (r.a)’ın ismi ile ilgili, Hilâl b. Rebîa veya Rebîa b. Mâlik olduğu yönde bazı şaz ifadeler olsa da doğrusunun Mâlik b. Rebîa olduğu açık bir şekilde belirtilmiştir.130 İbnü’l-Esîr (ö 630/1233) Üsdü’l-Ğâbe isimli eserinin üç farklı yerinde “Rebîa b. Mâlik”, “Mâlik b. Rebîa” ve “Ebû Üseyd” başlıkları altında onun hakkında kısa bilgiler verir. Ancak İbnü’l-Esîr, (ö 630/1233) “Rebîa b. Mâlik” başlığı altında doğru olan Mâlik b. Rebîa’dır der.131 Kaynaklarda Ebû Üseyd (r.a)’ın dedesinin ismi (el-Beden) hakkında elBediyy,132 el-Yedî133 ve el-Bedâ134 şeklinde farklı rivayetler olmakla birlikte genellikle “el-Beden” ismi tercih edilmiştir.135 Diğer isimlerin nasihler tarafından yapılan tashif (noktalama hatası) olması muhtemeldir.136 Ali el-Becâvî, 1992, s. 1351; Ebu’l-Hasen İzzüddîn Ali b. Muhammed İbnü’l-Esîr el-Cezerî, Üsdü’l-Ğâbe fî Ma’rifeti’s-Sahâbe, Dar İbn Hazm, Beyrut, 2012, s. 1066; İbn Hacer, İsâbe, s. 535. 124 Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, XIX, 259, hadis no: 575. Ayrıca Mâlik b. Rebîa’nın nesebinde iki tane Hazrec olduğunu görmekteyiz. Hârise b. Sa’lebe’nin meşhur oğlu ve kabilenin ismini aldığı Hazrec ikincisidir. 125 Taberânî, a.g.e., XIX, 259. 126 Taberânî, a.g.e., XIX, 259. 127 Bazıları için bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, XXV, 445, hadis no: 16049; Taberânî, a.g.e., XIX, 259; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, s. 837. 128 Ebû Nuaym, Ma’rifetü’s-Sahâbe, s. 2451; Dûlâbî, el-Künâ ve’l-Esmâ, s. 40; Taberânî, a.g.e, XIX, 259; İbnü’l-Esîr, a.g.e, XII, 837. 129 Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail el-Buhârî, et-Târîhu’s-Sağîr, thk. Mahmûd İbrâhim Zâyid, Daru’l-Ma’rife, Beyrut, 1986, s. 108. 130 İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, s. 1279; http://www.sahaba.rasoolona.com/Sahaby/19192/%D8%AA%D8%B5%D9%81%D8%AD %D9%85%D9%88%D8%A C%D8%B2/%D8%B1%D8%A 8%D9%8A%D8%B9%D8%A9 %D8%A8%D9%86-%D9%85%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%A 7%D8%B9%D8%AF%D9%8A . Son Erişim tarihi: 03.03.2017 131 İbnü’l-Esîr, a.g.e., s. 390. 132 İbn Hazm ve Süheylî, Ebû Üseyd’in dedesinin ismini “el-Bediyy” olarak zikretmiştir. bkz. İbn Hazm, Cemhera, s. 366; Ebu’l-Kâsım Abdurrahmân b. Abdullah b. Ahmed b. Ebu’l-Hasen elHas’amî es-Süheylî, er-Ravdü’l-Ünüf fî Tefsîri’s-Sîrati’n-Nebeviyye, thk. Mecdî b. Mansûr b. Seyyid eş-Şûrâ, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, s. 155. 133 İbn Sa’d, Ebû Üseyd’in dedesinin ismini “el-Yedî” olarak zikretmiştir. bkz. İbn Sa’d, Tabakât, III, 516. 134 İbn Kâni’, Ebû Üseyd’in dedesinin ismini “el-Bedâ” olarak zikretmiştir. bkz. İbn Kâni’, Mu’cemü’s-Sahâbe, III, 36. 135 İbn Abdilberr ve İbnü’l-Esîr Ebû Üseyd’in dedesinin ismi hakkında “el-Beden” ve “el-Bediyy” şeklinde iki rivayet olduğuna işaret edip doğrusunun “el-Beden” olduğunu ifade etmişlerdir. bkz. İbn Abdilberr, İstî’âb, s. 1351; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, s. 1066. 136 Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed el-Aynî, Umdetü’l-Kârî Şerhü Sahîhi’l-Buhârî, thk. Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer, Daru’l- Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 2001, XX, 328. 29 Ensâb âlimleri, Arapları, Adnânîler ve Kahtânîler olmak üzere iki kola ayırırlar.137 Kahtân’ın soyundan olan Ezd kabilesine bağlı Hazrec ve Evs kabileleri, dedeleri Sa’lebe b. Amr döneminde muhtemelen milâdî II veya III. yüzyıllarda138 Yemen’de yaşarken Arîm selinden139 dolayı meydana gelen Me’rib Seddi’nin yıkılmasıyla140 yaşadıkları şehri terk edip Müzeykıyâ lakaplı Amr b. Âmir’in önderliğinde Tihâme’ye oradan da Arabistan’ın kuzeyinde yer alan Yesrib’e yerleşmişlerdir.141 Hârise b. Sa’lebe’nin iki oğlundan biri olan Hazrec’in beş oğlu vardı. Bunlar: Cüşem, Avf, Hâris, Amr ve Ka’b’dır. 142 Tezimizin konusu olan sahâbî Mâlik b. Rebîa (r.a)’ın soyu ise Ka’b’a ve onun oğlu aynı zamanda meşhur el-Hazrec’in torunu olan Sâide’ye dayanmaktadır. 2.1.2. Künyesi (Ebû Üseyd) Mâlik b. Rebîa (r.a), isminden çok künyesi olan Ebû Üseyd ile meşhurdur. O kadar ki hadis kitaplarında isimleri geçen ve kendisinden rivayetlerde bulunan iki oğlu Hamza ve Münzir babalarına nisbet edilirken “İbn Ebî Üseyd” olarak zikredilmektedir. Ayrıca Hz. Peygamber’in kendisine ismi ile değil künyesi ile hitap ettiği de bilinmektedir.143 Bu sebepledir ki bu tez çalışmamızın başlığında Mâlik b. Rebîa (r.a)’ın ismi künyesiyle birlikte verilmiştir. Mâlik b. Rebîa (r.a), künyesini büyük oğlu Üseyd el-Ekber’den dolayı almıştır.144 Tabakât kitaplarının bir kısmında künyesinin başlığı altında kendisinden bahsedilirken,145 bir kısmında da ismi altında kendisinden bilgi verilmektedir.146 Mustafa Fayda, “Kahtân”, DİA, XXIV, 201. Hüseyin Algül, “Ensar”, DİA, XI, 251. V. Yüzyıl diye de belirtilmiştir bunun için bkz. Ahmet Önkal, “Hazrec”, DİA, XVII, 143. 139 Ahmed Önkal, “Hazrec”, DİA, XVII, 143. 140 Hüseyin Algül, “Ezd”, DİA, XII, 46. 141 Ebu’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Ali el-Kalkaşendî, Nihâyetü’l-Erab fî Ma’rifeti Ensâbi’lArab, thk. İbrahîm el-Ebyârî, Dar Kitâb, Beyrut, 1980, s. 53; Ahmed Önkal, “Hazrec”, DİA, XVII, 143. 142 Kalkaşendî, a.g.e., s. 53. 143 Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, XIX, 263, hadis no: 585. 144 İbn Sa’d, Tabakât, s. 517. 145 Örnek için bkz. İbn Sa’d, a.g.e., s. 516; Şâşî, Müsned, III, 391. 146 Örnek için bkz. İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, s. 1066. 137 138 30 Kaynaklarda -“Esed” ( ) أسدkelimesinin ism-i tasğîri olan- “Üseyd” () أسيد kelimesinin okunuşu ile ilgili bilgi verilmiş, kelimenin hemzenin dammesi ve sinin fethası ile yani tasğir sigası ile okunması şeklinde ittifak edilmiştir. Hatta “Üseyd” şeklinde okuma hususunda hadis ashâbı, şüphe etmemişler, tasğir sigası ile okumanın doğru olduğunu belirtmişlerdir.147 Ensâr arasında, (Ebû Esîd Abdullah b. Sâbit Ebû Esîd el-Ensârî148 ve Ebû Üseyd b. Ali b. Mâlik el-Ensârî)149 isimli şahsiyetler de vardır. Tezimizin konusu (Ebû Üseyd Mâlik b. Rebîa el-Ensârî) ile karıştırılmamalıdır. Ayrıca yeri gelmişken şunu da belirtmekte fayda vardır; bu tezin konusu Mâlik b. Rebîa ile isimleri aynı fakat künyesi Ebû Meryem es-Selûlî olan Bey’atü’r-Rıdvân’a katılmış sahâbî (Ebû Meryem Mâlik b. Rebîa es-Selûlî) de kaynaklarımızda geçmektedir.150 2.2 EBÛ ÜSEYD (R.A)’IN KABİLESİ (SÂİDE OĞULLARI) 2.2.1. Sâide Oğullarının Hayırlı bir Kabile Olarak Tavsif Edilmesi Sâide ()ساعدة, İbn Düreyd’in (ö. 321/933) Kitabu’l-İştikâk’da ifade ettiğine göre kelime anlamı itibariyle “arslan” demektir. 151 Sâide Oğulları Peygamberimiz tarafından diğer Ensâr kabileleri gibi hayırlı bir kabile olarak nitelendirilmiştir. Ancak Hz. Peygamber, Ensâr kabileleri arasında hayırlı kabileleri zikrederken Benî Sâide kabilesini en sonda zikredince Mâlik b. Rebîa (r.a), Sâide kabilesinin lideri olan Sa’d b. Ubâde (r.a)’a: -Görmedin mi, Hz. Peygamber Ensâr’ın bir kısmını diğerlerinden daha hayırlı kıldı. Biz Sâide oğullarını ise hayırlılıkta sonuncu yaptı, demiş, bunun üzerine Sa’d (r.a) Efendimize: Ebû Ahmed el-Hasen b. Abdullah b. Saîd el-Askerî, Tashîfâtü’l-Muhaddisîn, thk. Mahmûd Ahmed Mîra, el-Arabiyyetü’l-Hadîse, 1982, s. 939; el-Cezerî, Câmi’u’l-Usûl, XII, 837; Şâşî, Müsned, III, 391; Aynî, Umdetü’l -Kârî XXII, 325. 148 Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, XXXIII, 40; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Gâbe, s. 1279. İbn Hacer, Takrîbü’t-Tehzî b, s. 1109. 149 İbnü’l-Esîr, a.g.e., s. 1279. 150 İbnü’l-Esîr, a.g.e., s. 1067; İbn Hacer, Takrîbü’t-Tehzîb, s. 915; Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, XXVII, 141. 151 Ebû Bekr Muhammed b. Hasen b. Düreyd el-Ezdî el-Basrî, İştikâk, thk. Abdüsselâm Muhammed Hârun, Daru’l-Cîl, Beyrut, 1991, s. 439. 147 31 -Ya Rasulallah!.. Biz Sâide oğulları sonuncu mu olduk? demiş, Efendimiz (s.a.v) de: -“Hayırlılardan olmanız size yetmez mi”? buyurmuştur.152 2.2.2. Sâide Oğulları Çardağı (Sakîfetü Benî Sâide) Ebû Üseyd Mâlik b. Rebîa (r.a)’ın, mensubu bulunduğu Benî Sâide kabilesi, tarihte ilk halifeye bey’at edilmesi gibi çok önemli bir olaya tanık olması, hatta Ehl-i Sünnet ile Şia’nın ayrıldığı temel noktalardan biri olan Hz. Ebû Bekr’in halife seçiminde söz konusu olan Sâide çardağının sahibi olması bakımından önemli bir konumda yer almaktadır. Ensâr, Hz. Peygamber’in vefatının hemen akabinde, halife seçimi için istişareye başlamışlar, hem Evs hem de Hazrec’i içinde barındıran Ensâr’ın, Hazrec kabilesinin Benî Sâide kabilesine mensup olan Sa’d b. Ubâde (r.a)’ı halife olarak seçip etrafında toplanmayı düşünmeleri153 de Benî Sâide kabilesinin diğer kabilelerin yanında önemini ortaya koymaktadır. Sa’d b. Ubâde (r.a)’ın, Evs’in lideri olan Sa’d b. Muâz (r.a)’ın vefat etmesiyle Evs ve Hazrec’in lideri konumuna gelmesi sebebiyle önemli olaylar ve toplantılar Benî Sâide kabilesinin çardağında gerçekleşiyordu.154 Bir defasında Hz. Peygamber ashâbı ile birlikte Benî Sâide çardağına oturmuşlar, dinlenmişler ve orada su içmişlerdir.155 Hz. Peygamber’in zaman zaman burada dinlendiği de rivayet edilmiştir.156 İslâm Tarihinde söz konusu edilen Benî Sâide çardaklığı, Mescid-i Nebevî’nin 500 m. kuzeybatısındaki Sultaniye üçgeni içerisinde yer almakta iken, günümüzde Sühaymî Caddesi’ndeki genişletme sırasında yıkılmış ve yeri Hadîkatü’l-Bey’a adıyla anılan bir park haline getirilmiştir.157 Buhârî, Sahih, s. 929, Menakibü’l-Ensâr 7, hadis no: 3791. Buhârî, Sahih, s. 901, Fedâilü Ashâbi’n-Nebî 4, hadis no: 3668. 154 Mehmet Azimli, “Sa’d b. Ubâde”, DİA, XXXV, 377. 155 Buhârî, Sahih, s. 1429, Eşribe 30, hadis no: 5637. 156 Mustafa Sabri Küçükaşcı, “Sakîfetü Benî Sâide”, DİA, XXXVI, 12. 157 Küçükaşcı, “Sakîfetü Benî Sâide”, DİA, XXXVI, 12. 152 153 32 2.2.3. Sâide Oğullarına ait Budâa’ kuyusu Rivayetlerde Benî Sâide kabilesine ait Hz. Peygamber’in zaman zaman abdest alıp suyunu içtiği158 Budâa’ Kuyusu ( )بئر بضاعةisimli bir kuyudan söz edilmektedir. Ebü’l-Hasen el-Belâzürî (ö. 279/892)’nin belirttiğine göre; Budâa’ Kuyusu, 7 zira x 7 zira genişliğindedir. -Birçok su kaynağından beslenen- pınarları çoktur. Dolayısıyla Budâa’ Kuyusunun suyu çekilmez (kurumaz). 159 Hz. Peygamber, (herhangi bir yere yolculuk yaptığında) defalarca Budâa’ Kuyusunun önünde durur, su içer, abdest alır ve bereketlenmesi için dua ederdi. Hz. Peygamber döneminde birisi hastalandığında efendimiz (s.a.v); “Onu Budâa’ kuyusunun suyu ile yıkayınız,” buyururdu. Yıkandığında ise o kişi hastalığından kurtulurdu.160 Belâzürî, Budâa’ Kuyusunun tarihi ile ilgili şu kısa bilgiyi de aktarmaktadır: Denilir ki, bu kuyuyu (ilk olarak) Yahudiler kazdılar. Daha sonra Benî Sâide orayı temizledi ve kullanılmaya uygun hale getirdiler. 161 Fakat Ebû Üseyd’in oğlu Hamza b. Ebî Üseyd bu kuyunun, Benî Sâide kabilesine değil, babası Ebû Üseyd Mâlik b. Rebîa (r.a)’a ait özel bir kuyu olduğunu ifade etmektedir. Hatta Hz. Peygamber (teberrüken) o kuyuya hafifçe tükürmüş, Ebû Üseyd (r.a)’de çok sevinmiş ve kuyu çok bereketlenmişti.162 Ebû Saîd el-Hudrî (r.a) (ö.74/693) anlatıyor: Hz. Peygamber’e içine hayız (bezleri), köpek etleri ve iğrenç kokulu şeyler atılan -Benî Sâide kabilesine ait- 163 Budâa’ kuyusundan abdest alabilir miyiz? diye soruldu. Bu soru üzerine Hz. Peygamber: İbn Sa’d, Tabakât, I, 433. Ebü’l-Hasan Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd el-Belâzürî, Kitabü’l-Cümel min Ensâbi’lEşrâf, thk. Süheyl Zekkâr Riyâd Zeriklî, Darü’l-Fikr, Beyrut, 1996, II, 202. 160 İbn Sa’d, Tabakât, I, 435. 161 Belâzürî, Ensâbü’l-Eşrâf, II, 202. 162 Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, XIX, 260, hadis no: 585. 163 Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd et-Taberî, Tehzîbü’l-Asâr ve Tafsîlü’s-Sâbiti an Rasülillahi Sallallahü Aleyhi ve Sellem mine’l-Ahbâr, nşr. Muhammed Mahmûd Şâkir, Matbaatü’l-Medenî, Kahire, 1982, s. 702. 158 159 33 -“Su temizdir. Onu hiç bir şey kirletmez” buyurdu.164 Hatta bir defasında Efendimiz (s.a.v) bi zatihi kendisi orada abdest alırken aynı soru sorulmuş, soran kişiye aynı cevabı vermiştir.165 Bununla birlikte “Rengi veya tadı yahutta kokusunu değiştirmediği sürece hiçbir şey suyu kirletmez”166 buyuran Efendimiz (s.a.v)’dir. Dolayısıyla yukarıdaki Hz. Peygamber’in içine necis şeylerin atıldığı kuyudan abdest alması olayını da bu hadis çerçevesinde anlamamız gerekmektedir. Zira az veya çok olsun hadiste belirtilen üç maddeden biri meydana gelirse su necistir ve onunla abdest alınması caiz değildir. Budâa’ Kuyusu ise birçok su kaynağından beslendiği ve sürekli kendisini yenileyip temizleyen bir kuyu olması sebebiyle abdest alınıp kullanılması caizdir. 2.2.4. Sâide Oğulları Mescidi Medine-i Münevvere de Mescid-i Nebevî ile birlikte dokuz mescit vardı. Bu mescitlerden biri, Benî Sâide kabilesinin olduğu yerde olup ismi de “Mescidü Benî Sâide” (Sâide Oğulları Mescidi) diye biliniyordu.167 2.2.5. Medine Pazarı İçin Yer Tahsisinde Sâide Oğulları Medine-i Münevvere’de pazar yerine ihtiyaç duyulmuştu. Pazar kurulması için en uygun yerlerden biri Sâide Oğulları’na ait geniş geçitlerdi. Hz. Peygamber Sâide Oğullarına bu geçitlerin bir kısmının pazar yeri olarak tahsis edilmesi teklifinde bulundu. Kabilenin bir kısmı kabul etti. Bir kısmı ise: “Burası bizim geçiş yollarımızdır. Hanımlarımız bu geçitleri kullanıyorlar”, diyerek bu teklifi kabul etmediler. Bunun üzerine Hz. Peygamber oradan ayrıldı. Bu teklifi kabul etmeyenler, Hz. Peygamber’in ardından koşarak teklifi kabul ettiklerini söylediler. Ebû Dâvûd Süleymân b. el-Eş’as b. İshâk es-Sicistânî, Sünen, thk. Şuayb el-Arnaût, Daru’rRisâleti’l-Âlemiyye, Dimaşk, 2009, I, 49; Tahâret 33, hadis no: 66. 165 Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Ali en-Nesâî, Sünenü’s-Suğrâ, thk. Merkezü’l-Buhûs ve Takniyeti’l-Ma’lûmât, Daru’t-Ta’sîl, Kahire, 2012, I, 465, Miyâh I, hadis no: 330. 166 Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd b. Mâce el-Kazvînî, Sünen, thk. Şuayb el-Arnavût, Dar erRisâletü’l-Âlemiyye, Dimeşk, 2009, I, 327, Tahâret 76, hadis no: 521. 167 Ebu’l-Hasen Ali b. Ömer b. Ahmed el-Bağdadî ed-Dârakutnî, Sünen, thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd – Âlî Muhammed Muavvid, Daru’l-Ma’rife, Beyrut, 2001, II, 242, Cenâiz 14, hadis no: 1. 164 34 Hz. Peygamber de orasını pazar yeri olarak tahsis etti. Bir rivayete göre; burası İbn Ebî Zi’b Yurdu ile Zeyd b. Hârise Yurdu arası idi.168 Bu olay kaynaklarda şöyle anlatılmaktadır: Hz. Peygamber Benî Sâide kabilesine geldi. Onlara: -“Size bir ihtiyaç için geldim” dedi. Onlar da: -“Nedir o ihtiyaç Ey Allah’ın Peygamberi”? dediler. Hz. Peygamber ise: -“Geçitlerinizin yerini169 bana verin. Orayı pazar yapacağım,” dedi. Onlardan bazısı buna razı oldu, bazısı ise buna yanaşmayarak şöyle dediler: -“Orası bizim geçitlerimiz ve hanımlarımızın (gelip gittikleri) yollarıdır.” Bunun üzerine Hz. Peygamber (s.a.v) oradan ayrıldı. Bunun ardından –az önce vermeye yanaşmayanlar- peşinden koşup yetiştiler ve istediği yeri verdiler. Hz. Peygamber (s.a.v) de orayı çarşı yaptı.170 2.3 DOĞUMU Ebû Üseyd Mâlik b. Rebîa (r.a)’ın doğumu hakkında kaynaklarda hiçbir bilgiye rastlanmamaktadır. Buna rağmen eldeki bilgilerden doğum tarihinin tespit edilmesi mümkündür. Ebû Üseyd (r.a)’ın oğlu Münzir, babasının yaşını çıkarabileceğimiz bir bilgiyi şöyle haber verir: “Babam Bedir’e katılanların en küçüğü idi. Ve kavmin hizmet edeniydi.”171 Umeyr b. Ebî Vakkâs, Bedir’de şehit edildiğinde 16 yaşında 172 ise bu rivayete göre Ebû Üseyd’in Bedir Günü –en küçük sahâbî olması nedeniyle- 15 yaşında olduğunu söyleyebiliriz. Hz. Peygamber’in 15 yaşından küçüklere, savaşa Buhârî, Sahih, s. 929, Menakibü’l-Ensâr 7, hadis no: 3791. Bazı kaynaklarda “kabir için ayırdığınız yer” diye ifade edilmektedir. bkz: Muhammed b. Hasen b. Zebâle, Ahbâru’l-Medine, thk. Salâh Abdülazîz, Suudi Arabistan, 2003, s. 239. 170 Ebû Bekir Muhammed b. Hârûn er-Rûyânî, el-Müsned, Müessesetü Kurtuba, 1995, II, 228, hadis no: 1100. 171 Buhârî, et-Târîhu’s-Sağîr, s.108. 172 Mustafa Asım Köksal, İslâm Tarihi Hz. Muhammed (a.s.) ve İslâmiyet, Şamil Yayınevi, İstanbul, ty., IX, 84. 168 169 35 katılmalarına izin vermediğini173 temel alırsak ve Ebû Üseyd Bedir’e katılanların en küçüğü ise doğum tarihinin -tam net olmamakla birlikte- milâdî 608/609 olduğunu söyleyebiliriz. Ebû Üseyd, baba ve anne tarafından Benî Sâide kabilesine mensup olduğu için büyük bir ihtimalle Mescid-i Nebevî’nin 500 m. kuzeybatısında yer alan Benî Sâide kabilesinin yaşadığı yerde doğup büyümüş olmalıdır. Hz. Peygamber döneminde Benî Sâide yurdunda yaşadığı ise rivayetlerle sabittir. 2.4 AİLESİ Kaynakların isim ve nesebi dışında, haklarında hiçbir bilgi vermediği babasının adı Rebîa, annesinin adı ise Amra bnt. el-Hâris b. Habl174 b. Ümeyye b. Hârise b. Amr175 b. Hazrec b. Sâide’dir.176 Ebû Üseyd (r.a)’ın babası ile annesinin nesebi Hârise b. Amr’da birleşmektedir. İbn Sa’d (ö. 230/845), Ebû Üseyd Mâlik b. Rebîa (r.a)’ın başka hiçbir eserde bilgilerini göremediğimiz yedi hanımı ve beşi erkek dokuz çocuğu olduğunu eserinde zikretmiş, çocuklarının ve annelerinin isimlerini şu şekilde vermiştir: 1. Üseyd el-Ekber: Annesi, Ümmü Üseyd lakabıyla bilinen Selâme bnt. Vehb b. Selâme b. Ümeyye b. Hârise b. Amr b. el-Hazrec b. Sâide olup sahâbiyyedir. Ebû Üseyd ile nesebi Hârise b. Amr da birleşmektedir. 2. Münzir: Üseyd el-Ekber’in ana-baba bir kardeşidir. 3. Ğaliz b. Ebî Üseyd: Annesi, Kays kabilesinin Fezâre kolundan Selâme bnt. Damdame b. Muâviye b. Seken’dir. 4. Üseyd el-Asğar: Annesi Ümmü Veled’dir. Hz. Peygamber, Abdullah b. Ömer’e 15 yaşına girdiği için Hendek savaşına katılmasına izin vermesi örnek olarak zikredilebilir. Bu bilgi için bkz. M. Yaşar Kandemir, “Abdullah b. Ömer b. Hattâb”, DİA, I, 126. 174 İbn Hibbân, “İbn Cemîl” olarak zikretmektedir. bkz. Ebû Hâtim Muhammed b. Hıbbân b. Ahmed el-Büstî, Sikât, thk. Muhammed Abdülmü’îd Hân, Meârifü’l-Osmaniyye, 1973, III, 375; Halife b. Hayyât ise “İbn Cebel” olarak zikretmektedir. bkz. Ebû Amr Halîfe b. Hayyât b. Halîfe eş-Şeybânî el-Basrî, Tabakât, thk. Ekrem Ziyâ el-Ömerî, Dar Taybe, Riyad, 1982, s. 97. 175 Halife b. Hayyât “Hârise b. Amr” yerine “Amr b. Hârise” olarak zikretmektedir. bkz. Halife b. Hayyât, a.g.e., s. 97. 176 İbn Sa’d, Tabakât, III, 517. 173 36 5. Meymûne: Annesi, Benî Sâide kabilesinin Benî Kışbe kolundan Fâtıma bnt. el-Hakem’dir. 6. Habbâne: Annesi, Kaysü Aylân kabilesinin Benî Muhârib b. Hasefe kolundan er-Rabâb’dır. 7. 8. Hafsa ve Fatıma: Anneleri, Ümmü Veled’dir. 9. Hamza: Annesi, Kaysü Aylân kabilesinin Fezâre kolundan Selâme bnt. Vâlân b. Muâviye b. Seken b. Hadîc’dir. 177 10. Zübeyr b. Ebî Üseyd: Bu ismi İbn Sa’d eserinde zikretmezken Zehebî (ö. 748/1348), İbn Hacer (ö. 852/1449) ve İbn Hibbân (ö. 354/965) Ebû Üseyd (r.a)’ın oğlu olarak zikretmektedirler. Böylece Ebû Üseyd (r.a)’ın çocuklarının sayısı, altısı erkek toplam on çocuğa ulaşmaktadır. 178 İbn Sa’d, Ebû Üseyd (r.a)’ın oğlu Üseyd el-Asğar ile kızları Hafsa ve Fâtıma’nın annelerinin zikretmektedir. Fakat ismini Ümmü bunların aynı Veled kişi olup olarak verirken ayrı ayrı olmadıkları hakkında bilgi vermemektedir. Aynı kişiler olsaydı muhtemelen üç çocuğunun ismini verdikten sonra Ümmü Veled ismini zikrederdi. Dolayısıyla bu sebeple Ümmü Veled isimlerini iki ayrı şahıs olarak ifade ederek, Ebû Üseyd (r.a)’ın hanımlarının sayısı altı değil yedi olarak zikredilmiştir. 2.4.1 Ebû Üseyd (r.a)’ın hanımı: Ümmü Üseyd (r.anhâ) Kaynaklar Ebû Üseyd (r.a)’ın yedi hanımından sadece Selâme bnt. Vehb’i hanım sahâbîler arasında zikretmektedirler. İbn Hayyeveyh (ö. 366/976) sahâbîler arasında künyeleri aynı olan eşler ile ilgili kitabında 12 kişi tespit etmiş ve o kişiler arasında Ebû Üseyd (r.a) ile Ümmü Üseyd (r.anhâ)’yı da zikretmiştir.179 İbn Hacer (ö. 852/1449) el-İsabe’de ismini zikredip Ümmü Üseyd diyerek sadece künyesini belirtmiş,180 İbnü’l-Esîr (ö. 630/1233) ise Ebû Üseyd (r.a)’ın İbn Sa’d, a.g.e., III, 517. Zehebî, Siyer, II, 538; Zehebî, Kâşif, I, 401; İbn Hacer, Takrîb, s. 334; İbn Hibbân, Sikât, IV, 261. 179 Ebu’l-Hasen Muhammed b. Abdillah b. Zekeriyyâ b. Hayyeveyh en-Neysâbûrî, Men Vâfekat Künyetühû Künyete Zevcihî Mine’s -Sahâbe, Dar İbn Kayyım, el-Arabiyyetü’s-Suûdiyye, 1988, s. 41-43. 180 İbn Hacer, İsâbe, VIII, 182. 177 178 37 hanımı olduğunu zikrettikten181 sonra Sahih-i Buhârî182 ve Sahih-i Müslim’de183 geçen şu kıssaya yer vermiştir: Ebû Üseyd (r.a), evlendiği zaman Rasûlullah’ı ve ashâbını (evine) çağırdı. Sonra onlara yemek yapıp servis eden, -henüz yeni evlendiği eşi- Ümmü Üseyd idi. O (Ümmü Üseyd) geceleyin taş bir tencere içinde hurma ıslatmış, Hz. Peygamber (s.a.v) yemeği bitirdiğinde O’na o şıradan kendi eliyle ikram edip içirmişti. Buhârî (ö. 256/870) söz konusu hadisi, “Düğün yemeğine icabet etme hakkı” babında,184 “Kadının düğününde erkeklere bizzat hizmet etmesi” başlıklı babda185 ve “Düğünde sarhoş edici olmayan şıra” babında;186 Müslim ise Sahih’inde; “Şiddetli ve sarhoş edici olmayan şırayı içmenin mübah oluşu” babında187 tahric etmiştir. İbn Hacer (ö. 852/1449)188 ve Aynî (ö. 855/1451),189 bu hadisin şerhinde fitneden emin olunduğu ve farz olan tesettüre riayet ettiği takdirde kadının, düğününde kocası ve davetlilere hizmet etmesinin caiz olduğunu gösterdiğini ifade etmişlerdir. Ancak Kurtubî (ö. 671/1273),190 Nevevî (ö. 676/1277)191 ve Aynî’nin (ö. 855/1451)192 –eserinin bir başka yerindeki- ifadelerine göre, bu olay kadınlara hicabın farz olmasından önce meydana gelmiştir. Hicab ayetinden önce kadının davetlilere hizmet etmesinde bir mahzur yoktu. Dolayısıyla bu hadis, kadının düğünde erkek misafirlere hizmet etmesinin caiz olduğuna delil olarak kabul edilemez. Ebû Üseyd (r.a)’ın Ümmü Üseyd ile evliliğinde gelin hanımın misafirlere hizmet etmesine fıkıh, hadis ve İslâm tarihi konularında önemli atıflar yapıldığı ve İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Gâbe, s. 1596. Buhârî, Sahih, s. 1319, Nikâh 71, hadis no: 5176. 183 Müslim, Sahih, s. 1590, Eşribe 9, hadis no: 2006. 184 Buhârî, Sahih, s. 1319, Nikâh 71, hadis no: 5176. 185 Buhârî, Sahih, s. 1320, Nikâh 77, hadis no: 5182. 186 Buhârî, Sahih, s. 1320, Nikâh 78, hadis no: 5183. 187 Müslim, Sahih, s. 1590, Eşribe 9, hadis no: 2006. 188 Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî, Fethu’l-Bârî bi Şerhi Sahîhi’l-Buhârî, thk. Abdurrahmân b. Nâsır el-Berrâk, Dar Taybe, Riyad, 2005, XI, 554 (Nikâh 77 hadis no: 5182). 189 Aynî, Umdetü’l-Karî, XX, 233 (Nikâh 77 hadis no: 5182). 190 Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân, XI, 166 (Hûd: 71). 191 Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürrî en-Nevevî, Şerhu Sahihi Müslim, et-Tab’atü’lMısriyye, Mısır, 1930, XIII, 177 (Eşribe, 9). 192 Aynî, Umdetü’l-Karî, XX, 225 (Nikâh 71, hadis no: 5176). 181 182 38 farklı değerlendirmeler bulunduğı halde, “bu evliliğin “hicab ayetinden önce” olduğunu vurgulayan âlimlere işaret edilmemesi önemli bir eksiklik olarak görülmelidir. Bizim bu konuya temas eden âlimleri bulup bu ilmî tesbite işaret etmemiz, konunun netleşmesi bakımından önemlidir. Bilindiği gibi hicab emri, hicretin beşinci yılında Zilka’de ayında Nûr Sûresinin 31. âyetinin nüzûlü ile farz kılınmıştır.193 Ümmü Üseyd’in küçük oğlu Münzir, İbn Hacer’in ifadesiyle Mekke Fethi yılında -yani hicretin sekizinci yılında- doğdu.194 Büyük kardeşi Üseyd el-Ekber gayet tabiî Münzir’den önce dünyaya gelmişti. Dolayısıyla bu düğünün, hicretin beşinci yılında hicab ayetinin inmesinden önce yapıldığı anlaşılmaktadır. Ebû Üseyd (r.a), Hicrî dokuzuncu yılda, Hz. Peygamber’in zifafa girmeden önce boşamış olduğu hanımı Esmâ’ya “Evinde oturur, örtünür ve ancak sana mahrem olanlarla görüşürsün”195 sözleri de hicab ayetinden sonra mümin hanımların takınacağı tavır olması bakımından yukardaki tesbitimizi takviye eder niteliktedir. Ayrıca kaynakların bize verdiği bilgiye göre Ebû Üseyd (r.a)’ın hanımlarından sadece Selâme bnt. Vehb (r.anhâ) hanım sahâbilerdendir. 2.4.2 Ebû Üseyd (r.a)’ın oğlu Münzir b. Ebî Üseyd Ebû Üseyd (r.a)’ın beş oğlundan biri olan Münzir Mekke’nin fethedildiği hicretin sekizinci yılında doğmuştur. Doğduğunda isminin konulması hakkında yaşanan olay şu şekildedir: Münzir b. Ebî Üseyd doğduğu zaman Hz. Peygambere getirildi. Hz. Peygamber de onu kucağına oturttu. Ebû Üseyd (r.a) ise (bu esnada orada) oturuyordu. Fakat Hz. Peygamber (o esnada) önündeki bir şeyle meşguldü. Bundan dolayı Ebû Üseyd oğlunun Hz. Peygamber’in kucağından alınıp götürülmesini istedi. Hz. Peygamber meşgul olduğu işi bitirince: -“Çocuk nerede?” diye sordu. Ebû Üseyd: -“Onu (eve) gönderdik, Ey Allah’ın elçisi!. dedi. Hz. Peygamber: -“İsmi ne?” diye sordu. Ebu Üseyd: İbn Sa’d, Tabakat, VIII, 75. İbn Hacer, İsâbe, VI, 208. 195 İbn Sa’d, Tabakât, X, 141. 193 194 39 -“Falan”, dedi. Hz. Peygamber: -“Sen onun ismini Münzir koy,” buyurdu. Ebû Üseyd, o anda(n itibaren) çocuğunun ismini Münzir koydu.196 Bedrüddin el-Aynî, bu hadisi şerh ederken çocuğun önceki isminin ne olduğunu belirtmez. Ancak babası (Ebû Üseyd) onu kötü bir isimle isimlendirdiği için Hz. Peygamber’in ismini değiştirdiğini ifade etmektedir.197 Bedrüddin el-Aynî, bu konuyla ilgili naklettiği bir diğer görüşe göre ise; Hz. Peygamber, Ebû Üseyd (r.a)’ın kabilesinden, Bedir ve Uhud’a katılan ve Bi’r-i Maûne’de şehit olan meşhur sahâbî Münzir b. Amr’ın ismini, Ebû Üseyd (r.a)’ın oğluna isim olarak koymuştur.198 Münzir b. Ebî Üseyd, İbn Hibbân’ın (ö. 354/965) Sikât/Güvenilir Raviler isimli eserinde zikredilirken199 İbn Hacer (ö. 852/1449) ise onun Hz. Peygamber döneminde doğdunu, ismini Efendimiz (s.a.v)’in koyduğunu dolayısıyla sahâbeden sayıldığını beyan eder.200 Ayrıca İbn Sa’d (ö. 230/845), künyesi Ebû Sa’îd olan Münzir b. Ebî Üseyd’in altı tane erkek olmak üzere toplam 11 çocuğu ve 4 tane hanımı olduğunu isimlerini vererek zikretmektedir. 201 Münzir babası Ebû Üseyd (r.a)’den 4 tane hadis rivayet etmiştir. Ne zaman vefat ettiği ile ilgili kaynaklarımızda bir bilgiye rastlanmamaktadır. Zikrettiğimiz bu iki hadis (Ebû Üseyd’in düğün yemeği ve Münzir b. Ebî Üseyd’in isminin konulması) ışığında Ebû Üseyd’in çocuklarından sadece iki oğlu Üseyd el-Ekber ve Münzir’in Hz. Peygamber döneminde doğduklarını kesin olarak söyleyebiliriz. Fakat diğer hanımları ve çocukları hakkında bunu kesin bir ifade ile söylememiz mümkün görünmemektedir. Buhârî, Sahih, s. 1545, Edeb 108, hadis no: 6191; Ebü’l-Huseyn Müslim b. el-Haccâc elKuşeyrî en-Neysâbûrî, Sahîh, Daru’l- Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1991, s. 1692, Âdâb 5, hadis no: 29. 197 Aynî, Umdetü’l-Karî, XXII, 325. 198 Aynî, a.g.e., XXII, 325; Münzir b. Amr (r.a) hakkında detaylı bilgi için bkz. Yusuf Ziya Keskin, “Münzir b. Amr”, DİA, XXXII, 34. 199 İbn Hibbân, Sikât, V, 419. 200 İbn Hacer, Takrîb, s. 971. 201 İbn Sa’d, Tabakât, VII, 268. 196 40 2.4.3 Ebû Üseyd (r.a)’ın oğlu Hamza b. Ebî Üseyd Hadis isnadı içerisinde yer alan ravilerden birisi de Ebû Üseyd (r.a)’ın oğlu Hamza b. Ebî Üseyd’dir. Künyesi Ebû Mâlik olan Hamza’nın Mâlik ve Yahyâ isimli oğulları vardır.202 Kişiliği, görünümü vs. hakkında bilgi aktarılmamış olan Hamza b. Ebî Üseyd için Seleme b. Meymûn şu sözleri söylemektedir: “Hamza b. Ebî Üseyd’i üzerinde püskülle örülmüş bir elbise olduğu halde gördüm.”203 Buhârî (ö. 256/870), Ebû Dâvûd (ö. 275/889) ve İbn Mâce (ö. 273/887) de rivayetlerine yer verilen204 Hamza b. Ebî Üseyd için İbn Hacer (ö. 852/1449) sadûk’tur derken205 İbn Hibbân (354/965) Sikât isimli eserinde onu zikretmiştir.206 Doğumu ile ilgili bir bilgi bulunmayan Hamza b. Ebî Üseyd, Emevî halifesi Velîd b. Abdülmelik zamanında207 (miladî 705-715) vefat etmiş olup, babası Ebû Üseyd’den 5 tane hadis nakletmiştir. 2.4.4 Ebû Üseyd (r.a)’ın oğlu Zübeyr b. Ebî Üseyd Zübeyr b. Ebî Üseyd, Mâlik b. Rebîa (r.a)’nın çocuklarından biridir.208 Ancak bazı kaynaklarda Zübeyr, Münzir b. Ebî Üseyd’in oğlu Ebû Üseyd’in torunu şeklinde zayıf bir görüş ( )قيلolduğu bilgisi de verilmektedir.209 Fakat İbn Hacer (ö. 852/1449) bu görüşe katılmayarak onu sadûk bir ravi olarak nitelemektedir.210 Ayrıca Zehebî (ö. 748/1348) de böyle bir ihtilafa değinmeden Ebû Üseyd (r.a)’ın oğlu olarak kendisine Kâşif’te yer vermektedir.211 İbn Hibbân (ö. 354/965) ise adeta bu ihtilafı ortadan kaldırırcasına Hamza b. Ebî Üseyd’in kardeşi diyerek kendisini Sikât/Güvenilir Raviler isimli eserinde zikretmektedir.212 İbn Sa’d, a.g.e., VII, 267. İbn Sa’d, a.g.e., VII, 267. 204 Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl , VII, 312. 205 İbn Hacer, Takrîb, s. 271. 206 İbn Hibbân, Sikât, IV, 168. 207 İbn Sa’d, Tabakât, VII, 267; Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, VII, 312; İbn Hacer, Takrîb, s. 271. 208 Zehebî, Siyer, II, 538. 209 İbn Hacer, Takrîb, s. 334; Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, IX, 293. 210 İbn Hacer, a.g.e., s. 334. 211 Zehebî, Kâşif, I, 401. 212 İbn Hibbân, Sikât, IV, 261. 202 203 41 2.4.5 Ebû Üseyd (r.a)’ın Mevlâsı (azadlı kölesi) Ebû Sa’îd Ebû Sa’îd, Ebû Üseyd (r.a)’ın mevlası (kölesi) idi. Ebû Sa’îd, Ebû Üseyd (r.a)’e yapmış olduğu hizmet dönemini anlatırken şöyle söyler: “Ebû Üseyd abdest tazelemeye gittiği zaman, ben ona su götürürdüm. O da suyla (istibra yapıp) temizlenirdi.”213 Ebû Sa’îd evlendiğinde sahâbenin kendisini ziyaret ettiklerini ve evinde namaz ile ilgili yaşanmış olan hatırasını şöyle nakleder: Ben köleyken evlenmiştim. İçlerinde Ebû Zer, İbn Mes’ûd ve Hüzeyfe (r.anhüm)’ın bulunduğu Hz. Peygamber’in ashâbını davet etmiştim. (Bu ziyaret esnasında) namaz vakti girmişti. Ebû Zer (r.a) namaz kıldırmak istediğinde Hüzeyfe (r.a) ona: “Ev sahibi (namaz kıldırmaya) daha layıktır,” dedi. Sonra beni (namaz kıldırmak için) öne geçirdiler. Köle olduğum halde onlara namaz kıldırdım.214 Ebû Üseyd (r.a)’ın azadlı kölesi Ebû Sa’îd, hürriyetine kavuşması ile ilgili olarak Ebû Üseyd (r.a) ile yapmış olduğu anlaşmayı ve Ebû Üseyd (r.a)’ın kendisine yaptığı iyiliği şöyle anlatmaktadır: Ebû Üseyd (r.a) benimle bin iki yüze215 mukâtebe akdi216 yaptı. Ben bin iki yüzü getirdim. Ebû Üseyd (r.a), bin’i aldı iki yüzü bana geri verdi.217 Ebû Bekir Abdullâh b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Şeybe, Musannef, thk. Hamd b. Abdullâh el-Cüm’ati, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad, 2004, I, 279, Tahâret 188, hadis no: 1635. 214 İbn Ebî Şeybe, a.g.e. III, 103, Salâh 523, hadis no: 6157; Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyin b. Alî elBeyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 2003, III, 179, Salâh 749, hadis no: 5323. 215 Bu rivayette paranın cinsiyeti ile alakalı bilgi verilmemektedir. 216 Mükâtebe akdi: kölenin çalışarak belirli bir bedeli ödemesi üzerine azat olması konusunda efendisi ile arasında yapılan akdi ifade eder. bkz. Karagöz, Dini Kavramlar Sözlüğü, s. 492. 217 Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm es -Sa’lebî en-Nîsâbûrî, el-Keşfü ve’l-Beyân, thk. Ebû Muhammed b. Âşûr, Daru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut, 2002, VII, 98. 213 42 2.4.6 Ebû Üseyd (r.a)’ın Mevlâsı (azatlı kölesi) Ali b. Ubeyd Ali b. Ubeyd hakkında kaynaklar, el-Ensârî, el-Medenî, es-Sâidî ve Ebû Üseyd (r.a)’ın azatlısı olduğunu ifade etmekte,218 bunun dışında hiçbir bilgi vermemektedirler. Hadis rivayetindeki durumu hakkında Zehebî (ö. 748/1348) Mîzân’da “la yu’raf/ tanınmayan meçhul kişi” olduğunu belirtirken, 219 Kâşif’te vüssika/tevsik edilmiştir der. İbn Hacer (ö. 852/1449), Takrib’de “makbul” ravi olduğunu belirtmiş,220 İbn Hibbân (ö. 354/965) ise Sikât/Güvenilir Raviler isimli eserinde onu zikretmiştir.221 2.4.7 Ebû Üseyd (r.a)’ın Mevlâsı (azatlı kölesi) Seleme b. Meymûn Kaynakların kendisi hakkında hiçbir bilgi vermediği Seleme b. Meymûn’un, -araştırmamız neticesinde- yukarda zikredilen Hamza b. Ebî Üseyd’le ilgili bir rivayeti bulunmaktadır. Ayrıca İbn Hibbân (ö. 354/965) Sikât/Güvenilir Raviler isimli eserinde onu zikretmektedir.222 2.4.8 Ebû Üseyd (r.a)’ın Mevlâsı (azatlı kölesi) Yezîd b. Zeyd Ulaşabildiğimiz kaynaklarda hakkında pek bilgi bulunmayan Yezîd b. Zeyd, İbn Hibbân’ın (ö. 354/965) Sikât/Güvenilir Raviler isimli eserinde223 zikredilmekle birlikte Dârakutnî’nin (ö. 385/995), Berkânî’nin (ö. 425/1034) sorusuna verdiği cevapta onun Ebû Üseyd’in azatlısı olduğu, meçhûl (ve) metrûk Zehebî, Mîzân, III, 144; İbn Hacer, a.g.e., s. 403; İbn Hibbân, Sikât, V, 166. Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zehebî, Mîzânü’l-İ’tidâl fî Nakdi’r-Ricâl, thk. Alî Muhammed el-Becâvî, Daru’l-Ma’rife, Beyrut, 1969, III, 144. 220 İbn Hacer, Takrîbü’t-Tehzîb, s. 403; Beşşâr Avvâd Ma’rûf, Şuayb el-Arnavût, Tahrîru Takrîbi’t-Tehzîb, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1997, III, 49; Ebû Muâz Târık b. Ivedullâh b. Muhammed, Tehzîbü Takrîbi’t-Tehzî b, Mektebetür’r-Rüşd, Riyad, 2010, IV, 30. 221 İbn Hibbân, Sikât, V, 166. 222 İbn Hibbân, Sikât, VI, 400. 223 İbn Hibbân, Sikât, V, 540 218 219 43 biri olduğu ifade edilmiştir.224 Ayrıca Yezîd b. Zeyd, Mevlâsı Ebû Üseyd (r.a)’den sadece bir hadis rivayetinde bulunmuştur. 2.5 KİŞİLİĞİ ve TAKVASI Sahâbe, Hz. Peygamber’in tedrisatında, O’nun ahlakı ile ve vahiyle yetişmiş bir nesildi. Hiç kuşkusuz bu güzelliklerle donananlardan ve Hz. Peygamber’le aynı zaman ve mekânı paylaşıp o atmosfer içerisinde bulunanlardan biri de Ebû Üseyd Mâlik b. Rebîa (r.a)’dır. Sahâbenin büyüklerinden olan225 Ebû Üseyd (r.a)’ın, fiziki görünümü itibari ile kısa boylu, saçı sakalı ağarmış ve saçlarının çoğu dökülmemişti. Gözleri ise sonradan kör olmuştu. O’nun bu durumunu Sehl b. Sa’d (r.a) şöyle aktarıyor: “Ebû Üseyd es-Sâidî’yi, gözleri kör olduktan sonra, onu saçı sakalı beyazlamış şekilde gördüm. Ancak başında saçının çoğu duruyordu.”226 Ebû Üseyd (r.a), Hz. Peygamber’in bıyıklarını kısalttığı gibi227 bıyıklarını kısaltırdı. Onun bu halini bize aktaran Ebû Râfî diyor ki: “Ebû Üseyd (r.a), berber kardeşim gibi bıyıklarını iyice kısaltıyordu.”228 Osman b. Abdullah, mekteb yıllarını anlatırken bazı sahâbîlerin mektebe gelip gittiklerinden bahseder. Onlardan bazısı dikkatini çekmiş ve kendisinde derin izler bırakmış olacak ki onları şöyle anlatır: Biz sıbyan mektebinde iken, Ebû Üseyd, Ebû Hureyre, Ebû Katâde ve İbn Ömer (r.anhüm) bize uğrarlardı. Onlardan misk kokusu gelirdi. Sakallarını da safranla sarıya boyamış olurlardı. 229 Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zehebî, Zeylü Mîzâni’l-İ’tidâl, thk. Ebû Rıdâ er-Rifâî, Darü’l-Kütübi’-İlmiyye, Beyrut, 1995, VIII, 208; İbn Hacer, Lisânü’lMîzân, VIII, 495. 225 Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zehebî, Siyeru A’lami’nNübelâ, thk. Şuayb el-Arnaût, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1982, II, 538. 226 Hâkim, Müstedrek, III, 591, hadis no: 1790. 227 Ebû Bekir Ahmed b. Amr b. Abdülkhâlik el-Bezzâr, Müsned, thk. Âdil b. Sa’d, Mektebetü’lUlûm ve’l-Hikem, el-Medînetü’l-Münevvere, 2004, XII, 28, hadis no: 5399. 228 İbn Sa’d, Tabakât, III, 517. 224 44 Mâlik b. Rebîa (r.a), Hz. Osman (r.a)’ın (ö. 35/656) şehit edilmesinden önce gözlerini kaybetmesi ve bu çok üzücü olayı gözleriyle görmemesi nedeniyle Allah’a şöyle hamd etmiştir: “Hz. Peygamber hayattayken (Peygamber’i görmemi sağlayarak) gözümü gönlümü bayram ettiren, kullarına fitne murad etiği zaman da ise gözlerimi benden alan Allah’a hamd olsun.”230 Ebû Üseyd (r.a), elli yaşına gelmeden gözlerini kaybetti. Zehebî, (ö.748/1374) ömrünün sonunda gözlerini kaybettiğini kaydeder. 231 Fakat -vefatı kısmında da ele alınacağı gibi- hicrî 65 yılında vefat eden Ebû Üseyd (r.a)’ın, Hz. Osman (r.a)’ın hicrî 35 yılında şehit edilmeden önce gözlerini kaybettiği az önce bir rivayette geçmişti. Dolayısıyla hicrî 35 yılı ile vefat ettiği hicrî 65 yılı arasında, 30 sene gibi uzun bir zaman dilimi söz konusu olduğu için; Zehebî’nin; “ömrünün sonunda gözlerini kaybetti,” ifadesi isabetli değildir. Ebû Üseyd (r.a)’ın, Bedir’e katıldığı sırada –yapığımız araştırmalar neticesinde- 15 yaşında olduğu bilinmektedir. Ebû Üseyd (r.a), hicretin ikinci yılında gerçekleşen Bedir savaşında 15 yaşındaysa, Hz. Osman (r.a)’ın şehit edildiği hicrî 35 yılında ise 48/49 yaş civarında olmalıdır. Dolayısıyla bu sonuçla 48/49 yaşına gelmeden gözlerini kaybettiği anlaşılmaktadır. Hz. Osman (r.a)’ın şehit edilmesiyle fitnenin baş gösterdiği dönemde âmâ olduğu için Hz. Alî (r.a) ve Hz. Muâviye (r.a) arasında cereyan eden olaylarda fizikî bir katılımı olmamıştır. Her iki gruptan birini desteklediği şeklinde kendisinden herhangi bir söz de nakledilmemiştir. Böylece Allah Rasûlü ile birlikte i’lâ-yı kelimetullah için bütün savaşlara katılarak mücadele eden Ebû Üseyd (r.a), sahâbe arasında cereyan eden olaylara, ihtilaflara ve fitnelere katılmamış ve bu fitneye düşmeyen sahâbîlerden biri olmuştur. Cahiliyye döneminde Arapların içine sirayet etmiş olan kavmiyetçiliği, Hz. Peygamber (s.a.v) Allah’ın izniyle sahâbenin kalbinden arındırıp temizlemişti. İbn Sa’d, a.g.e., III, 517. Taberânî, el-Mu’cemu’l-Kebîr, XIX, 260, hadis no: 576. 231 Zehebî, Siyer, II, 538. 229 230 45 Allah Rasûlü’nün rehberliğinde (kavmiyetçilik bakımından) dünya görüşü değişmiş olan sahâbîlerden biri de Ebû Üseyd (r.a) idi. O’nun bu kötü ahlaktan arındığı, kişilik ve karakterinin İslamlaştığını Muhammed b. Talha şöyle naklediyor: “Ben Ebû Üseyd’i, (Velîd) b. Utbe’nin yanında hutbe okurken dinledim. Şöyle söyledi: Rasûlullah (s.a.v): “Ensâr kabilelerinin en hayırlısı, Benî Neccâr, Benî Abdi’l-Eşhel, Benî Hâris b. Hazrec ve Benî Sâide yurtlarıdır, buyurdular. (Hadisin akabinde ise Ebû Üseyd, sözlerine şöyle devam etti) “Vallahi bunlardan birini tercih edecek olsaydım kendi kabilemi seçerdim.”232 Bir başka rivayette de Ebû Seleme O’nun şöyle dediğini nakletmektedir: “Ben (hiç) Rasûlullah (s.a.v) adına yalan söylemekle itham edilebilir miyim? Şayet yalancı olsaydım, (Ensâr kabilelerinin hayırlılarını zikrederken) kendi kabilem Benî Sâide’den başlardım.”233 Kişinin takvasının derecesi, konusundaki hassasiyeti ile emanete ölçülür. Ebû riayet, dünya Üseyd (r.a), malı bu ve konuda kadın Hz. Peygamber’in güvenini kazanmıştı. Ebû Üseyd (r.a), kadın konusunda Hz. Peygamber’in en çok güvendiği kimselerden biriydi.234 Bu konuyla ilgili hadiseyi özetle şöyle aktarabiliriz: Ebû Avn ed-Devsî anlatıyor: Nu’man, Müslüman olarak Hz. Peygamber’in yanına geldiğinde -“Ya Rasûlallah!.. Seni arapların en güzel dul kadını Esmâ bnt. Nu’mân elCevniyye ile evlendireyim mi?” diye sormuş, Efendimiz (s.a.v) de kabul etmiş ve hicretin 9. Yılında Rebîülevvel ayında Esmâ ile evlenmişti. Esmâ, Necid bölgesinin Şerebbe vadisinde oturduğu için Nu’mân: -“Ya Rasûlallah!.. Esmâ’yı sana getirecek birini gönder,” dedi. Hz. Peygamber’de Ebû Üseyd (r.a)’i gönderdi. Ebû Üseyd (r.a), Esmâ’yı almak için evine gittiğinde içeri girmesi için izin istedi. O da izin vermişti. Fakat Ebû Üseyd (r.a), ona: Müslim, Sahih, s. 1950, Fezâilü’s-Sahâbe 44, hadis no: 178. Müslim, Sahih, s. 1950, Fezâilü’s-Sahâbe 44, hadis no: 179. 234 Hâkim, Müstedrek, III, 591, hadis no: 1788. 232 233 46 -Rasûlullah’ın eşlerini başka bir erkek göremez. Mahremin olmayan kimselerle konuştuğunda aranızda bir perde olması gerekir, dedi. Ebû Üseyd (r.a) onu üç gün sonra bir örtü içerisinde deveyle Medine’ye getirdi. Hz. Peygamber, Esmâ’ya yaklaştığında Esmâ, Efendimiz’e: -“Senden Allah’a sığınırım” dedi. (Bunun üzerine Efendimiz ona dokunmadı.) Hz. Peygamber, Ebû Üseyd (r.a)’ın yanına geldi ve -“Onu ailesine götür ve iki tane de elbise ver” buyurdu.235 Katâde’nin (ö. 117/735) haber verdiğine göre: Bir gün Efendimiz (s.a.v), Ebû Üseyd (r.a)’ı hiç görmediği Benî Âmir b. Sa’saa kabilesinden olan bir kadını istemesi için gönderdi. Ebû Üseyd (r.a), o kadını Hz. Peygamber’le evlendirdi. Sonra Ebû Üseyd (r.a) Medine’ye gelince kadını Hz. Peygamber’in evine gönderdi. Hz. Peygamber, kadında baras hastalığı olduğunu görünce onu boşadı.236 İbnü’l-Esîr (ö. 630/1233) ve İbn Abdilberr (ö. 463/1071) yine Katâde’den yaptıkları nakilde Hz. Peygamberin Benî Âmir b. Sa’saa kabilesine gönderdiği kişinin Ebû Üseyd es-Sâidî değil Ebû Üseyd b. Alî b. Mâlik el-Ensârî olduğunu belirtirken getirilen hanımın ismi Zeyneb bnt. Huzeyme (ö. 4/625) olduğunu naklederler.237 Dolayısıyla boşama ile ilgili bilgi de verilmemektedir. Çünkü Zeyneb bnt. Huzeyme, Hz. Peygamber’le evlenmiş kısa bir süre sonrada vefat etmiştir.238 Genelde sahâbenin özelde Ebû Üseyd (r.a)’ın, Peygamber Efendimiz’den (s.a.v) öğrenmiş oldukları şeyleri birbirlerine aktarmaları ve gündemlerinde bu ve benzeri şeyler olması sahâbenin içinde bulunduğu durumu bize yansıtmaktadır. Bir gün içlerinde Ebû Üseyd (r.a)’ın da olduğu bir ortamda Medine’nin bir sokağında kuşluk vaktinde oturmuşlar, Hz. Peygamber’in nasıl namaz kıldığını tartışırlarken her biri diğerine Allah Rasûlü’nün namaz kılış şeklini en iyi ben bilirim derler. Sonra içlerinden biri kalkar Hz. Peygamber’in namaz kılış şeklini Hâkim, a.g.e., IV, 40, hadis no: 2414. Ebû Nuaym, Ma’rifetü’s-Sahâbe, s. 3236. 237 İbn Abdilberr, İstî’âb, s. 1599; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Gâbe, s. 1280. 238 Ayşe Esra Şahyar, “Zeyneb bint Huzeyme”, DİA, XXXXIV, 361. 235 236 47 uygulayarak anlatır. Diğer ikisi ise, onu tasdikleyerek evet Hz. Peygamber aynen bu şekilde kılıyordu derler.239 Ebû Üseyd (r.a)’ın iki oğlu Hamza ve Zübeyr’in, babaları (Ebû Üseyd) vefat ettiğinde parmağında bulunan altın yüzüğü çıkardıkları rivayet edilir. 240 Mâlik b. Rebîa (r.a), muhtemelen altın yüzük takmanın haramlığını bilmiyordu. Zira Bedir ehlinden olan ve gençlik döneminden itibaren Hz. Peygamber’in yanında yetişmiş olan bir sahâbînin bu hükmü bilip de bunu dikkate almadığı düşünülemez. Bununla birlikte düşünmeyen veya sahâbe içerisinde kendilerine altın ruhsat yüzük verilen takmanın bazı haram olduğunu sahâbîlerin de olduğu bilinmektedir.241 Ebû Üseyd (r.a), diğer sahâbîler gibi gece ibadete düşkün olan bir sahâbî idi. O’nun bu halini yansıtan olay Süleymân b. Yesâr tarafından şu şekilde aktarılır: Bir sabah- Ebû Üseyd istirca’ ederek (innâ lillâh ve innâ ileyhi râciûn diyerek) uyandı. Ona: -Ne oldu? diye sorulduğunda şöyle cevap verdi: -“Gecenin bir kısmında uyudum. Hâlbuki gecenin o saatlerinde Bakara süresini virdim olarak (okuyordum). (Uyuyakalıp okuyamadığım için rüyamda) bir inek gördüm, sanki beni süsüyordu.”242 Ebû Üseyd (r.a), Hz. Peygamber dönemiyle alakalı kendinden bahsederken hem sahâbenin en küçüğü olduğunu, hem de Hz. Peygamber’e ve hadislerine çok düşkün olduğunu şöyle haber verir: “Ben Peygamber’in ashâbının en küçüğü idim ama onlar arasında en çok hadis dinleyen kişiydim.”243 Ebû Bekr Muhammed b. İshâk b. Huzeyme es -Sülemî en-Neysâbûrî, Sahîh, thk. Muhammed Mustafa el-A’zamî, el-Mektebü’l-İslâmî, Riyad, 1980, I, 361, Salât 206, hadis no: 681. 240 Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail el-Buhârî, et-Târîhu’l-Kebîr, thk. Muhammed Abdülmüîd Hân, Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, III, 410; İbn Sa’d, Tabakât, III, 518; İbn Ebî Şeybe, Musannef, VIII, 345, Libâs 62, hadis no: 25547. 241 İsmail Yalçın, “Yüzük”, DİA, XXXXIV, 58. 242 Ebu’l-Fazl İbn Manzur Cemaleddin Muhammed b. Mükerrem el-Ensârî, Muhtasaru Târîhi Dimaşk l’ibn Asâkir, thk. Muhammed Mutî’ el-Hâfız, Daru’l-Fikr, Dımaşk, 1990, XXVII, 331. 243 Buhârî, et-Târîhu’s-Sağîr, s. 107; Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, IV, 102, Cenâiz 151, hadis no: 7102. 239 48 Ebû Üseyd, son zamanlarında iyice yaşlanmış olacak ki, oğlu Münzir imam, kendisi arkasında cemaat olarak namaz kıldığında ve namaz biraz uzadığında oğluna şöyle söyler: -“Ey yavrucuğum bugün bize (namazı) çok uzattın.” 244 Bir başka rivayette de iki oğlu Hamza ve Zübeyir derler ki: Üseyd, (muhtemelen Üseyd el-Ekber) bize imamlık yapardı da (babamız) Ebû Üseyd ona: -“Namazı bize çok uzun kıldırdın,” derdi.245 Hâlbuki gençlik çağını ve en verimli zamanını Hz. Peygamber’in yanında yer alarak geçiren Ebû Üseyd (r.a)’ın gençlik yılları ile ilgili bir hatırasını Belâzürî, (ö. 279/892) Vâkidî’den (ö. 207/823) şu şekilde aktarır: Ebû Üseyd (r.a), (bir seferinde) Hz. Peygamberle birlikte yarış yapmış, Efendimiz (s.a.v)’e İskenderiye kralı Mukavkıs’ın hediye ettiği- 246 “lizâz” ()لزاز isimli atını geçmiş ve Efendimiz (s.a.v) ona ödül olarak Yemen elbisesi vermişti.247 Tabiîn arasında güzel sesiyle Kur’an okuyan bir kimse olarak bilinen ve sahâbî Ebu’d-Derdâ’nın azadlı kölesi olan248 Huleyd b. Sa’d anlatıyor: Huleyd, Ümmü’d-Derdâ (el-Vassâbiyye)’nin evinde ona Kur’an okurdu. Cami cemaati de (zaman zaman) bu evde Ümmü’d-Derdâ’nın ricasıyla Huleyd’e Kur’an okumak için bir araya gelirlerdi. Ebû Üseyd (r.a) onların aralarına katıldığında, Ümmü’dDerdâ Huleyd’e şöyle derdi: Ebû Üseyd (r.a)’e (manen) ağır gelmeyecek her ayeti oku. (çünkü manevi anlamda) ağır gelecek ayet okunduğunda Ebû Üseyd (r.a) bayılır, kendinden geçerdi. Ümmü’d-Derdâ derdi ki: “Allah’a hamd olsun ki bize ağır ayetler, Ebû Üseyd (r.a)’e ise yumuşak ayetler okunması gerekiyor.”249 Anlatılan bu olay, Ebû Üseyd (r.a)’ın ince ruhlu ve ayetlerden etkilenen bir sahâbî olduğuna işaret etmektedir. İbn Ebî Şeybe, Musannef, III, 106, Salâh 524, hadis no: 6170; Buhârî, Ezân 63, Bab başlığı. Buhârî, et-Târîhu’l-Kebîr, III, 410. 246 Belâzürî, Ensâbü’l-Eşrâf, II, 160. 247 Belâzürî, a.g.e., II, 161. 248 İbn Hibbân, Sikât, IV, 210. 249 Ebü’l-Kâsım Ali b. Hasan b. Hibetullah b. Abdullah eş -Şâfiî ibn Asâkir, Târîhu Medîneti Dimaşk, thk. Ömer b. Ğarâme el-Amrî, Daru’l-Fikr, Beyrut, 1995, XVII, 28. 244 245 49 Hz. Peygamber, Medine’ye hicret ettiğinde Mekke’li muhacirlerle Medine’li müslümanların birbirleriyle kardeş ilan edilmeleri (muâhât) esnasında Ebû Üseyd (r.a.)’ın ismine rastlamamaktayız. Muhtemelen Ebu Üseyd (r.a)’ın o sırada yaşının küçük olması ve evli olmaması sebebiyle ismi zikredilmemiş olabilir. 2.6 Ebû Üseyd (r.a)’ın Şairliği Ebû Üseyd (r.a)’ın çok faklı bir kişiliğinin yanı sıra araştırmamız neticesinde ona ait bir şiirle de karşılaşıyoruz. İnce bir ruha sahip olan Ebû Üseyd (r.a), Benî Sâide kabilesinin yerleşim yeri olan Budâa’ Yurdu ile ilgili dilinden şöyle sözler dükülür: ف ُ ضا فح ْه حو ُم ْش ِّر ً حوح َْن ُن بح حن ْي حنا ُم ْع ِّر ف ُ ام بِّ حها حوتُ حقص ٌ ب آطح ُ حوحت ْخ ُر اع حة ُكلِّ حها َح ْي حنا حع ْن بُ ح ضح ح َْن ُن حح ُورا طح ِّوي ًًل قح حذالُ ه ْ فحأ ً حصحب حح حم ْع ُم Biz koruduk, Budâa’ Yurdunun tamamını, Biz inşa ettik, uzaktan görünen yüksek duvarlarını, Nice kaleler harap olup yerle bir edilirken, Mamur oldu bu yurt, uzun müddet devam ettirdi hayatını.250 2.7 KATILDIĞI SAVAŞLAR Kaynaklarda Ebû Üseyd (r.a)’ın başta Bedir ve Uhud olmak üzere Hz. Peygamber’le beraber bütün savaşlara katıldığı ifade edilmektedir.251 Ebû Üseyd Ebû Muhammed Kâsım b. Sâbit el-Avfî es-Serkustî el-Endelüsî, Kitâbü’d-Delâil fî Ğarîbi’lHadîs, thk. Muhammed b. Abdullah el-Kannâs, Mektebetü’l-Abîkân, Riyad, 2001, s. 313-314; Muhammed b. Abdillah Ebubekr İbnü’l-Arabî, Ahkâmu’l-Kur’an, Muhammed Abdülkadir Ata Daru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut, 1999, VI, 162; Abdullah b. Abdilazîz b. Muhammed b. Eyyûb b. Amr el-Bekrî el-Endelüsî Ebû Ubeyd el-Bekrî, Mu’cemu Me’sta’cem, thk. Mustafa es-Sekkâ, Kahire 1945, I, 255. 251 Zehebî, Siyer, II, 537; İbn Abdilberr, İstî’âb, s. 1351; Safedî, Nükesü’l-Himyân, s. 219. 250 50 (r.a) ise katıldığı savaşlarla ilgili olarak; “Ben Rasûlullah (s.a.v) ile beraber 20 savaşa katıldım,” demiştir.252 a. Ebû Üseyd (r.a) Bedir Savaşı’nda Bedir’e katılan en küçük sahâbî olan Ebû Üseyd (r.a), zaman zaman Bedir’den bahseder ve savaş meydanında yaşananları anlatırdı. Bir gün Bedir’le ilgili konu açılmıştı. Allah’ın İslâm ordusuna meleklerle nasıl yardım ettiği konuşulurken Ebû Üseyd (r.a), Sehl b. Sa’d (r.a)’a şöyle demiştir: “Şayet şimdi ben ve sen Bedir’de olsak, sonra Allah bana gözlerimi geri verse, -iki omuzlarının arasından sarkıttıkları sarı sarıklarla- 253 meleklerin bize yardım için çıkıp geldiği dağ yolunu hiç şüphe etmeden kesinlikle sana gösterirdim.”254 Buhârî’nin (ö. 256/870) zikrettiği Ebû Üseyd (r.a),255 Savaşı’na Bedir katılan sahâbîler içerisinde Bedirle ilgili hatıralarından bahsederken Hz. Peygamber (s.a.v)’in savaş için saf tutan sahâbeye şöyle dediğini anlatır: “Size yaklaştıklarında onlara ok atınız. Onlar, sizi iyice yakından sarıncaya kadar da kılıç çekmeyiniz.”256 Hz. Peygamber (s.a.v)’in haber vermesiyle Allah tarafından bağışlandıklarını öğrendiğimiz: “Allah bedir ehlinin (kalbine) bakıp haberdar oldu da sonra şöyle buyurdu: Her ne isterseniz yapın sizi bağışladım,”257 hadisinin muhatabı üçyüz civarındaki Bedir mücahidlerinden biri olan Ebû Üseyd (r.a), Bedir savaşında Mekke’li müşriklerden Züheyr b. Ebû Rifâa’ isimli kişiyi öldürmüştür.258 Ayrıca Münebbih b. el-Haccâc isimli müşriki öldürenler içerisinde de Ebû Üseyd (r.a) zikredilmektedir.259 Bezzâr, Müsned, VI, 266, hadis no: 2298. Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr et-Taberî, Câmi’u’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, thk. Abdullâh b. Abdülmuhsin et-Türkî, Dar Hicr, Kahire, 2001, VI, 34. 254 Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, XIX, 260, hadis no: 578. 255 Buhârî, Sahih, s. 987, Megâzî 13, Bab başlığı. 256 Ebû Dâvûd, Sünen, IV, 298; Cihâd 115, no: 2663. 257 Buhârî, Sahih, s. 740, Cihâd 141, hadis no: 3007. 258 Belâzürî, Ensâbü’l-Eşrâf, I, 359. 259 Belâzürî, a.g.e., I, 360. 252 253 51 Yine bir başka hadiste de “Bedir ve Hudeybiye’de yer almış hiç kimse asla Cehennem’e girmeyecektir”260 müjdesine nail olan Mâlik b. Rebîa (r.a), Bedir’de göstermiş olduğu kahramanlıklardan birisini de şöyle aktarmaktadır. “Bedir günü İbn Âyiz’in Merzübân isimli kılıcını ele geçirdim. Ne zaman ki Allah’ın Rasûlü insanlara “ellerinizde bulunan şeyleri getirin” diye emredince, (ele geçirdiğim) kılıçla geldim ve Hz. Peygamber’in (önüne kılıcı) ganimet olarak bıraktım.261 b. Ebu Üseyd (r.a) Uhud Savaşı’nda: Uhud harbine de katılan Ebû Üseyd, savaş sonrası tüyler ürperten bir sahneyi şöyle aktarmaktadır: Ben Rasûlullah’la beraber Hamza b. Abdülmuttalib’in kabri başındaydım. Hz. Hamza’nın yüzüne doğru çizgili bir elbiseyi (kefen olması için) çektiler, ayakları açıkta kaldı. (Elbiseyi) ayaklarına doğru çektiklerinde ise yüzü açıkta kalıyordu. Rasûlullah “Örtüyü yüzüne doğru çekin, ayaklarının üzerini de şu ağaçla örtün,” buyurdu. Sonra Hz. Peygamber başını kaldırdı bir de baktı ki sahâbe ağlıyordu…262 Hz. Peygamber’in yanında olağanüstü olaylarla karşılaşan Ebû Üseyd (r.a), Uhud savaşının akabinde Hz. Peygamber’in gördüğü bir olayı aktardıktan sonra yaşamış olduğu mucizevî bir hadiseyi de şöyle aktarır: Muhammed b. Sa’d rivayet ediyor: Hanzala b. Ebî Âmir (r.a) Uhud savaşında şehit edildiğinde Hz. Peygamber şöyle söyledi: -“Ben, meleklerin gök ile yer arasında altın kap içerisinde olan fırat suyuyla Hanzala b. Ebî Âmir (r.a)’ı yıkadıklarını gördüm.” Hz. Peygamber’in bu sözünden sonra Ebû Üseyd (r.a) diyor ki: Gittik Hanzala (r.a)’a baktık. Birde ne görelim başından su damlıyordu. Gittim Hz. Peygamber’e gördüğüm –olağandışı- olayı anlattım. Hz. Peygamber de beni Hanzala’nın hanımına –farklı bir durum yaşandı mı diye- sormam için gönderdi. Hanımına sordum oda şu cevabı verdi: Ahmed b. Hanbel, Müsned, XXIV, 410, hadis no: 15335. Ahmed b. Hanbel a.g.e., XXV, 452, hadis no: 16056. 262 Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, XIX, 265, hadis no: 587. 260 261 52 -“O evden çıkarken cünüptü.”263 Hz. Peygamber döneminde –her ne kadar günümüzde diğer meşhur sahâbîler gibi ismi çok meşhur olmasa da- çok faal olan Ebû Üseyd (r.a), Allah Rasûlü’nün yanından hiç ayrılmamış, savaşlarda bile her daim yanında olmuştu. Asr-ı Saâdette, Hz. Peygamber’i adeta bir gölgesi gibi takip etmişti. O’nu Bedir’de, Uhud’da gördüğümüz gibi Hendek gazvesinde de görmek mümkündür. c. Ebû Üseyd (r.a) Hendek Savaşı’nda Ebû Üseyd (r.a), Bedir ve Uhud’la ilgili hatıralarını anlattığı gibi Hendek gazvesi ile ilgili bir hatırasını şöyle paylaşmaktadır: Medineliler hendek kazmak için Hz. Peygamber’e yardım ediyorlar aynı zamanda hicret etmek konusunda O’na biat ediyorlardı. Hendek kazma işi tamamlanınca Hz. Peygamber (s.a.v) şöyle buyurdu: “Ey Ensâr topluluğu!.. Siz hicret etmek üzere biat etmeyin. Çünkü insanlar size (sizin yurdunuza) hicret edecekler. Kim Ensâr’ı severek Allah’a kavuşursa (ölürse), Allah onu sevdiği halde Allah’a kavuşmuş olur. Kim Ensâr’a buğz ederek Allah’a kavuşursa (ölürse), Allah ona buğz ettiği halde Allah’a kavuşmuş olur.”264 d. Ebû Üseyd (r.a) Bahreyn’de Ca’fer b. Muhammed babasından naklen anlatıyor: Ebû Üseyd el-Ensârî (r.a) Bahreyn’den (bir takım) esirlerle geldi. (esirleri) saf saf dizdiler. Rasûlullah (s.a.v) kalktı, esirlere baktı. Esirler arasında bir kadın ağlayordu. Efendimiz (s.a.v): -“Niçin ağlıyorsun” diye sordu. Kadın: -“Oğlum Abs Oğullarına (köle olarak) satıldı” dedi. Hz. Peygamber (s.a.v) Ebû Üseyd (r.a)’e: Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî İbnü’l-Cevzî, etTahkîk fî Ehâdîsi’l-Hılâf, thk. Mis’ad Abdülhamîd Muhammed es -Sa’denî, Darü’l-Kütübi’lİlmiyye, Beyrut, 1994, II, 10; Ebû Nuaym Ahmed b. Abdullah b. İshâk el-İsfahânî, Delâilü’nNübüvve, thk. Muhammed Ravvâs Kal’acı – Abdülberr Abbâs, Darü’l-Enfâs, Beyrut, 1986, s. 486. 264 Taberânî, a.g.e., XIX, 267, hadis no: 591. 263 53 -“Hemen bineğine atlıyorsun ve onu hemen buraya getiriyorsun,” buyurdu. Ebû Üseyd (r.a) (bineğine) bindi ve kadının oğlunu bulup getirdi.265 e. Ebû Üseyd (r.a) Mekke Fethi’nde Ebû Üseyd (r.a), İslâm’ın önünü açan en önemli fetihlerden biri olan Mekke’nin fethine katılmakla kalmamış, bu harekâtta önemli bir görev üstlenerek çok genç olduğu dönemde 21/22 yaşlarında Benî Sâide kabilesinin sancaktarlığını yapmıştır.266 Buraya kadar verilen bilgiler dışında onun, Hz. Peygamber sonrası savaşlara katılıp katılmadığı ile ilgili kaynaklarımızda hiçbir bilgiye rastlamamaktayız. 2.8 VEFATI Doğumu ile ilgili hiçbir bilgi bulunmayan Ebû Üseyd (r.a)’ın, vefatı ile ilgili olarak hem yaşı hem de vefat ettiği sene ile ilgili farklı görüşler bulunmaktadır. Kaynakların tek birleştiği husus ise onun Medine’de vefat ettiğidir.267 Vefat tarihi hakkında hicrî 30, 40, 60, 65268 gibi çok farklı tarihlerden söz edildiği gibi yaşı ile ilgili olarak 75, 78, 80,269 90,270 92,271 98272 yaşlarında vefat ettiği geçmektedir. Hâkim, Müstedrek, III, 591, hadis no: 6193. Zehebî, Siyer, II, 539. 267 İbn Sa’d, Tabakât, III, 518; Hâkim, Müstedrek, III, 591, hadis no: 1790; Mizzî, Tehzîbü’lKemâl, XXVII, 139. 268 İbn Sa’d, a.g.e., III, 518; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Gâbe, s. 1067; Mizzî, a.g.e., XXVII, 139; Zehebî, Siyer, II, 538. 269 İbn Sa’d, a.g.e., III, 518; İbnü’l-Esîr, a.g.e., s. 1067; Mizzî, a.g.e., XXVII, 139; Zehebî, a.g.e., II, 538. 270 Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, XIX, 263, hadis no: 577. 271 Hâkim, Müstedrek, III, 591, hadis no: 1789; Ebû Nuaym, Ma’rifetü’s-Sahâbe , s. 2450. 272 Hâkim, a.g.e., III, 591, hadis no: 1780. 265 266 54 Kaynaklar, Ebû Üseyd (r.a)’ın vefat yılı ve yaşı ile ilgili ifadelerin gerçekten çelişkili ve içinden çıkılması zor bir durum olduğunu belirtmektedirler. 273 Fakat bütün rivayetleri incelediğimizde şu sonuca varabiliriz: a. Hicrî 30 yılı: Hz. Osman (r.a)’ın hicrî 35 yılında şehit edildiğinde Ebû Üseyd’in söylediği -ve yukarıda aktardığımız “…kullarına fitne murad etiği zaman gözlerimi benden alan Allah’a hamd olsun”- 274 sözünden dolayı, hicrî 30 yılında vefat etmediği çok rahat söylenebilir. Hatta İbn Düreyd’in (ö. 321/933) Ebû Üseyd (r.a), -hicrî 10 yılında gerçekleşen- Yemâme savaşında öldürüldü275 ifadesi de kesinlikle doğruyu yansıtmadığı açıkça ortaya çıkmış olur. b. Hicrî 40 yılı: DİA maddesinde hicri 40 yılında vefat ettiği görüşü tercih edilmiştir.276 Bunun yanında hiç bir kaynakta 75 yaş altında vefat ettiği zikredilmemekle edilmektedir. birlikte Ayrıca en bu son vefat çalışmamızın eden “Kişiliği Bedir ve ehli olduğu277 Takvası” ifade bölümünde Muhammed b. Talha’dan nakledilen hadiste Ebû Üseyd’in Medine Valisi Velîd b. Utbe’nin yanında hutbe okuduğu rivayetine yer verilmişti. Velîd b. Utbe ise hicri 56 veya 57 yılında Medine valiliği yapmıştır. 278 Bu durumda ise hicrî 40 tarihini de elemiş oluruz. c. Hicrî 60 yılı: Bu tarih, kaynaklarda şu şekilde yer almaktadır: “Ebû Üseyd (r.a), Hz. Muâviye (r.a)’in vefat ettiği sene vefat etti.”279 Hz. Muâviye (r.a) ise hicrî 60 yılında vefat etmiştir. Ebû Üseyd (r.a) ise bu tarihte 70/71 yaşlarındadır. M. Yaşar Kandemir, Raşit Küçük ve İsmail Lütfü Çakan’ın telif ettiği Riyâzü’s-Sâlihîn tercüme ve şerhinde Ebû Üseyd (r.a)’ın vefatı hicrî 60 olarak verilmektedir.280 İbn Abdilberr, İstî’âb, s. 1351; Mizzî, a.g.e., XXVII, 139; İbn Hacer, İsâbe, s. 535. Taberânî, el-Mu’cemu’l-Kebîr, XIX, 260, hadis no: 576. 275 İbn Düreyd, İştikâk, s. 457. 276 Çakan, “Ebû Üseyd”, DİA, XX, 251. 277 Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl , XXVII, 139. 278 Ahmet Önkal, “Velîd b. Utbe”, DİA, XXXXIII, 36. 279 Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl , XXVII, 139. 280 M. Yaşar Kandemir vd, Riyâzü’s-Sâlihîn / Peygamberimizden Hayat Ölçüleri, Erkam Yay. İstanbul, 1997, II, 501. 273 274 55 Hâkim en-Neysabûrî (ö. 405/1014) ise, Ebû Üseyd (r.a)’ın vefatı hakkında iki rivayet nakletmektedir: Hâkim’in bir rivayetine göre Ebû Üseyd (r.a), hicrî 60 senesinde 92 yaşında,281 diğer bir rivayette de hicrî 60 senesinde 98 yaşında 282 vefat etmiştir. Dolayısıyla Hâkim en-Neysabûrî’nin (ö. 405/1014) Ebu Üseyd (r.a)’ın 92 ve 98 yaşında vefat ettiği şeklindeki rivayetleri, sonuca varmış olduğumuz tarihi verilere uygun düşmemektedir. d. Hicrî 65 yılı: Ebû Üseyd (r.a)’ın vefat tarihi hakkında en isabetli görüş budur. Zira İbnü’l-Esîr’in (ö. 630/1233), Ebû Nuaym’dan (ö. 430/1038) yapmış olduğu nakilde, hicrî 60 tarihinin yanlış olduğu kanaatini belirtmesi283 ve Ebû Üseyd (r.a)’ın 75 yaşının altında vefat ettiği şeklinde hiçbir kaynakta rivayetin olmaması, ortaya bu sonucu çıkarmaktadır. Bu görüşe göre; Hz. Peygamber vefat ettiğinde 23/24 yaşlarında olan Ebû Üseyd (r.a), hicrî 65, milâdî 684/685 yılında 75 yaşında vefat etmiştir. Mâlikî fakihi, muhaddis ve tarihçi Ebu’l-Arab et-Temimî’nin (ö. 333/945) el-Mihan isimli eserinde rastladığımız bir bilgi, Ebû Üseyd (r.a)’ın vefat tarihi ve yaşı ile ilgili ulaştığımız sonucun doğruluğunu teyit eder niteliktedir. el-Mihan adlı eserde şu şekilde bir bilgi yer almaktadır: Ebû Üseyd esSâidî’ye: - Harre günü284 neredeydin? diye sorulduğunda; Ebû Üseyd, -Evdeydim, dedi. Soran kişi Ebû Üseyd’e: -Niçin Harre’ye gitmedin? dedi. Ebû Üseyd (r.a)’ın aynı zamanda kişiliğini, karakterini ve dünya görüşünü de yansıtacak olan cevabı şu şekildedir: -Ben barışı (huzuru) seviyorum, ölümden (kandan) ise nefret ediyorum.285 Aktarmış olduğumuz bu bilgi, 63/683 tarihinde gerçekleşen Harre savaşında hayatta olduğunu anladığımız Ebû Üseyd hakkında iddia edilen hicri 30, 40 ve 60 yıllarında vefat ettiği şeklindeki görüşlerin yanlışlığını ortaya koymaktadır. Hâkim, Müstedrek, III, 591, hadis no: 1789. Hâkim a.g.e, III, 591, hadis no: 1780. 283 İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, s. 1067. 284 Mustafa Sabri Küçükaşcı, “Harre Savaşı”, DİA, XVI, 245-247. 285 Ebü’l-Arab Muhammed b. Ahmed b. Temîm et-Temîmî, el-Mihan, thk. Ömer Süleymân elUkaylî, Daru’l-Ulûm, Riyad, 1984, s. 200. 281 282 56 İbn Sa’d (ö. 230/845)’in ifadesine göre; Bedir’e katılanların en küçüğü ve Bedir ehlinden en son vefat eden sahâbî olma özelliklerine sahip olan Ebû Üseyd Mâlik b. Rebîa (r.a)’ın nesebi Medine’de ve Bağdat’ta devam etmiştir.286 İbn Hibbân (ö. 354/965) ise sadece Medine’de soyunun devam ettiğini belirtmiştir.287 286 287 İbn Sa’d, Tabakât, III, 518. İbn Hibbân, Sikât, III, 376. 57 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM EBÛ ÜSEYD MÂLİK B. REBÎA ES-SÂİDÎ’NİN RİVAYETLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ 3.1 EBÛ ÜSEYD MÂLİK B. REBÎA’NIN RİVÂYETLERİNİN GENEL OLARAK DEĞERLENDİRİLMESİ 3.1.1 Ebû Üseyd (r.a)’ın Rivâyet Ettiği Hadislerin Sayısı ve Konuları Ebû Üseyd (r.a)’ın rivayet ettiği toplam 28 hadisden sadece biri Sahihayn’da, ikisi Sahih-i Buharî’de biri Sahih-i Müslim’de yer alırken; diğer hadisler ise sünen ve müsnedler ile diğer hadis kaynaklarında yer almaktadır. Bakî b. Mahled’in el-Müsned isimli eserinin -sadece günümüze ulaşanmukaddimesinde Ebû Üseyd (r.a)’ın toplam 28 hadis rivayet ettiği bilgisi verilmektedir.288 Ahmed b. Hanbel el-Müsned’inde -tekrarlarıyla birlikte- 14, Taberânî el-Mu’cemü’l-Kebîr’de –nesebini ve vefatını bildiren rivayetinin yanı sıra tekrarlarıyla birlikte- 23, Şâşi el-Müsned’inde -tekrarlarıyla birlikte- 7, Bezzâr el-Müsned’inde 3 ve Beşşâr Avvâd Ma’rûf ve ekibinin hazırladığı el-Müsnedü’lCâmi’ isimli muasır eserde de –tekrarlarıyla birlikte- 13 hadisine yer vermişlerdir.289 Ebû Üseyd, Fıkıh, Menâkıb, İslâm Tarihi, Meğâzî, Edeb ve Ticaret konularının başlıkları altında kendisinden rivayet edilen hadislerle, ilim dünyasının zenginliğine zenginlik katmıştır. 3.1.2 Ebû Üseyd (r.a)’ın Az Hadis Rivayet Etmesinin Sebepleri: Sahâbe-i Kirâm dinin korunup muhafaza edilmesi konusunda çok titiz davranmışlardır. Hadis öğrenmek, öğretmek ve sonraki nesillere aktarmak Kur’an kadar önemli kabul edildiği için sahâbe, hadis rivayetinde ihtiyatlı davranıp kesin Ebu Abdirrahman Bakî b. Mahled el-Kurtubî el-Endelüsî, Mukaddimetü Müsnedihî (Adedü Mâ Likülli Vâhidin Mine’s -Sahâbe Mine’l-Hadîs), thk. Ekrem Ziyâ el-Ömerî, 1.bsk, elMedînetü’l-Münevvere, 1984, s. 89. 289 Beşşâr Avvâd Ma’rûf vd. el-Müsnedü’l-Câmi’, Daru’l-Cîl, Beyrut, 1993, XV, 31-41. 288 58 kanaat (tesebbüt) sahibi olmadıkça nakletmemeye ve bu amaçla gerekli araştırmaları yapmaya (taharride bulunmaya) çalışmışlardır.290 Fazilet bakımından derece derece olan sahâbe, Kur’an ve Sünneti bir sonraki nesle aktarmada da derece derecedirler. Kimi binden fazla hadis naklederken, kimi de çok az sayıda hadis nakletmişlerdir. Sahâbe, hadis rivayetlerinin azlığı ve çokluğu bakımından iki kısma ayrılırlar: a. Müksirûn: Çok sayıda hadis rivayet eden sahâbîler için kullanılan bir terimdir.291 Binden fazla hadis rivayet edenler bu grup içerisinde kabul edilmişlerdir.292 Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855) en çok hadis rivayet eden sahâbîlerin altı kişi olduğunu ifade edip bunları: Enes b. Mâlik (ö. 93/711), Câbir b. Abdillah (ö. 74/693), Abdullah İbn Abbâs (ö. 68/687), Abdullah İbn Ömer (ö. 73/692), Ebû Hureyre (ö. 58/678) ve Hz. Âişe (ö. 58/678) şeklinde sıralarken;293 Süyûtî, bu gruba Ebû Sa’id el-Hudrî’yi (ö. 64/683) de dâhil edip Müksirûn’u yedi kişi olarak belirlemektedir.294 Sahâbîlerin hadis dinlemeye ve hadis rivayet etmeye vermiş oldukları öneme göre rivayet ettikleri hadis sayıları farklılık göstermiştir. Bunun yanı sıra Hz. Peygamber’le olan münasebetleri ve yakınlıkları ile hadis rivayet etmeleri artmış veya azalmıştır. Hz. Ebubekir ve Hz. Ömer gibi; Hz. Peygamber’e çok yakın oldukları halde az hadis rivayet eden sahâbîlerin olduğu da bir gerçektir. Diğer sahâbîlere nisbetle kendilerinden çok hadis rivayet edilmiş olan bu şahıslar, dikkat edilirse Hz. Peygamber’in çok yakınında olan ve devamlı onunla birlikte bulunma imkânı elde edebilen kimselerdir. Bu şahıslardan Ebû Hureyre (r.a) “Suffe” ashâbındandır. Hz. Âişe Hz. Peygamber’in hanımı, İbn Abbâs ise Ahmet Yücel, Hadis Tarihi ve Usûlü, M.Ü. İFAV Yay. No: 228, İstanbul, 2010, s. 43. Cemal Ağırman, “Müksirûn”, DİA, XXXI, 534. 292 Ağırman, “Müksirûn”, DİA, XXXI, 534. 293 Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbuddîn Ömer b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî ed-Dımaşkī eşŞâfiî, el-Bâisü’l-Hasîs Şerhu İhtisâri Ulûmi’l-Hadîs, thk. Ahmed Muhammed Şâkir, Daru’lKütübi’l-İlmiyye, Beyrut, s. 180. 294 Suyutî, Tedrîbü’r-Râvî, II, 235-237. 290 291 59 yeğenidir. Enes ve Cabir (r.anhümâ) sürekli Rasûl-i Ekrem’in hizmetinde bulunmuşlardır. İbn Ömer (r.a) ise Hz. Peygamber’in kayınbiraderidir.295 Müksirûn içerisinde yer alan sahâbe, Hz. Peygamber’in “Benden bir ayette olsa tebliğ edin296 ve hadislerimi nakledin,”297 veda hutbesinde ise “Burada bulunanlar bulunmayanlara tebliğ etsin,”298 emirleri ve “Allah, bizden bir söz işitip onu muhafaza edenin ve sonrada bir başkasına onu ulaştıranın yüzünü ak etsin,”299 duasına mazhar olmak için bildikleri hadisleri paylaşmaya ve sonraki nesillere aktarmaya çalışmışlardır. Müksirûn içerisinde yer alan sahâbe, Hz. Peygamber döneminde genç yaşta olduğu için hafızaları diğer sahâbîlere nispetle daha güçlüydü ve O’nun vefatından sonra da uzun dönem yaşamışlardı. Diğer sahâbîler ibadet, cihad, ticaret ve yöneticilik gibi işlere yönelirken; müksirûn’dan olan bu sahâbîler daha Hz. Peygamber hayattayken ilme yönelmişlerdi.300 Hatta o kadar ki bırakın Allah Rasûlü’nden işittiği hadisleri nakletmeyi, Kur’an’ı ve Sünnet’i iyice içselleştirmiş olup Hz. Peygamber hayattayken fetva verecek seviyeye erişen altı sahâbe mevcuttu.301 b. Mukıllûn: Az sayıda hadis rivayet eden sahâbîler için kullanılan bir terimdir.302 Binden az hadis rivayet edenler bu grup içerisinde kabul edilmiştir. 303 Sahâbenin az hadis rivayet etmesinin birçok nedenleri vardır. Bunlardan ilki ve belki de en önemlisi Peygamberî ikazlar olduğu düşünülmektedir: “Kişiye her duyduğunu nakletmesi yalan olarak yeter”304 ve “Kim benim adıma kasten Mustafa Karataş, Mukillûn ve Hadis Sayıları, Diyanet İlmi Dergi, Ankara, 2001, cilt XXXVII, sy. 2, s. 120. 296 Buhârî, Sahih, s. 857, Ehâdîsü’l-Enbiyâ 50, hadis no: 3461. 297 Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit el-Hatîb el-Bağdâdî, Şerefü Ashâbi’l-Hadîs, thk. Muhammed Saîd Hatipoğlu, nşr. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Ankara, 1969, s. 13. 298 Buhârî, Sahih, s. 39, İlim 37, hadis no: 105. 299 Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre et-Tirmizî, Sünen, thk. Ahmed Muhammed Şâkir vd., Dar İhyaü’t-Türâsi’l-Arabiyy, Beyrut, 1975, V, 33, İlim 7, hadis no: 2656. 300 Karataş, Mukillûn ve Hadis Sayıları, s. 119; Sezai Engin, Hadis Rivâyetinde Muksirûn Olgusu ve Ortaya Çıkış Sürecindeki Etkenler, İslâm Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahâbe II –Sahâbe ve Rivâyet İlimleri- Sempozyum Kitabı, Sakarya, 2015, s. 427- 446. 301 Sifil, İslamî Bilincin İhyası, s. 31. 302 Ağırman, “Mukıllûn”, DİA, XXXI, 138. 303 Ağırman, a.g.e., XXXI, 534. 304 Müslim, Sahih, s.10, Mukaddime 3, hadis no: 5. 295 60 yalan uydurursa Cehennem’deki yerine hazırlansın,”305 gibi hadisler sebebiyle, sahâbenin çok hadis rivayet etmemiş olabileceği ifade edilmiştir. Diğer taraftan bir kısım sahâbîler de unutkanlık gibi illetlerden dolayı Hz. Peygamber’den yanlış, eksik ya da fazla sözlerle hadis nakletmenin sorumluluğunu düşünerek hadis rivayetinden kaçınmışlardır.306 Bu durum dışında bazı sahâbîler halifelik, valilik, kadılık ve vergi memurluğu gibi devlet işleri ile uğraşırken, bir kısmı ise özel işleri sebebiyle Hz. Peygamber’in meclisine çok fazla devam edememişlerdi. Bir kısmı Hz. Peygamber’den sonra “Müksirûn” gibi çok uzun hayatta kalamamışken,307 bir kısmı da ilim merkezlerinin dışında hayatlarını sürdürdükleri308 için kendilerinden çok hadis rivayet edilememiştir. Tezimizin konusu olan sahâbî Ebû Üseyd (r.a)’ın, Mescid-i Nebevi’nin çok yakınında ikamet etmemesi, hicri 35’ten önce gözlerinin görme duyusunu kaybetmesi, yaşanan fitne olaylarından uzak durmaya çalışması, hadis rivayetiyle meşhur olmaması ve genel olarak sahâbenin hadis rivayetinden çekinmeleri, insanların daha çok Ebû Hureyre ve Enes b. Mâlik gibi hadis rivayetiyle meşhur olanlara yönelmeleri gibi sebeplerle fazla hadis rivayet etmemiş olabileceği kanaatindeyiz. Yapılan tesbitlere göre; bizlere hadisleri ulaşan sahâbîlerden 1000’in üzerinde rivayet eden 7 kişi, 500’ün üzerinde rivayet eden 4 kişi, 100’ün üzerinde rivayet eden 27 kişi, 10’un üzerinde hadis rivayet eden 194 kişi ve 1 ile 9 arasında hadis rivayet eden 800 kişidir. 309 Ebu Üseyd (r.a) ise 10’un üzerinde rivayet eden 194 sahâbe kategorisi içerisinde yer almaktadır. Hâlbuki Ebû Üseyd (r.a)’ın rivayet etmiş olduğu hadislerin muhtevasından anladığımıza göre; Ebû Üseyd Hz. Peygamber’in Medine’ye hicretinden sonra on yıl boyunca daima O’nun yanında olmuş, çok önemli olaylara iştirak etmiş, O’nun tarafından verilen önemli görevleri üstlenmişti. Fakat yukarıda işaret ettiğimiz hususlar, çok hadis rivayet etmesi bir yana Hz. Peygamber döneminde çok Buhârî, Sahih, s. 857, Ehâdîsü’l-Enbiyâ 50, hadis no: 3461. Karataş, Mukillûn ve Hadis Sayıları, s. 122. 307 Karataş, a.g.e, s. 122-123. 308 Ağırman, “Müksirûn”, DİA, XXXI, 534. 309 Erul, Sahabenin Sünnet Anlayışı, s. 8. 305 306 61 meşhur, çok tanınan birisi olmasına rağmen bu şöhretini yitirmesine sebep olmuştur. 3.1.3 Ebû Üseyd (r.a)’ın Ravileri: Hz. Peygamber, Kur’an-ı Kerîm’in şârihi (açıklayıcısı) olması sebebiyle Müslümanlar için hadislerin ne kadar önemli olduğu izahtan varestir. Bu vesile ile başını sahâbenin çektiği sonraki dönemlerde de İslâm âlimlerinin omuzladığı bir hadis külliyatı ortaya çıkmıştır. Bu kadar büyük hadis külliyatı içerisinde –cüz’i bir miktarda olsa- yer alan sahâbîlerden birisi de Ebû Üseyd Mâlik b. Rebîa (r.a)’dır. On yıl boyunca Hz. Peygamber’le her alanda beraber olan Ebû Üseyd (r.a)’ın, Hz. Osman (r.a)’ın şehadetinden önce gözlerini kaybetmesi nedeniyle sosyal ortamlara fazla iştirak edemeyeceği bir gerçektir. Tesbit edebildiğimiz kadarıyla kendisi hiçbir sahâbeden hadis naklinde bulunmamıştır. Kendisinden oğulları Hamza, Zübeyr, Münzir ve torunu Mâlik b. Hamza ile azadlı köleleri Ali b. Ubeyd, Ebû Sa’îd ve Yezid b. Zeyd el-Medenî rivayet etmişlerdir. Ayrıca sahâbeden Enes b. Mâlik, Sehl b. Sa’d, Ebû Humeyd es-Sâidî; Tabiînden Abbâs b Sehl, Abdülmelik b. Sa’îd b. Süveyd, Ebu Seleme b. Abdirrahman, Kurra b. Ebî Kurra, Ebü’z-Zübeyr el-Mekkî, Süleymân b. Yesâr, Irâk b. Mâlik, Abdullah b. Ebî Bekr, Abdülazîz b. Ebî Seleme, Ebû Yûnus Süleym b. Cübeyr, Atâ, Muhammed b. Hâlid ravileri arasında yeralmaktadır. 62 3.2. BUHÂRÎ VE MÜSLİM'İN SAHİH'İNDE YERALAN EBÛ ÜSEYD HADİSLERİ Ebû Üseyd’in rivayet ettiği toplam 28 hadisden sadece biri Sahihayn’da, ikisi Sahih-i Buharî’de biri Sahih-i Müslim’de yer alırken; diğer hadisler ise sünen ve müsnedler ile diğer hadis kaynaklarında yer almaktadır. Buhârî ve Müslim'in Sahih'lerinde Ebû Üseyd (r.a) tarafından rivayet edilen dört hadis şunlardır: 3.2.1 BİRİNCİ HADİS Ensâr Kabilelerinin En Hayırlıları a. Metni ِّ حع ْن أحنح،ت قح حت حادةح حع ْن،س بْ ِّن حمالِّك ُ قح حال حَِّس ْع،ُ ححدثح حنا ُش ْعحبة، ححدثح حنا غُْن حد ٌر،ححدثحِِّن ُحُمم ُد بْ ُن بحشار ِّ أِّحِب أُس ْيد ر ِّ ص ِّ « حخ ْي ُر ُد:صلى اَّللُ حعلحْي ِّه حو حسل حم ار بحنُو ُّ ِّ قح حال الن:ض حي اَّللُ حع ْنهُ قح حال ور ْاْلحنْ ح ِب ح ح ح ِّ ُُث ب نو س،ث ب ِّن حخزرج ِّ ِّ ُُث ب نُو ا ْْل، ُُث ب نُو حعب ِّد ْاْلح ْش حه ِّل،ار ِّ حوِِّف ُك ِّل ُد.اع حدةح ِّ النج ور حُ ح ح ح ْ ح ار ْ ْ ح ِّ ِّ ِّ ِّ ص قح ْد:يل حما أ ححرى النِِّب ح:» حف حق حال حس ْع ٌد.ار حخ ْي ٌر ْاْلحنْ ح حفق ح.صلى اَّللُ حعلح ْيه حو حسل حم إَّل قح ْد حفض حل حعلح ْي حنا )(رواه البخاري ِف صحيحه هبذا السند واملنت.فحضلح ُك ْم حعلحى حكثِّي b. Tercümesi Ebû Üseyd (r.a), Hz. Peygamber (s.a.v)’in şöyle buyurduğunu rivayet ediyor: “Ensâr kabilelerinin en hayırlısı Neccâr oğullarıdır. Sonra (sırasıyla) Abdü’l-Eşhel oğulları, sonra el-Hâris b. Hazrec oğulları, sonra Sâide oğullarıdır.” Bunun üzerine Sa’d (b. Ubâde) (r.a) dedi ki: -“Ben Hz. Peygamber’in (bazı Ensâr kabilelerini) bizden daha faziletli kıldığını düşünüyorum.” O’na denildi ki: -“O, sizi birçok (Ensâr kabileleri) üzerine faziletli kılmıştır.” 63 c. Tahrici: Hadisimiz müttefakun aleyh hadislerdendir. Hadisimizi Buhârî310 ve Müslim311 Sahih’lerinde, Tirmizî312 ve Nesâî313 Sünen’lerinde, Ahmed b. Hanbel Müsned’inde,314 Taberânî el-Mu’cemü’l-Kebîr’de,315 Ebû Dâvûd et-Tayâlisî Müsned’inde,316 İbn Kâni’ Mu’cemü’s-Sahabe’de,317 İbn Ebî Âsım el-Âhâd ve’lMesânî’de,318 Ebû Nuaym Ma’rifetü’s-Sahâbe’de,319 Beyhakî es-Sünenü’l- Kübrâ’da,320 Şâşî Müsned’inde321 rivayet etmişlerdir. Ayrıca İbn Hayyeveyh322 ve Ahmed b. Hanbel, Kitâbü Fezâili’s-Sahâbe’de323 rivayet etmişlerdir.324 d. Hadis Metnindeki Farklılıklar Ebû Üseyd Mâlik b. Rebîa (r.a)’ın rivayetine yer vermiş olduğumuz birinci hadisi Buhârî, Sahih’inin farklı yerlerinde de Ebû Üseyd tarikiyle zikretmektedir. Ancak bir rivayetinde “Ensâr kabilelerinin en hayırlısı Neccâr oğullarıdır.” sözüyle hadisi sonlandırırken,325 diğer bir rivayette de dört kabileyi zikrettikten sonra Sa’d (r.a)’ın sözünü ve kendisine verilen cevabı aktarmaz. 326 Bir başka yerde de hadisi aynen aktarır fakat Sa’d (r.a.)’ın sözüne başlamadan “Medine’li ilk müslümanlardan Sa’d b. Ubâde” ifadesiyle onu tavsif eder.327 Buhârî, Sahih, s. 929, Menâkibü’l-Ensâr 7, hadis no: 3789. Müslim, Sahih, s. 1949, Fezâilü’s-Sahâbe 44, hadis no: 2511. 312 Tirmizî, Sünen, VI, 199, Menâkıb 66, hadis no: 3911. 313 Nesâî, Sünen, VII, 382, Menâkıb 66, hadis no: 8281. 314 Ahmed b. Hanbel, Müsned, XXV, 445, hadis no: 16049. 315 Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, XIX, 261, hadis no: 579. 316 Ebû Dâvûd Süleymân b. Dâvûd b. el-Cârûd et-Tayâlisî, Müsned, thk. Muhammed Abdülmuhsin et-Türkî, Dar Hicr, 1999, II, 693, hadis no: 1452. 317 İbn Kâni’, Mu’cemü’s-Sahabe, XIII, 4649, hadis no: 1756. 318 İbn Ebî Âsım Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. ed-Dahhâk b. Mahled eş-Şeybânî, el-Âhâd Ve’lMesânî, thk. Bâsim Faysal Ahmed el-Cevâbira, Daru’r-Râye, Riyad, 1991, III, 453, hadis no: 1906 319 Ebû Nuaym, Ma’rifetü’s-Sahâbe, s. 2451 320 Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, Kısmü’l-Fey’i ve’l-Ğanîme 64, hadis no: 13109. 321 Şâşî, Müsned, III, 392, hadis no:1514 322 İbn Hayyeveyh, Men Vâfekat Künyetühû Künyete Zevcihî Mine’s -Sahâbe, s. 41 323 Ahmed b. Hanbel, Kitâbü Fezâili’s-Sahâbe, s. 805, hadis no: 1450. 324 bkz. Beşşâr Avvâd Ma’rûf vd. el-Müsnedü’l-Câmi’, Daru’l-Cîl, Beyrut, 1993, XV, 40, hadis no: 11317 325 Buhârî, Sahih, s. 1516, Edeb 47, hadis no: 6053. 326 Buhârî, a.g.e., s. 928, Menâkibü’l-Ensâr 7, hadis no: 3789. 327 Buhârî, a.g.e., s. 932, Bab 15, hadis no: 3807. 310 311 64 Müslim’in yer verdiği bir rivayette ise, Efendimiz (s.a.v)’in bu sözü ne zaman ve nerede söylediğine dair bir bilgi verilmektedir. Bu rivayete göre; Hz. Peygamber ve sahâbe Tebük gazvesinden dönerken Medine’ye yaklaştıklarında Efendimiz (s.a.v), “İşte Tâbe (Medine) ve işte Uhud!. Uhud öyle bir dağdır ki o bizi sever bizde onu severiz,” buyurmuş daha sonra da Hz. Peygamber yukarda zikrettiğimiz hadisi söylemiştir.328 Buhârî, Sa’d b. Ubâde’ye (r.a) bu sözü ulaştıranın Ebû Üseyd (r.a) olduğu bilgisini verirken,329 Müslim ise Ebû Seleme’den yapmış olduğu nakilde Sa’d b. Ubâde’ye (r.a) cevap veren kişinin, kardeşinin oğlu Sehl (r.a) olduğunu bildirir ve aralarındaki konuşmayı şu şekilde aktarır; Bu söz Sa’d b. Ubâde’ye (r.a.) ulaşınca gücenmiş: -“Biz geriye bırakıldık. Dört kabilenin en sonuncusu olduk. Bana merkebimi semerleyin (hazırlayın), Rasûlullah’a gideceğim” demiş. Kardeşinin oğlu Sehl (r.a) ise ona; -“Hz. Peygamber her şeyi en iyi bilen kişi olduğu halde O’nun söylediği söze karşılık vermek için mi gideceksin? Sana dördün dördüncüsü olmak yetmiyor mu?” diyerek onu engellemek istemiştir. Bunun üzerine Sa’d (r.a) geri dönerek; -“Allah ve Rasûlü en iyisini bilir,” demiş ve merkebinin çözülmesini emretmiştir.330 İbn Ebî Âsım (ö. 287/900), naklettiğimiz hadisi aynen rivayet eder, fakat eserinin bir başka yerinde üçüncü sıradaki ile dördüncü sıradaki kabilelerin yerlerini değiştirerek Sâide Oğulları kabilesini üçüncü sırada zikrederken,331 bir başka yerde ise Sa’d b. Ubâde (r.a) yerine Sa’d b. Muaz (r.a)’ın ismini zikreder.332 Ayrıca hadisimiz, -tespit edebildiğimiz kadarıyla- Enes b. Mâlik,333 Ebû Müslim, Sahih, Fezâil 43, hadis no: 1392; Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, VI, 124, hadis no: 5720. 329 Buhârî, Sahih, Menakibü’l-Ensâr 7, hadis no: 3791; Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, Kısmü’lFey’i ve’l-Ğanîme 64, hadis no: 13110. 330 Müslim, Sahih, Fezâilü’s-Sahâbe 44, hadis no: 2511; Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, XIX, 266, hadis no: 589. 331 İbn Ebî Âsım, el-Âhâd ve’l-Mesânî, III, 383, hadis no: 1794. 332 İbn Ebî Âsım, a.g.e., III, 383, hadis no: 1795. 333 Müslim, Sahih, Fezâilü’s-Sahâbe 44, hadis no: 2511; Nesâî, Sünen, VII, 382, Menâkıb 66, 8278; Bezzâr, Müsned, III, 332, hadis no: 6202; İbn Hibbân, Sahîh, XVI, 274, hadis no: 7284. 328 65 Hureyre,334 Câbir b. Abdillah,335 Ebû Humeyd336 ve Sehl b. Sa’d’dan337 da rivayet edilmiştir. Ancak Muhammed Ali es-Sâbûnî, Müslim Şerhi’nde sahâbî ravisini Ebû Üseyd (r.a) değil, Üseyd b. Hudayr olarak zikretmiştir. Bunun yanlış olduğu ise açıktır.338 e. Derecesi Hadisimiz, sahih ve müttefekun aleyh bir hadistir. Buhârî ve Müslim Sahîh’lerinde rivayet etmişlerdir. f. Değerlendirme Hadisimizde, Ensâr kabileleri içinde en hayırlı kabileler zikredilmektedir. En hayırlı Ensâr kabileleri sırasıyla Neccâr oğulları, Abdü’l-Eşhel oğulları, elHâris b. Hazrec oğulları ve Sâide oğulları şeklinde zikredilmiştir. Kendilerine hayırlılıkta dördüncü sırada yer verilmesinden pek memnun kalmayan ve Sâide Oğulları’nın lideri olan Sa’d b. Ubâde (r.a), bu durumdan rahatsız olmuş fakat ona, “kendilerinin (ismi zikredilmemiş) birçok Ensâr kabilelerinden daha faziletli oldukları” ifade edilince Sa’d (r.a) bu tavrından vazgeçmiştir. Bu ve benzeri hadisler, İslâm’a hizmetlerinden dolayı bazı kabilelerin “toplu takdir”e layık olduklarını göstermektedir. Sâide Oğulları içinden çıkan Sa’d b. Ubâde es-Sâidî, Ebu Üseyd es-Sâidî, Sehl b. Sa’d es-Sâidî, Ebu Humeyd es-Sâidî, Ebû Dücâne es-Sâidî, el-Hâris b. Ziyâd es-Sâidî, Bedir’e katılan ve Ebû Üseyd’in amcasının oğlu olan Mâlik b. Mes’ûd b. el-Beden gibi mümtaz sahâbîler, bu kabilenin değerine değer katmışlardır. Hadisimizin metninde yeralan ()دُور kelimesi kabile anlamında olup, muzafün ileyh konumundadır. Muzaf olan ( ) أهلise hazf edilmiştir.339 Dolayısıyla Efendimiz (s.a.v)’in burada kasdettiği kabileler değil, kabileleri oluşturan Müslim, Sahih, Fezâilü’s-Sahâbe 44, hadis no: 2512; Bezzâr, a.g.e., V, 355, hadis no: 8054. Tirmizî, Sünen, VI, 200, Menâkıb 66, 3912. 336 Buhârî, Sahih, Menâkibü’l-Ensâr 7, hadis no: 3791; Müslim, Sahih, Fezâil 3, hadis no: 1392; İbn Hibbân, Sahîh, X, 354, hadis no: 4503. 337 Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, VI, 124, hadis no: 5720. 338 Muhammed Alî es-Sâbûnî, Fethü’l-İlâhi’l-Mün’im fî Şerhi Sahîhi Müslim, Kalkan Matbaacılık, Ankara, IV, 191. 339 Aynî, Umdetü’l-Kârî XVI, 357. 334 335 66 insanlardır. Ayrıca “kabile” ismi sadece erkekleri içinde barındırır. Kadınlar “kabile” kelimesinin kapsamı içerisinde yer almaz. Erkeklerin ( )قومkelimesi ile isimlendirilmelerinin sebebi ise; erkekler kabilenin işlerini yaptıkları için bu isim verilmiştir.340 Bilindiği gibi Ensâr, Evs ve Hazrec kabilelerinden oluşmaktadır. Bu her iki kabilenin de alt kolları vardır. Zikredilen hadiste de görüleceği üzere, Efendimiz (s.a.v), her iki kabileden de ikişer kol zikretmiştir. Bunlardan Abdü’l-Eşhel ve Hâris b. el-Hazrec oğulları Evs kabilesine bağlı iken, Neccâr ve Sâide oğulları ise Hazrec kabilesine bağlıdır. Aynı zamanda Neccâr oğulları Hz. Peygamber’in dedesinin dayılarıdır. Çünkü Abdülmuttalib’in annesi onlardandır. Efendimiz (s.a.v)’in daha sonra –her ne kadar dereceleri/mertebeleri farklı olsa da- 341 Ensâr’ın hepsinin hayırlı olduğunu ifade etmesi, hadisimizdeki bu sıralamanın sadece fazilet sıralaması olduğunu gösterir.342 kabilelerin diğerlerinden hayırlı olduğunun Bununla birlikte ismi geçen haber verilmesi, Allah katındaki konumlarına da işaret etmektedir. Efendimiz (s.a.v), Medineli Müslümanlar grubunu oluşturan hem Evs hem de Hazrec’ten sadece ikişer kabileyi zikretmesi –muhtemelen- bu iki kabilenin birbirine üstünlük sağlamaması ve eski kabilecilik duygularının canlanmaması için yapılmış olabilir. Hadisimiz, ayrıca Müslümanlığı kabul etmede önce davranan, yaptıkları hizmetlerden dolayı kibre ve gurura götürmeme şartıyla bazı kabileleri ve şahısları faziletli olarak saymanın caiz olduğu gösterilmektedir.343 Hz. Peygamber’in, bu hadisinde bazı kabileleri diğerlerinden üstün saydığı gibi, başka hadislerinde sahâbîleri de birbirinden üstün saydığı ve bazı sahâbîlere ayrı bir önem verdiği görülmektedir.344 Ebu’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî ibnü’l-Cevzî, Keşfü’lMüşkil min Hadîsi’s-Sahîhayn, thk. Ali Hüseyin el-Bevvâb, Daru’l-Vatan, Riyad, 1997, II, 132. 341 Ebü’l-Ali Muhammed Abdurrahmân b. Abdurrahîm el-Mübârekfûrî, Tuhfetü’l-Ahvezî bi Şerhi Câmii’t-Tirmizî, thk. Abdurrahmân Muhammed Osmân, Daru’l-Fikr, Beyrut, X, 411. 342 Ebü’s-Seâdât Mecdüddîn el-Mübârek b. Esîrüddîn Muhammed b. Muhammed eş -Şeybânî elCezerî, Câmiu’l-Usûl, trc. ve şerh Kemal Sandıkçı – Muhsin Koçak, Ensar, İstanbul, 2008, XIV, 383. 343 Mübârekfûrî, Tuhfetü’l-Ahvezî, X, 410. 344 Tirmizî, Sünen, VI, 57-59, Menâkib 49, hadis no: 3682, 3686. 340 67 3.2.2 İKİNCİ HADİS Savaş Stratejisi a. Metni ِّ ِّ حع ْن،َح ِّن بْ ُن الْ حغ ِّس ِّيل ُّ حَح حد ُّ الزبح ِّْي ححدثح حنا حع ْب ُد الر ْح،ي ححدثح حنا أحبُو أ ْح،ححدثحِِّن ُحُمم ُد بْ ُن حع ْبد الرح ِّيم ِّ ول ِّ حعن أِّحِب أُس ْيد ر،َحزةح بْ ِّن أِّحِب أُس ْيد والْم ْن ِّذ ِّر بْ ِّن أِّحِب أُس ْيد اَّلل ُ قح حال لححنا حر ُس: قح حال،ُض حي اَّللُ حع ْنه ْ ح حْح ح ح ُ ح ح ».استح ْب ُقوا نح ْب لح ُك ْم ُ فح ْارُم، يح ْع ِِّن حكثح ُروُك ْم، «إِّ حذا أح ْكثح بُوُك ْم:صلى اَّللُ حع حلْي ِّه حو حسل حم يح ْو حم بح ْدر ْ وه ْم حو ح )(رواه البخاري ِف صحيحه هبذا السند واملنت. b. Tercümesi Hamza b. Ebî Üseyd ve Münzir b. Ebî Üseyd babaları (Ebû Üseyd Mâlik b. Rebîa)’dan; demiştir ki: Bedir günü Hz. Peygamber (s.a.v) bize şöyle buyurdu: -“(Düşman askerleri) size yaklaştıkları zaman yani sizi (iyice yakından) sardıkları zaman onlara (ok) atınız. (Ok menzilinin dışında kalacak kadar oldukları zaman ise) oklarınızı (atmayınız, yanınızda) muhafaza uzak ediniz.” c. Tahrici Hadisimizin üç ayrı rivayeti bulunmaktadır: 1. Hamza b. Ebî Üseyd ve Münzir b. Ebî Üseyd kardeşler kanalıyla Ebû Üseyd’den gelen rivayet: Hadisimizi, Buhârî Sahih’inde,345 Ebû Ahmed ezZübeyrî- Abdurrahman b. Süleyman b. el-Gasîl- Hamza b. Ebî Üseyd ve Münzir b. Ebî Üseyd kardeşler kanalıyla Ebû Üseyd’den rivayet etmiştir. 2. Sadece Hamza b. Ebî Üseyd’in babası Ebû Üseyd’den naklettiği rivayet: Buhârî Sahih’inde,346 Ebû Dâvûd Sünen’inde,347 Ahmed b. Hanbel Müsned’inde,348 Taberânî el-Mu’cemü’l-Kebîr’inde,349 Hâkim Müstedrek’inde350 Ebû Nuaym Ma’rifetü’s-Sahâbe’sinde351 ve İbn Ebî Şeybe’nin Musannef’inde352 Buhârî, Sahih, s. 978, Megâzî 10, hadis no: 3985. Buhârî, Sahih, s. 716, Cihad 78, hadis no: 2900. 347 Ebû Dâvûd, Sünen, IV, 298, Cihâd 115, hadis no: 2663. 348 Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, XXV, 458, hadis no: 16060. 349 Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, XIX, 263, hadis no: 582. 350 Hâkim, Müstedrek, III, 24, hadis no: 4303. 351 Ebû Nuaym, Ma’rifetü’s-Sahâbe, s. 2452. 345 346 68 Abdurrahman b. Süleyman b. el-Gasîl- Hamza b. Ebî Üseyd ve Münzir b. Ebî Üseyd kardeşler kanalıyla Ebû Üseyd’den rivayet etmişlerdir. 3. Ebû Üseyd’in oğlu Hamza b. Ebî Üseyd ve torunu Zübeyir b. Münzir’den gelen rivayet: Buhârî Sahih’inde353 Abdullah b. Muhammed el-Cu’fî- Ebû Ahmed ez-Zübeyrî- Abdurrahman b. Süleyman b. el-Gasîl- Hamza b. Ebî Üseyd ve Zübeyir b. Münzir kanalıyla hadisi rivayet etmiştir. Beyhakî ise es-Sünenü’l-Kübrâ’da,354 hadisimizi hem sadece Hamza b. Ebî Üseyd’den hem de iki kardeşten rivayet etmektedir. Bu farklılık, muhtemelen hadisimizi Ebû Ahmed ez-Zübeyrî’den nakleden ravilerden kaynaklanmaktadır. d. Hadis Metnindeki Farklılıklar Her rivayet edilen hadisin farklı varyantlarını göz önüne aldığımız zaman, söz konusu hadisin ayrıntılarına ulaşmamız kolaylaşacaktır. Hadisimizi Buhârî, Sahih’inin iki farklı yerinde daha zikretmiştir. Cihad bölümünde olan hadiste, Ebû Üseyd (r.a), Hz. Peygamber’in bu sözü söylediği zamana işaret ederek “Biz Bedir günü Kureyş (Mekkeli müşrikler)’e karşı saf tuttuğumuzda ve onlarda bize karşı saf düzeni aldıklarında”355 yani düşman ordusuyla karşı karşıya gelindiğinde Efendimiz (s.a.v)’in bu sözü söylediğini belirtmiştir. Taberânî’nin rivayetinde de “Savaş için saf düzeni aldığımızda” ibaresine yer verilmiştir.356 Ahmed b. Hanbel ise “Biz kavimle (müşriklerle) karşılaştığımızda” şeklinde ifade etmiştir.357 Abdürrezzâk, “Kim müşriklerin size yaklaştıklarını görürse (ok) atınız” ilavesine yer verirken,358 Ebû Dâvûd, Buhârî’nin rivayetine ziyade de bulunarak “Sizi iyice yakından sarıncaya kadar kılıçlarınızı çekmeyin,”359 kısmını İbn Ebî Şeybe, Musannef, XIII, 284, Megâzî 25, hadis no: 37712. Buhârî, Sahih, s. 978, Megâzî 10, hadis no: 3984. 354 Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, Siyer 142, hadis no: 18475. 355 Buhârî, Sahih, s. 716, Cihad 78, hadis no: 2900; İbn Ebî Şeybe, Musannef, XIII, 284, Megâzî 25, hadis no: 37712. 356 Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, XIX, 263, hadis no: 581. 357 Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, XXV, 458, hadis no: 16060. 358 Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi‘ es -San‘ânî el-Himyerî, el-Musannef, thk. Habîbü’r-Rahmân el-A’zamî, Mektebetü’l-İslâmî, Beyrut, 1972, V, 178, hadis no: 9295. 359 Ebû Dâvûd, Sünen, IV, 299, Cihâd 116, hadis no: 2664; Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, IX, 261, Siyer 143, hadis no: 18476. 352 353 69 eklemiştir. Ebû Nuaym ise bütün rivayetlerin aksine hadisi aynen rivayet eder, fakat “Bedir günü” ifadesini zikretmez. 360 e. Derecesi Hadisimiz, sahih hadistir. Buhârî Sahîh’inde rivayet etmişdir. f. Değerlendirme Hz. Peygamber, 610 yılında kendisine “Allah’ın elçisi” görevi verildiği andan itibaren, vahyin rehberliği doğrultusunda tebliğ görevine başladı. Bu tebliğ, ilk zamanlarda gizli davet şeklinde başlamış, daha sonra açık davetle devam ederek İslam’ın devletini kurmaya kadar uzamıştır. Tabi ki İslâm devleti denilince diğer devletlerin ayakta kalması gibi iktisadi, sosyal ve daha farklı alanlarda söz sahibi olunması gerekiyordu. Bu alanlardan birisi de devlet sınırlarını, halkın izzetini, onurunu, namusunu korumak, İslâm’ın yaşanması için güven ortamı hazırlamak ve bir devlet olarak varım diyebilmek için askerî alanda da başarılı konumda olunması elzemdir. Kur’an’da, İnananların yeryüzünde Allah’ın dini adına tek yetkili olan Hz. Peygamber’e itaat etmeleri emredilirken, O’na isyan etmeleri yasaklanmıştır.361 Böylece Hz. Peygamber, her ne derse, uyulması gereken bir makamda kabul edilmiştir. Dolayısıyla özellikle Medine döneminde Hz. Peygamber’in hem yasama hem de yönetme yetkisini kendisinde topladığı ve aynı anda hem hukukî hem de siyasal otorite olduğu görülür.362 Hz. Peygamber ve O’na gönülden bağlanmış Müslümanlar, i’la-yi kelimetullah amacıyla hareket ettiklerinden dolayı ülkeleri fethederken, tarihin hiçbir döneminde istilâ, işgal, yok etme, yakıp yıkma ve sömürü için girişimlerde bulunmamışlardır. Kur’anî ve Nebevî önemli bir kavram olan “cihad” kavramının sadece maddi yönden bir fetih manası taşıdığı söylenemez. Çünkü “cihad” kavramı, öncelikle kalb ve aklı İslâm gerçeğine açmak, İslâm mesajının önündeki her türlü engeli kaldırmak, insanın kalbine ve aklına ulaşmayı mümkün kılacak ortamı hazırlamak anlamına gelir. Yoksa gerçekleştirilen fetihler işgal ve ganimet Ebû Nuaym, Ma’rifetü’s-Sahâbe, s. 2835. Mâide, 5/92; Ahzâb, 33/36. 362 Hayreddin Karaman vd., İlmihal, İSAM, İstanbul, 1999, II, 262. 360 361 70 elde etme hareketi değildir. Ve İslam asla kılıç ve şiddetle yeryüzünde yayılmış bir din olmamıştır.363 Bedir savaşından önce küçük çaplı gazve ve seriyyeler olsa da, Müslümanların ilk defa savaş tecrübesini yaşadıkları yer Bedir kuyularının olduğu alan olmuştur. Efendimiz (s.a.v), hiç istemediği halde Bedir savaşına katılmak zorunda kalmıştır. Bu durum Mekke’nin fethinde müşriklere karşı göstermiş olduğu tavırla açıkça ortadadır. Fakat bununla birikte Hz. Peygamber, İslâm devletinin en zirvesindeki kişi olması hasebiyle bu gibi durumlarda ordusuna başkomutanlık yapması gayet tabiidir. İşte rivayetine yer vermiş olduğumuz Ebû Üseyd (r.a.)’ın hadisinde de Hz. Peygamber’in başkomutan olarak ordusuna vermiş olduğu direktifleri görüyoruz. Bu direktifleri, sadece Ebû Üseyd (r.a) hadisleri çerçevesinde görebildiğimiz bütün farklılıklarıyla yukarda aktarmaya çalıştık. Zikredilen hadis-i şerifte Efendimiz (s.a.v), atılan okun çok uzağa gitmeyeceği için acele edilmemesi ve düşman iyice yaklaşınca okların atılması gerektiği emrini veriyor. Aksi takdirde atılan ok hedefine ulaşmadan yere düşecektir.364 Ayrıca -belki de ilk kılıç çeken Müslüman taraf olmaması için- iyice yaklaşmadan kılıçların çekilmemesi ve herkesin bulunacağı yeri gösterip savaş düzenine sokması Efendimiz (s.a.v)’in başkomutan olarak gösterdiği tutum ve davranışlar olarak bize yansımaktadır. Sadık Eraslan, Hz. Peygamber’in Askerî Faaliyetleri Üzerine Bazı Düşünceler, Diyanet İlmi Dergi, Peygamberimiz Hz. Muhammed (SAV) –Özel Sayı-, Ankara, 2000, 453-455. 364 Halîl Ahmed es-Sehârenfûrî, Bezlü’l-Mechûd fî Halli Süneni Ebî Dâvûd, thk. Muhammed Zekeriyyâ b. Yahyâ el-Kandehlevî, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, XII, 192. 363 71 1.2.3 ÜÇÜNCÜ HADİS Zifafa Girmeden Önce Boşama a. Metni ِّ ْ حع ْن ح،َح ِّن بْ ُن غح ِّسيل ححدثح حنا حع ْب ُد الر ْح،ححدثح حنا أحبُو نُ حع ْيم ُُس ْيد حرض حي اَّلل حع ْن أِّحِب أ ح،ُس ْيد َح حزةح بْ ِّن أِّحِب أ ح ححَّت،ُال لحهُ الش ْوط ُ صلى اَّللُ حعلح ْي ِّه حو حسل حم ححَّت انْطحلح ْقحنا إِّ حَل ححائِّط يُ حق حخ حر ْجحنا حم حع النِّ ِِّب ح:حع ْنهُ قح حال ِّ " :ِب صلى اَّلل علحي ِّه وسلمح ِّ ".سوا حها ُهنحا ْ ُ حْ حح حف حق حال النِّ ُّ ح،انْ حت حه ْي حنا إِّ حَل ححائطح ْ ِّْي حف حجلح ْسحنا بح ْي حن ُه حما ُ اجل ِّ ِّ ِّ ِّ ِّ ِّ ِّ ِّ ْ فحأُنْ ِّزلح،حو حد حخل حوقح ْد أُِِّت ِِّب ْْلح ْونِّي ِّة يل حوحم حع حها ت ِف بح ْيت ِف حَنْل ِف بح ْيت أ حُم ْي حمةح بنْت الن ُّْع حمان بْ ِّن حش حراح ح ح ح ِّ « حهِِّب نح ْفس:ِب صلى اَّلل حعلحْي ِّه وسلم قح حال ِّ ».ك ِّل ُ فح لحما حد حخ حل حعلح ْي حها النِّ ُّ ح،حدايح تُ حها ححاضحنةٌ حَلحا حح ح ح :ت ْ حف حقالح،ض ُع يح حدهُ حعلح ْي حها لِّحت ْس ُك حن ُّ ِّب ال حْملِّ حكةُ نح ْف حس حها ل ْ قحالح حفأح ْه حوى ِّبحي ِّد ِّه يح ح:لسوقح ِّة؟ قح حال ُ حو حه ْل حت حه:ت ِّ «قح ْد ُع ْذ:" فح حق حال.حعوذُ ِِّب َِّّلل ِّمنْ حك ا ْكس حها، « حَي أح حِب أُ حس ْيد:» ُُث حخ حر حج حعلحْي حنا فح حق حال.ت ِِّبححعاذ ُ "أ ُ )(رواه البخاري ِف صحيحه هبذا السند واملنت. ِّ ْ حر ِّازقِّي تح » .ْي حوأح ْْلِّْق حها ِِّب ْحهلِّ حها b. Tercümesi Ebû Üseyd (r.a) anlatıyor: Hz. Peygamber’le birlikte dışarı çıktık, Şavt denilen bostana doğru yürüdük. Nihayet iki bostana vardığımızda aralarında oturduk. Hz. Peygamber bize: -“Şuraya oturun,” buyurdu ve kendisi bahçeye girdi. Oraya, hurmalıktaki bir eve Cevn kabilesinden Nu’mân b. Şerâhîl’in kızı Ümeyme getirilmişti. Yanında da kadının ebesi vardı. Hz. Peygamber kadının yanına girince; -“Kendini bana hibe et,” dedi. Kadın: -“Bir kraliçe kendisini sıradan birine teslim eder mi? diye cevap verdi. Bunun üzerine Hz. Peygamber, kadını teskin etmek amacıyla elini (kadının) elinin üzerine koymak istedi. Ama kadın: -“Senden Allah’a sığınırım,” diye karşılık verdi. O zaman Hz. Peygamber: -“Çok yüce bir makama sığındın,” diyerek dışarı çıktı, yanımıza geldi ve bana: 72 -“Ya Ebâ Üseyd!. Bu kadına râzikıyye (beyaz keten) kumaşından iki kat elbise ver ve onu ailesine götür,” buyurdu. c. Tahrici Hadisimiz üç ayrı isnadla rivayet edilmektedir: 1. Hadisimizi Buhârî Sahîh’inde365 ve Ahmed b. Hanbel Müsned’inde366 Abdurrahman b. Gasîl’den, o Hamza b. Ebî Üseyd’den o da babası Ebû Üseyd’den rivayet etmiştir. Bûsîrî, İthâfü’l-Hıyarati’l-Mehera bi Zevâidi’l- Mesânîdi’l-Aşera isimli eserinde367 hadisin ravisinin Ebû Üseyd’den değil, oğlu Hamza olduğunu ifade etmektedir. 2.Taberânî el-Mu’cemü’l-Kebîr’de368 ve Ebû Nuaym Ma’rifetü’s- Sahâbe’sinde369 Abdurrahman b. Gasîl’den, o da (Abbâs b. Sehl) vasıtasıyla Hamza b. Ebî Üseyd’den, o da babası Ebû Üseyd’den rivayet etmiştir. 3. Hadisimizin Buhârî’nin rivayet ettiği üçüncü isnadında ise370 Abdurrahman b. Gasîl, Abbâs b. Sehl’den o da babası Sehl b. Sa’d ile Ebû Üseyd’den rivayet etmektedir. Bu isnad, bu konudaki hadislerin en muhtasarı olarak değerlendirilebilir. Ancak burada Ümeyme, babasına değil de dedesine nisbet edilerek “Ümeyme bnt. Şerâhîl” olarak zikredilmektedir. Ayrıca sadece Ümeyme’nin “hoşlanmadığı” ifadesi yer almakta, “Allah’a sığınırım” ifadesi geçmemektedir. Bir başka ifade ile hadisin her üç isnadı da muttasıl olmasına rağmen Taberanî ve Ebu Nuaym'in isnadı ile Buharî’nin bir rivayetinde (Abbâs b. Sehl b. Sa'd es-Sâidî) ilave edilmiştir. Bu çeşit isnadın Hadis Istılahı’nda adı, el-Mezîd fî Muttasıli’l-Esânîd (muttasıl senedlere yapılan ilâve)’dir.371 Zira Taberanî ve Ebû Nuaym’ın senedlerindeki ravi (Abbâs b. Sehl b. Sa'd es-Sâidî) sika bir ravidir.372 Buhârî, Sahih, s. 1339, Talak 3, hadis no: 5255. Ahmed b. Hanbel, Müsned, XXV, 460, hadis no: 16061. 367 Ahmed b. Ebî Bekr b. İsmâîl el-Bûsîrî, İthâfü’l-Hıyarati’l-Mehera bi Zevâidi’l-Mesânîdi’lAşera, thk. Ebû Abdirrahmân Âdil b. Sa’d- Ebû İshâk es-Seyyid b. Mahmûd b. İsmâîl, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad, 1998, V, 45, hadis no: 4406. 368 Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, XIX, 263, hadis no: 583. 369 Ebû Nuaym, Ma’rifetü’s-Sahâbe, s. 3238. 370 Buhârî, Sahih, s. 1339, Talak 3, hadis no: 5255-5256. 371 Ebu Amr Osman b. Abdirrahman b. Salah eş -Şehrezûrî, Ulûmu’l-Hadis, thk. Nureddin Itr, Daru’l-Fikr, III. bsk, Beyrut, 1997, s.286; Ebu’l- Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed el- Askalanî el- Mısrî eş-Şafiî, Nüzhetü’n-Nazar fî Tavzihi Nuhbeti’l-Fiker, thk. Nureddin Itr, Daru’l-Hayr, 365 366 73 Şuayb el-Arnavût, Ahmed b. Hanbel’in Müsned tahkikinde ilgili hadisin dipnotunda hadisin “Buhârî’nin şartı üzere sahih” olduğunu belirtir.373 d. Derecesi Hadisimiz, sahih hadistir. Buhârî Sahîh’inde rivayet etmişdir. e. Değerlendirme Hadisimizi daha geniş perspektiften görebilmek için aynı olayı Hâkim’in Müstedrek’in de detaylı bir şekilde naklettiği rivayete yer vermek daha doğru olacaktır: Hâkim’in rivayetine göre;374 Ebû Avn ed-Devsî anlatıyor: Nu’mân b. Ebî Cevn el-Kindî, Medine’ye geldi. Nu’mân kardeşleriyle beraber Necid (bölgesinde) Şerebbe (denen bir vadide) oturuyordu. Nu’mân, Müslüman olarak Hz. Peygamber’in yanına geldiğinde -“Ya Rasûlallah!.. Seni arapların en güzel dul kadını Esmâ bnt. Nu’mân elCevniyye ile evlendireyim mi? O amcasının oğlu ile evliydi. Eşi ölünce dul kaldı. O seninle evlenmek ve sana gelmek istiyor,” deyince Efendimiz (s.a.v) onunla on iki ûkiyye375 ve bir neş mehir karşılığında evlendi. Nu’mân: -“Ya Rasûlallah! Mehri az tutma,” deyince Efendimiz (s.a.v); -“Ben eşlerime bundan daha fazla mehir vermedim. Kızlarım da bu miktardan fazla mehir almadılar,” buyurdu. Nu’mân: -“Ya Rasûlullah!.. Esmâ’yı sana getirecek birini gönder de onu alıp getirsin. Ben de senin gönderdiğin kişiyle beraber olacağım. Esmâ’yı da onunla göndereceğim,” dedi. Hz. Peygamber’de Ebû Üseyd’i gönderdi. Ebû Üseyd ve Nu’mân oraya varınca kadın girmeleri için izin verdi. Ebû Üseyd, ona: 1.bsk, Beyrut, 1993, s. 478, Ahmed Muhammed Şakir, el-Bâ‘isü’l-Hasîs Şerhu İhtisâri ‘Ulûmi’lHadîs, Daru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, Beyrut, 1994, s. 176. 372 Şihâbuddin Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî, Takribü’t-Tehzîb, thk. Muhammed Avvame, Daru’r-Reşid, Haleb, I.bsk, 1986, s. 293. 373 Ahmed b. Hanbel, Müsned, XXV, 460. 374 Hâkim, Müstedrek, IV, 39, hadis no: 2414. 375 Ûkıyye: Gümüş olarak 112,512 gr. Altın olarak ise 31,7475 gramdır. bkz. Muhammed Revvâs Kal’acî, Fıkıh Lugatı, trc. Ayhan Ak, Ocak Yayıncılık, İstanbul, 2012, s. 324; ayrıca geniş bilgi için bkz. Cengiz Kallek, “Ukıyye”, DİA, XXXXII, 67-70. 74 -“Rasûlullah’ın eşlerini başka bir erkek göremez,” dedi. (Ebû Üseyd olayı anlatırken; Bu olay, hicab ayetinden sonra olmuştu, diye ilâve etti.) Ebû Üseyd daha sonra: -Mahremin olmayan kimselerle konuştuğunda aranızda bir perde olması gerekir,” deyince kadın bunu kabul etti. Ben orada üç gün kaldıktan sonra kadını bir örtü içerisinde deveyle Medine’ye getirdim. Onu Sâide Oğulları mahallesine yerleştirdim. O mahallenin kadınları yanına varıp, hoş geldin dediler. Oradan ayrıldıklarında onun güzelliğini dile getirdiler. Böylece onun gelişi Medine de yayıldı. Ebû Üseyd dedi ki; -“Rasûlullah’a gittim. O sırada Amr b. Avf oğulları mahallesindeydi. Durumu ona haber verdim.” O sırada Esmâ’nın yanına bir kadın girdi. Çok güzel olmasından dolayı (tuzak kurmak için) ona; -“Sen bir kraliçesin, şayet istersen Rasûlullah’dan istediğini alırsın. Yanına gelirse ondan Allah’a sığın. Sana rağbet gösterdiği anda ondan istediğini alacaksın,” dedi. Buhârî’nin bir başka rivayetinde ise; Efendimiz (s.a.v), kadınla arasında yaşanan bu diyalogdan sonra Benî Sâide çardağına geldiği ve burada Sehl (r.a)’den su isteyip içtiği bilgisi yer almaktadır.376 İbn Sa’d’ın rivayetinde Esmâ’yı geri götüren Ebû Üseyd’le en son diyaloğu ise şu şekildedir; Ebû Üseyd, Esmâ’yı kavmine götürünce insanlar bağırışıp “Şüphesiz ki sen mübarek olmayan bir kadınsın, Şu başına gelenler nedir?” diye sordular. O da: -“Bana tuzak kuruldu ve bana şöyle şöyle yap” denildi, deyip kendisine söylenenleri dile getirdi. Ailesi ona: -“Sen bizi Araplar içerisinde meşhur ettin,” dedi. Ebû Üseyd gitmek için davranınca Esmâ ona, -“Olan oldu artık, peki bundan sonra ne yapmalıyım?” deyince, o da: -“Evinde oturur, örtünür ve ancak sana mahrem olanlarla görüşürsün, Rasûlullah (s.a.v) ile evlenmiş olmandan dolayı bundan sonra müminlerin annesisin,” dedi. O günden sonra Esmâ, mahremleri dışında kimseyle görüşmedi ve Hz. Osman zamanında Necid’de ailesinin yanında vefat etti. 377 Bu dört rivayet 376 377 Buhârî, Sahih, s. 1429, Eşribe 30, hadis no: 5637. İbn Sa’d, Tabakât, X, 141. 75 bir araya getirilerek olay, başından sonuna kadar bütün yönleriyle anlatılmış olmaktadır. Hadiste geçen Cevn kabilesi, Kinde kabilesinin önemli bir kolu idi. Bazı rivayetlerde Kilâbiyye diye geçse de doğrusu Kinde olduğu belirtilmiştir. 378 Nu’mân ise bu kabilenin reisi idi. Hz. Peygamber’le hısımlık kurmak istemiş ve dul kızı Ümeyme’yi (diğer ismiyle Esmâ’yı) kendisine teklif etmiş ve Hz. Peygamber de bunu kabul etmişti.379 Hadisimizde geçen “Şavt” herkesçe tanınan, bilinen bir bahçe olup, 380 Medine’de ki “Zübâb” dağının arkasında kalan bir mevkide olduğu ifade edilmektedir.381 yerleştirdim,” Aynı zamanda ifadesiyle bu Ebû Üseyd’in “O’nu Benî Sâide yurduna bahçenin Benî Sâide yurdunda olduğu anlaşılmaktadır. Hadisimizde geçen bir başka garib kelime de “râzikıyye”dir. Tercümede de belirttiğimiz üzere uzun beyaz keten kumaş demektir. Sırf beyaz değil içinde maviler olan beyaz bir kumaş olduğu da belirtilmiştir.382 Görüldüğü üzere Ebû Üseyd’in ravisi olarak yer vermiş olduğumuz hadiste, Efendimizle evlenen hanımın ismi Ümeyme bnt. Nu’mân b. Şerâhîl olarak zikredilirken Hâkim’in Ebû Avn ed-Devsî’den naklettiği hadiste ise Esmâ bnt. Nu’mân olarak geçmektedir. İbn Hacer, bu iki rivayeti de bir araya getirerek aradaki tenakuzu çözmek için; “Belki de kadının ismi Esmâ, lakabı Ümeyme’dir,” demiştir.383 Esmâ veya Ümeyme isimli bu kadının Hz. Peygamber’e niçin “senden Allah’a sığınırım” dediği ile ilgili bazı hadislerde hiçbir bilgi verilmezken384 bazısında isim verilmeksizin bir kadın bu sözü söylemesini telkin etti, rivayetine yer verilir.385 İbn Hacer, Fethü’l-Bârî, XII, 23. İbnü’l-Esîr, Câmiu’l-Usûl, XVIII, 590. 380 Aynî, Umdetü’l-Kârî XX, 328. 381 İbn Hacer, Fethü’l-Bârî, XII, 25. 382 Aynî, Umdetü’l-Kârî XX, 329; İbn Hacer, a.g.e., XII, 27. 383 İbn Hacer, a.g.e, XII, 25. 384 Buhârî, Sahih, s. 1339, Talak 3, hadis no: 5255. 385 Hâkim, Müstedrek, IV, 39, hadis no: 2414. 378 379 76 Bazı rivayetlerde ise bu sözü söylemesini (kıskandıklarından dolayı) Hz. Aişe ve Hz. Hafsa’nın telkin ettiği yer almaktadır. 386 Bir başka rivayette de kadının söylemiş olduğu sığınma sözü değil sadece hoşlanmadığı aktarılır.387 Bir başka rivayet olan ve bu olayı özet şekilde sunan Hâkim’in rivayetinde Hz. Peygamber kadının bulunduğu odaya girip onu yanına çağırdı. Fakat kadın, “sen gel” deyince Efendimiz (s.a.v)’in boşadığı aktarılmaktadır. 388 Daha sonra Hz. Peygamber’le evlendiği halde (muhtemelen) zifafa girmediği için O’nun eşlerinden sayılmamış olan kadına: -O kimdi biliyor musun? O Hz. Peygamber idi denilince, kadın: -“Ben çok bahtsız bir kadınım”389 diye hayıflandığı, bir başka rivayette de “Beni bırakın ben kötülerdenim”390 dediği nakledilir. Dolayısıyla kadının Hz. Peygamber’i tanımadığı için bu sözü söylediği de ihtimal dâhilindedir.391 Ayrıca kadının akıbeti ile ilgili İbn Akîl (ö. 513/1119), O kadın daha sonra Muhâcir b. Ebî Ümeyye, ondan sonra da Kays b. Mekşûh ile evlendi derken, 392 Hz. Peygamber’le yaşamış olduğu bu hadiseden sonra kahrından öldüğü de rivayet edilir.393 Evine döndüğünde ise ailesi de kadına çok büyük bir tepki göstermiş ve “çekemeyen kadınlar beni aldattı” diye kendisini savunmuştur. 394 Bütün bu anlatılanlar kadının saf ve gafil birisi olduğunu gösteriyor. Böyle bir kadın ise müminlerin annesi olmaya uygun değildir, denilmiştir.395 Ancak günümüz siyer araştırmacılarından Muhammed Emin Yıldırım, Hz. Peygamber’in on dört hanımla evlendiğini ifade ederken birisi de zifafa girmeden boşadığı hanımı Esmâ bnt. Nu’mân olduğunu kaydeder. 396 Hâkim, a.g.e., IV, 40, hadis no: 2414. Buhârî, Sahih, s. 1339, Talak 3, hadis no: 5255-5256. 388 Hâkim, Müstedrek, IV, 37, hadis no: 2407. 389 Buhârî, Sahih, s. 1429, Eşribe 29, hadis no: 5637. 390 Hâkim, a.g.e., IV, 40, hadis no: 2414. 391 İbn Hacer, Fethü’l-Bârî, XII, 26. 392 Aynî, Umdetü’l-Kârî XX, 326. 393 Ömer Ziyaeddin Dağıstani, Zübdetü’l Buhârî Tercümesi, Salâh Bilici Kitabevi, İstanbul, 1977, s. 900. 394 Dağıstani, a.g.e., s. 900. 395 Nureddin Itr, Bulûğu’l-Merâm Şerhi, trc. Ahmet Efe vd., Tahlil Yayınları, İstanbul, 2015, III, 460. 396 Muhammed Emin Yıldırım, Hz. Peygamber’in (sallahu aleyhi ve sellem) Albümü, Siyer Yayınları, İstanbul, 2015, s. 128. 386 387 77 Bu konuyla ilgili bütün hadisler incelendiğinde; hicretin dokuzuncu yılında meydana geldiği rivayet edilen bu evlilik hakkında verilen bilgilerde ciddi anlamda farklılıkların göze çarptığı; gerek kadının ismi ve kimliği, gerekse Hz. Peygamber’in onu, ailesine geri gönderme sebebi ve gerekse kadının Hz. Peygamber’i istememesi ile ilgili ifadelerde önemli farklılıklar bulunduğu görülmektedir.397 f. Hadisten Çıkarılacak Hükümler 1- Veli, velayeti altındaki kimseleri evlendirebilir. Nitekim Nu’mân, velisi olduğu kızı Ümeyme’yi Hz. Peygamber’le evlendirmiştir. Bu evliliğin geçerli (sahih) olduğu, Hz. Peygamber’in kadını boşamasıyla ortaya çıkmaktadır. Aksi takdirde Hz. Peygamber’in kadını boşaması abesle iştigal olurdu. Ancak veli, ergenlik çağına gelmeyen çocuğunu evlendirdiğinde, buluğ muhayyerliği vardır. Ergenlik çağına gelen evlendirildiğinde ise onunda nikâhı onaylama ve/ya onaylamama hakkı vardır.398 2- Boşama iki çeşittir: a) Sarih boşama: Boşanmadan başka bir anlama gelmesi mümkün olmayan, özellikle örfen boşanma için kullanılan sözlerdir. “Seni boşadım, boşsun” gibi. Bunlara sarih/açık sözler denir. b) Kinayeli boşama: Boşanma anlamına gelebileceği gibi, başka anlamlara da gelebilen sözlerdir. “İraden elinde olsun, babanın evine git” gibi. Bunlara ise kinayeli sözler denir.399 Elbânî’nin “Sarih ve Kinayeli Boşama” başlığı altında yer verdiği400 bu rivayette, Hz. Peygamber’in “Onu ailesine götür” ifadesi kinayeli lafızlarla boşamanın hem geçerli olduğuna bir delil hem de kinayeli boşamaya bir örnek teşkil etmektedir. Ancak kinaye lafızla, boşama murad edilmiyorsa boşama gerçekleşmez.401 Âlimler kinaye ibarelerinde niyetin veya kızgınlık, kavga etme yahutta kadının boşanmak istemesi gibi bazı haller ile karinelerin şart olduğu konusunda İbnü’l-Esîr, Câmiu’l-Usûl, XVIII, 587. Celâl Yıldırım, Kaynaklarıyla İslam Fıkhı, Uysal Kitabevi, Konya, 1980, II, 1002-1004. 399 Karaman, İlmihal, II, 227. 400 Muhammed Nâsıruddîn el-Elbânî, İrvâü’l-Ğalîl fî Tahrîci Ehâdîsi Menâri’s -Sebîl, elMektebetü’l-İslâmiyye, Beyrut, 1979, VII, 146. 401 Aynî, Umdetü’l-Kârî XX, 326; Ayrıca bkz. Ahmed Davudoğlu, Selâmet Yolları, Sönmez Neşriyat, İstanbul, III, 381. 397 398 78 görüş birliğine varmışlardır. Çünkü söz, hal ve karineler, Şafîler hariç diğer üç mezhebe göre niyetin yerine geçer. 402 3- Hadisimiz, Hz. Peygamber’in evliliklerinin şehevî duygularla değil, siyasî ve ictimaî sebeplerden dolayı olduğunu bize göstermektedir. Zira kadının “Senden Allah’a sığınırım” dedikten sonra Hz. Peygamber’in tutumu olayın bu şekilde gerçekleştiğini ortaya koymaktadır. 4Hâkim’in Buhâri’nin rivayetinde mehir konusunun zikredildiği görülmese de, rivayetinde Ümeyme (diğer ismiyle Esmâ)’nın babası ile Hz. Peygamber arasında geçen mehri belirleme ve üzerinde konuşma ortadadır. Hz. Peygamber’in Ümeyme ile evlenmediği403 veya Hz. Peygamber’in evlenmediği sadece Ebû Üseyd’i dünür olarak gönderdiği404 ifadelerinin doğru olamayacağı kanaatindeyiz. Çünkü Hz. Peygamber’in kadının yanına girmesi ve elini kadına uzatması nikâh yapılmadığı iddiasını çürütmektedir.405 Buna ilaveten “Talak ancak nikahdan sonra olur,”406 hadisi de ortada bir nikâhın olduğunu ve bunun üzerine Hz. Peygamber’in kadını kinayeli lafızla boşadığı gerçeğini yansıtmaktadır. 5- Bu durumda ise yani mehir belirlendikten sonra cinsel ilişkiden önce boşama gerçekleşirse; ”Eğer onlara mehir tespit eder de kendilerine el sürmeden boşarsanız, tespit ettiğiniz mehrin yarısı onlarındır…”407 mealindeki ayete göre, üzerinde karar kılınan mehrin yarısı kadına verilmelidir. Rivayet edilen hadisimizde ise Hz. Peygamber’in mehrin yarısını değil sadece müt’a verdiği görülmektedir. Muhtemelen Hz. Peygamber, belirlenen mehri vermiş, (örneğin kadının babasıyla göndermiş olabilir) buna ilaveten de müt’a vermiştir. Aksi takdirde ayetin açık ifadesi ile sabit olan bir hususu uygulamadığı iddiası gündeme gelebilecektir ki, bu durum Allah’ın elçisi için düşünülemez. Itr, Bulûğu’l-Merâm Şerhi, III, 460. Aynî, a.g.e., XX, 330. 404 Davudoğlu, Selâmet Yolları, III, 381. 405 Davudoğlu, a.g.e., III, 381. 406 İbn Ebî Şeybe, Musannef, VI, 370, Talak 15, hadis no: 17996. 407 Bakara, 2/237. 402 403 79 3.2.4 DÖRDÜNCÜ HADİS Mescide Girme Âdâbı a. Metni ِّ ِّ ِّ حعن حع ْب ِّد الْمل،َح ِّن ك بْ ِّن حع ْن حربِّ حيعةح بْ ِّن أِّحِب حع ْبد الر ْح، أح ْخحب حرحَن ُسلح ْي حما ُن بْ ُن بِّ حًلل،ححدثح حنا ح َْي حي بْ ُن ح َْي حي ْ ح ِّ ول ِّ «إذحا حد حخ حل:اَّلل صلى هللا عليه وسلم ُ قح حال قح حال حر ُس،ُس ْيد حع ْن أِّحِب ُح،حس ِّعيد َح ْيد أ ْحو أِّحِب أ ح للهم إين اب حر َْحح ح ُ اح:ج فح ْليح ُق ْل ُ اح:أح حح ُد ُك ُم الْ حم ْسج حد فح ْليح ُق ْل للهم ْاف تح ْح ل أحبْ حو ح حوإ حذا حخ حر ح،تك )» (رواه مسلم ِف صحيحه هبذا السند واملنت.لك ض ح ْ من فح أح ْسأحلُ ح ْ ك b. Tercümesi Ebû Humeyd veya Ebû Üseyd’den rivayet edildiğine göre; Rasûlullah (s.a.v) şöyle buyurmuştur: “Sizden biriniz mescide girdiği zaman: Allah’ım! Bana rahmetinin kapılarını aç desin. (Mescitten) çıktığı zaman ise; Allahım! Senin lütfundan niyaz ediyorum desin.” c. Tahrici Hadisimizin sahâbî ravisinin ismi hakkında iki ayrı rivayet nakledilmiştir: a. Ebû Humeyd veya Ebû Üseyd şeklindeki ihtimalli rivayet: Müslim Sahih’inde,408 Ebû Dâvûd,409 Dârimî,410 Beyhakî411 ve İbn Hibbân412 Sünen’lerinde, ve Bezzâr413 Müsned’inde, Taberanî Kitabu’d-Dua’da414 Rebîa b. Ebî Abdirrahmân- Abdülmelik b. Saîd- Ebû Humeyd veya Ebû Üseyd kanalıyla rivayet etmişlerdir. Müslim, Sahih, s. 494, Salâtü’l-Misâfirîn 10, hadis no: 713. Ebû Dâvûd, Sünen, I, 349, Salât 18, hadis no: 465. 410 Ebû Muhammed Abdullāh b. Abdirrahmân b. el-Fazl ed-Dârimî, Sünen, thk. Hüseyin Selîm Esed ed-Dârânî, Darü’l-Muğnî, Riyad, 2000, III, 1762, İsti’zân 56, hadis no: 2733 411 Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, II, 619, Salat 541, hadis no: 4317 412 Ebû Hâtim Muhammed b. Hıbbân b. Ahmed el-Büstî, Sahîh, thk. Şuayb Arnavût, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1993, V, 397, Salat 12, hadis no: 2048 413 Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. Abdilhâlik el-Bezzâr el-Basrî, Müsned, thk. Mahfûzurrahmân Zeynullâh, Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, el-Medînetü’l-Münevvere, 1997, IX, 170, hadis no: 3720 414 Ebu’l-Kasım Süleyman b. Ahmed et-Taberanî, Kitabu’d-Dua, thk. Muhammed Said b. Hasen el-Buharî, Daru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrut, I.bsk, 1987, II, 993 hadis no: 426. 408 409 80 b. Ebû Humeyd ve Ebû Üseyd şeklindeki ihtimalsiz rivayet: Nesâî,415 Sünen’inde ve Amelü’l-Yevm ve’l-Leyl’inde416 ve Ahmed b. Hanbel417 Müsned’inde Rebîa b. Ebî Abdirrahmân- Abdülmelik b. Saîd- Ebû Humeyd ve Ebû Üseyd kanalıyla rivayet etmişlerdir. c. Ebû Humeyd rivayeti: Muhammed Ali es-Sabûnî, Müslim Şerhi’nde ise ilginç bir şekilde Ebû Üseyd ismini zikretmeyip, doğrudan Ebû Humeyd’den yapılan bir rivayet olarak göstermiştir.418 Hâlbuki yukarıda sened ve metnini vermiş olduğumuz hadisimiz, Müslim’in Sahîh’inde Ebû Humeyd veya Ebû Üseyd şeklinde rivayet edilmiştir. d. Hadis Metnindeki Farklılıklar Beyhakî ve İbni Hıbbân yukardaki duanın öncesinde “selâm verir” rivayetine yer verirken, Ebû Dâvûd ise “Peygamber’e selâm verir” rivayetiyle selamı sadece Hz. Peygamber’e hasretmiştir. e. Derecesi Sahih hadis şartlarını taşıyan hadisimiz, İmam Müslim’in Sahih’inde zikrettiği hadislerdendir. Şuayb el-Arnavût (ö. 1438/2016), yapmış olduğu tahkik çalışmalarından İbn Hibbân’ın Sahih’inde ilgili hadis hakkında “isnadı sahihtir” derken, Ahmed b. Hanbel’in Müsned’inde ise “Müslim’in şartı üzere hadis sahihtir,” der. f. Değerlendirme İnsan yaratılırken aynen bir makinaya entegre edilen programlar gibi kendisiyle bütünleşmiş programlarla var edilmiştir. Bu duruma din ıstılahında “fıtrat” diyoruz. Zira Allah insanı fıtrat üzere yarattığını beyan etmektedir.419 Nesâî, Sünen, Mesâcîd 36, hadis no: 810. Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Ali en-Nesâî, Amelü’l-Yevm ve’l-Leyle, thk. Fâruk Hamâde, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, s. 220, hadis no: 177. 417 Ahmed b. Hanbel, Müsned, XXV, 454, hadis no: 16057. 418 Muhammed Alî es-Sâbûnî, Fethü’l-İlâhi’l-Mün’i m fî Şerhi Sahîhi Müslim, I, 561. 419 Rûm, 30/30. 415 416 81 İnsanda var olan fıtrat, ilk yaratılış anında varlık türlerinin temel yapısını, karakterini ve henüz dış tesirlerden etkilenmemiş olan ilk durumlarını belirtir.420 İnsanın içine, sığınma, korunma ve yardım isteme hissinin, ilk yaratılış anında programlandığı gayet açıktır. Doğal olarak insan ulaşmak istediği hususlar için “her şeye gücü yeten” varlığa, ellerini açar ve ondan o dileğinin gerçekleşmesini ister. Peygamberlerin çocuk sahibi olmayı istemeleri,421 Müslüman olarak ölmeyi arzu etmeleri,422 ilmin artırılma talebinde bulunmaları423 gibi maddî ve manevî isteklerde bulundukları Kur’an penceresinden görülmektedir. Bununla birlikte her gün en az kırk defa, sadece O’ndan yardım istememizin424 sözlü talimi yaptırılarak, bu tavrı fiiliyata yansıtmamız hedeflenmektedir. Rahmeti her şeyi kuşatan Rabbimizin,425 insanların aksine kendisinden bir şey istenmediğinde kızdığını Hz. Peygamber haber vermektedir.426 Dolayısıyla hem sözlü hem de fiili olarak bu hale bürünen kişiye cevap vereceğini Rabbimiz, ilahî beyanıyla haber vermiştir.427 Kulun bütün benliğiyle yüce yaratana yönelerek ondan istek ve dilekte bulunması anlamına gelen dua,428 Hz. Peygamber’in hayatının bütününü kuşatmaktadır. Ve bunu inananlara mescidinde öğrettiğini aktardığımız hadiste görüyoruz. İstemek, yardım talep etmek429 manalarına gelen duanın yapılması gereken yerler ve o yerlere uygun dua cümleleri Kur’an-ı Kerîm’de ve Hadis-i Şeriflerde yer almaktadır. Rivayetine yer vermiş olduğumuz hadisimiz ise mescide girerken ve çıkarken ne gibi dualar yapılması gerekiyor bunu örneklendirmektedir. Mescide girerken; “Rabbinin rahmeti (onların) topladıkları şeylerden daha hayırlıdır,”430 meâlindeki ayet gereğince Allah’ın rahmeti istenmekte ve Hayati Hökelekli, “Fıtrat”, DİA, XIII, 47. Meryem, 19/5. 422 Yusuf, 12/101. 423 Taha, 20/114. 424 Fatiha, 1/5. 425 A’raf, 7/156. 426 Tirmizî, Sünen, V, 387, Deavât 3, hadis no: 3373. 427 Bakara, 2/186; Mümin, 40/60. 428 Osman Cilacı, “Dua”, DİA, IV, 529. 429 Cilacı, “Dua”, DİA, IV, 529. 430 Zuhruf, 43/32. 420 421 82 mescitten çıkarken ise “(Cuma) Namaz(ı) kılındığı zaman yeryüzüne yayılıp Allah’ın fazlından isteyiniz,”431 mealindeki ayete muvafık olarak da Allah’ın fazlından istenmektedir. Şârihler, hadiste geçen “Fadl” kelimesini “helal rızık” olarak izah etmişlerdir. Çünkü cami dışında insanları en çok rızık endişesi sarar.432 Mescid, Allah’ı zikir ve Peygamber’e salatü selam göndermenin yeridir. Her ne kadar diğer mekânlarda da bu iki husus yapılmaktaysa da özellikle mescidler, sadece Allah’ı anma ve Peygamber’i selamlama mekânlarıdır. Çünkü bunun için bina edilmişlerdir. Dolayısıyla mescide giren bir mümin, ahirette huzurlu ve mutlu olmayı talep ettiğinden, Allah’ın rahmetini isteyerek mescide girmesi uygun düşmektedir.433 Hadisimizde bu duanın yapılması her ne kadar emir kipi ile istense de, mescide girerken ve çıkarken yapılan bu duaları söylemek müstehabdır.434 Cum’a, 62/10. Necati Yeniel, Hüseyin Kayapınar, Sünen-i Ebû Dâvûd Tercüme ve Şerhi, Şamil Yayınevi, İstanbul, 1987, II, 228-230. 433 Muhammed Abdurraûf el-Münâvî, Feyzu’l-Kadîr Şerhu’l-Câmii’s-Sağîr, Daru’l-Ma’rife, Beyrut, 1994, I, 336. 434 Halil Ahmed b. Mecîd es-Sehâranfûrî, Bezlü’l-Mechûd fî Halli Ebî Davud, Daru’l-Kütübi’lİlmiyye Beyrut, 2007, III, 307; Yeniel, Kayapınar, a.g.e, II, 230; Ahmed Davudoğlu, Sahih-i Müslim Tercümesi ve Şerhi, Sönmez Neşriyat A.Ş. Yayınları, İstanbul, 1986, II, 156. 431 432 83 3.3. SAHİHAYN DIŞINDAKİ HADİS KAYNAKLARINDA YER ALAN EBÛ ÜSEYD HADİSLERİ Sahihayn dışındaki hadis kaynaklarında Ebû Üseyd tarafından rivayet edilen 24 hadis bulunmaktadır. Bu hadisler şunlardır: 3.3.1 BEŞİNCİ HADİS Evladın vefat eden ana-babasına yönelik görevleri a. Metni ِّ ِّ ححدثح حنا: ال حْم ْع حَن – قحالُوا- حو ُحُمم ُد بْ ُن ال حْعًلح ِّء، حو ُعثْ حما ُن بْ ُن أِّحِب حش ْي حبةح،يم بْ ُن حم ْه ِّدى ُ ححدثح حنا إبْ حراه ِّ حس ِّ عن أ، عن عب ِّد الر َْح ِّن ب ِّن سلحيما حن،اَّلل بن إِّ ْد ِّريس ِّ ،يد بْ ِّن حعلِّ ِّى بْ ِّن ُعحب ْيد حم ْوحَل بحَِّن حس ِّاع حدةح ْح ح ْ ح ْ ح ْ ُ ْح ح ُ ْ حع ْب ُد ِّ ول ِّ ِّ حعن أحِِّب أُس ْيد مال،حعن أحبِّ ِّيه ِّ بح ْي حنا ح َْنن ِّعنْ حد ر ُس: قح حال،ك بْ ِّن ربِّ حيعةح الس ِّاع ِّد ِّى اَّلل صلى هللا عليه ح ح ْ ْ ح ُ ح ِّ ِّ ِّ َي رس ح: فح حق حال،وسلم إِّذحا جاءه رجل ِّمن ب َِّن سلِّمةح ُها بِّ ِّه حه ْل بحق حى م ْن بِّ ِّر أحبح حوى حش ْىءٌ أحبح ُّر ُح،ول اَّلل ُح ح ح حُ حُ ٌ ْ ح ح ح ِّ ِّ ِِّّ ، حوإِّنْ حفاذُ حع ْه ِّد ُِّهحا ِّم ْن بح ْع ِّد ُِّهحا،ار حَلُحما ُ حواَّل ْست ْغ حف، الصًلحةُ حعلحْي ِّه حما، «نح حع ِّم:بح ْع حد حم ْوِت حما؟ قح حال ِّ وإِّ ْكرام ص ِّد،صلح ُة الرِّح ِّم ال َِّّت َّلح تُوصل إَِّّل ِّهبِّما ِّ و » (رواه أبو داود ِف سننه ب هذا السند.يق ِّه حما ح ح حُ ح ح ُح )واملنت b. Tercümesi Ebû Üseyd Mâlik b. Rebîa es-Sâidî anlatıyor: Bizler Rasûlullâh’ın (s.a.v) huzurunda oturuken, Benî Selime’den bir adam geldi ve dedi ki: -“Ey Allah’ın Rasûlü! Anam-babam öldükten sonra onlara yapabileceğim herhangi bir iyilik var mı?” diye sordu. Hz. Peygamber: -“Evet, Anne-babaya dua etmek ve onlar için mağfiret dilemek, vasiyetlerini yerine getirmek, ancak onlar vasıtasıyla ulaşılan akraba ile ilişkiyi devam ettirmek, onların dostlarına ikram etmektir,” buyurdu. 84 c. Tahrici Hadisimizi Ebû Dâvûd435 ve İbn Mâce436 Sünen'lerinde, İbn Ebî Şeybe elEdeb'inde,437 Ahmed Müfred'inde,439 İbn Taberânî b. Hibbân Sahîh’inde,440 İbn el-Mu’cemü’l-Kebîr442 Müstedrek’inde,444 Müsned'inde,438 Hanbel ve Kâni’ Buhârî el-Edebü'l- Mucemü’s-Sahabe’de,441 el-Mu’cemü’l-Evsât’ta,443 Beyhakî es-Sünenü’l-Kübrâ,445 Şuabü’l-İmân446 Hâkim ve el- Âdâb’da447 İbn Şâhîn et-Terğîb’inde448 Abdurrahmân b. Süleymân- Esîd b. Ali b. Ubeyd- babası Alî’den- o da Ebû Üseyd kanalıyla rivayet etmişlerdir. Senedimizde yer alan (Esîd b. Ali), sadece İbn Mâce’de dedesi Ubeyd’e nispet edilmektedir. Senedimizde yer alan bir başka ravi (Abdurrahmân b. Süleyman) ise Ebû Dâvûd, İbn Mâce, Hâkim, Beyhakî (es-Sünenü’l-Kübrâ’da) ve İbn Hibbân tarafından babası Süleyman’a nisbet edilirken, Taberânî, Ahmed b. Hanbel, Beyhakî (Şuabü’l-İmân’da), İbn Ebî Şeybe ve Buhâri tarafından ise babasının dedesi olan “Gasîl” lakablı sahâbeden Hanzala (r.a.)’a nisbet edilmiştir. Ebû Dâvûd, Sünen, VII, 456, Edeb 128, hadis no: 5142. İbn Mâce, Sünen, IV, 632, Edeb 2, hadis no: 3664. 437 Ebû Bekir Abdullâh b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Şeybe, Kitâbü’l-Edeb, thk. Muhammed Rızâ Kahvecî, Daru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrut, I, 190, hadis no: 132. 438 Ahmed b. Hanbel, Müsned, XXV, 457, hadis no: 16059. 439 Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail el-Buhârî, el-Edebü’l-Müfred, Muhammed Fuâd Abdülbâkî, Daru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrut, 1989, s. 27, hadis no: 35. 440 İbn Hibbân, Sahîh, II, 162, el-Birru ve’l-İhsân 4, hadis no: 418. 441 İbn Kâni’, Mu’cemü’s-Sahabe, XIII, 4652, hadis no: 1759. 442 Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, XIX, 263, hadis no: 592. 443 Ebu’l-Kâsım Müsnidü’d-Dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb et-Taberânî, el-Mu’cemü’lEvsat, thk. Târık b. ‘Ivadullâh b. Muhammed-Abdülmuhsin b. İbrâhîm el-Hüseynî, Daru’lHarameyn, Kahire, 1995, VIII, 65, hadis no: 7976. 444 Hâkim, Müstedrek, IV, 171, hadis no: 7260. 445 Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, IV, 45, Cenâiz 99, hadis no: 6893. 446 Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyin b. Alî el-Beyhakî, Şuabü’l-Îmân, thk. Muhammed Saîd, Daru’lKütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1410, VI, 199, hadis no: 7514. 447 Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyin b. Alî el-Beyhakî, el-Âdâb, thk. Ebû Abdullah es -Sa’îd elMendûh, Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, Beyrut, 1988, s. 7, hadis no: 4. 448 Ebû Hafs Ömer b. Ahmed b. Osmân b. Şâhîn, et-Terğîb fî Fezâili’l-A’mâl ve Sevâbi Zâlike, thk, Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmâîl, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 2004, s. 94, hadis no: 300. 435 436 85 d. Ricali İbn Hibbân’ın Sikât/Güvenilir Raviler isimli eserinde zikrettiği449 Ali b. Ubeyd hakkında Zehebî Mîzân’da onun “la yu’raf/ tanınmayan meçhul kişi” olduğunu ve sadece bir hadis rivayet ettiğini söylemiştir.450 (Bu hadis, yukarda zikrettiğimiz hadis olabilir. Her ne kadar biz bu tezimizde 5. ve 6. Hadis diye iki ayrı hadis olarak zikretsek de bu iki hadisi Beyhakî451 cem etmektedir.) Ancak bir diğer eseri olan Kâşif’te vüssika/tevsik edilmiştir şeklinde bilgi aktarmaktadır.452 Bu ifade, muhaddisler tarafından sika olduğu ifade edilmese de, nadiren bazı muhadddisler tarafından sika olarak kabul edildiği anlamına gelmektedir. İbn Hibbân’ın tevsikte yalnız kalması da bunun delilidir. İbn Hacer ise (az hadis rivayet eden, rivayetinin terk edilmesini gerektirecek derecede cerh edilmeyen ve rivayetinde tek kalmayıp mütâbiî olan ravi anlamında)453 “makbul” ravi olduğunu belirtmektedir.454 Alî b. Ubeyd için diğer kaynaklar, el-Ensârî, el-Medenî, es-Sâidî ve Ebû Üseyd (r.a)’ın azatlısı olduğunu ifade edip,455 bunun dışında hiçbir bilgi vermemektedirler. e.Derecesi: Şuayb el-Arnavût (ö. 1438/2016), senedimizde yer alan Ali b. Ubeyd’in “cehaleti” dolayısıyla hadisimizin zayıf olduğunu, diğer ravilerin ise “sika” olduğunu ifade ettikten sonra, sadece İbn Hibbân’ın onu Sikât/Güvenilir Raviler İbn Hibbân, Sikât, V, 166. Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zehebî, Mîzânü’l-İ’ti dâl fî Nakdi’r-Ricâl, thk. Alî Muhammed el-Becâvî, Daru’l-Ma’rife, Beyrut, 1969, III, 144 451 Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, IV, 102, Cenâiz 151, hadis no: 7102. 452 Zehebî, Kâşif, II, 44. 453 Ahmet Yücel, “Makbul”, DİA, XXVII, 429. 454 İbn Hacer, Takrîbü’t-Tehzîb, s. 403; Beşşâr Avvâd Ma’rûf, Şuayb el-Arnavût, Tahrîru Takrîbi’t-Tehzîb, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1997, III, 49; Ebû Muâz Târık b. Ivedullâh b. Muhammed, Tehzîbü Takrîbi’t-Tehzî b, Mektebetür’r-Rüşd, Riyad, 2010, IV, 30. 455 Zehebî, Mîzân, III, 144; İbn Hacer, a.g.e., s. 403; İbn Hibbân, Sikât, V, 166. 449 450 86 isimli eserinde zikrettiği açıklamasını yapmıştır. 456 Elbânî de (Alî b. Ubeyd’den dolayı olsa gerek ) hadisi zayıf kabul etmiştir.457 Hâkim en-Neysabûrî ise hadisin isnadının sahih olduğunu fakat Buhârî ve Müslim’in Sahih’lerinde rivayet etmediğini ifade etmiş, Mustafâ Abdülkâdir Atâ da Müstedrek tahkikinde hadisimizin sahih olduğunu belirtmiştir.458 Mevâridü’z-Zam’ân isimli eserin tahkikini yapan Hüseyin Selîm Esed edDârânî, hadisimizin Hasan ise İbn isnadının Şâhîn’in ceyyid eseri olduğunu belirtmektedir.459 Terğîb’de ilgili hadisin Muhammed sahih olduğunu söylemektedir.460 Muhakkik Neşet b. Kemâl el-Mısrî ise hadisin zayıf olduğu kanaatindedir.461 Hadisimiz, senedindeki Ali b. Ubeyd isimli ravinin meçhul bir ravi olması sebebiyle “zayıf” bir hadistir. Ancak ( )االستغفار لهماkısmının şahidi olarak Hz. Osman (r.a)’dan sahih senedle rivayet edilen, Nebî (s.a.v), ölünün defin işlemi bittiği zaman onun yanında durur ve “Kardeşinizin bağışlanması için istiğfar ediniz ve onun (islam üzere) sabit olmasını dileyiniz. Çünkü o, şu an hesaba çekiliyor,” derdi,462 hadisi zikredilebilir. Ayrıca ( ) إكرام صديقهماkısmının şahidi olarak Abdullah ibn Ömer (r.a)’dan merfu olarak rivayet edilen; “Kişinin babası öldükten sonra baba dostlarıyla irtibatı devam ettirmesi iyiliklerin en güzellerindendir”463 hadisi zikredilebilir. Bu şahidler sebebiyle hadisimiz, “hasen li-gayrihî” derecesindedir. Ebû Dâvûd, Sünen, VII, 456; İbn Mâce, Sünen, IV, 632; Ahmed b. Hanbel, Müsned, XXV, 457. 457 Muhammed Nâsıruddîn el-Elbânî, Daîfu İbni Mâce, Mektebetü’l-Meârif, Riyad, 1997, s. 298; Muhammed Nâsıruddîn el-Elbânî, Daîfu’t-Terğîb ve’t-Terhîb, Mektebetü’l-Meârif, Riyad, 2000, II, 141, hadis no: 1482. 458 Hâkim, Müstedrek, IV, 171, hadis no: 7260. 459 Nûruddîn Alî b. Ebî Bekr el-Heysemî, Mevâridü’z-Zam’ân ilâ Zevâid İbn Hibbân, thk. Hüseyin Selîm Esed ed-Dârânî, Daru’s-Sekâfeti’l-Arabiyye, Dımeşk, 1996, VI, 352. 460 İbn Şâhîn, et-Terğîb, s. 94, 461 el-Lâlekâî, Şerhu Usûli İ’tikâdi Ehli’s-Sünne ve’l-Cemâa, s. 983. 462 Ebû Dâvûd, Sünen, V, 127, Canâiz 73, hadis no: 3221. 463 Ebû Dâvûd, Sünen, VII, 456, Edeb 128, hadis no: 5143. 456 87 f. Hadis Metnindeki Farklılıkları Hadisi şerifte yer alan “Benî Selime (kabilesinden) bir adam geldi” yerine “Benî Sâide (kabilesinden) bir adam geldi” ifadesine yer verilmiştir. 464 Her iki kabile de Ensâr’a aittir. (Belki de bu durumdan dolayı) bir rivayette –kabile ismi zikredilmeksizin- “Ensâr’dan bir adam geldi” ifadesine rastlarken,465 diğer bir rivayette ise soruyu soran kişinin meclis dışından gelerek değil, orada öldükten sonra onlara bulunanlardan “bir adam dedi” olarak belirtilmiştir. 466 Hadisimizin bazı tariklerinde “Anne babam yapabileceğim herhangi bir iyilik var mı?” diye soran kişiye, Hz. Peygamber cevap olarak “Dört şey vardır” diyerek rakam vermiştir. 467 Bazı tariklerde ise Hz. Peygamber rakam vermeden öldükten sonra anne ve babamıza karşı üzerimizdeki sorumlulukları sıralamıştır.468 İbn Ebî Şeybe, Kitâbü’l-Edeb’inde Hz. Peygamber, soran kişiye “Dört şey vardır” buyurduktan sonra sırasıyla; Ana-babaya dua etmek, istiğfar etmek, vasiyetlerini yerine getirmek ve ancak onlar vasıtasıyla ulaşılan akrabaya sıla yapmak şeklinde rivayet etmiştir.469 Ancak diğer hadis kaynaklarında olan “Onların dostlarına ikram etmek” maddesi yer almamaktadır. Bu maddeyi eklediğimizde ise dört rakamı, beşe çıkmaktadır. Bu durumda “onlara dua etmek” ve “onlara istiğfar etmek” maddelerini birleştirirsek (ki, iki madde de de dua yer almaktadır) bu tenakuzu ortadan kaldırmış oluruz. Ebû Dâvûd, “Onların dostlarına ikram etmek” maddesini son madde de rivayet ederken, diğer kaynaklar ise son sırada “Ancak onlar vasıtasıyla ulaşılan akrabaya sıla yapmak” maddesini rivayet etmişlerdir. Hadisimizdeki soru soran kişiye Hz. Peygamber’in cevap vermesiyle diyalogun bitmediği ve “bunlar ne kadar çok ve ne güzel şeyler” diyerek hayretini Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, Cenâiz 99, hadis no: 6893. Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, XIX, 263, hadis no: 592; Beyhakî, Şuabü’l-Îmân, VI, 199, hadis no: 7514; Ahmed b. Hanbel, Müsned, XXV, 457, hadis no: 16059. 466 Buhârî, el-Edebü’l-Müfred, s. 27, hadis no: 35. 467 Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, XIX, 263; Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, Cenâiz 99, hadis no: 6893; Ahmed b. Hanbel, Müsned, XXV, 457, hadis no: 16059; Buhârî, el-Edebü’l-Müfred, s. 27, hadis no: 35; İbn Ebî Şeybe, Kitâbü’l-Edeb, I, 190, hadis no: 132. 468 Ebû Dâvûd, Sünen, Edeb 128, hadis no: 5142; İbn Mâce, Sünen, IV, 632, Edeb 2, hadis no: 3664; 469 İbn Ebî Şeybe, Kitâbü’l-Edeb, I, 190, hadis no: 132. 464 465 88 ve memnuniyetini izhar ettiğini farklı varyantlarda bulmaktayız. Hz. Peygamber’in o adamın memnuniyetine karşılık olarak “Bu (saydığım) şeyleri yap. (Bu şekilde) anne ve babana sıla-i rahim yapmış olursun,” buyurduğu da rivayetlerde yer almaktadır.470 f. Değerlendirme Rivayetine yer vermiş olduğumuz hadisimiz, anne ve babanın öneminin ve onlara karşı sorumluluklarımızın çok büyük olduğunu bir kez daha hatırlatmış olmaktadır. Cennete ulaşmamızdaki en önemli durağımız olan dünya’ya gelmemize vesile olan anne ve babalarımız, bizim için çok büyük sıkıntılara katlanmaktadırlar. Bu sıkıntının ise, daha anne karnındayken başladığını Kur’an beyan etmektedir.471 İnsanın vefa duygusunun en üst seviyeye ulaşması, -belki de Rabbimize karşı vefalı olmayı becerebilmenin talimini yaptırmak için- hemen yanı başındaki anne ve babasına iyilikte bulunması ve teşekkür etmesi emredilmiştir.472 Hadisimiz anne ve babaya iyilik ve teşekkürün, onlar yok olup gittikten sonra da devam ettiğini ve sorumluluklarımızın bitmediğini göstermektedir. Ayrıca onlar hayattayken, onlara sıla-i rahim yapmak bize nasıl sevap kazandırıyorsa, öldükleri vakit de bizi sevaptan mahrum bırakmayıp ecir kazandırmaya devam ediyorlar. Dolayısıyla anne ve babamızın, bizlere yapmış oldukları hayır dualar, bizlere aktarmış oldukları tecrübeler, (onlara yapılan sıla-i rahim ile) bize sevap kazandırmaları ve bize karşı çok merhametli olmaları bizim için daima rahmet vesilesi olmuştur. Soruyu soran sahâbî, muhtemelen ebeveyni hayattayken onlara karşı görevini yapmış olacak ki, ölümlerinden sonrada yapılacak başka bir hizmet bulunup bulunmadığını sorup öğrenmek istiyor. Efendimiz (s.a.v) ise –Kur’an’da öğretildiği gibi- 473 onlara hayır dua etmesini, hayatlarında yapmaya fırsat bulamadıkları -dine ters düşmeyen- görevleri ve arzularını yerine getirmesini, Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, Cenâiz 99, hadis no: 6893; İbn Hibbân, Sahîh, II, 162, el-Birr ve’l-İhsân 4, hadis no: 418. 471 Lokman, 31/14. 472 Ahkaf, 46/15; Lokman, 31/14. 473 İsra, 17/24; İbrahim, 14/41. 470 89 akrabaları ile ilgilenmeyi ve onların dostlarına iyilik ve ikramda bulunmayı nasihat etmiştir.474 Hadisimiz aynı zamanda ölenlerin arkasından, onlar adına hayır dua etmenin, iyilik ve ikramlarda bulunmanın onlara fayda sağlayacağına delil teşkil etmektedir. Ayrıca âlimlerimiz, bu ve benzeri rivayetlerden baba dostlarına ikramda bulunmanın, onların hal ve hatırlarını sormanın müstehab olduğuna delil çıkarmışlardır.475 474 475 Kandemir vd, Riyâzü’s-Sâlihîn terc., II, 502-503. İbrahim Canan, Kütüb-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları, Ankara, 1984, II, 490. 90 3.3.2 ALTINCI HADİS Ashâbın Küçüğü ve Çok Hadis Dinleyen a. Metni ِّ ِّ ِّ ،وب وسى بْ ُن يح ْعقُ ح ححدثحِِّن ُم ح: قح حال،اس بْ ُن أِّحِب حَشْلحةح ُ ححدثح حنا حعب: قح حال،يم بْ ُن ال ُْمنْذ ِّر ُ ححدثحِِّن إبْ حراه ِّ ِّ ِّ ِّ ِّ حص حح اب النِّ ِِّب ُ ُك ْن:ُس ْيد الس ِّاع ِّد ِّي قح حال ْ حص حغ حر أ ْ تأ حع ْن أِّحِب أ ح، حع ْن أحبِّيه،حع ْن أحسيد بْ ِّن حعل ِّي بْ ِّن ُعحب ْيد ِّ ) (رواه البخاري ىف التاريخ الصغي ب هذا السند واملنت.اعا ً َس صلى هللا عليه وسلم حوأح ْكحث حر ُه ْم م ْنهُ حح b. Tercümesi Ali b. Ubeyd, Ebû Üseyd’in şöyle dediğini aktarır: “Ben Nebî (s.a.v)’in ashâbının en küçüğü ve O’ndan en çok hadis dinleyen kişiydim.” c. Tahrici Buhârî et-Târihu’s-Sağîr’inde İbrâhîm b. Münzir- Abbâs b. Ebî ŞemleMûsâ b. Ya’kûb- Esîd b. Ali- Ali b. Ubeyd o da Ebû Üseyd’den hadisi rivayet etmiştir.476 d. Ricali İbn Hibbân’ın Sikât/Güvenilir Raviler isimli eserinde zikrettiği477 Mûsâ b. Ya’kûb hakkında; İbn Maîn “sika”, Ebû Dâvûd “sâlih”, İbn Adiy “lâ be’se bih”, İbn Kattân “sika” şeklinde olumlu yönde kanaat belirtirlerken, Ali el-Medenî “zayîfü’l-hadîs, münkerü’l-hadîs” ve Nesâî “leyse bi’l-kaviyy” diyerek olumsuz olarak düşüncelerini paylaşmışlardır. 478 Zehebî onun hakkında “leyyin”479 terimini kullanırken, İbn Hacer ise onun hakkında “sadûk, seyyi’u’l-hıfz/doğru sözlü ama hafızası zayıf” ifadesini kullanmaktadır.480 İbn Hibbân, İbrâhîm b. Münzir’i Sikât/Güvenilir Raviler isimli eserinde zikreder.481 Zehebî, sadûk 482 ve hafız’dır derken,483 ayrıca Ebû Hâtim’in sadûk,484 Buhârî, et-Târîhu’s-Sağîr, s. 107. İbn Hibbân, Sikât, VIII, 458. 478 İbn Hacer, Tehzîb, IV, 192; Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, XXIX, 172; Zehebî, Mizân, IV, 227. 479 Zehebî, Kâşif, II, 309. 480 İbn Hacer, Takrîb, s. 987. 481 İbn Hibbân, Sikât, VIII, 73. 476 477 91 İbn Maîn’in ise sika dediğini nakleder.485 Mizzî ise Nesâî’nin (hadisleri yazılır ve gözden geçirilir anlamında) “lâ be’se bih” dediği bilgisini verir.486 Ancak kaynaklar İbrâhîm b. Münzir’in, (Halku’l-Kur’an tartışmalarına katıldığı için Ahmed b. Hanbel’in onu zemmettiği ve “tekelleme fih” (hadislerinin yazılmasına engel olmayacak derecede hakkında konuştuğu)487 bilgisini vermektedir.488 İbn Hacer’de sadûk olarak kabul edenlerdendir.489 Ali b. Ubeyd hakkında ise 5. hadisin “Ricali” bölümünde zayıf olduğuna dair bilgi verilmişti.490 e. Derecesi Hadisimiz, isnaddaki ravilerden Ali b. Ubeyd’in zayıflığı ve Mûsâ b. Ya’kûb’un zabtının zayıflığı sebebiyle zayıftır. Ancak Buhârî’nin et-Târihu’s-Sagîr’de491 Münzir b. Ebî Üseyd’in (babası) Ebû Üseyd’den; O (Ebû Üseyd), Bedir’e katılanların en küçüğü ve kavmin hizmet edeni idi, şeklinde naklettiği senedi zayıf hadis sebebiyle hadisimiz, hasen li-gayrihî derecesindedir. f. Değerlendirme Hz. Peygamber, risaletin başlangıcından itibaren, gençlerle çok iyi iletişime geçmiş ve onları etrafında toplamayı başarmıştı. Mekke döneminde Mus’ab, Sa’d b. Ebî Vakkâs ve Hz. Ali gibi kişiler bu duruma örnek olarak gösterilebilir. Efendimiz (s.a.v), onları İslâm dairesi etrafında toplamanın yanı sıra onlara güvenmiş ve onlara ciddi sorumluluklar, vazifeler vermiştir. Bununla ilgili Zehebî, Kâşif, I, 225. Zehebî, Mizân, I, 67. 484 Zehebî, a.g.e. I, 67; Zehebî, Siyer, X, 689. 485 Zehebî, a.g.e. I, 67 486 Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl , II, 209. 487 Mücteba Uğur, Hadis Terimleri Sözlüğü, TDV Yayınları/76, Ankara, 1992, s. 399. 488 Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, II, 210; Zehebî, Mizân, I, 67; İbn Hacer, Tehzîb, I, 87 İbn Hacer, Takrîb, s. 116; 489 İbn Hacer, Takrîb, s. 116; İbn Hacer, Tehzîb, I, 87. 490 Ali b. Ubeyd hakkında bkz. s. 85. 491 Buhârî, et-Târîhu’s-Sağîr, s. 108 482 483 92 olarakta Mus’ab’ı Medine’ye gönderip İslâm devleti kurulmasının alt zeminini oluşturması, Üsâme’yi ordu komutanı yapması örnek olarak ifade edilebilir. Tezimizin konusu olan Ebû Üseyd ise, Hz. Peygamber Mekke’den Medine’ye hicret ettiğinde -muhtemelen- on dört yaşındaydı. Dolayısıyla özellikle sahâbenin önde gelenlerinin yanında yaş itibari ile küçüktü. Tabiki bu ondan daha küçüğü yok anlamına gelmemelidir. Zira on yaşında Enes b. Mâlik’in olduğunu da bilmekteyiz.492 Ebû Üseyd’in “Ben sahâbenin en küçüğü idim” ifadesi kanaatimizce, Hz. Peygamber, savaş olsun, (hasta veya misafirlik şeklinde) ziyaret olsun her nereye gitmişse Ebû Üseyd de orada O’nun yanında oluyordu. Dolayısıyla bu yönüyle Hz. Peygamber’in her daim yanında olanların en küçüğü olabilir. Tabi ki bunun neticesinde dikkatle ve titizlikle onu dinleyen en küçük kişi de o olacaktır. Ebû Üseyd’in “doğumu” bölümünde Bedir’e katıldığı zaman -büyük bir ihtimalle- on beş yaşında olduğunu ve savaşa katılan en küçük kişi olduğunu bazı verilerle ispat Peygamber etmeye Medine’ye çalışmıştık. Bu delillerle geldiğinde Ebû Üseyd’in yola çıktığımızda ise Hz. yaşının ondört olduğunu söyleyebiliriz. Çünkü Bedir savaşı hicrî 2. Yılda yapılmıştır. Bedir savaşında yer alan 319493 kişinin içerisinde ve hatta onların en küçüğü olduğunu gerek kendisinin aktardığı, gerekse de oğlu Münzir’in rivayetinden dolayı bilmekteyiz. Ayrıca Buhârî494 ve diğer kaynaklar da onun Bedir savaşına katıldığını belirtmektedirler.495 Aslında Ebû Üseyd Mâlik b. Rebîa’nın adını (birçok hususun yanında) ön plana çıkartan en önemli özelliği Bedir’e katılanların en küçüğü ve Bedir ehlinden en son vefat eden kimse olmasıdır. Hangi toplum veya hangi kültür olursa olsun genelde büyükler değil, küçükler getir götür vs. hizmetleri yaparlar. İşte bu sebepten dolayı Ebû Üseyd, “ben kavmin hizmet edeniydim” demiştir. Aynı ifadeyi -küçük olması sebebiyle- Hz. Enes b. Mâlik içinde görüyoruz. “O (Enes) İbrahim Canan, “Enes b. Mâlik”, DİA, XI, 234. Müslim, Sahih, Cihâd 18, hadis no: 1763. 494 Buhârî, Sahih, Megâzî 13, Bab başlığı. 495 Zehebî, Siyer, II, 537; İbn Abdilberr, İstî’âb, s. 1351. 492 493 93 savaşta Efendimiz (s.a.v)’in ashâbına hizmet ederdi.”496 Ancak Hz. Enes ile Ebû Üseyd’in arasındaki fark şu şekilde ortaya çıkmaktadır; Enes (r.a), Bedir’e savaşçı olarak değil, hizmetkâr olarak katılmış,497 Ebû Üseyd (r.a) ise Bedir’e hem hizmetkâr hem de savaşçı olarak katılmıştır. Enes (r.a)’ın savaşçı anlamında ilk katıldığı sefer Hudeybiye Antlaşması’dır. 498 Hz. Peygamber, Mekke’de gençlere ilgi gösterdiği gibi Ebû Üseyd’e de yakın ilgi göstermiş ve onun kalbini kazanmış olacak ki, Ebû Üseyd –savaşlar dâhil- on yıllık Medine döneminde hep Hz. Peygamber’in yanında olmuş ve O’na daima hizmet etmiştir. İbn Kuteybe Abdullah b. Müslim, Ğarîbü’l-Hadîs, thk. Abdullah el-Cebûrî, Matbaatü’l-Ânî, Bağdat, 1977, II, 398. 497 Canan, “Enes b. Mâlik”, DİA, XI, 234. 498 Canan, a.g.e. 496 94 3.3.3 YEDİNCİ HADİS Yolda Kadınlarla Birlikte Yürümemek a. Metni ِّ حدثح نا عب ُد ِّ حعن أِّحِب الْيم، ي ْع َِّن ابْن ُحُممد- حدثح حنا حع ْب ُد الْع ِّز ِّيز،اَّلل بْن مسلحمةح حع ْن حشد ِّاد بْ ِّن،ان ْح ح ح ْ ح ح ُحْ ح ح حح ح ِّ ول ِّ - اَّلل أحنهُ حَِّس حع حر ُس ح، حع ْن أحبِّ ِّيه،ص ِّار ِّى ْ حع ْن ح، حع ْن أحبِّ ِّيه،َحاس أِّحِب حع ْم ِّرو بْ ِّن ح ُس ْيد اْلحنْ ح َح حزةح بْ ِّن أِّحِب أ ح ِّ ِّج ِّم حن ال حْم ْس ِّج ِّد فحا ْخحت لح حط ال حم حع النِّ حس ِّاء ِّىف الط ِّر ِّيق ُ الر حج ُ ُ يح ق- صلى هللا عليه وسلم ٌ حو ُه حو حخار،ول ِّ « : لِّلنِّس ِّاء- صلى هللا عليه وسلم- اَّلل ِّ ول ِّ س لح ُكن أح ْن حَْت ُق ْق حن ُ حف حق حال حر ُس ْ ح فحإن ُه ل ْحي ح،استحأْخ ْر حن ِّ حعلحي ُكن ِِّبحافح،الط ِّري حق ِّ ت الْمرأحةُ حت لحْت ِّ حف حكانح،»يق ِّ ات الط ِّر ححَّت إِّن ثح ْوبح حها حلحي حت حعل ُق،ِّص ُق ِِّب ِّْْل حدار ْح ْ ِّ ِّ ) (رواه أبو داود ِف سننه هبذا ا السند واملنت.صوقِّ حها بِّ ِّه ُ ُِِّب ْْل حد ِّار م ْن ل b. Tercümesi Hamza b. Ebî Üseyd babası Ebû Üseyd’den rivayet ediyor: Ebû Üseyd (bir gün) Rasûlullâh (s.a.v)’i mescidin dışında konuşurken işitmiş (ve orada Hz. Peygamberin konuşmakta olduğunu gören) erkekler (Hz. Peygamberi daha yakından dinleyebilmek için) yolda bulunan kadınlarla karışmışlar. Bunun üzerine Rasûlullâh (s.a.v) kadınlara (hitaben): -“Sizler geri çekilin, sizin yolun ortasından gitmeniz (doğru) olmaz. Size gereken yolun kenarı (ndan yürümeniz)dir” buyurdu. Bunun üzerine kadınlar duvara sürtünerek yürüyorlardı. Hatta duvar(lar)a sürtünürcesine yürümelerinden dolayı elbiseleri duvar(lar)a takılıyordu. c. Tahrici Ebû Dâvûd Sünen’inde,499 İbn Kâni’ Mu’cemü’s-Sahâbe’de,500 Taberânî elMu’cemü’l-Kebîr’inde,501 Beyhakî Şuabü’l-Îmân’ında502 ve Şâşî Müsned’inde503 Ebû Dâvûd, Sünen, VII, 543, Edeb 180, hadis no: 5272. İbn Kâni’, Mu’cemü’s-Sahabe, XIII, 4650 hadis no: 1757. 501 Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, XIX, 261, hadis no: 580. 502 Beyhakî, Şuabü’l-Îmân, VI, 173, hadis no: 7437. 503 Şâşî, Müsned, III, 393, hadis no: 1515. 499 500 95 Abdülazîz b. Muhammed- Ebü’l-Yemân- Şeddâd- (o da babası) Ebû Amr b. Himâs’tan- Hamza b. Ebî Üseyd- o da babası Ebû Üseyd Mâlik b. Rebîa kanalıyla rivayet etmişlerdir. Senedimizde yer alan Ebû Amr b. Hımâs, Taberânî tarafından zikredilmeyip seneddeki Şeddâd’dan sonra doğrudan Hamza b. Ebî Üseyd’e geçmektedir. eş-Şâşî ise senedde Şeddâd’a yer vermemektedir. d. Ricali İbn Hibbân, Ebü’l-Yemân504 ve Şeddâd b. Ebî Amr’ı505 Sikât/Güvenilir Raviler isimli eserinde zikretmektedir. Zehebî ise Mizan’da Şeddâd b. Ebî Amr’ın “lâ yu’raf/meçhul” olduğunu söylerken506 Ebü’l-Ye mân’ı zikretmemiştir. İbn Hacer ise Takrib’de her iki ravi hakkında bilgi aktararak Şeddâd b. Ebî Amr için “meçhul” derken,507 Ebü’l-Yemân’ı (hadis rivayetiyle fazla meşgul olmadığı için muhaddislerce tanınmayan veya cerh-ta’dîl yönünden hakkında bir hüküm bulunmayan ya da hakkında ne hüküm verileceği bilinmeyen ravi anlamında)508 “mestur” olarak kabul eder.509 e. Derecesi Hadisimiz, senedindeki Ebü’l-Yemân ve Şeddâd b. Ebî Amr isimli “meçhul” raviler sebebiyle “zayıf”tır. Ancak Abdullah b. Ömer (r.a) kanalıyla gelen; “Hz. Peygamber bir erkeğin iki –yabancı- kadın arasında yürümesini nehyetti”510 rivayeti ve Elbânî’nin isnadı hasen dediği511 Ebû Hureyre (r.a) aracılığı ile Hz. Peygamber’den rivayet edilen; “Yolun ortası kadınların hakkı İbn Hibbân, Sikât, VII, 351. İbn Hibbân, a.g.e., VI, 441. 506 Zehebî, Mîzân, II, 265. 507 İbn Hacer, Takrîb, s. 264. 508 Emin Aşıkkutlu, “Mestûr”, DİA, XXIX, 337. 509 İbn Hacer, Takrîb, s. 685. 510 Ebû Dâvûd, Sünen, VII, 544, Edeb 180, hadis no: 5273. 511 Muhammed Nâsıruddîn el-Elbânî, Silsiletü’l-Ehâdîsü’s-Sahîha, Mektebetü’l-Meârif, Riyad, 1995, II, 511, hadis no: 856. 504 505 96 değildir”,512 şeklindeki hadis sebebiyle hadisimiz “hasen li-gayrihî” derecesine yükselmektedir. Şuayb el-Arnavût, hadisimizin isnadının Ebü’l-Yemân ve Şeddâd b. Ebî Amr’ın “meçhul” kişiler Abdülkâdir el-Arnavût olmasından “isnadı dolayı “zayıf” olduğunu zayıf” diyerek aynı söylerken;513 görüşte olduğunu belirtmiştir.514 Elbânî515 ve Beyhakî’nin Şuabü’l-Îman’ını tahkik eden Muhtâr Ahmed enNedvî516 ise hadisimizi (muhtemelen şevâhidleri sebebiyle) hasen olarak kabul etmişlerdir. f. Değerlendirme İnsan’ın var ediliş süresine baktığımız zaman ilk önce Hz. Adem yaratılmış, bir müddet sonra da ondan bütün insanlığın annesi olacak Hz. Havva yaratılmıştır.517 Dinimiz İslam, kadını “Anne” yani insanlığı sırtlayan, taşıyan, yetiştiren ve ilk eğitim veren bir varlık olarak görür. Böylece kadın, cahiliyye de ve batı medeniyetinde görmediği bir değere sahip olmuştur. Biri olmadan diğerinin bir hiç olduğu erkek ve kadın, Allah’ın rızasını kazanmada birbirlerine yardımcı olmalıdırlar. Erkek ve kadın yaratılış ve bir imtihan gerekçesi olarak birbirlerinin dikkatini çekme özelliği ile yaratılmışlardır. Ancak bu durum kadında daha da ön plana çıkmaktadır. Dolayısıyla İslâm, erkek ve kadının bu imtihanı kazanıp fitneden emin olmaları için bazı ipuçları görtermiştir. Kadının konuşurken sesini eğip bükmemesi, yüzü hariç bütün vücudunu belli etmeyecek şekilde örtmesi, kadın erkeğe, erkek kadına karşı gözlerini yumması518 ve hadisimizde de işaret edildiği İbn Hibbân, Sahîh, XII, 416, el-Hazru ve’l-İbâha 40, hadis no: 5601. Ebû Dâvûd, Sünen, VII, 543. 514 İbnü’l-Esîr, el-Câmi’u’l-Usûl, VI, 664. 515 Muhammed Nâsıruddîn el-Elbânî, Sahîhu Süneni Ebî Dâvûd, Mektebetü’l-Meârif, Riyad, 1998, III, 295, hadis no: 5272. 516 bkz. Beyhakî, Şuabü’l-Îman, thk. Muhtâr Ahmed en-Nedvî, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad, 2003, X, 240. 517 Nisa, 4/1. 518 Nur, 24/30-31. 512 513 97 üzere sokakta bile erkeklerin arasına karışmadan yürümeleri bu duruma örnek olarak gösterilebilir. Hz. Peygamber, her zaman ve mekânı İslâmı anlatmak için fırsat bilip tebliğ etmeye çalışmıştır. O’nu adım adım izleyenlerden biride Ebû Üseyd olduğunu ilgili hadisimizde görmekteyiz. Ancak sahâbe, her ne kadar İslâm’ı dinleme ve uygulamada çok istekli de olsa bu, İslâm’ın oturtmak istediği çerçevede olması gerekir. Bu sebeple Hz. Peygamber, kadınlara “Geri çekilin” uyarısını yapmıştır. Tabi burada kadınların söylenen emre nasıl itaat ettikleri de calib-i dikkattir. Hadisimiz kadınların sokaklarda, caddelerde, alışveriş merkezlerinde, toplu taşıma araçlarında ve daha burada sayamayacağımız çeşitli sosyal alanlarda nasıl bir tavır takınması gerektiğini göstermektedir. Sahâbe kadınlarının bu emri nasıl uyguladığını yansıtan hadisimiz ise, İslâm kadınlarına elbette bir örnek teşkil etmektedir. Dolayısyla bir erkeğin kendisine nikâh düşen yabancı kadınlarla birlikte yollarda gezip dolaşmaları, elele tutuşmaları asla caiz olmaz.519 Hatta Hz. Ali (r.a), sokakta erkeklerle kadınların birbirine karışarak yürümesini, ateşle odunun birbiriyle karışmasına benzetmektedir.520 Kendisine nikâh düşen bir kadınla gezip dolaşan bir erkeğin o kadına bakıp, onunla konuşup hatta gülüşmesi ise kaçınılmaz bir olaydır. Çünkü göz herşeyi kalbe ulaştıran en büyük kapıdır. Dolayısıyla bakış tebessüme, tebessüm selama, selam konuşmaya, konuşma anlaşmaya, anlaşma da -Allah korusun- gayri meşru bir şekilde bir araya gelmeye vesile olabilir.521 Yeniel, Kayapınar, Ebû Dâvûd Terc., XVII, 536. Ebu’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Temiyye el-Harrânî, İstikâme, thk. Muhammed Reşâd Sâlim, Dar Hicr, Kahire, 1991, s. 361. 521 Yeniel, Kayapınar, a.g.e., XVII, 536. 519 520 98 3.3.4 SEKİZİNCİ HADİS Hz. Peygamber’in Ehli Beyte Özel Duası a. Metni ِّ حدثح نا عب ُد،اَّلل ب ِّن ح ِّات ِّ ِّ ِّ ِّ ُّ حدثح نا أحبو إِّسحق ا َْلرِّو اَّلل بْ ُن ُع ْث حما حن بْ ِّن إِّ ْس حح حق بْ ِّن ْ يم بْ ُن حع ْبد ْ ح ح ح ح ُ ي إبْ حراه ح ح ُ ْ ح ح حح ، حع ْن أحبِّ ِّيه،ُُس ْيد الس ِّاع ِّدي ْ ك بْ ُن ح ُ ِّ ححدثحِِّن حج ِّدي أحبُو أُِّمي حمال،حس ْع ِّد بْ ِّن أِّحِب حوقاص َح حزحة بْ ِّن أِّحِب أ ح ِّ ُ حق حال رس:عن ج ِّد ِّه أِّحِب أُسيد الس ِّاع ِّد ِّي حق حال ِّ صلى اَّللُ حع حل ْي ِّه حو حسل حم لِّل حْعب اس بْ ِّن حع ْب ِّد ْح ول اَّلل ح ُح حْ ح ِّ ُك الس حًلم ور َْحة ،ُاَّلل حوبح حرحكاتُه حو حعلحيْ ح:» قحالُوا ُ حح ح ِّ ول اَّلل؟ ت ِّحِببِّ حينا حوأُِّمحنا حَي حر ُس ح حصحب ْح ح فح حك ْي ح ْ فأ . «الس حًل ُم عحلحْي ُك ْم: فح حق حال،ال ُْمطلِّ ِّب حو حد حخ حل حعلحيْ ِّه ْم ِّ ،اَّلل « حك ْي ح:قح حال ِبح ْي ح َْن حم ُد ح:صبح ْحتُ ْم؟» قحالُوا ْ ف أح ) » (رواه ابن ماجه ِف سننه ب هذا السند واملنت.ت ِِّبحْي أح َْحح ُد اَّللح ُ صبح ْح ْ «أح:قح حال b. Tercümesi Ebû Üseyd es-Sâidî (r.a)’den rivayet edildiğine göre şöyle demiştir: Rasûlullah (s.a.v) (bir gün amcası) Abbâs b. Abdulmuttalib’in evine girerken Abbâs (r.a)’a (ve ailesine) -“Esselâmü aleyküm” (Selam sizin üzerinize olsun) buyurmuş. Onlar da: -“Ve aleyke’s-Selâmü ve rahmetüllâhi ve berakâtühü (Selam, Allah’ın rahmeti ve bereketleri seninde üzerine olsun) diyerek selamını almışlar. (Sonra) Hz. Peygamber (s.a.v): -“Nasıl sabahladınız?” (yani nasılsınız diyerek onların halini sormuş) Onlar: -“Hayırla sabahladık. Allah’a hamd ederiz. Babamız ve anamız sana feda olsun, sen nasıl sabahladın Ya Rasûlallah!” diye karşılık vermişler. Hz. Peygamber (s.a.v) de: -“Hayırla sabahladım. Allah’a hamd ederim” buyurmuştur. 99 c. Tahrici Hadisimizi İbn Mâce Sünen’ninde,522 Taberânî el-Mu’cemü’l-Kebîr’inde,523 Beyhakî Delâilü’n-Nübüvve’sinde,524 Ebû Nuaym Fezâil’inde,525 Ebû Bekir eşŞâfiî Kitâbül-Fevâid’inde,526 İbn Şâhîn Şerhu Mezâhibi Ehli’s-Sünne’de527 ve İbnü’s-Sünnî Amelü’l-Yevmi ve’l-Leyle’de528 Abdullah b. Osmân- o dedesi İshâk’tan- o Mâlik b. Hamza’dan- o babası Hamza’dan- o da babası Ebû Üseyd kanalıyla rivayet etmişlerdir. d. Ricali İbn Hibbân, Mâlik b. Hamza’yı Sikât/Güvenilir Raviler isimli eserinde zikretmiş,529 Abdullah b. Osmân’a ise kitabında yer vermemiştir. Zehebî530 ve İbn Hacer,531 Abdullah b. Osmân hakkında Yahyâ b. Maîn’in “Lâ A’rifuhû/Onu tanımıyorum” dediğini nakletmiştir. Ebû Hâtim ise Abdullah b. Osmân’ı karışıkşüphe götüren bir takım hadisler rivayet eden bir ravi olarak tanıtmaktadır.532 İbn Hacer, kendisi bi zatihi bu ravileri değerlendiriken Abdullah b. Osmân’ın mestur,533 Mâlik b. Hamza’nın ise makbul ravi olduğunu belirtmektedir.534 İbn Mâce, Sünen, IV, 659, Edeb 18, hadis no: 3711. Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, XIX, 263, hadis no: 584. 524 Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyin b. Alî el-Beyhakî, Delâilü’n-Nübüvve, thk. Abdülmu’tî Kalacî, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1988, II, 433. 525 Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillâh b. İshâk el-İsfahânî, Fezâilü’l-Hulefâi’l-Erbaa ve Ğayrihim, thk. Sâlih b. Muhammed el-Ukayl, Daru’l-Buhârî, el-Medînetü’l-Münevvere, 1997, s. 128, hadis no: 145. 526 Ebû Bekir Muhammed b. Abdullah b. İbrâhîm eş -Şâfîî, Kitabü’l-Fevâidi’ş-Şehîr bi’lĞiylâniyyât, thk. Hilmî Kâmil Es’ad Abdülhâdî, Daru İbni’l-Cevziyye, Riyad, 1997, s. 308, hadis no: 313. 527 Ebû Hafs Ömer b. Ahmed. Osmân b. Şâhîn, Şerhu Mezâhibi Ehli’s-Sünne ve Ma’rifeti Şerâi’i’d-Dîn ve’t-Temessük bi’s-Sünen, thk. Âdil b. Muhammed, Müessesetü Kurtubâ, 1995, s. 297, hadis no: 186. 528 Ebû Bekr İbnü’s-Sünnî, Ahmed b. Muhammed b. İshâk ed-Dîneverî, Amelü’l-Yevm ve’lLeyle, thk. Abdurrahmân Kevser el-Bernî, Daru’l-Erkam, Beyrut, 1998, s. 123, hadis no: 185. 529 İbn Hibbân, Sikât, VII, 461. 530 Zehebî, Mîzân, II, 460. 531 Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî, Lisânü’l-Mîzân, thk. Abdülfettâh Ebû Ğudde, Nşr. Mektebü’l-Matbû’âtî’l-İslâmiyye, Beyrut, 2002, IV, 523. 532 İbn Hacer, a.g.e., IV, 523; Haydar Hatipoğlu, Sünen-i İbn Mâce Tercümesi ve Şerhi, Kahraman Neşriyat, İstanbul, IX, 503. 533 İbn Hacer, Takrîb, s. 525. 534 İbn Hacer, Takrîb, s. 914; Ayrıca bkz. Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, XIX, 263. 522 523 100 Şuayb el-Arnavût, Abdullah b. Osmân’ın zayıf ravi olduğunu söyler. Devamında ise -Zehebî’nin de aktardığı gibi;- 535 Mâlik b. Hamza için ise Buhârî’nin ed-Duafâ isimli eserinde lâ yütabau aleyh (rivayet ettiği herhangi bir hadis, başka raviler tarafından desteklenmemektedir)536 ifadesine yer verdiğini söylemektedir.537 e. Derecesi Hadisimiz Abdullah b. Osman’ın meçhul olması sebbebiyle zayıf hadistir. Ancak Sa’d b. İyâs el-Ensârî’nin hadisinin538 şehadetiyle hadisimiz hasen ligayrihî derecesine yükselmektedir. Elbânî hadisimizi zayıf kabul etmiştir.539 Şuayb el-Arnavût’ta, bahse konu olan hadisimizin, -Bûsîrî’nin söylediği gibi540 isnadının zayıf olduğunu belirttikten sonra, Abdullah b. Osmân’ın zayıf ravi olduğunu söyler. Devamında ise -Zehebî’nin de aktardığı gibi- 541 Mâlik b. Hamza için ise Buhârî’nin ed-Duafâ isimli eserinde (bir ravinin rivayet ettiği herhangi bir hadisin başka raviler tarafından rivayet edilmemiş olması anlamında)542 “lâ yütâbau aleyh” ifadesine yer verdiğini söyler.543 Muhakkik Hilmî Kâmil ise hadisimizin isnadının zayıf ve ravi Abdulah b. Osmân’ın, meçhûlü’l-hâl durumunda olduğunu belirtir.544 Muhakkik Âdil b. Muhammed, Şerhu Mezâhibi Ehli’s-Sünne’de biraz farklı lafızlarla yeralan hadisimiz için “bu lafzı ile sahih olmadığını” söylemektedir. 545 Heysemî ise “Taberânî hasen isnadla hadisi rivayet etmiştir,” demiştir.546 Zehebî, Mîzân, III, 425. Uğur, Hadis Terimleri, s. 197. 537 İbn Mâce, Sünen, IV, 659. 538 İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, s. 459. 539 Elbânî, Daîfu İbni Mâce, s. 302. 540 Şihâbüddîn Ahmed b. Abdullah el-Bûsîrî, Misbâhü’z-Zücâce fî Zevâid İbni Mâce, thk. Alî b. Hasan b. Ali b. Abdülhamîd, Mektebetü’l-Meârif, Riyad, 1998, III, 556, Edeb 18, hadis no: 3778. 541 Zehebî, Mîzân, III, 425. 542 Uğur, Hadis Terimleri, s. 197. 543 İbn Mâce, Sünen, IV, 659 544 Ebû Bekir eş-Şafiî, Kitabü’l-Fevâi d, s. 308. 545 İbn Şâhîn, Şerhu Mezâhibi Ehli’s-Sünne, s. 297. 546 Heysemî, Mecmau’z-Zevâi d, IX, 438. 535 536 101 f. Değerlendirme Taberânî ve Beyhakî’nin rivayetleriyle hadisimizdeki olayın öncesini ve sonrasını görme imkânımız daha kolay olacaktır. Dolayısıyla değerlendirmeye geçmeden önce o rivayete yer vermemiz daha isabetli olacağı kanaatindeyiz. Ebû Üseyd es-Sâidî (r.a)’den rivayet edildiğine göre şöyle demiştir: Rasûlullah (s.a.v) Abbâs b. Abdulmuttalib’e buyurdu ki: -“Yâ Ebe’l-Fadl!. Ben yarın size gelinceye kadar sen ve çocukların evden ayrılmayın.” (Kendilerine söylenildiği gibi) Hz. Peygamberi beklediler. Tâ ki Hz. Peygamber kuşluk vaktinden sonra geldi, onların yanına girdi ve -“es-Selâmü aleyküm” diyerek selam verdi. Hz. Abbas; -“Ve aleyke’s-Selâm ve rahmetullâhi ve berakâtühû” diyerek selamını aldı. Hz. Peygamber (s.a.v); -“Nasıl sabahladınız?” diye sordu. Hz. Abbas; -“Hayır ile sabahladık. Allah’a hamd ederim” diye cevap verdi. Hz. Peygamber (s.a.v); -“(Bana) Yaklaşın! Yaklaşın! Yaklaşın!” buyurdu. Birbirlerine (iyice) yaklaştılar. Nihayet Hz. Peygambere (örtü örtmek için) imkan tanıdılar. (O’da) onların üzerine örtüsünü örttü ve sonra şöyle buyurdu: -“Ya Rabbi! bu amcamdır. Baba yarısıdır. Bunlarda ehli beytimdir. Onları şu örtümle örttüğüm gibi sende ateşe karşı ört.” Ebu Üseyd (r.a) diyor ki; -“Kapının eşiği ve evin duvarları “amin” dedi. Onlarda (üç kere) “amin amin amin” dediler.”547 Hz. Peygamber, İslâm’ın, dinî, iktisadî, sosyal vb. boyutlarını hem sözlü hem de uygulamalı bir şekilde anlatarak ve öğreterek “Allah’ın elçisi” olma görevini tamamlamıştır. Hadisimizde iki müslüman karşılaştığında konuşmaya başlama adabının nasıl olduğunu öğreniyoruz. İlk önce selam ile iki taraf birbirlerine dua ediyorlar. İkinci olarak hal ve hatır soruluyor. Daha sonra ise asıl 547 Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, XIX, 263, hadis no: 584; Beyhakî, Delâilü’n-Nübüvve, II, 433. 102 mevzuya geçiliyor. Hz. Peygamber’le Abbâs (r.a) arasındaki bu diyalog, konuşmaya girişin bir örneğini bize sunmaktadır. Haydar Hatipoğlu, İbn Hacer’in şu yorumuna yer verir: İslâm dini, karşılaşan iki müslümanın selamlaşmasını meşru kıldı. Sonra hal hatır sorma usûlü ihdas edildi.548 Ayrıca hadisimiz bizim halimizi, hatırımızı, durumumuzu soran kişiye Allah’a hamd ederek karşılık vermek müstehab olduğunu gösterir. Ancak hadis zayıf olduğu için sabitliği bilinmemektedir. Eğer hadis sabitse müstehab hükmü verilir.549 Hadisimizde yeralan “babam anam sana feda olsun” kalıbındaki cümle, başta Efendimiz (s.a.v)’in amcası Abbas (r.a) olmak üzere, sahâbenin Hz. Peygamber’e karşı saygısının ve sevgisinin ne denli büyük olduğunu göstermektedir. Hadisimizde Hz. Peygamber, amcası ve ailesine özel bir muamelede bulunup, onlara özel dua etmektedir. Akabinde ise başta hadisimizin ravisi Ebû Üseyd (r.a) olmak üzere orada bulunanlar, duvardan yankı olarak değil, mucizevî olarak amin seslerinin duyulduğuna şahit olmuşlardır. Böylece Hz. Peygamber’in mucizelerinden bir mucizesini de bu hadisle görmüş olmaktayız. Ebû Üseyd’in, hadisi naklettiği ifadelerden bi zatihi kendisinin de orada olduğunu ve o tabloda yer aldığını anlıyoruz. Bu durum tezimizin konusu olan Ebû Üseyd’in, Hz. Peygamber’in yanındaki konumunu da ortaya koymaktadır. Şöyle ki; Hz. Peygamber onu genel olan yerlerde yanında bulundurduğu gibi, özel yerlerde de yanında bulundurmuştur. 548 549 Hatipoğlu, İbn Mâce Terc. IX, 504. Hatipoğlu, a.g.e., IX, 504. 103 3.3.5 DOKUZUNCU HADİS Ekonomide İlk Adım a. Metni ِّ ِّ ِّ ِّ ِّ ِّ ِّ ِّ ِّ ص ْف حوا ُن بْ ُن ححدثحِِّن ح،يم بْ ِّن حسعيد ححدثح حنا إ ْس ححا ُق بْ ُن إبْ حراه ح،يم بْ ُن ال ُْم ْنذ ِّر ا ْْل حزام ُّي ُ ححدثح حنا إبْ حراه ِّ ُس ْيد ُّ أحن، ححدثحِِّن ُحُمم ٌد حو حعلِّ ٌّي ابْ حنا ا ْْلح حس ِّن بْ ِّن أِّحِب ا ْْلح حس ِّن الحْب ر ِّاد،ُس حل ْيم الزبح ْي حر بْ حن ال ُْم ْنذ ِّر بْ ِّن أِّحِب أ ح ِّ عن أِّحِب أُسيد أحن أحِب أُسيد حدثحه أحن رس ح، أحن أحِبه الْم ْن ِّذر حدثحه،الس ِّاع ِّدي حدثحهما صلى ْح ول اَّلل ح ُ ح حْ ح ُ ح ْحُ ُ ح ح ُ ح ح ُح ِّ ِّ ِّ ب ُُث حذ حه ح،»سوق ُ س حه حذا لح ُك ْم ب «ل ْحي ح:حف حن حظ حر إحلْيه حف حق حال ِّ الس ِّ اف فِّ ِّيه ُُث فحطح ح،وق ُّ ُُث حر حج حع إِّ حَل حه حذا،»سوق ُ لح ُك ْم ب » (رواه ابن ماجه ِف سننه هبذا.اج ٌ حخ حر ِّ ِّوق النب ِّ اَّلل حع حل ْي ِّه وسلم حذ حهب إِّ حَل س ،يط ُ ُ حح ح ح ِّ ِّ ِّ س حه حذا «ل ْحي ح:إ حَل ُسوق فح حنظح حر إلحْيه فح حق حال ِّضربن علحيه ْ حوحَّل يُ ْ ح ح ح،صن فححًل يُ ْن تح حق ح، « حه حذا ُسوقُ ُك ْم:حقال )السند واملنت b. Tercümesi Ebû Üseyd es-Sâidî şöyle rivayet etmiştir: Rasûlullah (s.a.v) Nebît çarşısına gitti, oraya baktı sonra: -“Burası siz (müminler)e (uygun) bir çarşı değildir,” buyurdu. Sonra başka bir çarşıya gitti, oraya da baktıktan sonra: “Burası (da) size (uygun) bir çarşı değildir,” buyurdu. Sonra dönüp bu çarşıya geldi ve burada dolaştı, sonra: “Burası sizin çarşınızdır. Sakın bu çarşı iptal edilmesin ve bu çarşı (satıcı ve alıcıları) üzerine vergi konulmasın,” buyurdu. c. Tahrici Hadisimiz iki ayrı senedle rivayet edilmiştir: a. Münzir b. Ebî Üseyd rivayeti: İbn Mâce Sünen’inde550 ve İbn Ebî Âsım el-Âhâd ve’l-Mesânî’de551 İbrâhîm b. el-Münzir el-Hizâmî- İshâk b. İbrâhîm b. Sa’îd550 551 Safvân b. Süleym- el-Hasan b. Ebi’l-Hasan el-Berrâd’ın oğulları İbn Mâce, Sünen, III, 343, Ticaret 40, hadis no: 2233. İbn Ebî Âsım, el-Âhâd Ve’l-Mesânî, III, 454, hadis no: 1908. 104 Muhammed ve Alî- Zübeyir babası Münzir’den- o da babası Ebû Üseyd kanalıyla hadisi rivayet etmiştir. b. Zübeyr b. Ebî Üseyd rivayeti: Taberânî el-Mu’cemü’l-Kebîr’inde552 Musâ b. Hârûn- Ebû Musâ el-Ensârî- el-Hasan b. Alî- babası Alî b. Hasan’danZübeyir b. Ebî Üseyd- o da babası Ebû Üseyd kanalıyla hadisi aktarmıştır. d. Ricali İbn Hibbân yukardaki isimlerden İshâk b. İbrâhîm b. Sa’îd’i Sikât/Güvenilir Raviler isimli eserinde zikrederken,553 İbn Hacer, Ebû Hâtim İshâk b. İbrâhîm b. Sa’îd’in hadiste leyyin derecesinde olduğunu ifade ederlerken,554 Ebû Zür’a’da münkerü’l-hadis ve leyse bi’l-kaviyy olduğunu belirtmektedir.555 Toplam üç hadis rivayet etmiştir.556 İbn Hacer, el-Hasan b. Ebi’l-Hasan el-Berrâd’ın oğullarından Ali’yi makbul557 Muhammed’i ise mestur olarak nitelendirmektedir.558 Zehebî ise Ali’ye yer vermez ancak Muhammed’in hakkında cehalet olduğu bilgisini verir.559 Her ikiside tek rivayette bulunup İbn Mâce eserinde, bu rivayeti zikretmiştir.560 Ebû Üseyd’in torunlarından biri olan Zübeyir b. Münzir hakkında Zehebî “neredeyse hiç tanınmıyor” derken,561 İbn Hacer mestur olduğu bilgisini vermektedir.562 İbrâhîm b. Münzir hakkında Altıncı Hadisin “Ricali” bölümünde sadûk olduğuna dair bilgi verilmişti.563 Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, XIX, 264, hadis no: 586. İbn Hibbân, Sikât, VIII, 109. 554 İbn Hacer, Takrîb, s. 125. 555 İbn Hacer, Tehzîb, I, 110. 556 Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl , II, 364. 557 İbn Hacer, a.g.e., s. 692. 558 İbn Hacer, a.g.e., s. 836. 559 Zehebî, Kâşif, II, 164. 560 Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl , XX, 368, XXV, 60. 561 Zehebî, Mizân, II, 68. 562 İbn Hacer, Takrîb, s. 336. 563 İbrâhîm b. Münzir hakkında bkz. s. 91. 552 553 105 e. Derecesi Hadisimizin isnadı, Busîrî’nin de ifade ettiği gibi, İshâk b. İbrâhîm b. Sa’îd ile Hasan b. Ebi’l-Hasan el-Berrâd’ın oğulları Muhammed ve Ali ve Zübeyir b. Münzir’in cehaletinden dolayı zayıf bir hadistir.564 Şuayb el-Arnavût, aynı kişilerin cehaletinden dolayı isnadın zayıf olduğunu belirtirken,565 Elbânî’de hadisi zayıf kabul etmiştir.566 f. Değerlendirme Hadisimiz, bir rivayette Ebû Üseyd’in oğlu Münzir’den, diğer rivayette de bir başka oğlu Zübeyir’den aktarılmıştır. Taberânî’nin Zübeyr b. Ebî Üseyd’den aktarmış olduğu rivayette, gerçekleşen olay biraz daha farklı anlatılmaktadır: Bu rivayete göre Ebû Üseyd es-Sâidî’den şöyle rivayet edilmiştir: Bir adam Efendimiz (s.a.v)’e geldi ve O’na: -“Babam anam sana feda olsun. Ben çarşı (olabileceğini düşündüğüm) bir yer gördüm. (Gelip) oraya bakar mısınız? dedi. Efendimiz (s.a.v): -“Evet” dedi ve adamla beraber kalkıp o çarşı yerine geldi. Hz. Peygamber, Orayı görünce çok hoşuna gitti ve (beğendiğini gösteren bir hareketle) ayağını yere vurdu. Sonra: -“Burası çarşınız (olması için) ne güzel bir yer. Sakın bu çarşı iptal edilmesin ve bu çarşı (satıcı ve alıcıları) üzerine vergi konulmasın” buyurdu. 567 Hz. Peygamber, Mekke’den Medine’ye hicret eder etmez İslâm devletinin adımlarını atmaya başlamıştır. Efendimiz (s.a.v) önderliğinde Mescidin inşası, Müslümanlar arasında kardeşlik ilan edilmesi ve ekonomi anlamında çarşı, pazar kurulması gibi atılımlar gerçekleştirilmiştir. Hadisimizde de görüldüğü üzere, Hz. Peygamber’in bir pazaryeri araması veya aratması sonucu bir sahâbî gelerek “Ben çarşı (olabileceğini düşündüğüm) bir yer gördüm. (Gelip) oraya bakar mısınız? demiştir. Efendimiz (s.a.v)’de gidip görmüş ve o yeri beğenmiştir. Belki de devlet başkanı olarak -ekonomi anlamında- yapmış olduğu en önemli ilk adımı “Bu çarşı (satıcı ve alıcıları) üzerine vergi konulmasın,” talimatı ile olmuştur. Bûsîrî, Misbâhü’z-Zücâce, II, 484, Ticaret 40, hadis no: 2273. İbn Mâce, Sünen, III, 344. 566 Elbânî, Daîfu İbni Mâce, s. 172. 567 Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, XIX, 264, hadis no: 586. 564 565 106 Hz. Peygamber, devlet olarak güçlü olmanın yollarından biri hatta en önemlisinin “ekonomi” olduğunu çok iyi bildiği için, güçlü bir ekonominin temellerini, -Müslümanların hâkim ve söz sahibi olacağı bir pazar ile- atmıştır. Günümüz dünyasında da ekonomik güç kimin elindeyse, söz sahibi olanların da onlar olduğu aşikârdır. Geçmiş tarihte böyle olduğu gibi, gelecekte de bu durum aynı olacaktır. Hz. Peygamber’i sadece ahlak veya namaz konusunda örnek almakla, Kur’an’ın hedeflediği İslâm toplumunu oluşturmak mümkün olmayacaktır. Cenab-ı Hakkın, İslâmî düzeni inşa etmek, topluma ahlakî hasletleri yerleştirmek gibi Ümmet-i Muhammed’e yüklediği bu ulvî görevler için Hz. Peygamber neler yapmış? Hangi adımları atmış? Hangi yöntemlere başvurmuş? Güçlü devletin adımlarını atarken hangi usulleri uygulamış, devletler ve diğer dinlerle ilişkisini nasıl şekillendirmiş ve Müslümanlara hedef olarak ne göstermiştir? Bu soruları düşünüp tefekkür etmekle hedefe doğru ilk adım atılmış olacaktır. 107 3.3.6 ONUNCU HADİS Faiz Hadisi a. Metni ِّ ِّ حع ْن، ححدثح حنا حع ْب ُد ال حْع ِّز ِّيز بن ُحُممد،ي ُّ وب ُّ الزبح ِّْي ُ ِّ ححدثح حنا حعت،ححدثح حنا حعل ُّي بن حع ْبد ال حْع ِّز ِّيز يق بن يح ْعقُ ح ِّ ِّ حوبْ ُن حعباس يُ ْفِِّت, ُس ْيد الس ِّاع ِّدي ُّ حع ْن أِّحِب،يم بن طح ْه حما حن ُ حَِّس ْع: قح حال،الزبح ِّْي ال حْم ِّك ِّي ت أ ححِب أ ح إبْ حراه ح ِّ ِّ حح ًدا ُ حما ُك ْن: فح حق حال ابن حعباس،ُس ْيد حوأحغْلح حظ لحهُ الْ حق ْو حل ت أحظُ ُّن أحن أ ح فح حق حال أحبُو أ ح،ِِّبلد حين ِّار ِِّبلد حين حاريْ ِّن ِّ ُ ي ُق،اَّلل صلى اَّلل علحي ِّه وسلم ِّ ول ِّ ف قح رابحِِّت ِّم ْن ر ُس حف حق حال أحبُو،ُس ْيد ول ِّل م ْث حل حه حذا حَي أ ححِب أ ح ُ حْ حح ح ح ح ح يح ْع ِّر ُ ح ِّ و،ار ِّ ِّ ِّ ت رس ح ِّ الد ْرحه ُم ُ ُ يح ق،صلى اَّللُ حعلح ْي ِّه حو حسل حم ول اَّلل ح ُ أح ْش حه ُد لح حسم ْع ُ ح:ُس ْيد أح ار ِِّبلدينح ِّ ح ُ «الدينح:ول ِّ وص،اع حشعِّي ِّ وص،لدره ِّم ِّ ِّ ُ وص،اع ِّح ْنطحة َّل،اع ِّملْح ِّ ص ِّ ص ِّ ص ُ حح ُ ِِّب ْ ح ح ح اع ملْح بِّ ح اع حشعي بِّ ح حح اع ح ْنطحة بِّ ح حَس ْع فِّ ِّيه حش ْي ًئا ُ ْ حه حذا حش ْيءٌ ُكن: فح حق حال بن حعباس،»ك ْي حش ْيء ِّم ْن ذحلِّ ح ْ فح ت أحقُولُهُ بِّ حرأْيِّي حوحَلْ أ ْح ض حل بح ْ ح )(رواه الطرباين ِف املعجم الكبي هبذا السند واملنت b. Tercümesi Ebü’z-Zübeyr el-Mekkî’den rivayet ediliyor; Ebû Üseyd es-Sâidî’yi şöyle derken işittim: (Abdullah) İbn Abbâs, bir dinar (altın) karşılığında iki dinarın satılmasına fetva veriyordu. Bunun üzerine Ebû Üseyd, ona sert söz söyledi. İbn Abbâs ise ona cevap olarak şöyle dedi: “Benim Rasûlullah (s.a.v)’e yakınlığımı herhangi birisi bilipte (senin söylediğin) bu şeyin benzerini bana söylediğini zannetmiyorum (bilmiyorum) Ey Ebâ Üseyd!” Ebû Üseyd dedi ki: “Ben şahitlik ederim ki, muhakkak Rasûlullah (s.a.v)’i şöyle derken işittim. O şöyle diyordu”: “Altın ile altın, gümüş ile gümüş, bir ölçek buğday ile bir ölçek buğday, bir ölçek arpa ile bir ölçek arpa, bir ölçek tuz ile bir ölçek tuz (karşılıklı peşin olarak satılır.) Bu şey(ler) arasında bundan fazlası söz konusu olamaz.” Bunun üzerine (Abdullah) İbn Abbâs dedi ki: “Bu benim söylemiş olduğum şey benim görüşümdür. Bu konuda (kimseden) hiçbirşey işitmedim. 108 c. Tahrici Taberânî el-Mu’cemü’l-Kebîr’inde,568 Hâkim Müstedrek’inde569 ve Şâşî Müsned’inde570 Ali b. Abdülazîz- Atîk b. Ya’kûb ez-Zübeyrî- Abdülazîz b. Muhammed- İbrâhîm b. Tahmân- Ebü’z-Zübeyr el-Mekkî o da Ebû Üseyd (r.a) kanalıyla hadisi rivayet etmişlerdir. d. Ricali Mahfûzurrahmân Zeynullâh, Şâşî’nin Müsned tahkikinde Atîk b. Ya’kûb’un Dârakutnî’nin sika ravileri içerisinde olduğunu belirtir, Buhârî’nin onun hakkında sükût ettiğini söyler.571 Zehebî572 ve İbn Hacer,573 Abdülazîz b. Muhammed’in sadûk olduğunu ifade ederlerken, İbrâhîm b. Tahmân için ise sadece Muhammed b. Abdullah b. Ammâr el-Mavsılî’nin zayıf ravi dediğini belirtir. Sonra da İbn Maîn ve Dârakutnî’nin onun hakkında sika dediklerini naklederler. Zehebî574 ve İbn Hacer575 de bu görüşü tasdikler. Ahmed b. Hanbel ise onun hakkında “makbûlü’lhadîs” ifadesini kullanmıştır.576 e. Derecesi Hadisimiz, Abdülmecîd Hamdi tahkikinde ifade ettiği gibi 577 es-Selefî’nin el-Mu’cemü’l-Kebîr’in isnadı sahih bir hadistir. Hâkim, hadisin sonunda -Zehebî’nin de kabul ettiği gibi- 578 Müslim’in şartı üzere sahih derken,579 Müstedrek’in tahkikini yapan Mustafa Abdülkâdir Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, XIX, 268, hadis no: 595. Hâkim, Müstedrek, II, 23, hadis no: 2193. 570 Şâşî, Müsned, III, 397, hadis no:1519. 571 Şâşî, Müsned, III, 397. 572 Zehebî, Mizân, II, 633. 573 İbn Hacer, Takrîb, s. 109. 574 Zehebî, Mizân, I, 38. 575 İbn Hacer, Takrîb, s. 109. 576 Zehebî, Mizân, I, 38. 577 Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, XIX, 268. 578 Münâvî, Feyzu’l-Kadîr, III, 555. 579 Hâkim, Müstedrek, II, 23, hadis no: 2193. 568 569 109 Atâ’da aynı ifadeyi kullanmaktadır. 580 Hâlbuki Müstedrek’in tahkikini yapan bir başka muhakkik Ebû Abdurrihmân el-Vâdiî ise senedde yer alan Atîk b. Ya’kûb Müslim’in, kitabında yer verdiği ravilerden olmadığını ifade etmektedir. 581 Heysemî ise Taberânî’nin isnadını verdikten sonra “isnadı hasendir” der. 582 f. Değerlendirme Ödünç işlemlerinde ve alışverişte karşılığı bulunmayan hakiki veya hükmî fazlalık anlamına gelen583 faiz, Hz. Peygamber’in üzerinde çokça durduğu konulardandır. Ümmete toplu olarak son kez konuştuğu, adeta yirmi üç yıllık peygamberliğini özetlediği konuşmasında yer verdiği konulardan biride faizdir.584 Faizin dinimizdeki hükmü haramdır. Haramlığı ise Kitap, 585 Sünnet586 ve İcmâ ile sabittir. Dolayısıyla inkârı küfrü, işlenmesi büyük günahı gerektirir.587 “Şayet (faiz hakkında söylenenleri) yapmazsanız Allah’a ve Peygamberine savaş açtığınızı bilin”588 ayeti ve “Rasûlullah (s.a.v) faizi yiyene de, yedirene de lanet etti”589 hadisi çok açık bir şekilde konunun ciddiyetini ortaya koymakmaktadır. Çünkü dinimiz İslâm, sömürüyü reddetmekte, emekle kazanmayı teşvik edip bunun yollarını açmaktadır. Rabbimiz, faiz yasağı ile ilgili, günümüzdeki pedagojik ve psikolojik yöntemlere de kaynak olacak şekilde dört kademe de faizin haramlılığını ilan etmiştir.590 Rivayetine yer vermiş olduğumuz hadiste, altın, gümüş, buğday, arpa ve tuz olmak üzere beş madde olarak zikredilirken, bazı rivayetlerde de bunlara hurma Hâkim, a.g.e, II, 23. Ebû Abdillah Muhammed b. Abdullâh b. Muhammed el-Hâkim en-Nîsâbûrî, el-Müstedrek ala’s-Sahîhayn, thk. Ebû Abdirrahmân el-Vâdiî, Daru’l-Harameyn, Kahire, 1997, II, 25. 582 Münâvî, Feyzu’l-Kadîr, III, 555. 583 İsmail Özsoy, “Faiz”, DİA, XII, 110. 584 Ebû Dâvûd, Sünen, V, 223, Buyû 5, hadis no: 3334. 585 Bakara, 2/275, 276, 277, 278, 279. 586 Bazı örnekler için bkz. Müslim, Sahih, Müsâkât 19, hadis no: 1597; Ebû Dâvûd, Sünen, V, 223, Buyû 5, hadis no: 3334. 587 Yıldırım, Kaynaklarıyla İslam Fıkhı, III, 331. 588 Bakara, 2/279. 589 Müslim, Sahih, Müsâkât 19, hadis no: 1597. 590 İlgili âyetler: Rûm, 30/39; Nisâ, 4/161; Âl-i İmrân, 3/130; Bakara, 275, 276, 277, 278, 279. 580 581 110 da eklenerek altı madde zikredilmektedir. 591 Bu altı madde hem tartı hem de ölçü ile mübadele edilecek mallar için örnek teşkil etmektedir. Dolayısıyla bu altı maldan her biri kendi cinsi ile, mesela altın altın ile, buğday buğday ile değiştirilecekse, bunun peşin ve eşit olması gerekir. Aksi halde faiz gerçekleşmiş olur. Örneğin, bir kimse on gramlık külçe altını yine on gramlık işlenmiş altın ile veresiye olarak değiştirecek olsa faizli muamele yapmış olur. Bu çeşit faize, vade faizi (Ribe’n-Nesîe) denir. Bunların değişimi peşin olmakla birlikte biri diğerinden fazla olursa, yine faiz meydana gelmiş olur. Buna da fazlalık faiz (Ribe’l-Fadl) denir. Mallar kendi aralarında, ölçekleri de kendi aralarında mübadele edilecekse, peşin olmaları şartıyla, birbirlerine eşit olma şartı aranmaz. Örneğin, yüz kilo buğday yüz kilo arpa ile peşin olarak değiştirilebilir fakat veresiye değiştirilemez. Değiştirilen iki maldan biri tartılıklardan, diğeri ise ölçekle ölçülerdense ne eşitlik ve ne de peşin olma şartı vardır. 592 Ancak hadisimizde Abdullah İbn Abbâs’ın yukarda verilen örneklere aykırı fetva verdiğini görüyoruz. Bu konuyla ilgili hadisin sonunda Hz. Peygamber’den kendisine bir şey ulaşmadığını ve sadece kendi fikri olduğunu bi zatihi kendisi belirtmektedir. Fakat daha sonra ilgili hadisleri duyduğunda bu görüşünü terk etmiştir.593 Sahâbîlerin ortak özelliklerinden birisi de, karşısındaki kim olursa olsun hakkı söylemeleridir. Ebû Üseyd’de Hz. Peygamber’in yeğeni Abdullah İbn Abbâs’ın konumuna bakmadan hem de te’kitli ifadelerle doğruyu söylemiştir. Hakkı söylemek, cesaret göstermektir. Ebû Üseyd’de cesur sahâbîlerden olduğunu böylece bize göstermektedir. g. Faizin Haram Kılınmasının Nedenleri İslâm dininde bütün emir ve yasaklar, fert ve toplumun umumî menfaati ile ilgili birtakım hikmet ve amaçlar taşır. Bu hikmetlerden bazısı insanlar tarafından Ebû Dâvûd, Sünen, V, 237, Buyû 12, hadis no: 3349. İbnü’l-Esîr, Câmiu’l-Usûl, II, 299. 593 İbnü’l-Esîr, a.g.e, II, 326. 591 592 111 kolayca anlaşılabilir.594 Faizin içtimaî ve iktisadî hayatta neden olduğu maddî, manevî, ahlakî, ekonomik ve toplumsal zararlarından (asıl konumuz olmaması hasebiyle) bazısını paylaşmakla yetinmek istiyoruz. 1- Faiz, bireyleri menfaat temeli üzerine kurulu bir yaşam tarzına sürükler. 2- Faiz, bireylerde cimrilik, bencillik, para kazanma hırsı gibi kötü duyguları harekete geçirir. 3- Faiz, insanları ticaret, ziraat, sanat ve el işleri gibi kazanç yollarına yönelmekten alıkoyar. Faizle birlikte zahmetsiz kazanca alışmış olan insanlar iktisadî faaliyette bulunmak istemez. 4- Faiz, ticarî hayatta fırsat eşitliğini yok eder. 5- Faize dayalı sistemler, emeği sermaye ile çağrıştırıp, fukarayı zenginle çatışmaya sevk ederek insanlığın sosyal hayatını sarsar. 6- Faiz, toplumda gelir dağılımın bozulmasına sebep olur.595 Yukarda maddeler halinde yer vermiş olduğumuz faizin zararları elbette bu kadar değildir. İlgili kitaplara müracaat edildiğinde ve konunun üzerinde çokça düşünüldüğünde daha ne gibi zararları olduğuna vâkıf olunabilir. Özsoy, “Faiz”, DİA, XII, 118. Selim Çimen, İslam Hukukunda Faizin İlleti İle İlgili İhtilaflar, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2010, s. 85-89; Ayrıca bkz. Yıldırım, Kaynaklarıyla İslam Fıkhı, III, 334-335. 594 595 112 3.3.7 ONBİRİNCİ HADİS Ebû Üseyd’in Kendisini Fitnelerden Koruduğu için Allah’a hamdetmesi a. Metni ِّ حدثح حنا حع ِّارٌم أحبو الن ُّْعم،حدثح حنا حعلِّ ُّي بن حع ْب ِّد الْع ِّز ِّيز ، حع ْن يح ِّزي حد بن حح ِّازم،اد بن حزيْد ُ ححدثح حنا حَح،ان ُ ح ح ح ح ِّ ِّ "ا ْْلم ُد: حف حق حال،ُصيب بصره حق بل حق ْت ِّل ع ْثما حن ِّ ِّ ِّ َّلل ْح أحن أ ححِب أ ح،حع ْن ُس حل ْي حما حن بن يح حسار ُح أ ح ح ح ُ ُ ْ ح،ُس ْيد الساعدي ِّ ِّ حكف، حف حلما أ ححر حاد اَّللُ ال ِّْف ْت حن حة ِِّف ِّعحب ِّاد ِّه،صلى اَّللُ حع حل ْي ِّه حو حسل حم ص ِّري ِِّف حححياة النِّ ِِّب ح الذي حمت حعِِّن بِّحب ح ) (رواه الطرباين ِف املعجم الكبي هبذا السند واملنت."ص ِّري حع ْن حها بح ح b. Tercümesi Süleymân b. Yesâr anlatıyor: Ebû Üseyd (r.a), Hz. Osmân (r.a) şehit edilmeden önce gözlerini kaybetmişti. Bu olay üzerine şöyle dedi: “Hz. Peygamber (s.a.v) hayattayken (O’nu görmekle) gözümü gönlümü bayram ettiren, kullarına fitne murad etiği zaman da ise gözlerimi benden alan Allah’a hamd olsun.” c. Tahrici Taberânî el-Mu’cemü’l-Kebîr’inde596 ve Hâkim Müstedrek’inde597 Ali b. Abdülazîz- Ârim Ebü’n-Nu’mân- Hammâd b. Zeyd- Yezîd b. Hâzim- Süleymân b. Yesâr o da Ebû Üseyd kanalıyla hadisi rivayet etmişlerdir. d. Ricali Zehebî, Mizan’da Ârim Ebü’n-Nu’mân’ın, Muhammed b. Fadl başlığı altında zikrederek, Buhârî’nin şeyhi olduğunu, hâfız ve aynı zamanda sadûk olduğunu belirtir. Ancak Buhârî, Ebû Hâtim ve Dârakutnî’den yapmış olduğu 596 597 Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, XIX, 260, hadis no: 576. Hâkim, Müstedrek, III, 591, hadis no: 6189. 113 nakillerde ömrünün sonlarına yaklaştığında zabtının zayıfladığı bilgisini de aktarır.598 İbn Hacer, Ârim lakabıyla bilinen Muhammed b. Fadl Ebü’n-Nu’mân’ı599 sika olarak zikretmektedir. Heysemî, Yezîd b. Hâzim’in sika, diğer ravilerin ise sahih ricali olduğunu söyler.600 e. Derecesi Hadisimizin ricali sika ravilerden oluştuğu için Hadisimiz sahih derecesindedir. Hâkim hadisi Müstedrek’te zikretmiş, Zehebî ise bu hadis hakkında herhangi bir hüküm belirtmemiştir. 601 f. Değerlendirme Günümüzde de yaşayarak müşahede ettiğimiz fitne olayları Ümmet-i Muhammed’in içinde hep varolagelmiştir. Mekke döneminde müşrikler, hicretten sonra Medine’de Yahudi ve Münafıklar, Hz. Peygamber’in vefatıyla yaşanan ridde olayları ve Hz. Ömer (r.a)’ın şehit edilmesinden sonra bir türlü dinmek bilmeyen iç karışıklıklar hep Müslümanlar’ın başında bir fitne (imtihan) olarak devam ede gelmiştir. Hz. Osmân (r.a)’ın şehit edimesiyle sahâbe ve özellikle de O’nun faziletini bilenler çok üzülmüşlerdi. Çünkü Hz. Osmân (r.a)’ın şehit edilmesi sıradan bir insanın şehit edilmesi değil, ilk defa Müslümanlar’ı iç savaşa götürecek derece de mühim bir olayın vuku bulmasıydı. İşte bu sebepten dolayı ve işin ciddiyetine vakıf olduğu için Ebû Üseyd (r.a), hiç değilse bu üzücü olayı gözleriyle görmemiş olmasına karşı hamd etmektedir. Ayrıca Ebû Üseyd (r.a), Hz. Peygamber’in Medine’ye hicretinden Zehebî, Mizân, IV, 8. İbn Hacer, Takrîb, s. 889 600 Nûruddîn Alî b. Ebî Bekr el-Heysemî, Mecmau’z-Zevâid ve Menbau’l-Fevâid, thk. Abdullah Muhammed ed-Dervîş, Daru’l-Fikr, Beyrut, 1994, IX, 607. 601 Hâkim, a.g.e, III, 591. 598 599 114 sonra, İslâmiyetin sıfırdan nasıl zirveye ulaştığını görmüş hatta kendisi de bu safhada önemli konumda bulunmuştur. Müslümanlar’ın birlik ve beraberliği ile çok kısa zamanda büyük başarılar elde edilmiş, daha sonra iç karışıklıklardan dolayı Müslüman halkta sarsıntı meydana gelmiştir. Bu sarsıntı ise zaman zaman minimize edilse bulunduğumuz de bu hep yüzyılda mevcudiyetini korumuştur. çalkantıların zirvesinde Belki de olduğumuz biz, bir içinde dönemi yaşıyoruz. Ancak hadisimizde çok dikkat çekici bir ifadenin atlanmaması gerekir. Ebû Üseyd (r.a)’ın “fitne murad etiği zaman da” ifadesi, herşeyin Allah’ın takdiri dâhilinde olduğunu ve bu dönemde de (Hz. Osmân’ın şehid edildiği zaman diliminde de) imtihan murad ettiğini belirtmektedir. Ebû Üseyd (r.a)’ın olaya bu şekilde yaklaşması İslâm ahlakı çerçevesinde Müslümanın sıkıntılar karşısında nasıl bir tavır takınması gerektiği konusunda sahâbe düzeyindeki örneğini yansıtmaktadır. 115 3.3.8 ONİKİNCİ HADİS Ayete’l-Kürsî’nin Fazileti a. Metni ي ،حدثحِِّن عب ُد ِّ ِّ ِّ ِّ ِّ ِّ ِّ اَّلل بن ُع ْث حما حن بن حْ يم بن حع ْبد اَّلل ا َْلححرِّو ُّ ح ححدثح حنا حعل ُّي بن حع ْبد ال حْع ِّز ِّيز ،ححدثح حنا إبْ حراه ُ ِّ ت ِّمن أِّحِب أُِّمي مالِّ ِّ ِّ ث ُس ْيدُ ،حَي ِّد ُ ك بن ح ْ َح حزحة بن أِّحِب أ ح ح إِّ ْس ححا حق بن حس ْعد بن أِّحِب حوقاص ،حق حال :حَس ْع ُ ْ ِّ ِّ ِّ اع حة حق ْد ُس ْيد الس ِّاع ِّد ِّي ا ْْلح ْزحرِّج ِّي ،حق حال :حوحلهُ ِّب ْئ ٌر ِِّبل حْم ِّد حين ِّة يُ حق ُ ال حَلحا ِّب ْئ ُر بُ ح ضح حع ْن أحبِّيه ،حع ْن حجده أِّحِب أ ح صلى اَّللُ حعلح ْي ِّه حو حسل حم ،فح ُه حو يُ ْب ِّش ُر ِّهبحا حويح حت حيم ُن ِّهبحا ،قح حال :فح لحما قحطح حع أحبُو ص حق فِّ حيها فِّ حيها النِّ ُّ ِب ح بح ح ِّ فح حت ْس ِّر ُق َتحْحرهُ حوتُ ْفس ُدهُ أُس ْيد حَثحرةح حائِّ ِّط ِّه جعلح حها ِِّف غُرفحة لحهُ ،فح حكانح ِّ ول ُُتحالِّفُهُ إِّ حَل حم ْش ُربحتِّ ِّه ت الْغُ ُ ْ حح ح ح ح استح ِّم ْع ك الْغُ ُ صلى اَّللُ حعلحْي ِّه حو حسل حم ،فح حق حال« :تِّلْ ح حعلح ْي ِّه ،فح حش حكا ذحلِّ ح ول حَي أح حِب أُ حس ْيد ،فح ْ ك إِّ حَل النِّ ِِّب ح ول اَّللِّ ،».حف حقاحل ِّ ت ت ا ْقتِّحام حها ،ي ع ِِّن وجب تح حها ،فح ُقل :بِّس ِّم اَّللِّ ،حبس ِِّن رس ُ حعلحي حها ،فحِّإ حذا حَِّسع ح ْ ْ حح حْ ح ْ ح ْ ْ حح ح ح ُ ولَ :ي أحِب أُسيد ،ا ْع ِّفِِّن أح ْن تُ حكلِّ حفِِّن أحذْ ِّهب إِّ حَل رس ِّ ِّ يك صلى اَّللُ حعلح ْي ِّه حو حسل حم ،حوأُ ْع ِّط ح الْغُ ُ ح ح ح ْ ول اَّلل ح حُ ح اب ِّ موثًِّقا ِّمن ِّ ك حعلحى آيحة ِّم ْن كِّحت ِّ اَّلل فح حت ْق حرأح ِّهبحا حدل ح ك إِّ حَل بح ْيتِّ ح اَّلل أح ْن َّل أُ حخالِّ حف ح حس ِّر حق َتحْحرحك ،فحأ ُ ك حوَّل أ ْ حْ ح ف ِّغطحاءهُ ،فحأح ْعطح ْتهُ الْموثِّ حق ال ِّذي ر ِّ ض حي بِّ ِّه ِّم ْن حها، ك فحًل َُنحالح ْ ك ،حوَّل نح ْك ِّش ح ف إِّ حَل أح ْهلِّ ح حعلحى بح ْيتِّ ح حْ ح ح ك حعلح ْي حها ِّهي آيةُ الْ ُكر ِّس ِّيُُ ،ث حك ِّ فح حقالح ِّ ض حر ُ اسحت حها حت ْ حدلُّ ح ت ْ ت :اآليحةُ الِِّت أ ُ صلى اَّللُ ط ،فحأححتى النِِّب ح ح ح ح ْ ِّ ت حو ِّه حي ث حول ْ حعلح ْي ِّه حو حسل حم ،فح حقص حعلح ْي ِّه ال ِّْقص حة حح ْي ُ ص حدقح ْ ت ،فح حق حال النِّ ُّ صلى اَّللُ حعلحْيه حو حسل حم « :ح ِب ح وب»( .رواه الطرباين ِف املعجم الكبي ببهذا السند واملنت) حك ُذ ٌ b. Tercümesi Hamza b. Ebû Üseyd, (babasının şöyle bir olay yaşadığını) anlatıyor: Ebû Üseyd’in Medine’de bir kuyusu vardı. –bu kuyuya budâa’ kuyusu denirdi- (bir gün) Hz. Peygamber (teberrüken) o kuyuya tükürmüştü. Ebû Üseyd bu sebeple çok sevinmiş ve o kuyuyla çok bereketlenmişti. Ebû Üseyd bahçesindeki meyveleri (hasad zamanı) toplayıp onları odasına (kilerine) koydu. Sonra bir cin (toplamış olduğu mahsulüne) gelip gitmeye ve onun hurmasını çalıp bozmaya başlamış. Ebû Üseyd, bu durumu Hz. Peygamber’e şikâyet etti. Hz. Peygamber de: -Yâ Ebâ Üseyd!. O cin’dir. Sen onu dinle, odaya saldırdığında yani yemek için geldiği saati takip et (ve onu gördüğünde şöyle) söyle: “bismillah 116 habesenî rasûlullah” buyurdu. (Cin gelip Ebû Üseyd onu yakalayınca) cin dedi ki: -“Beni Hz. Peygamber’in huzuruna gitmek (gibi) zor bir işi yapmaya zorlamaktan muaf tut (beni affet). Ben Allah’tan sana kesin bir söz veriyorum senin evine bir daha uğramayacağım ve senin hurmanı bir daha çalmayacağım. (Birde) sana Allah’ın kitabından bir ayet göstereyim ki sen onu okuduğunda biz senin ailenin yanına gidip gelemeyiz ve onların kabını açamayız.” Bende ona razı olduğu (istediği) sözü verdim. Cin dedi ki: -Sana göstereceğim (söyleyeceğim) ayet, dübürünü kaşıyıp yellenerek (gitti). Ayete’l-Kürsî’dir. Sonra cin (Bu olaydan sonra Ebû Üseyd) Hz. Peygamber’e geldi ve yaşanan olayı olduğu gibi anlattı. Hz. Peygamber’de -“Doğru söylemiş! Ama aslında o yalancıdır” buyurdu. c. Tahrici Hadisimizi Taberânî el-Mu’cemü’l-Kebîr’inde602 Ali b. Abdülazîz- İbrâhîm b. Abdullah el-Herevî- Abdullah b. Osmân- Mâlik b. Hamza- o babası Hamza b. Ebî Üseyd’den, o da babası Ebû Üseyd kanalıyla rivayet etmiştir. d. Ricali Abdullah b. Osmân’ın mestûr, Mâlik b. Hamza’nın makbul ravi olduğu hakkında bilgi 8. Hadisin “Ricali” bölümünde bilgi verilmişti. 603 e. Derecesi Hadisimiz, senedindeki Abdullah b. Osmân’ın mestur olması sebebiyle zayıf hadistir. Heysemî, seneddeki ravilerin bir kısmı zayıf olmakla birlikte, diğerleri “sika”dır derken;604 muhtemelen Abdullah b. Osmân’ın zayıflığına işaret etmiş olmaktadır. Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, XIX, 263, hadis no: 585. Abdullah b. Osmân ve Mâlik b. Hamza hakkında bkz. s. 99. 604 Heysemî, Mecmau’z-Zevâi d, VII, 42. 602 603 117 f. Değerlendirme Hadisimizde tezimizin konusu Ebû Üseyd Mâlik b. Rebîa (r.a)’ın kendisine musallat olan cin ile diyaloğu aktarılmaktadır. Kur’an-ı Hakîm, “Cin Suresi” ile cinlerin varlığını ve Hz. Peygamber’den Kur’an dinleyip (onlardan bir kısmının) iman ettiği bilgisini vermektedir. 605 Naklettiğimiz ailesine ve hadisimizde insanların malına ise –çok kötü niyetli cinlerin insanlara, nadir olsa da- insanların musallat olabileceğini görmekteyiz. Ancak bu durumdan korkulmaması gerektiği, Hz. Peygamber’in öğrettiği cümle ile veya Ayete’l-Kürsî ile korunabileceğimiz öğrenilmektedir. Kur’an-ı Kerîm, kendisiyle amel edilmesi için gönderilen bir kitaptır. Ancak okunduğu zaman –manasını anlayalım veya anlamayalım- sevap kazanılan ve hadisimizde aktarıldığı üzere onunla Allah’a sığınarak kötü niyetli kişilerin tehlikelerinden korunabileceğimizede delil teşkil etmektedir. Ayrıca Ebû Hureyre (r.a)606 ve Ebû Eyyûb el-Ensârî (r.a)607 gibi sahâbeden başkalarının da buna benzer olaylar yaşadığı kaynaklarımızda mevcuttur. Meşhûr Hasan Mahmûd Selmân, el-Ğûl isimli eserinde, sahâbeden benzer olayları yaşayan kimseleri tek tek ele almış,608 Nesaî’nin rivayetine göre Übeyy b. Ka’b; Tirmizî rivayetine göre Ebû Eyyûb el-Ensarî; Taberanî rivayetine göre Ebû Üseyd; İbn Ebi’d-Dünya rivayetine göre de Zeyd b. Sabit benzeri olayı yaşamıştır. İbn Hacer’e göre bunlar müteaddit olaylar olarak nitelendirilmiştir.609 Mübarekfûrî de farklı sahâbîlerin benzer olayı yaşadığının aktarılması, olayın müteaddit defa gerçekleştiği şeklinde yorumlanmıştır, demiştir.610 605 Cin, 72/1. Buhârî, Sahih, Vekâlet 10, hadis no: 2311. 607 Tirmizî, Sünen, V, 9, Fedâilü’l-Kur’ân 3, hadis no: 2880. 608 Meşhûr Hasan Mahmûd Selmân, el-Ğûl Beyne’l-Hadîsi’n-Nebeviyy ve’l-Mevrûsü’ş-Şa’biyy, Dar İbnü’l-Kayyım, Riyad, 1989. 609 İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, VI, 101, hadis no: 2311. 610 Mübârekfûrî, Tuhfetü’l-Ahvezî, VIII, 185. 606 118 3.3.9 ONÜÇÜNCÜ HADİS Medine’nin Fazileti a. Metni ِب ،حدثح نا ُحُمم ُد بن ِّ ِّ ِّ ار ،حع ْن يح ِّزي حد بن حزيْد، ححدثح حنا حعل ُّي بن حع ْبد ال حْع ِّز ِّيز ،ححدثح حنا الْ حق ْعحنِّ ُّ ح ح ح صالح التم ُ عن أِّحِب أُسيد الس ِّاع ِّد ِّي ،قح حال :أ ححَن مع رس ِّ ِّ َح حزةح بن حع ْب ِّد صلى اَّللُ حعلح ْي ِّه حو حسل حم حعلحى قح ِّْرب ح ْ حْ ول اَّلل ح حح حُ حْ ال ُْمطلِّ ِّ ف ف قح حد حماهُ ،حوحَيُُّرونح حها حعلحى قح حد حم ْي ِّه ،فح حي ْن حك ِّش ُ ب ،فح حج حعلُوا حَيُُّرو حن الن ِّم حرةح حعلحى حو ْج ِّه ِّه فح حتن حكش ح اَّلل صلى اَّلل علحي ِّه وسلم« :اجعلُوها علحى وج ِّههِّ ،واجعلُوا علحى قح حدميهِّ ول ِّ حو ْج ُههُ ،حف حق حال حر ُس ُ ُ ح ْ ح ح ح ْح ح ح حْ ح ْح ح حْ ح ِّ ِّمن ه حذا الشج ِّر» ،حق حال :حف رحفع رس ُ ِّ حص ححابُهُ يح ْب ُكو حن، صلى اَّللُ حع حل ْيه حو حسل حم حرأْ حسهُ ،حفِّإ حذا أ ْ ح ح ول اَّلل ح ح ح حُ ح اس حزما ٌن حَيْرجو حن إِّ حَل اْلحرَي ِّ ِّ فح حق حال رس ُ ِّ ف صلى اَّللُ حعلحْيه حو حسل حم« :إِّن ُه حَيِِّْت حعلحى الن ِّ ح ُ ُ ول اَّلل ح حُ ْح صيبو حن ِّهبا م ْطعما ومسكنا ومرحكبا أحو قح ح ِّ ِّ ب ،فح يح ْكتُ بُو حن إِّ حَل أح ْهلِّ ِّ يه ْم ،حهلُم إِّل ْحي نحا، ال حم حراك ح فح يُ ُ ح ح ح ً ح ح ً ح ح ْ ً ْ ْم ِّدينحةُ حخ ْي ر حَلُم ل ْحو حكانُوا يح ْعلح ُمو حن ،حوَّل يح ْ ِّ رب حعلحى ح ْْل حوائِّحها فحِّإن ُك ْم ِِّب ْحرض حَمحاز حج ُدوبحة ،حوال ح صُ ٌ ْ ِّ ِّ امةِّ( ».رواه الطرباين ِف املعجم الكبي هبذا حو ِّشد ِِّتحا أح حح ٌد إَِّّل ُك ْن ُ يعا حو حش ِّهي ًدا يح ْوحم الْقيح ح ت ل ُحه حشف ً السند واملنت) b. Tercümesi b. Hamza ben beraber Rasûlullah’la anlatıyor: )(r.a Üseyd Ebû Abdulmuttalib’in kabri başındaydık. Hz. Hamza’nın yüzüne doğru çizgili bir elbiseyi (kefen yapmak için) çektiler. Ancak ayakları açıkta kaldı. Ayaklarına )doğru çektiklerinde ise yüzü açıkta kalıyordu. Rasûlullah (s.a.v ”-“Örtüyü yüzüne doğru çekin ayaklarının üzerini de şu ağaçla örtün buyurdu. Ravi (Ebû Üseyd) diyor ki: -“Sonra Hz. Peygamber başını kaldırdı bir de baktı ki sahâbe ağlıyorlardı. Bu durum üzerine Hz. Peygamber -“Muhakkak ki insanlar öyle bir zamana erişecekler ki; insanlar ekili arazilere gidecekler. Orada (çeşit çeşit) taâm, mesken ve binek bulacaklar. (veya binekler dedi) Ailelerine siz kurak bir yerdesiniz buraya gelin diye 119 (mektup) yazacaklar. Hâlbuki şayet bilirseniz Medine sizin için daha hayırlıdır. Hiç kimse oranın (Medine’nin) musibetlerine ve sıkıntılarına sabretmez. Ancak sabrederlerse onlar için kıyamet gününde şefaatçi ve şahit olurum” buyurdu. c. Tahrici Taberânî el-Mu’cemü’l-Kebîr’inde611 ve Şâşî Müsned’inde612 Ali b. Abdülazîz- Abdullah b. Mesleme el-Ka’nebî- Muhammed b. Sâlih et-TemmârYezîd b. Zeyd- o da Ebû Üseyd kanalıyla hadisi rivayet etmişlerdir. d. Ricali İbn Hibban Yezîd b. Zeyd’i Sikât/Güvenilir Raviler isimli eserinde613 zikretse de, Dârakutnî, Berkânî’nin sorusuna verdiği cevapta onun Ebû Üseyd’in azatlısı, meçhûl (ve) metrûk biri olduğunu ifade etmiştir.614 İbn Hacer, Muhammed b. Sâlih et-Temmâr için (adaletine hükmedilen ravi güvenilir olmakla birlikte zabt kusuru taşıyor anlamında)615 صدوق يخطئ hükmünü verirken, Zehebî sadece sadûk olduğunu söylemektedir.616 e. Derecesi Hadisin derecesi Yezîd b. Zeyd sebebiyle zayıftır. Ancak bu hadisin Sahihi Müslim’de Ebû Sa’id el-Hudrî,617 Ebû Hureyre618 ve Süfyân b. Ebî Züheyr619 tarafından rivayet edilen şevâhidi bulunmaktadır. Bu konudaki sahih şevâhid sebebiyle hadisimiz hasen li-gayrihî derecesindedir. Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, XIX, 265, hadis no: 587. Şâşî, Müsned, III, 398, hadis no: 1520. 613 İbn Hibbân, Sikât, V, 540 614 Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zehebî, Zeylü Mîzâni’l-İ’tidâl, thk. Ebû Rıdâ er-Rifâî, Darü’l-Kütübi’-Ilmiyye, Beyrut, 1995, VIII, 208; İbn Hacer, Lisânü’lMîzân, VIII, 495. 615 Uğur, Hadis Terimleri, s. 333. 616 Ebû Muâz, Tehzîbü Takrîbi’t-Tehzî b, IV, 393. 617 Müslim, Sahih, s. 1001, Hac 86, hadis no: 1374. 618 Müslim, Sahih, s. 1005, Hac 88, hadis no: 1381. 619 Müslim, Sahih, s. 1008, Hac 90, hadis no: 1388. 611 612 120 Münzirî, Taberânî’nin hadisi hasen senedle rivayet ettiğini ifade etmektedir.620 Hamdî Abdülmecîd es-Selefî, el-Mu’cemü’l-Kebîr’in tahkikinde hadisimizin isnadının hasen olduğunu belirtirken,621 Elbânî de hadis hakkındaki hükmünü hasen li gayrihî olarak belirtmektedir.622 f. Değerlendirme Ebû Üseyd (r.a), İslâm’a çok hizmetleri olmuş, Müslümanlar’a cesaret vermiş ve Hz. Peygamber’in amcası aynı zamanda da çok sevdiği bir kişinin bizleri derinden yaralayan ve çok üzen- defnedilme hadisesini aktarıyor. Sahâbe de çaresizliklerinden dolayı ve üzerini örtecek bir kefen bile bulunamayışına karşı ağlıyorlar. Hz. Peygamber ise bütün bunlara rağmen, -her zorlukta ayakta kalmaya çalışan ve yıkılmayan bir baba gibi- sanki başkasının amcası şehit olmuş O’da onları teselli ediyormuşçasına adeta bir psikolog gibi davranmıştır. İslâm’ın aziz olacağı günlerin geleceğini ve bu sıkıntılı dönemin biteceği müjdesini mucizevî bir şekilde oradaki sahâbeye anlatmıştır. Ancak yine de Müslümanlar’ın merkezi kalesi Medine’dir. Ve bu Hadis-i Şerif, Müslümanlar’a Medine’den ayrılmayın uyarısında da bulunmuştur. Belki ekonomik anlamda daha rahat daha güzel yerler olabileceğini fakat Medine şehri hepsinden hayırlı olduğunu dikkat çekici bir üslupla vurgulayıp, kaleye sahip çıkanlar içinde hem şefaatçi hem şahit olacağı müjdesini vermiştir. Zekiyyüddîn Abdülazîm b. Abdilkavî b. Abdillâh el-Münzirî, et-Terğîb ve’t-Terhîb, thk. İbrâhîm Şemsüddîn, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 2003, II, 145. 621 Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, XIX, 265. 622 Muhammed Nâsırüddîn el-Elbânî, Sahîhu’t-Terğîb ve’t-Terhîb, Mektebetü’l-Meârif, Riyad, 2000, II, 52, hadis no: 1191. 620 121 3.3.10 ONDÖRDÜNCÜ HADİS Hicret Yurdu Sadece Medine’dir. a. Metni ِّ ِّ ِّ حع ْن، ححدثح حنا بن أِّحِب فُ حديْك،يم بن ال ُْم ْن ِّذ ِّر ُ ححدثح حنا إبْ حراه،ُّححدثح حنا حج ْع حف ُر بن ُسلح ْي حما حن الن ْوفحل ُّي ال حْم حدِّين ِّ ِّ ِّ ِّ ِّ حعن مال،َح ِّن بن الْ حغ ِّس ِّيل ُس ْيد ْ ك بن ح حع ْن حع ْبد الر ْح،حع ْبد ال حْم ِّجيد بن حس ْهل حع ْن أِّحِب أ ح،َح حزةح ْ ح ِّ ِّ ، ِّْلح ْف ِّر ا ْْلحْن حد ِّق يُحبايِّ ُعونحهُ حعلحى ا َْلِّ ْج حرِّة،صلى اَّللُ حعلح ْي ِّه حو حسل حم اس حجا ُؤا إِّ حَل النِّ ِِّب ح أحن الن ح،الساعد ِّي ِّ ِّ ِّ ِّ ِّ ِّ ص حم ْن،اس إِّل ْحي ُك ْم « حَي حم ْع ح: حق حال،حف حلما حف حر حغ ش حر اْلحنْ ح ُ إَّنحا يُ حهاج ُر الن، َّلح تُ بحاي ُعو حن حعلحى ا َْل ْج حرة،ار ِّ ومن ل ِّحقي اَّلل وهو ي بغِّض اْلحنْص،ب اْلحنْصار ل ِّحقي اَّلل وهو َُيِّبُّه ُّ ِّل ِّحق حي اَّللح حو ُه حو َُي ُ ُْ ح ح ح ح ح ُ ح ُ ح ح ْ ح ح ح ُ ح ار لحق حي اَّللح حح )» (رواه الطرباين ِف املعجم الكبي ببهذا السند واملنت.ض ُه ُ ِّحو ُه حو يُ ْبغ b. Tercümesi Mâlik b. Hamza, Ebû Üseyd (r.a)’dan naklediyor: İnsanlar hendek kazmak için Hz. Peygamber’e geldiler ve hicret etmek üzere (Hz. Peygamber’e) biat ediyorlardı. Hendek kazma işlemi bitince Hz. Peygamber: “Ey Ensâr topluluğu! siz hicret etmek üzere biat etmeyin çünkü insanlar sizin (belde nize) hicret edecekler. Kim Ensâr’ı severek Allah’a kavuşursa, Allah onu sevdiği halde O’na kavuşmuş olur. Kim Ensâr’a buğzederek Allah’a kavuşursa, Allah ona buğz ettiği halde O’na kavuşmuş olur” buyurdu. c. Tahrici Taberânî el-Mu’cemü’l-Kebîr’inde623 ve İbn Ebî Âsım el-Âhâd ve’lMesânî’de624 Ca’fer b. Süleymân en-Nevfelî- İbrâhîm b. Münzir- İbn Ebî FüdeykAbdülmecîd b. Sehl- Abdurrahmân b. Gasîl- Mâlik b. Hamza o da dedesi Ebû Üseyd’den hadisimizi rivayet etmiştir. Ancak İbn Ebî Âsım, hadisimizin baş tarafını zikretmemektedir. 623 624 Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, XIX, 267, hadis no: 591. İbn Ebî Âsım, el-Âhâd ve’l-Mesânî, III, 211, hadis no: 1706. 122 d. Ricali İbn Hacer,625 Zehebî,626 Şuayb el-Arnavût627 ve Ebû Muâz628 senedimizdeki ravinin ismini Abdülmecîd b. Süheyl ve sika olarak zikretmektirler. Ayrıca kaynaklarda Abdülmecîd’in babasının ismi Sehl veya Süheyl olarak bir farklılık daha gözükmektedir. Hadisimizdeki sened zincirinde Abdülmecîd b. Sehl olarak geçmektedir. İbn Hibbân da Sikât isimli eserinde Abdülmecîd b. Sehl şeklinde zikretmektedir.629 Ancak eserinin farklı bir yerinde ise Abdülmecîd b. Süheyl olarak geçmektedir.630 Takrîbü’t-Tehzîb isimli eseri tahkik eden Ebü’lEşbâl Sağîr Ahmed Şâğif el-Bâkistânî, bu konuya değinerek nüshalarının çoğunda Süheyl olarak geçtiğini ve Sehl isminin yanlış olduğunu beyan etmektedir. 631 İbrâhîm b. Münzir hakkında 6. Hadisin “Ricali” bölümünde sadûk olduğuna dair bilgi verilmişti.632 İbn Hibbân’ın, Sikât/Güvenilir Raviler isimli eserinde zikrettiği,633 asıl adı Muhammed, künyesi ise Ebû İsmâîl olan ve kaynakların Muhammed b. İsmâîl b. Müslim b. Ebî Füdeyk olarak zikrettiği634 senedimizdeki İbn Ebî Füdeyk, dedesinin babasına nispet edilmektedir.635 İbn Ebî Füdeyk, Zehebî636 ve İbn Hacer637 tarafından sadûk olarak değerlendirilmiştir. Ayrıca Zehebî İbn Sa’d’ın (sağlam biri değil anlamında) “leyse bi-hucce” dediğini ama diğerlerinin ise sika dedikleri bilgisini de naklederken,638 Mizzî ise Nesâî’nin “leyse bihî be’s” dediğini söyler.639 İbn Hacer, a.g.e, s. 620. Zehebî, Siyer, VI, 204. 627 Beşşâr, Arnavût, Tahrîru Takrîbi’t-Tehzî b, II, 378. 628 Ebû Muâz, Tehzîbü Takrîbi’t-Tehzî b, III, 376. 629 İbn Hibbân, Sikât, VII, 136. 630 İbn Hibbân, a.g.e, VII, 199. 631 İbn Hacer, Takrîb, s. 620. 632 İbrâhîm b. Münzir hakkında bkz. s. 91. 633 İbn Hibbân, Sikât, IX, 42. 634 İbn Hacer, Takrîb, s. 826; Mizzî, a.g.e., XXIV, 485. İbn Hibbân, a.g.e., IX, 42. 635 İbn Hacer, a.g.e, s. 826. 636 Zehebî, Kâşif, I, 158. 637 İbn Hacer, Takrîb, s. 826. 638 Zehebî, Mizân, III, 483. 639 Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl , XXIV, 488. 625 626 123 Babasının dedesi olan “Gasîl” lakablı sahâbeden Hanzala (r.a.)’a nisbet edilen ve asıl ismi Abdurrahmân b. Süleymân olan ravi, İbn Hibbân’ın, Sikât/Güvenilir Raviler isimli eserinde geçmektedir.640 Zehebî, onun hakkında yorum yapmayarak Ebû Zür’a ve Dârakutnî’nin sika, Nesâî’nin ise “leyse bilkaviyy” dediklerini aktarır.641 İbn Hacer ise onu “sadûk” ama (rivayette gevşeklik vardır, anlamında)642 “fîhi lîn” diyerek değerlendirir.643 Mâlik b. Hamza’nın makbul ravi olduğu hakkında bilgi 8. Hadisin “Ricali” bölümünde verilmişti.644 e. Derecesi Hadisimiz senedindeki ravilerden İbrâhîm b. Münzir, İbn Ebî Füdeyk ve Abdurrahmân b. Süleymân’ın “sadûk” derecesinde olmaları sebebiyle “hasen” derecesindedir. Hadisimiz, Ebû Avâne’nin Müstahrec’inde645 ve Ahmed b. Hanbel’in Müsned’inde646 el-Haris b. Ziyad (r.a) tarafından -Irakî’ye göre647 sahih bir senedle- rivayet edilmektedir. Ayrıca İbn Ebî Asım’ın el-Âhâd ve’l-Mesânî kitabında Ebû Hureyre (r.a)’den de rivayet edilmektedir.648 Bu şevâhid sebebiyle hadisimiz, sahih li-gayrihî derecesine yükselmektedir. Heysemî: Abdulhamîd b. Süheyl’i tanımıyorum ancak diğer raviler sikadır, der.649 Fakat isnad zinciri içerisinde Abdulhamîd b. Süheyl yok. Muhtemelen harf hatasından Abdulhamîd kaynaklanan ismini bir durumdan dolayı Heysemî, gördüğü için tanımadığını söylemiş Abdülmecîd olabilir. yerine Senedde İbn Hibbân, Sikât, V, 85. Zehebî, Mizân, II, 568. 642 Uğur, Hadis Terimleri, s. 99. 643 İbn Hacer, Takrîb, s. 581. 644 Abdullah b. Osmân ve Mâlik b. Hamza hakkında bkz. s. 96. 645 Ebû Avâne Ya’kûb b. İshâk b. İbrâhîm el-İsferâyînî, el-Müsnedü’s-Sahîhu’l-Müharrac alâ Sahîhi Müslim, thk. Hanî b. Ahmed b. Ömer, el-Câmiatü’l-İslâmiyye, Suûdiyye, 2014, XV, 13, hadis no: 7366. 646 Ahmed b. Hanbel, Müsned, XIV, 303, hadis no: 15540. 647 Zeynüddîn Ebü’l-Fadl Abdürrahîm b. el-Hüseyin el-Irâkî, Mehaccetü’l-Kurb ilâ Muhabbeti’l -Arab, thk. Abdülazîz b. Abdullah b.İbrâhîm Daru’l-Âsıme, Riyad, 2000, s.251. 648 İbn Ebî Âsım, el-Âhâd ve’l-Mesânî, III, 212, hadis no: 1707. 649 Heysemî, Mecmau’z-Zevâi d, IX, 779. 640 641 124 Abdülmecîd’in babası Süheyl olarak geçmediği halde Sehl yerine Süheyl diyerek (yukarıda belirtildiği gibi) doğru olanı söylemesi de şaşırtıcıdır. f. Değerlendirme Hz. Peygamber, kendisine Mekke’de Peygamberlik verilmesinin ardından ilahî emir ve tavsiyeler doğrultusunda İslâm dinini yaymaya çalışıyordu. Her ne kadar Mekke’de Müslümanların sayısı belli bir sayıya ulaşsa da İslâm’ın Mekke’ye hâkim olması –otoritenin güçlü olması sebebiyle- mümkün olamıyordu. Efendimiz (s.a.v), Müslümanlara Medineye hicret edilmesi emrini verdi. Çünkü düşmana karşı bir ve beraber olunacak böylece İslâm, Arap yarımadasında varlığını kabul ettirecekti. Müslümanların, İslâm diyarı olarak belirlenen Medine’ye hicret etmesi Hz. Peygamber’in emri ile Müslüman olduktan farz edilmişti.650 sonra, Hz. Peygamber’in; “Bir müşrik müşriklerden ayrılıp Müslümanlara katılmadıkça Allah onun amelini kabul etmez,”651 ifadesi, konunun ciddiyetini açık bir şekilde ortaya koymaktadır. İşte bu emir doğrultusunda Müslüman olanlar Hz. Peygamber’e hicret için beyat etmeye geliyorlardı. Muhtemelen Medine’li Müslümanlar da hicret sevabından mahrum kalmamak ve Allah için hicret edenlere muhacir diye özel bir isim verilip övüldüklerinden dolayı onlarda hicret etmek istiyorlardı. Ancak Hz. Peygamber onlara hitaben yapmış olduğu konuşmasında, Ensâr’ı övmüş ve sizin yurdunuz olan Medine hicret diyarıdır. Siz değil onlar size gelecekler buyurmuş ve Ensâr’ın Allah katındaki değerinin ne kadar değerli olduğunu kendisine has üslubuyla ifade ederek onların gönüllerini almıştır. 650 651 İbnü’l-Esîr, Câmiu’l-Usûl, IV, 103. İbn Mâce, Sünen, III, 575, Hudûd 2, hadis no: 2536. 125 3.3.11 ONBEŞİNCİ HADİS Hurma ile kuru üzümün karıştırılıp şıra yapılmaması a. Metni ِّ ِّ ِّ ححدثح حنا حع ْب ُد،ي ُّ ححدثح حنا حعلِّ ُّي بن حَثبِّت ا ْْلححزِّر،ب ُ ححدثح حنا ُحُمم ُد بن ححات ال ُْم حؤد،ححدثح حنا ُعحب ْي ٌد الْع ْج ُل ِّ ِّ ِّ ِّ ُس ْيد ُّ ص ِّر ْ ححدثحِِّن يح ِّزي ُد بن أِّحِب ححبِّيب ال ِّْم،ا ْْلح ِّميد بن حج ْع حفر حع ْن أِّحِب أ ح، حع ْن ع حراك بن حمالك،ي ِّ ُ نحهى رس: قح حال،اْلحنْص ِّار ِّي ِّ ِّ أح ْن َُْي حم حع بح ْ حْي الت ْم ِّر حوالزب،صلى اَّللُ حعلح ْي ِّه حو حسل حم ُ ( حرحواه.يب ول اَّلل ح ُح ح ح )الطرباين ِف املعجم الكبي ِّهبح حذا السند واملنت b. Tercümesi Ebû Üseyd (r.a)’den rivayet edildiğine göre; Hz. Peygamber (s.a.v), hurma ile kuru üzümün karıştırılmasını (ve bu ikisinden şıra yapılmasını) yasakladı.” c. Tahrici Taberânî el-Mu’cemü’l-Kebîr’inde Ubeyd el-‘İcl- Muhammed b. Hâtim elMüeddib- Ali b. Sâbit el-Cezerî- Abdülhamîd b. Ca’fer- Yezîd b. Ebî Habîb elMısrî- Irâk b. Mâlik o da Ebû Üseyd’den hadisimizi rivayet etmiştir. 652 d. Ricali Abdülhamîd b. Ca’fer, İbn Hibbân’ın Sikât/Güvenilir Raviler isimli eserinde ismi geçerken,653 İbn Hacer sadûk olduğunu belirtir.654 Zehebî, Nesâî ve Ahmed b. Hanbel’în ليس به بأسdediğini, İbn Maîn ve Alî b. el-Medînî’nin ise sika dediklerini nakleder.655 Ali b. el-Medînî ayrıca kaderiyye’den olduğunu söylese de İbn Hacer bunun doğru olmadığını belirtir. 656 Belki de bu ithamdan dolayı Ebû Hâtim Lâ yuhteccu bih/ Onunla hüccet olunmaz, derken, Süfyân ise zayıf ravi olduğu kanaatindedir.657 Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, XIX, 268, hadis no: 594. İbn Hibbân, Sikât, VII, 122. 654 İbn Hacer, Takrîb, s. 564. 655 Zehebî, Mizân, II, 539. 656 İbn Hacer, Takrîb, s. 564. 657 Zehebî, Mizân, II, 539. 652 653 126 e. Derecesi Hadisimiz, Ali b. Sâbit658 ve Abdülhamîd b. Ca’fer659 ’in ”sadûk” olmaları sebebiyle “hasen” derecesindedir. Diğer raviler ise “sika/güvenilir” ravilerdir. Heysemî, Taberanî’nin senedinde yer alan bütün ravilerin sika olduğunu belirtmiştir.660 Hadisimiz, benzer bir ifade ile İbn Ebî Şeybe’nin Musannef’inde Abdullah b. Ömer, Ebû Hureyre, Ebû Saîd el-Hudrî, Câbir (r.anhüm) gibi yirmi ayrı sahabî tarafından rivayet edilmiştir.661 Dolayısıyla bu şevâhid sebebiyle sahih li-gayrihî derecesindedir. f. Değerlendirme Bilindiği üzere İslâm dairesini helaller ve haramlar oluşturmaktadır. İslâm’ın korumayı amaçladığı beş temel hedeften birisi de aklın muhafazasıdır. Bu sebepten dolayı aklı giderecek olan bütün içecekler yasaklanmıştır. Arpa, mısır, buğday gibi değişik gıdalardan içki yapılmasına rağmen hadisimizde sadece hurma ve üzüm geçmektedir. Muhtemelen içki yapımında en çok bu ikisi kullanıldığı için örnek olarak verilmiştir. Ancak karıştırılması, hadisimizde hurma ve üzümün şarap birleştirilmesi yasaklanmıştır. Bu haline getirilmesi değil, durum ise âlimler tarafından farklı yorumlar yapılmasına sebep olmuştur. Gerek hurma olsun gerek üzüm olsun, içki haline dönüşmediği sürece şıralarını içmek caizdir. Fakat hadisimizde görüleceği üzere her iki meyvenin şıralarının birleştirilip içilmesi -içki haline gelmeden önce bile- yasaklanmıştır. Hâlbuki helal olan bir şeyin, yine helal olan başka bir yiyecek veya içecekle karışıtırılması halinde, bunun da helal olması gerekir. Zira iki helalden bir haram çıkmaz.662 Ancak âlimler, bu kıyası kabul etmeyerek şu örnekle itiraz etmişlerdir: İbn Hacer, Takrîb, s. 691. İbn Hacer, a.g.e, s. 564. 660 Heysemî, Mecmau’z-Zevâi d, V, 80. 661 İbn Ebî Şeybe, Musannef, VIII, 131-135, hadis no: 24369-24388. 662 Sehâranfûrî, Bezlü’l-Mechûd, XVI, 38; İbnü’l-Esîr, Câmiu’l-Usûl, VIII, 110. 658 659 127 İki kız kardeşin her biri ile ayrı ayrı evlenmek caiz iken, iki kız kardeşi aynı nikâh altında toplamak caiz değildir.663 Dolayısıyla bu konuda iki temel görüş bulunmaktadır. a. Şıra karışımının haram olduğu görüşü: Atâ b. Ebî Rabah, İmam Mâlik ve Ahmed b. Hanbel ile Şafiî alimlerinin çoğunluğu ile muhaddislerin büyük çoğunluğu hadisin zahiriyle amel ederek –içki haline dönüşmemiş olsa bile- bu iki şıranın karıştırılıp içilmesini haram kabul etmişlerdir. Hatta bu karışımı içen bir kimse hadisdeki yasağı çiğnediği için bir günah işlemiş olur. Bu karışım içki halini aldıysa hem hadisdeki yasağı ihlal ettiği, hem de içki içtiği için iki yönden günah işlemiş olur derler.664 İmam Nevevî yukarıdaki görüş sahiplerinin neden haram saydıklarını şu şekilde açıklamaktadır: “Şafiî âlimlerimiz ve diğer âlimler demişler ki, iki maddenin karışım sebebiyle daha çabuk mayalanması, yani sarhoşluk verecek duruma çabuk dönüşmesidir.” Buhârî şârihi Aynî de hadisdeki yasağın hikmetini şu şekilde açıklar.665 “Böyle bir şıra, henüz tadı değişmemiş iken sarhoşluk verebilir. Böyle bir şırayı içen kimse bunun sarhoşluk vermediğini zanneder. Oysa sarhoşluk verecek duruma gelebilir.”666 İmam Nevevî ise bu karışımın tenzihen mekruh olduğunu, sarhoşluk verecek duruma gelmeden haram olamayacağı görüşündedir.667 b. Şıra karışımının geçici bir döneme ait yasak haram olduğu görüşü: Bu görüşte olan Hanefîler, konu hakkında cumhur-u ulemanın görüşünden farklı olarak bu ve benzeri hadisleri geçici bir döneme ait yasaklar olarak telakki etmişlerdir. Hanefîlere göre; Hadis-i Şerifler’deki söz konusu karışımların içilmesiyle ilgili yasaklar, insanların yiyecek ve içecek bulmada zahmet çektikleri İslâm’ın ilk yıllarına aittir. Müslümanların fakr-u zaruret içerisinde yaşadıkları o dönemde Müslümanların et ve yağ yemeleri bile yasaklanmıştı. kalkmakta iken bir kimsenin iki şırayı karıştırıp Komşusu aç yatıp birden içmesi de bu Sehâranfûrî, a.g.e, XVI, 38. Yeniel ve Kayapınar, Ebû Dâvûd Terc. XIII, 329. 665 Aynî, Umdetü’l-Kârî, XXI, 273. 666 Yeniel ve Kayapınar, Ebû Dâvûd Terc., XIII, 330. 667 Yeniel ve Kayapınar, a.g.e., XIII, 330. 663 664 128 yasaklardandır. Daha sonra Cenab-ı Hakkın Müslümanları bu darlıktan kurtardıktan sonra et ve yağ yemelerinde bir sakınca kalmadığı gibi söz konusu karışımları içmelerinde de bir sakınca kalmamıştır. 668 Ebû Dâvûd’un Sünen’inde Safiyye bnt. Atıyye’den nakledilen şu Hadis-i Şerif, Hanefîlerin görüşünü desteklemektedir: Abdülkays (oğulların)ın kadınları(ndan bazıları) ile Hz. Âişe’nin yanına girmiştim. Ona kuru hurma ile kuru üzümü (karıştırarak birlikte şıralarını çıkarmanın hükmünü) sorduk. Şöyle cevapladı: -“Ben bir tutam kuru hurmadan, bir tutam da kuru üzümden alıp onu (içinde su olan) bir kaba koyardım ve onu (parmaklarımla iyice) ezdikten sonra Peygamber (s.a.v)’e içirirdim.”669 668 669 Yeniel ve Kayapınar, a.g.e., XIII, 330; İbnü’l-Esîr, Câmiu’l-Usûl, VIII, 110. Ebû Dâvûd, Sünen, Eşribe 9, hadis no: 3708. 129 3.3.12 ONALTINCI HADİS İkindi Namazından Sonra Nafile Namaz Kılınmaz a. Metni ِّ ححدثح حنا أ ححِب ُن، ححدثح حنا ُه ْدبحةُ بن حخالِّد: قحاَّل،حَح حد بن حح ْن حبل حو حع ْب ُد اَّلل بن أ ْح،ارو حن ححدثح حنا ُم ح ُ وسى بن حه ِّ ول ُس ْيد ححدثحهُ أحنهُ حَِّس حع حر ُس ح أحن قُرحة بن أِّحِب قُرحة ححدثح حنا أحن أ ححِب أ ح، ححدثح حنا ح َْي حَي بن أِّحِب حكثي،بن يح ِّزي حد ِّ ِّ (رواه الطرباين ِف املعجم.»ص ِّر ُ يح ُق،صلى اَّللُ حعلح ْي ِّه حو حسل حم ْ صًلحة ال حْع صًل حة بح ْع حد ح «َّلح ح:ول اَّلل ح )الكبي ببهذا السند واملنت b. Tercümesi Ebû Üseyd (r.a)’den rivayet edildiğine göre Rasûlullah (s.a.v) şöyle buyurdu: “İkindi namazını kıldıktan sonra (nafile) namaz kılmak yoktur.” c. Tahrici Taberânî el-Mu’cemü’l-Kebîr’inde670 ve İbn Kâni’ Mu’cemü’s-Sahâbe’de671 Hüdbe b. Hâlid- Ebân b. Yezîd- Yahyâ b. Ebî Kesîr- Kurre b. Ebî Kurre’den o da Ebû Üseyd’den hadisi rivayet etmiştir. d. Ricali Zehebî, Kurre b. Ebî Kurre’nin “lâ yu’raf/tanınmayan” kişi olduğunu söylerken, Ali b. el-Medînî meçhul ravi olduğunu belirtir.672 Ancak İbn Hibbân Sikât/Güvenilir Raviler isimli eserinde onu zikretmektedir.673 Zehebî’nin imam,674 hâfız,675 önde gelen ve güvenilir ravilerden olarak tanıttığı Yahyâ b. Ebî Kesîr,676 İbn Hibbân’ın Sikât/Güvenilir Raviler isimli eserinde de zikredilmektedir.677 Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, XIX, 268, hadis no: 593. İbn Kâni’, Mu’cemü’s-Sahabe, XIII, 4651, hadis no: 1758 672 Muhammed b. Abdülvehhâb el-Vassâbî, Misbâhü’l-Erîb fî Takrîbi’r-Ruvâtillezîne Leysû fî Takrîbi’t-Tehzîb, Mektebetü San’â’i’l-Eseriyye, Yemen, 2005, III, 16. 673 İbn Hibbân, Sikât, V, 320. 670 671 130 İbn Hacer, onu (adaletli olduğuna hükmedilmiş ravinin, hadisleri makbuldür. Dini meselelerde delil olarak kullanılır anlamında) 678 “sika” ve “sebt” olarak vasıflamaktadır. Ancak tedlisi ve mürseli olduğunu da belirtmektedir.679 Sahâbeden sadece Enes b. Mâlik’e yetişmiş başka hiçbir sahâbîyi görmemiştir. Ama buna rağmen sahâbeden –görmediği halde- çok rivayetlerde bulunmuştur.680 İbn Hacer’in tedlisle tavsif ettiği Yahya b. Ebî Kesir, hadisimizi tahdis ile naklettiği için burada tedlisten söz edilemez. İbn Hacer’in “sika” olarak vasıflandırdığı,681 Zehebî’nin ise “hâfız, sadûk ve imam” olarak nitelendirdiği682 Ebân b. Yezîd, İbn Hibbân’ın Sikât/Güvenilir Raviler isimli eserinde de yeralmaktadır.683 Ahmed b. Hanbel, bütün meşâyih’in nezdinde “sebt/sağlam”dır,684 derken, Nesâî,685 İbn Maîn686 ve İbnü’l-Medînî687 onun sika olduğunu belirtmişlerdir. Ayrıca İbn Hacer ve Zehebî, İbnü’l-Cevzî’nin ed-Duafâ isimli eserinde Ebân b. Yezîd’i zikrettiğini ancak onu sika kabul eden kişilerin sözlerini nakletmediği için eleştirir. 688 İbn Hibbân’ın Sikât/Güvenilir Raviler isimli eserinde zikredilen689 Hüdbe b. Hâlid, İbn Hacer tarafından sika ve âbid olarak tanıtılmıştır.690 Zehebî ise sika, âlim,691 sadûk 692 ve hâfız693 demektedir. İbn Maîn ve İbnü’l-Cüneyd sika, Ebû Hâtim sadûk, Nesâî zayıf demişlerdir.694 İbn Adiyy ise münker bir hadisini görmediğini/bilmediğini söyleyip, sadûk ve lâ be’se bih şekinde tavsif ederken, Zehebî, Kâşif, II, 373. Zehebî, Siyer, VI, 27. 676 Zehebî, Mizân, IV, 402. 677 İbn Hibbân, Sikât, VII, 591. 678 Uğur, Hadis Terimleri, s. 360. 679 İbn Hacer, Takrîb, s. 1065. 680 Zehebî, Kâşif, II, 373. 681 İbn Hacer, Takrîb, s. 104. 682 Zehebî, Mizân, I, 16. 683 İbn Hibbân, Sikât, VI, 68. 684 Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl , II, 25; Zehebî, Kâşif, I, 207; Zehebî, Zeylü Mîzâni’l-İ’ti dâl, I, 131. 685 İbn Hacer, Tehzîb, I, 57; Mizzî, a.g.e., II, 25. 686 İbn Hacer, a.g.e., I, 56. 687 İbn Hacer, a.g.e., I, 57. 688 İbn Hacer, a.g.e., I, 57; Zehebî, Zeylü Mîzâni’l-İ’ti dâl, I, 131. 689 İbn Hibbân, Sikât, IX, 246. 690 İbn Hacer, Takrîb, s. 1018. 691 Zehebî, Mizân, V, 296. 692 Zehebî, Kâşif, II, 334. 693 Zehebî, Siyer, XI, 97. 694 Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl , XXX, 155; İbn Hacer, Tehzîb, IV, 263; Zehebî, a.g.e., V, 296. 674 675 131 insanların (muhtemelen muhaddisleri kasdediyor) onu sika olarak kabul ettiklerini de ayrıca belirtmeketedir.695 e. Derecesi Heysemî, “Ferve b. Ebî Ferve’yi zikreden birini görmedim” derken, diğer ravileri ise “sika” olarak tanımlar.696 Bu ravinin isminde tashîf (noktalama hatası) olmalıdır. Zira hadisimizin ravileri arasında Ferve b. Ebî Ferve yoktur. Bu isim senedimizde ve yukarıda belirtildiği üzere diğer kaynaklarda- Kurre b. Ebî Kurre olarak yer almaktadır. Hadisimiz Kurre b. Ebî Kurre’nin “mechul” olması sebebiyle zayıftır. Bu konuda Ebû Saîd el-Hudrî697 ve İbn Abbâs’dan698 rivayet edilen şevâhid bulunmaktadır. Ancak onların rivayetlerinde şu ilave de vardır: “İkindi namazını kıldıktan sonra güneş batıncaya kadar, sabah namazını kıldıktan sonra da güneş yükselinceye kadar namaz kılmak yoktur.” Bu sahih şevâhid dolayısıyla hadisimiz hasen li-gayrihî derecesine yükselmektedir. f. Değerlendirme Müslümanların en önemli ibadetlerinden biri namazdır. Namaz ibadetinin belli vakitlerde kılınması ve bazı vakitlerde ise kılınmaması, İslâm’ın kendine has bir yolu olmakla beraber, diğer bütün dinlerden farklı bir anlam ve ölçü ortaya koymak hikmetini de taşımaktadır. Her duada geçen kelimelerin kendine göre bir anlam ve esrarı olduğu gibi, her vaktin kendine göre bir sır ve hikmeti vardır. Ancak insanların çoğu bunu bilmezler/düşünmezler. 699 Namazın kılınmasının fıkhına mekruh dair olduğu hadisler zamanlar incelendiğinde, olduğu herhangi gibi sadece bir namazın nafile namazın İbn Hacer, a.g.e. IV, 264. Heysemî, Mecmau’z-Zevâi d, II, 478. 697 Abdürrezzâk, Musannef, II, 427, hadis no: 3958; Müslim, Sahih, Salâtü’l-Misâfirîn 51, hadis no: 288; Taberânî, el-Mu’cemü’l-Evsat, III, 344, hadis no: 3353. 698 İbn Huzeyme, Sahîh, III, 310, İmâme fi’s-Salât 193, hadis no: 2146; Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 266, hadis no: 110. 699 Yıldırım, Kaynaklarıyla İslam Fıkhı, I, 193-194. 695 696 132 kılınmasının mekruh olduğu vakitler de vardır. Bunlar günümüzde “ilmihal” diye adlandırılan kitaplarda tek tek belirtilmiştir. Hadisimizdeki “İkindi namazını kıldıktan sonra namaz kılmak yoktur” buyruğu nafile namaz için anlaşılmaktadır. Bir başka rivayette “Güneş batmaya başladığı andan batıncaya kadar”700 Hz. Peygamber’in namaz kılmayı yasaklaması ise akşam ezanından önce (ortalama) 30 dakika hiçbir namazın kılınmadığı vakti beyan etmektedir.701 Ancak bizim ilgili hadisimizde ikindi namazını kıldıktan sonra akşam namazı için vakit çok olsa da nafile namaz kılınmaz, hükmü bulunmaktadır. 700 701 Müslim, Sahih, Salâtü’l-Misâfirîn 51, hadis no: 293. Yıldırım, Kaynaklarıyla İslam Fıkhı, I, 194. 133 3.3.13 ONYEDİNCİ HADİS Ebû Üseyd’in Kahramanlığı ve Hz. Peygamber’in Emrine İtaati a. Metni ِّ حدثحِِّن عب ُد: قح حال، أح ْخب رحَن ُحُمم ُد بن إِّسحا حق: قح حال،حدثح نا ي ِّزي ُد بن هارو حن أحن أ ححِب،هللا بْ ُن أِّحِب بح ْكر ْح ح ُْ ْ ح حح ُ ح ح ح ُْ ح ِّ ُ فح لحما أحمر رس،ايذ الْمرزُِب ِّن ِّ ف اب ِّن ع صلى هللاُ حعلح ْي ِّه ُ ُُس ْيد حكا حن يح ق ُ حص ْب ت يح ْو حم بح ْدر حس ْي ح ْ ح ول هللا ح ُ حح ح أ ح:ول أح حْ ح ِّ ول هللا ُ " حوحكا حن حر ُس: قح حال،ت بِّ ِّه ححَّت أحلْ حق ْي تُهُ ِِّف الن حف ِّل ُ ْ أحق حْب ل،اس أح ْن يح ُؤدُّوا حما ِِّف أحيْ ِّد ِّيه ْم حو حسل حم الن ح ِّ ِّ ُ فح حع حرفحهُ ْاْل ْحرقح ُم بْ ُن أِّحِب ْاْل ْحرقح ِّم ال حْم ْخ ُزوم ُّي فح حسأحلحه: قح حال،" ُصلى هللاُ حعلح ْيه حو حسل حم حَّل َيحْحن ُع حش ْي ًئا يُ ْسأحلُه ح ِّ رس ح ) (رواه أ َحد بن حنبل ِف مسنده ببهذا السند واملنت. ُصلى هللاُ حعلح ْي ِّه حو حسل حم فحأح ْعطحاهُ إَِّيه ول هللا ح ُح b. Tercümesi Ebû Üseyd (r.a)’den şöyle dediği rivayet edilmiştir: Bedir günü İbn Âyiz’in Merzübân (isimli) kılıcını ele geçirdim. Allah’ın Rasûlü insanlara; ellerinde bulunan şeyleri getirmelerini emredince, (ele geçirdiğim) kılıcı getirdim. Nihayet Hz. Peygamber’in (önüne) ganimet olarak bıraktım. Rasûlullâh (o gün) kendisinden istenilen hiçbir şeyi reddetmiyordu. Erkam b. Ebi’l-Erkam elMahzûmî, bu durumu anladı ve Hz. Peygamber’den onu (benim ganimet olarak verdiğim kılıcı) istedi. Hz. Peygamber (s.a.v)’de kılıcı ona verdi. c. Tahrici Ahmed b. Hanbel Müsned’inde Yezîd b. Hârûn- Muhammed b. İshâkAbdullah b. Ebî Bekr o da Ebû Üseyd’den hadisimizi rivayet etmiştir. 702 Ahmed b. Hanbel, aynı hadisi, ikinci bir senedle aynı hadisin altında zikretmektedir. Şöyleki; Ya’kûb’a, babası (İbrâhîm b. Sa’d b. İbrâhîm ezZührî)’nin Megâzî (isimli) eseri okunurken veya (o) dinlerken- Muhammed b. İshâk- Abdullah b. Ebî Bekr- Benî Sâide (kabilesinden) biri (veya birkaç kişi) o da Ebû Üseyd’den hadisi rivayet etmiştir. 702 Ahmed b. Hanbel, Müsned, XXV, 452, hadis no: 16056. 134 d. Ricali Muhammed b. İshâk hakkında Ahmed b. Hanbel hasenü’l-hadîs, İbn Maîn sika, Şu’be sadûk, Ali b. el-Medînî bana göre hadisi sahih diyerek olumlu yönde görüşlerini belirtirlerken, Nesâî “leyse bi-kaviyy/kuvvetli değil”, Dârakutnî “lâ yuhteccu bih/kendisiyle ihticac edilemez” Süleymân et-Teymî “kezzâb/yalancı” ifadelerini kullanarak olumsuz şekilde fikirlerini beyan etmişlerdir.703 İbn Hibbân, Muhammed b. İshâk’ı Sikât/Güvenilir Raviler isimli eserinde zikrederken,704 Zehebî ise allâme ve hâfız olarak vasıflandırır.705 İbn Hacer sadûk olarak tanımlamakla birlikte tedlis yapan bir ravi olduğunu da belirtir. 706 Ancak hadisimizde tahdisle rivayette bulunduğu için tedlisten söz edilemez. e. Derecesi Şuayb el-Arnavût, rivayet edilen bu hadisin iki farklı isnadı olduğunu belirtmektedir. Arnavût, ilgili hadisin dipnotunda, hadisin iki farklı senedle de zayıf olduğunu belirtmektedir: Birinci sened: Adı geçen Abdullah b. Ebî Bekr, Ebû Üseyd’i görmemiştir. Dolayısıyla isnadda inkıta/kopukluk olduğu için hadis zayıftır. İkinci sened: Ebû Üseyd’den hadisi aktaran kişinin bilinmemesi sebebiyle bu isnadla da hadis zayıftır. Arnavût, ayrıca Ya’kûb’un babası olan Zührî, İbn İshâk’tan bu hadisi işitmediğini belirtmektedir. 707 Heysemî de bu duruma işaret ederek, senedde ismi zikredilmeyen ravi olduğunu fakat diğer ravilerin ise sika olduğunu söylemektedir. 708 İki ayrı isnadla rivayet edilen hadisimizin her iki isnadı da Ebû Üseyd’den rivayet eden kişinin cehaleti sebebiyle zayıftır. Ancak Erkam b. Ebi’l-Erkam (r.a)’den709 rivayet edilen; “Rasûlullah Bedir günü “yanınızda olan ganimet (mallarını getirip) bırakın” buyurdu. Ebû Üseyd es-Sâidî, İbn Âiz’in merzübân Zehebî, Mizân, III, 469. İbn Hibbân, Sikât, VII, 380. 705 Zehebî, Siyer, VII, 33. 706 İbn Hacer, Takrîb, s. 825. 707 Ahmed b. Hanbel, Müsned, XXV, 452. 708 Heysemî, Mecmau’z-Zevâi d, VI, 126; Münâvî, Feyzu’l-Kadîr, V, 190. 709 Hâkim, Müstedrek, III, 576, hadis no: 6131; Taberânî, el-Mu’cemü’l-Evsat, VI, 143, hadis no: 6032. 703 704 135 (isimli) kılıcını getirip koydu. Erkam b. Ebi’l-Erkam o (kılıcı) tanıdı. Bunun üzerine Ya Rasûlallah onu bana hibe et dedi. Efendimiz (s.a.v) de kılıcı ona verdi” şeklindeki hadis sebebiyle hasen li-gayrihî derecesine yükselmiştir. Hatta Müstedrek’in tahkikini yapan Mustafa Abdülkâdir Atâ, Erkam b. Ebi’l-Erkam (r.a)’den rivayet edilen hadisin isnadı sahihtir. Ancak sahihayn’da bu hadis rivayet edilmemiştir, der. f. Değerlendirme İslâm tarihinde, Müslümanların ilk ve en önemli savaşı Bedir Savaşı’dır. Bu savaşa katılanların en küçüğü olarak bildiğimiz Ebû Üseyd (r.a),710 yaşça küçük olmasına rağmen muhteşem cesaret örneği göstererek savaşa katılmanın yanında, nasıl kahramanlık yaptığını da aktardığımız hadisimiz vesilesiyle bize anlatmaktadır. Rivayetine yer vermiş olduğumuz hadisi, Erkam b. Ebi’l-Erkam (r.a)’da aynı şekilde anlatmaktadır.711 Güzel bir kılıç olduğu anlaşılan Merzubân isimli kılıcı Ebû Üseyd (r.a), savaş esnasında veya savaşın akabinde İbn Âyiz’in elinden ganimet niyetiyle almıştır. Ancak kılıç güzel olsa da Allah Rasûlü’nün emri gereğince ve bununla birlikte; “Kim ganimet malından aşırırsa, kıyamet günü o aşırdığı malla (Allah’ın huzuruna) gelir”712 ayetini de çok iyi bilen Ebû Üseyd (r.a), bu kılıcı Hz. Peygamber’e vermiştir. Erkam b. Ebi’l-Erkam (r.a) ise kılıcın güzel olması sebebiyle onu Hz. Peygamber’den istemiş, Allah’ın elçisi de kılıcı Erkam (r.a)’a vermiştir. Buhârî, et-Târîhu’s-Sağîr, s.108. Heysemî, Mecmau’z-Zevâi d, VI, 126. 712 Al-i İmran, 3/161. 710 711 136 3.3.14 ONSEKİZİNCİ HADİS Mekke’nin Müezzini Ebû Mahzûra a. Metni ِّ َن عب ُد: حق حال،حدثح نا عمرو بن مالِّك حع ْن، حع ْن حج ْع حف ِّر بْ ِّن حرِّب حيع حة، حع ِّن ابْ ِّن حَلِّ حيع حة،اَّلل بْ ُن حو ْهب ْح ح ح حُْ ُْ ح ِّ ِّعر ِّ ِّاك بْ ِّن مال ححدثحِِّن حخالِّ ُد بْ ُن حع ْب ِّد: قح حال،ي ُّ ححدثح حنا ُحُمم ُد بْ ُن ُع حم حر ال حْواقِّ ِّد: حوقح حال، وَن حع ْم ٌرو،ك ح ح ِّ ول ِّ ِّ هللا صلى هللا ُ لحما قح ِّد حم حر ُس: قح حال، حع ْن حج ِّد ِّه، حع ْن أحبِّ ِّيه،ُس ْيد ُّ حع ِّن،هللا الزبح ِّْي بْ ِّن ال ُْمنْذ ِّر بْ ِّن أِّحِب أ ح ِّ ول ِّ ول هللا ُ حف حق حال حلهُ حر ُس، ا ْئ حذ ْن ِّل أح ْن أ حُؤِّذ حن،هللا حَي حر ُس ح: حف حق حال،ورحة اءهُ أحبُو ح ُْم ُذ ح عليه وسلم حمك حة حج ح ِّ ول اللهصلى هللا عليه وسلم ٌ ِّ حف حكا حن يُ حؤِّذ ُن ب، أح ِّذ ْن:صلى هللا عليه وسلم ُ حف لحما حر حج حع حر ُس،ًلل ) ( حرحواهُ البزار ِف مسنده ِّهبح حذا السند واملنت.ورةح حُتحل ح ف أحبُو ح ُْم ُذ ح b. Tercümesi Münzir b. Ebî Üseyd, babası Ebû Üseyd’den naklediyor: Rasûlullah (s.a.v), Mekke’ye geldiği zaman Ebû Mahzûra, Hz. Peygamber’in yanına geldi ve: -”Yâ Rasûlallah! Ezan okumam için bana izin verir misin?” dedi. Rasûlullah (s.a.v) ona: -“Ezan oku,” buyurdu. (Ondan önce) Bilal (r.a) ezan okuyordu. Rasûlullah (s.a.v) (Medine’ye) döndüğünde, Ebû Mahzûra (ezan okumak için Medine’ye gitmeyerek Mekke’de) kaldı. c. Tahrici Bezzâr Müsned’inde Amr- Muhammed b. Ömer el-Vâkidî- Hâlid b. Abdullah- Zübeyir b. Münzir babası Münzir b. Ebî Üseyd’den o da babası Ebû Üseyd’den hadisi rivayet etmiştir. 713 Bezzâr, aynı hadisi, ayrıca ikinci bir senedle: Amr b. Mâlik- Abdullah b. Vehb- İbn Lehîa- Ca’fer b. Rebîa- Irâk b. Mâlik o da Ebû Üseyd senediyle nakletmektedir.714 713 714 Bezzâr, Müsned, VI, 265, hadis no: 2297. Bezzâr, a.g.e, hadis no: 2296. 137 d. Ricali Amr b. Mâlik er-Râsibî, İbn Hacer tarafından “zayıf” olduğu belirtilmektedir.715 Ebû Ya’lâ zayıf, İbn Adiyy “hadis çalan kişi/yesrikul-hadis” olarak tanımlarken, Ebû Zür’a onun hadisini terketmiştir. 716 Ancak Zehebî717 ve Mizzî,718 Amr b. Mâlik’in isminin İbn Hibbân’ın Sikât/Güvenilir Raviler isimli eserinde geçtiğini belirtmektedirler. Fakat araştırmamız neticesinde İbn Hibbân’ın bu eserinde Amr b. Mâlik’in ismine rastlanmamıştır. Muhtemelen Amr b. Mâlik en-Nükrî ile karıştırılmış olabilir. Muhammed b. Ömer el-Vâkıdî için Ahmed b. Hanbel “kezzâb”, Yahyâ b. Maîn “zayıf”, Nesâî “leyse bi-sika”719 Buhârî720 ve Ebû Hâtim “metrûk”, Müslim “metrûkü’l-hadîs”, Dârakutnî “zayıf”721 ifadelerini kullanmışlardır. Heysemî de ismi geçen muhaddislere katılarak onun “zayıf” olduğunu söylemektedir.722 İbn Hacer, “metrûk” demektedir.723 Bununla birlikte onu ta’dil eden rical âlimleri de olmuştur. Meselâ: Onun hakkında Mus’ab ez-Zührî “sika ve me’mûn”, Yezîd b. Hârûn ve Ebû Übeyd “sika” ifadesini kullanmışlardır.724 Zehebî,725 Mücâhid b. Mûsâ’nın “Vakıdî’den daha hafız olanından hadis yazmadım/rivayet etmedim,” dediğini aktardıktan sonra Vakıdî hakkında nihaî hükmü şöyle vermiştir: “Mücahid b. Musa’nın bu sözü, hadis dışındaki diğer alanlarda (ahbâr, siyer, megâzî vb.) geçerlidir, hadiste bu şekilde değerlendirilemez.”726 İbn Hacer, Takrîb, s. 744. Zehebî, Mizân, III, 285. 717 Zehebî, a.g.e., III, 285. 718 Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl , XXII, 208. 719 Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl , XXVI, 185-188. 720 Zehebî, Kâşif, II, 201. 721 Zehebî, Mizân, III, 664. 722 Heysemî, Mecmau’z-Zevâi d, II, 100. 723 İbn Hacer, Takrîb, s. 882. 724 Zehebî, Mizân, III, 665. 725 Zehebî, a.g.e, III, 663. 726 Muhammed b. Ömer el-Vâkidî ile ilgili detaylı bilgi için bkz. Rıdvan Yarba, “Cerh ve Ta’dil Âlimlerine Göre Vâkıdî”, Çukurova Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, cilt 14, sayı 2, 2014, s. 143-163; Mustafa Fayda, “Vâkıdî”, DİA, XXXXII, 471-475. 715 716 138 İbn Hacer, Ebû Üseyd Mâlik b. Rebîa’nın torunu olan Zübeyir b. Münzir’in “mestur” olduğunu söylerken.727 Zehebî ise neredeyse hiç tanınmıyor /la yekâdu yu’raf olduğunu söylemektedir.728 Hadisin senedinde yer alan Abdullah b. Lehîa hakkında üç farklı görüş bulunmaktadır: a. Olumsuz görüş bildirenler: Nesâî, Yahyâ b. Maîn, İbn Mehdî, Veki’ ve Ebû Zür’a olumsuz görüş belirtmişledir. 729 b. Olumlu görüş bildirenler: Mâlik b. Enes, Ahmed b. Hanbel, Süfyân esSevrî, Leys b. Sa’d ve Abdullah b. Vehb İbn Lehîa’nın güvenilir bir ravi olduğu kanaatindeler.730 Zehebî imam, allâme,731 Mısır’ın kadısı ve âlimi olarak tanımlarken,732 İbn Hacer ise fakih, kâdî733 ve sadûk 734 olduğunu söylemektedir. c. Şartlı olumlu görüş bildirenler: Ebû Zür’a ve Ebû Hâtim735 gibi bazı hadis hafızları, (muhtemelen evi ve kitapları yandıktan sonraki zaman için) şevâhid, i’tibârât, zühd ve melâhîm konularında hadisleri rivayet edilip zikredilebilir demektedirler.736 Bu üç görüş sonunda her ne kadar Zehebî ve İbn Hacer gibi âlimler tarafından hakkında olumlu görüş belirtilmişse de özellikle hicrî 170 yılında kitapları yandıktan sonra rivayetlerini İbn Maîn ve Nesâî gibi muhaddisler zayıf görmüşlerdir. İbn Lehîa’nın; Abdullah b. Mübârek, Abdullah b. Vehb, Abdullah b. Yezîd ve Abdullah b. Mesleme tarafından rivayet edilen hadisleri sahihtir. Çünkü bunlar ondan rivayet edilen hadisleri araştırıp sonra yazıyor veya naklediyorlardı. Bu isimlerin dışında, kitapları yanmadan önce kendisinden rivayet eden; Velîd b. Mezîd, Kuteybe b. Sa’îd, Evzâî, Sevrî, Şu’be, Amr b. Hâris, Abdurrahman b. Mehdî, Velid b. Müslim ve İshâk b. İsâ’dan gelen rivayetleri kabul edilmektedir. Ancak bu isimlerin dışında ve kitapları yandıktan sonra ondan hadis rivayeti İbn Hacer, Takrîb, s. 336. Zehebî, Mizân, II, 68. 729 Zehebî, Siyer, VIII, 20-25; İbn Hacer, Tehzîb, II, 412-414. 730 Zehebî, Siyer, VIII, 11-20; Ayrıca bkz. Nihat Dalgın, “İbn Lehîa”, DİA, XX, 159. 731 Zehebî, a.g.e., VIII, 11. 732 Zehebî, Mîzân, II, 475. 733 İbn Hacer, Tehzîb, II, 411. 734 İbn Hacer, Takrîb, s. 538. 735 Zehebî, Mîzân, II, 475. 736 Zehebî, Siyer, VIII, 14. 727 728 139 “zayıf” kabul edilirken, şevâhid ve mütâbeât için değerlendirilmeye alınmaktadır.737 e. Derecesi İki isnadla rivayet edilen hadisimizin birinci isnadı, Amr b. Mâlik sebebiyle “zayıf”tır. Bu isandın şu şekliyle şahidi bulunmaktadır: Ebû Mahzûra (r.a)’dan rivayet edilen: “Nebî (s.a.v) bize insanların en sevimsizi olduğu halde O’nunla birlikte, on gençle Huneyn’e gittim. (Namaz vakti gelince) ezan okudular. Bunun üzerine onlarla alay ederek bizde ezan okuduk. Nebî (s.a.v) (bizim ezan okuduğumuzu duyunca) “şu gençleri bana getirin” buyurdu. (bizi O’nun yanına getirdiklerinde) “ezan okuyun” dedi. Ezan okudular ben de o gençlerin sonuncusuydum. (En son olarak ben okuduğumda) Nebî (s.a.v) “Evet işte sesini duyduğum buydu. Git Mekke’nin müezzini sen ol. Ve Attâb b. Esîd’e de ki; Rasûlullah Mekke ehli için ezan okumamı emretti” buyurdu. (Sonra) başımı mesh etti…738 Bu şahid sebebiyle hadisimizin zayıf olan birinci isandı hasen li-gayrihî derecesine yükselmektedir. Hadisimizin ikinci isnadı ise, Amr b. Mâlik’in “zayıf”, Muhammed b. Ömer el-Vâkidî’nin “metrûk” ve Zübeyir b. Münzir’in “mestur” olmaları sebebiyle “çok zayıf”tır. İsnadı çok zayıf olan hadisler şahidle takviye edilememektedir. f. Değerlendirme Sözlükte bildirmek, duyurmak, çağrıda bulunmak739 anlamlarına gelen ve Müslümanları her gün beş defa harekete geçiren Ezan-ı Muhammedî/Muhammedî ilan, ibadetlerin en önemlisi olan namaza çağırmaktadır. Mekke döneminde farz olan namaz, özellikle Medine’de Müslümanların sayısının artması ve dinlerini rahat bir ortamda yaşama imkânı bulmalarından dolayı, namaz vaktinin ilanı ile ilgili başta Efendimiz (s.a.v) olmak üzere sahâbe Beşşâr, Arnavût, Tahrîru Takrîbi’t-Tehzî b, II, 258. Abdürrezzâk, Musannef, I, 457, hadis no: 1779; Ahmed b. Hanbel, Müsned, XXIV, 91, hadis no: 15376. 739 Abdurrahman Çetin, “Ezan”, DİA, XII, 36. 737 738 140 aralarında istişare etmişlerdir. Ancak bu istişare de karar alınamamıştı. Nihayet Abdullah b. Zeyd (r.a)’e, rüyada ezan öğretilmiş, o da rüyasını Hz. Peygamber’e anlatınca, Efendimiz (s.a.v) beğenmiş ve Hz. Bilâl’in ezanı okumasını istemişti. Hz. Peygamber’in Medine de iki tane müezzini vardı. Biri Bilâl-i Habeşî diğeri ise İbn Ümmü Mektûm idi. Mekke feth edildiğinde de Hz. Bilâl ezanları okuyordu. Tâif’in fethinden sonra Hz. Peygamber Cîrâne’ye dönüyordu. Namaz vakti gelince ezan okunmaya başladı. Rasûlullah’a karşı büyük bir kin ve düşmanlık besleyen Ebû Mahzûra ile Kureyşli on genç ezan sesini işitince bir yere gizlendiler ve alaylı bir şekilde müezzini taklit ederek yüksek sesle ezan okudular. İçlerinden birinin güzel sesli olduğunu fark eden Hz. Peygamber onları yanına çağırttı ve kendilerine birer ezan okuttu. En son okuyan Ebû Mahzûra’nın sesini çok beğenerek ona ezanı öğretti. Ebû Mahzûra bu emri isteksiz bir şekilde yerine getirdikten sonra Hz. Peygamber ona bir miktar gümüş para verdi ve kendisine dua etti. Gönlü İslâmiyete ısınan Ebû Mahzûra, müslüman oldu ve (hadisimizde de gördüğümüz üzere) Hz. Peygamber’den kendisini Mekke’deki Haram-i Şerîf’e müezzin yapmasını istedi. Efendimiz (s.a.v)’de onun bu arzusunu kabul etti. 740 740 Murat Sarıcık, “Ebû Mahzûre”, DİA, X, 179. 141 3.3.15 ONDOKUZUNCU HADİS Hadislerin Değeri ve Uygulanması a. Metni ِّ ِّ ِّ ِّ حعن حع ْب ِّد الْمل،َح ِّن ك حع ْن حربِّ حيعةح بْ ِّن أِّحِب حع ْبد الر ْح، ححدثح حنا ُسلح ْي حما ُن بْ ُن بِّ حًلل: قح حال،ححدثح حنا أحبُو حعامر ْ ح ِّ «إِّذحا حَِّس ْعتُ ُم:صلى هللاُ حعلحْي ِّه حو حسل حم قح حال حع ْن أِّحِب ُح،بْ ِّن حس ِّعيد بْ ِّن ُس حويْد أحن النِِّب ح، ُس ْيد وأِّحِب أ ح،َح ْيد ِّ ِّ فحأح حَن،يب ارُك ْم حوأحبْ ح ا ْْلح ِّد ح ُ حوتحل،يث حع ِِّن تح ْع ِّرفُ ُه قُ لُوبُ ُك ْم ٌ حوتح حرْو حن أحن ُه م ْن ُك ْم قح ِّر، ارُك ْم ُش ُ ْي ل ُحه أح ْش حع ِّ ِّ حوتح حرْو حن أحن ُه،ارُك ْم ارُك ْم حوأحبْ ح حوإِّذحا حَِّس ْعتُ ُم ا ْْلح ِّد ح،ِّأح ْوحَّل ُك ْم بِّه ُش ُ حوتح ْنف ُر أح ْش حع،يث حع ِِّن تُ ْنك ُرُه قُ لُوبُ ُك ْم )» (رواه أَحد بن حنبل ِف مسنده هبذا السند واملنت.ك ْم بحعِّي ٌد فحأح حَن أحبْ حع ُد ُك ْم ِّم ْن ُه ُ ِّم ْن b. Tercümesi Ebû Humeyd ve Ebû Üseyd’den rivayet edildiğine göre Nebî (s.a.v) şöyle buyurdu: “Benden kalplerinizin kabul ettiği, ruhlarınızı ve bendenlerinizi yumuşatan ve size (gönlünüze) yakın geldiği kanaatine vardığınız (bir) hadis işittiğiniz zaman, iyi bilin ki; ben o hadisi/o ameli uygulamaya sizden daha layığım. Ve (yine) benden kalplerinizin kabul etmediği, ruhlarınız ve bedenlerinizin hoş karşılamadığı ve size (gönlünüze) uzak durduğu kanaatine vardığınız (bir) hadis dinlediğiniz zaman, iyi bilin ki; ben ise böyle bir hadisi/o ameli uygulamaya sizden daha uzağım.” c. Tahrici Ahmed b. Hanbel Müsned’inde,741 İbn Hibbân Sahîh’inde,742 Bezzâr Müsned’inde,743 Tahâvî Müşkilü’l-Âsâr’ında744 ve Bûsîrî İthâfü’l-Hıyarati’l- Mehera bi Zevâidi’l-Mesânîdi’l-Aşera isimli eserinde745 Ebû Âmir- Süleymân b. Ahmed b. Hanbel, Müsned, XXV, 456, hadis no: 16058. İbn Hibbân, Sahîh, I, 264, İlim, hadis no: 63. 743 Bezzâr, Müsned, IX, 168, hadis no: 3718. 744 Ebû Ca’fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme et-Tahâvî, Şerhu Müşkili’l-Âsâr, thk. Şuayb elArnavût, Müessetü’r-Risâle, Beyrut, 1994, XV, 344, hadis no: 6067. 745 Ahmed b. Ebî Bekr b. İsmâîl el-Bûsîrî, İthâfü’l-Hıyarati’l-Mehera bi Zevâidi’l-Mesânîdi’lAşera, thk. Ebû Abdirrahmân Âdil b. Sa’d- Ebû İshâk es-Seyyid b. Mahmûd b. İsmâîl, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad, 1998, I, 291, hadis no: 507. 741 742 142 Bilâl- Rebîa b. Ebî Abdurrahmân- Abdülmelik b. Saîd b. Süveyd- Ebû Humeyd ve Ebû Üseyd kanalıyla hadisi rivayet etmişlerdir. d. Ricali Hadisimizin senedinde yer alan ravilerin tamamı sika raviler olup senedde herhangi bir illet tesbit edilememiştir. d. Derecesi Hadisimiz, senedimizde yer alan bütün ravilerin sika olması ve diğer sahih hadis şartlarını taşıması sebebiyle sahih hadistir. Süyûtî,746 ve İbn Arrâk elKinânî747 bu hadisin sahih olduğunu belirtmişlerdir. Heysemî748 ve Hatîb elBağdâdî749 “ricalinin sahih hadis ricali olduklarını” ifade ederken, Şuayb elArnavût ise hadisin “Müslim’in şartı üzere sahih” olduğunu söylemektedir.750 Ancak Elbânî hadisi “hasen” kabul etmiştir.751 Elbanî’nin bu görüşü isabetli değildir. Çünkü araştırmamız neticesinde senedimizde yer alan bütün raviler, Zehebî ve İbn Hacer gibi otoriteler tarafından sika olarak değerlendirildiğini görmekteyiz. e. Değerlendirme İnsan fıtrat üzere yaratılmıştır. 752 Dinde o fıtrata uygun şekilde gelmiştir. Kuranî ve Nebevî mesajların ve tavsiyelerin hepsi insanın hayatına, yaşamasına uygun şeyler olup, zorlama olan hiç bir husus yoktur. Çünkü bizi yoktan vareden Rabbimiz, bize kaldıramayacağımız hiçbir şey yüklemeyeceğini ayetiyle bildirmektedir.753 Ebü’l-Fadl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed es -Süyûtî eş-Şâfiî, Teakkubâtü’s-Süyûtî alâ Mevzûâti İbni’l-Cevzî, thk. Abdullah Şa’bân, Dar Mekketi’lMükerreme, 2004, s. 54. 747 Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Arrâk el-Kinânî, Tenzîhü’ş-Şerîati’l-Merfûati ani’lAhbâri’ş-Şenîati’l-Mevzûa, thk. Abdülvehhâb Abdüllatîf Abdullah Muhammed es -Sadîk elĞamârî, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1981, s. 7. 748 Heysemî, Mecmau’z-Zevâi d, I, 376. 749 Hatîb el-Bağdâdî, Kifâye, s. 603. 750 Ahmed b. Hanbel, Müsned, XXV, 456. 751 Muhammed Nâsırüddîn el-Elbânî, Sahîhu’l-Câmiu’s-Sagîr, el-Mektebetü’l-İslâmiyye, Beyrut, 1988, s. 166, hadis no: 612. 752 Rûm, 30/30. 753 Bakara, 2/286. 746 143 “Allah size zorluk dilemez”754 ayeti, Hz. Peygameber’in “din kolaylıktır”755 buyruğu ve rivayetine yer vermiş olduğumuz ilgili hadis, aslında bize bir ipucu vermektedir. “Nerede ve ne zaman zorluğu emreden, insanın gücünü aşan, -belki- senelerce uğraşsa da yapamayacağı, kalbinizin kabul edemediği ve sizi harekete geçirmeyen bir şey duyarsanız iyi bilin ki; ben bir peygamber olmama rağmen ondan uzağım. Ancak aksi bir söz işitirseniz o ameli yapın zaten ben de o ameli uygulamaya yakınımdır” buyurmaktadır. Dinimiz İslâm, rahmet ve merhamet temeli üzerine bina edilmiştir. Hz. Peygamber’in gönderilişi rahmet üzerinedir. 756 Rahmetin olduğu yerde de zahmet olmayacağı son derece açık bir geçektir. Bu hadis, Allah’ı bilen ve Allah’ın hükümlerini uygulayan âlimler nezdinde, Peygamberler ile onların dışındaki insanların sözleri arasındaki farkın, çok açık bir şekilde belli olacağına delil teşkil eden bir hadistir.757 Dolayısıyla İslâm âlimleri tarafından, Efendimiz (s.a.v)’den gelen hadisler sırasıyla Kur’an’a, sahih sünnete, tarihi verilere, aklî çıkarımlar ve naklî deliller vasıtasıyla oluşan temel ilke ve esaslara, son olarakta Hz. Peygamber’in gönderiliş gayesine arz edilerek değerlendirmeye tabi tutulmaktadır.758 Ebû Üseyd (r.a)’ın rivayet ettiği bu sahih hadis, hiçbir zaman hadis uydurma için bir bahane olarak kabul edilemez. Zira hadis uydurma, Allah Rasûlü'ne yapılmış büyük bir iftiradır. Bunun için hiçbir gerekçe kabul edilemez. Bu hadis, aynen; “İnsanlar sana fetva verseler de sen kalbinden fetva iste,”759 hadisi gibi, mü’min kulun kalbî tatminkârlığına işaret etmektedir. Bu da ancak kalbi imanla ve aklı ilimle dolu olan, sünnet-i seniyyeyi seven ve yaşayan mü’min için söz konusudur. Ya da bu hitap, Allah Rasûlü’nün özel eğitiminden geçen, dolayısıyla hakkı hakikati iyi bilen sahâbe-i kiram içindir. 754 Bakara, 2/185. Müslim, Sahih, İman 29, hadis no: 39. 756 Enbiya, 21/107. 757 Münâvî, Feyzu’l-Kadîr, I, 382. 758 Mehmet Görmez vd., Hadislerle İslam, DİB, Ankara, 2013, I, 96-99. 759 Ahmed b. Hanbel, Müsned, XXIX, 533, hadis no: 18006. Şuayb el-Arnavût bu hadisin zayıf olduğunu söylerken, Elbânî hadisin hasen olduğunu kabul etmektedir bkz. Elbânî, Sahîhu’lCâmiu’s-Sagîr, s. 224, hadis no: 948. 755 144 3.3.16 YİRMİNCİ HADİS Ebû Üseyd’in Katıldığı Gazveler a. Metni ِّ ُِب بْ ُن حعب حع ْن أحبِّ ِّيه، اس بْ ِّن حس ْه ِّل بْ ِّن حس ْعد ُّ ححدثح حنا ال حْواقِّ ِّد: قح حال، ححدثح حنا حع ْم ٌرو ُّ ححدثح حنا أ ح: قح حال، ي ِّ ِّ ِّ ، ًين غح ْزحوة ُ ُ يح ق، ُس ْيد ُ غح حزْو: ول ُ حَِّس ْع: قح حال، ت أ ححِب أ ح ت حم حع حر ُسول هللا صلى هللا عليه وسلم ع ْش ِّر ح ) ( حرحواهُ البزار ِف مسنده ِّهبح حذا السند واملنت.غح ْزحوةً بح ْع حد غح ْزحوة b. Tercümesi Abbâs b. Sehl, Ebû Üseyd (r.a)’ın şöyle dediğini naklediyor: “Ben Rasûlullah’la beraber bir biri ardınca yirmi savaşa katıldım.” c. Tahrici Bezzâr Müsned’inde Amr- el-Vâkidî- Übeyy b. Abbâs b. Sehl b. Sa’d o babası Abbâs’dan o da Ebû Üseyd’den hadisi rivayet etmiştir. 760 d. Ricali Muhammed b. Ömer el-Vâkıdî’nin metruk olduğu ile ilgili bilgi 18. Hadisin “Ricali” bölümünde geçmiştir. 761 Übeyy b. Abbâs’ı İbn Maîn zayıf, Ahmed b. Hanbel münkerü’l-hadîs, Nesâî ve ed-Dûlâbî ise “leyse bil-kaviyy” olarak tanımlamakla birlikte762 İbn Hibbân onu Sikât/Güvenilir Raviler isimli eserinde zikretmektedir.763 e. Derecesi Hadisimiz isnadındaki Vâkidî’nin “metrûk” ve Übeyy b. Abbas’ın zayıf olması nedeniyle “çok zayıf” bir hadistir. Ancak bu rivayet, merfû hadis Bezzâr, Müsned, VI, 266, hadis no: 2298. Muhammed b. Ömer el-Vâkıdî hakkında bkz. s. 135. 762 Zehebî, Mizân, I, 78. 763 İbn Hibbân, Sikât, IV, 51. 760 761 145 olmayıp megâzî haberlerinden tarihî bir haber olduğu için değerlendirilmesinde bir sakınca yoktur. Hadisimizin metninin mevkuf olması, tarihle ilgili olması, ravisi Vakıdî’nin tarihî rivayetlerde makbul764 olması sebebiyle değerlendirilmesinde mahzur olmamalıdır. f. Değerlendirme İslâm literatüründe, Hz. Peygamber’in katıldığı ve bizzat idare ettiği savaşlara “gazve” terimi kullanılırken, 765 bizzat kendisi katılmayıp tayin etmiş olduğu kumandanlarla idare ettiği seferlere ise “seriyye” terimi kullanılmıştır. 766 Berâ’ b. Âzib (r.a) on beş,767 Büreyde (r.a) on altı,768 Zeyd b. Erkam (r.a) on yedi,769 Câbir b. Abdillah (r.a) on dokuz gazaya770 katıldıklarını anlatırlarken, Ebû Üseyd (r.a) ise, (ulaşabildiğimiz kadarıyla en yüksek rakamı vererek) Hz. Peygamber’le birlikte –din uğruna yapılan savaş anlamında- 771 yirmi gazaya katıldığını ifade etmektedir. Ancak Zeyd b. Erkam, Efendimiz (s.a.v)’in ondokuz gaza yaptığını söylerken,772 buna karşın Câbir b. Abdillah, Hz. Peygamber’le birlikte ondokuz gazaya katıldığını Bedir ve Uhut’a ise babasının izin vermemesi sebebiyle katılamadığını söyler.773 Görüldüğü üzere Cabir (r.a)’ın rivayetiyle Hz. Peygamber’in gaza sayısı yirmibir’e çıkmaktadır. Bu konuda verilen rakamlardaki farklılıklar, yapılan seferin önemli olup olmadığı ile alakalı olduğu gibi çarpışma vuku bulup bulmadığı ile de ilişkilendirilebilir. 774 İslâm tarihi ile ilgili eserleriyle öne çıkan Vakıdî ve İbn Sa’d, Hz. Peygamberin toplam katıldığı gaza sayısını yirmiyedi olarak belirtirler.775 Büreyde (r.a) ise bunların sadece sekiz tanesinde savaş olduğunu rivayet Zehebî, Mizân, II, 663. Hüseyin Algül, “Gazve”, DİA, XIII, 488. 766 Serdar Özdemir, “Seriyye”, DİA, XXXVI, 565. 767 Buhârî, Sahih, Meğâzî 89, hadis no: 4472. 768 Buhârî, a.g.e., Meğâzî 89, hadis no: 4473. 769 Buhârî, a.g.e., Meğâzî 89, hadis no: 4471. 770 Müslim, Sahih, Cihâd 49, hadis no: 1813. 771 Algül, “Gazve”, DİA, XIII, 488. 772 Buhârî, Sahih, Meğâzî 1, hadis no: 3949. 773 Müslim, Sahih, Cihâd 49, hadis no: 1813. 774 İbnü’l-Esîr, Câmiu’l-Usûl, XIV, 224. 775 Algül, “Gazve”, DİA, XIII, 488. 764 765 146 etmektedir.776 Muhammed Hamidullah, Hz. Peygameber’in on senelik Medine döneminde gerçekleştirmiş olduğu savaşların neticesinde Müslümanlardan şehit olanların sayısını 138, düşmanların vermiş olduğu zayiatı ise 216 kişi olarak vermektedir.777 Her iki taraftanda bu kadar az kayıp verilmesi İslâm’ın barış dini ve Hz. Peygamber’in âlemlere rahmet oluşundan başka hangi şeyle izah edilebilir. Allah Rasûlü, vahşi bir iş olan savaşı bile rahmete dönüştürmüştür. Çünkü O’nun amacı insanları öldürüp imha etmek değil, onları ihya etmek, ebedi güzellikler içinde bir hayata kavuşturmaktı. 778 Müslim, Sahih, Cihâd 49, hadis no: 1814. İbnü’l-Esîr, Câmiu’l-Usûl, XII, 643-644. 778 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, 644. 776 777 147 3.3.17 YİRMİBİRİNCİ HADİS Melekleri Gören Sahâbî Ebû Üseyd ve Bedir Savaşına Katılan Melekler a. Metni ِّ وحزحك ِّرَي بن ح َْيَي الس،موسى بن حهارو حن ححدثح حنا، ححدثح حنا ُحُمم ُد بن حع ِّزيز اْلحيْلِّ ُّي: قحاَّل،اج ُّي ُ ح ح ُ ح ، حع ْن حس ْه ِّل بن حس ْعد، أح ْخحب حرِّين أحبُو حح ِّازم، حع ِّن بن ِّش حهاب، حو حخالِّد، حع ْن حع ِّقيل،بن حرْوح ححدثح حنا ًُلمة حس ح ِّ "َي ابن أ:ي ب ع حدما ذحهب بصره ِّ ِّ ت اآل حن ت أ ححَن حوأحنْ ح ُ لح ْو ُك ْن،حخي قح حال ِّل أحبُو أ ح:قح حال ُس ْيد الساعد ُّ ح ْ ح ح ح ح ح ُ ُ ح ْ ح ِّ ْلحري ت ح،بِّب ْدر ُُث أحطْلحق اَّلل ِّل بص ِّري ت حعلح ْي حنا ِّم ْنهُ ال حْمًلئِّ حكةُ غح ْي حر حشك حوَّل ْ ب ال ِّذي حخ حر حج ُ ْح ح ُ حح ح ك الش ْع ح ) ( حرحواهُ الطرباين ِف املعجم الكبي ِّهبح حذا السند واملنت."حَتحار b. Tercümesi Sehl b. Sa’d (r.a)’dan rivayet edildiğine göre; Ebû Üseyd (r.a) gözleri kör olduktan sonra bana dedi ki: “Ey kardeşimin oğlu! Şayet şimdi ben ve sen Bedir’de olsak, sonra Allah bana gözlerimi geri verse, meleklerin bize -yardım için- çıkıp geldiği dağ yolunu hiç şüphe etmeden kesinlikle sana gösterirdim.” c. Tahrici Taberânî Nübüvve’sinde780 el-Mu’cemü’l-Kebîr’inde779 ve Beyhakî Delâilü’n- Muhammed b. Azîz el-Eylî- Selâme b. Ravh- Akîl- Hâlid- İbn Şihâb- Ebû Hâzim o da Sehl b. Sa’d’dan hadisi rivayet etmişlerdir. Ancak Beyhakî Akîl’den sonra Hâlid ismini zikretmemektedir. d. Ricali Muhammed b. Azîz kaynaklarda (tasğir sigası ile) Uzeyz ( )عُ َزيْزşeklinde işaretlenmiştir.781 Nispet edildiği el-Eylî ise Hamdî Abdülmecîd es-Selefî, tahkikini yapmış olduğu el-Mu’cemü’l-Kebîr’de782 ve İbn Hibbân tarafından Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, XIX, 260, hadis no: 578. Beyhakî, Delâilü’n-Nübüvve, III, 52. 781 İbn Hacer, a.g.e., s. 878; Zehebî, Mizân, III, 647; Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, XXVI, 113. 782 Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, XIX, 260, hadis no: 578. 779 780 148 Sikât/Güvenilir Raviler isimli eserinde783 el-Eblî olarak zikretmektedirler. Diğer kaynaklarda ise el-Eylî şeklinde belirtilmiştir.784 Nesâî zayıf, “leyse bi-sika, lâ be’se bih ve suveylih”, (salih kelimesinin ismi tasğiri olup “iyice” manasına gelen)785 tanımlamalarında bulunmaktadır.786 Hâkim “fîhi nazar” derken Abdurrahman b. Ebî Hâtim “sadûk” olduğunu düşünmektedir.787 Zehebî “inşallah sadûk” derken,788 İbn Hacer “zayıf”,789 olarak tavsif etmiştir. Selâme b. Ravh hakkında Ebû Hâtim “leyse bil-kaviyy” derken, Ebû Zür’a “zayıf ve münkeru’l-hadis” olarak tavsif etmekte, Ancak hadisleri itibar için yazılır der.790 İbn Hacer de bu görüşleri “sadûk lehu evhâm”791 (yanlışları çok bir sadûk anlamında)792 ifadesiyle özetlemektedir. Ancak İbn Hibbân Sikât/Güvenilir Raviler isimli eserinde zikretmekte ve “müstakîmu’l-hadis” demektedir.793 . e. Derecesi Hadisimiz Muhammed b. Azîz (veya Uzeyz)’in zayıflığı sebebiyle zayıftır. Ayrıca Selâme b. Ravh da zabt açısından “pek kuvvetli bir ravi” değildir. Hadisimizin isnadının çok zayıf olmaması, metninin mevkuf olması ve siyerle ilgili olması sebebiyle değerlendirilmesinde mahzur olmamalıdır. f. Değerlendirme Hicretin 2. Yılında Ramazan ayında gerçekleşen İslâm’ın en önemli ilk gazası Bedir Savaşı’dır. Müslümanların safında yer alan kişi sayısı (farklı sayılar verilmekle birlikte) 319, Müşriklerin sayısı ise 1000 kişi idi.794 Hz. Peygamber’in önderliğinde -stratejik önemi olan bu savaş için- gerekli bütün adımlar atılmış ve 160 km. uzaklıktaki Bedir Kasabası’na varılmıştı. Hedef İbn Hibbân, Sikât, IX, 137. Zehebî, Mizân, III, 647; Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, XXVI, 113. 785 Uğur, Hadis Terimleri, s. 362. 786 Zehebî, Mizân, III, 647; Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, XXVI, 115. 787 Zehebî, a.g.e., III, 647. 788 Zehebî, a.g.e., III, 647. 789 İbn Hacer, Takrîb, s. 878. 790 Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl , XII, 305; Zehebî, Mizân, II, 183. 791 İbn Hacer, Takrîb, s. 426. 792 Uğur, Hadis Terimleri, s. 334. 793 İbn Hibbân, Sikât, VIII, 300. 794 Müslim, Sahih, Cihâd 18, hadis no: 1763. 783 784 149 Ebû Süfyân komutasındaki Suriye’den dönen kervanı basmaktı. Ancak işler istenildiği şekilde gitmedi. Bu durumu haber alan Ebû Süfyân yolun güzergâhını değiştirdi ve Mekke’den yardım istedi. Hızlıca hazırlanan Mekkeli Müşrikler Bedir kasabasına geldiler.795 Böylece iki ordu karşı karşıya gelmiş oldu. Müslümanlar savaş için yola çıkmadıklarından dolayı savaş anlamında hazır değillerdi. Ayrıca düşman hem kişi sayısı bakımında hem de teçhizat bakımından çok güçlü idi. Kendilerinden çok emin olan Mekkeli Müşrikler, Rabbimizin şu kanununu bilmiyorlardı: “Eğer içinizde sabırlı yirmi kişi bulunursa, iki yüz kişiye galip gelirler. Eğer içinizde (sabırlı) yüz kişi bulunursa, inkâr edenlerden bin kişiye galip gelirler.”796 Ve elbette Cenab-ı Hakkın, Hz. Peygamber’in şu duasına icabet edeceğini de bilmiyorlardı: “Allah’ım, bana olan sözünü yerine getir, vaad ettiğini ver! Allah’ım eğer şu bir avuç Müslümanı helak edersen, yeryüzünde sana ibadet eden kimse kalmayacak!”797 İşte Allah’ın kanunu ve Hz. Peygamber’in duası neticesinde “Ben size ard arda bin melekle yardım ediyorum”798 müjdesi geldi. Dolayısıyla İslâm ordusunda yer alan 319 kişiden biri olan ve Allah’ın yardımını bir mucize olarak müşahede etmiş Ebû Üseyd Mâlik b. Rebîa, gözlerim kör olmasaydı meleklerin nereden bize yardım için geldiklerini sana gösterirdim demektedir. Böylece Ebû Üseyd Mâlik b. Rebîa, Allah Rasûlü’nü, O’nun mucizelerini Kur’an’ın nüzûlünü görmüş, Meleklerin indiğine şahit olmuştur. Ayıca İslâm’ın sıfır noktasından zirve noktasına yükselirken önemli hissesi bulunan sahâbîlerden biri olma şerefini de elde etmiştir. Peygamberlerin melekleri görüp seslerini işitmesi tabiîdir. Diğer insanların ise melekleri fizikî olarak müşahede etmeleri istisnaî hallerle sınırlı olarak gerçekleşmiştir.799 Ebû Üseyd başta olmak üzere Ehl-i Bedr’in melekleri görmeleri bu minvalde değerlendirilmelidir. Ayrıca Ebû Üseyd melekleri aslı hüviyetinde değil, insan suretinde gördüğü kanaatindeyiz. Mustafa Fayda, “Bedir Gazvesi”, DİA, V, 325-326. Enfal, 8/65. 797 Müslim, Sahih, Cihâd 18, hadis no: 1763. 798 Enfal, 8/9. 799 M. Sait Özervarlı, “Melek”, DİA, XXIX, 41. 795 796 150 3.3.18 YİRMİİKİNCİ HADİS Ölü Arazinin İhya Edilmesi a. Metni ِّ عن إِّسحا حق ب ِّن عب ِّد،ًلم بن حرب حع ْن حع ْب ِّد ال حْع ِّز ِّيز بْ ِّن أِّحِب،اَّلل بْ ِّن أِّحِب فح ْرحوةح ْ ححدثح حنا حع ْب ُد الس ِّ ْ ُ ح ْ ح ْ ْ ح ْ ح ِّ ول ضا حم ْي تح ًة فح ِّه حى ُ حق حال حر ُس: حق حال،ُس ْيد ً « حم ْن أح ْحيحا أح ْر:اَّلل صلى هللا عليه وسلم حع ْن أِّحِب أ ح،حس حل حم حة ) (رواه َيَي بن آدم ىف كتابه اْلراج ِّهبح حذا السند واملنت.» س لِّعِّ ْرق ظح ِّاَل حح ٌّق حول ْحي ح،ل ُحه b. Tercümesi Ebû Üseyd’den rivayet olunduğuna göre, Rasûlullah (s.a.v) şöyle buyurmuştur: “Kim ölü araziyi (ekerek) canlandırırsa o toprak onundur. Zalim damar (sahibin)e hak yoktur.” c. Tahrici Yahyâ b. Âdem (ö. 203/818) el-Harâc’ında Abdüsselâm b. Harb- İshâk b. Abdullah b. Ebî Ferve- Abdülazîz b. Ebî Seleme o da Ebû Üseyd kanalıyla hadisi rivayet etmiştir.800 d. Ricali Ahmed b. Hanbel, İshâk b. Abdillah b. Ebî Ferve’nin hadislerini yasaklarken, Buhârî terakûhu/ muhaddisler onun rivayetlerini terk ettiler, bilgisini vermektedir.801 Onun hakkında Yahyâ b. Maîn zayıf ve İbn Huzeyme “hadisiyle ihticac olunmaz” diyerek görüş beyan etmektedirler.802 Yahyâ b. Âdem el-Kureşî, Kitâbü’l-Harâc, thk. Hüseyin Mü’nis, Daru’ş -Şurûk, 1987, s. 119, hadis no: 276. 801 Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl , II, 451; Zehebî, Mizân, I, 193. 802 Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl , II, 451-455. 800 151 e. Derecesi Hadisimiz, isnadında yer alan (İshâk b. Abdullah b. Ebî Ferve) hakkında Dârakutnî, Berkânî metrûk, Ebû Zür’a, Ebû Hâtim ve Nesâî metrûkü’l-hadis803 ve İbn Hacer804 metrûk (günlük hayatında yalan söyleyen biri) hükmünü verdiği için “isnadı çok zayıf” bir hadistir. Hadisimizin isnadı gibi “isnadının zayıflığı şiddetli” olan bir hadis, başka senedlerle takviye edilemez. Ancak bizi bu hadisten müstağni kılacak olan Saîd b. Zeyd,805 Abdullah b. Ömer806 ve Urve’den807 rivayet edilen hasen ve sahih derecesinde hadisler bulunmaktadır. Bu hadisler sebebiyle hadisimizin metni hakkında değerlendirme yapılmasında mahzur olmayacaktır. f. Değerlendirme Bizi topraktan yaratan Rabbimiz, insanı, yeryüzünü -tarım, sanat, inşaat ve madencilik gibi yollarla- imar etmesi için görevlendirmiştir.808 Hiç bir şey ekilmeyip kulanılmayan, insanların istifasına sunulmayan ve sahibi olmayan bir kara parçası “ölü arazi” diye Efendimiz (s.a.v)’in diliyle isimlendirilmektedir. Kendisinden faydalanılamayan araziler, hiçbir işe yaramadıkları için ölüye benzetilmiş, faydalı bir hale getirmek ise onları tekrar hayata kavuşturmaya benzediği için bu işleme ihya (diriltme) ismi verilmiştir. Hadisimizde, ölü bir araziyi ihya eden kimsenin o araziye sahip olacağı belirtilmektedir. Ancak ölü araziye hangi şekilde bir muamele yapılırsa ihya edilmiş olur, bu âlimler arasında ihtilaflıdır. Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl , II, 451-455 İbn Hacer, Takrîb, s. 130. 805 Ebû Dâvûd, Sünen, IV, 680, Harac 37, hadis no: 3073; Nesâî, Sünen, V, 325, İhyâü’l-Mevât 2, hadis no: 5729; Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, VI, 235, İhyâü’l-Mevât 1, hadis no: 11772; Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyin b. Alî el-Beyhakî, es-Sünenü’s-Sağîr, thk. Abdülmu’tî Emin Kala’cî, Câmiatü’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, Pakistan, 1989, II, 325, Buyû 63, hadis no: 2179; Ebû Ya‘lâ Ahmed b. Alî b. el-Müsennâ et-Temîmî el-Mavsılî, Müsned, thk. Hüseyin Selîm Esed, Daru’lMe’mûn, Dimeşk, 1990, II, 252, hadis no: 957. 806 Taberânî, el-Mu’cemü’l-Evsat, I, 318, hadis no: 601. 807 Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, VI, 235, İhyâü’l-Mevât 1, hadis no: 11775; Taberânî, elMu’cemü’l-Evsat, I, 318, hadis no: 601. 808 Hud, 11/61. 803 804 152 Hanefiler: bir araziyi ihya eden kimse ancak devlet başkanının izni ile oraya sahip olur. İzin olmaksızın araziye ne gibi işlemler yaparsa yapsın o araziye sahip olamaz. İmam Mâlik, arazinin ihya edilip sahip olunması noktasında devlet başkanının iznine ihtiyaç olmadığını belirtir. Fakat Mâlikî âlimler Ebû Hanife gibi düşünmekteler. Hanbelilere göre; bir arazinin etrafını duvarla çevirmek, onun ihya edilmiş sayılması için yeterlidir. Malikiler ve Şafiler: bu hususta önemli olan örftür. Binaenaleyh hangi beldenin örfünde bir arazinin etrafını duvarla çevirmek, orayı ihya etmek anlamına gelirse, orada bu arazi ihya edilmiş sayılır. Bu örfün geçerli olmadığı yerler de ise ihya edilmiş sayılmaz. Hz. Peygamber (s.a.v)’in; “Zalim damar (sahibin)e hak yoktur” sözünün anlamı ise başkasının toprağına haksızlıkla dikilen bir ağacın bir damarının bile onu diken kimse için helal olamayacağıdır. 809 ( )عرق ظالمifadesi, tenvinli ve izafeli şekilde rivayet edilmiştir. Tenvinli olduğunda mana şu şekildedir; “Zalim damar için hak yoktur.” Yani kim başkasının arazisine izinsiz olarak bir ağaç dikerse, o kimse için ağacın orada muhafaza hakkı yoktur. Kelimenin izafeli haline gelince; “Bir damarın zalim olan sahibi için hakkı yoktur.” Yani bir kimse kendisinden önce başkası tarafından ihya edilen bir araziye sahip olabilmek için oraya ağaç dikerse, bu ağaçların bir damarında bile onu diken bu zalim kimsenin hakkı olmaz. 810 Ancak her iki şekilde de aralarında sadece lafzî farklılık olduğu da açıktır. Yeniel, Kayapınar, Ebû Dâvûd Terc, XI, 403-405; Canan, Kütüb-i Sitte Terc. ve Şerhi, II, 411-413. 810 Aynî, Umdetü’l-Kârî, XXII, 246; İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, VI, 137; Yeniel, Kayapınar, a.g.e, XI, 403-405; Sehâranfûrî, Bezlü’l-Mechûd, XIV, 28. 809 153 3.3.19 YİRMİÜÇÜNCÜ HADİS Canlılar Ekinden ve Meyvelerden Yerse, Bahçe Sahibi İçin Sadaka Olarak Yazılır. a. Metni ِّ عن إِّسحا حق ب ِّن عب ِّد،ًلم بن حرب حع ْن حع ْب ِّد ال حْع ِّز ِّيز بْ ِّن أِّحِب،اَّلل بْ ِّن أِّحِب فح ْرحوةح ْ ححدثح حنا حع ْب ُد الس ِّ ْ ُ ح ْ ح ْ ْ ح ْ ح ِّ ول س ُ قح حال حر ُس: قح حال،ُس ْيد « حم ْن حزحر ح: اَّلل صلى هللا عليه وسلم حع ْن أِّحِب أ ح،حسلح حم حة ع حزْر ًعا اح ْو غححر ح ِّ ْ غحرسا فح لحه احجر ما احصاب ) (رواه َيَي بن آدم ىف كتابه اْلراج ِّهبح حذا السند واملنت.ْع حو ِّاِف ت م ْن ُه احل ح ْ ً ُ ُْ ح ح ح b. Tercümesi Ebû Üseyd’den rivayet olunduğuna göre, Rasûlullah (s.a.v) şöyle buyurmuştur: “Kim bir ekin ekerse veya bir ağaç dikerse, ondan alıp yiyen her canlı (insan ve hayvan) için o kimseye ecir vardır.” c. Tahrici Yahyâ b. Âdem el-Harâc’ında Abdüsselâm b. Harb- İshâk b. Abdullah b. Ebî Ferve- Abdülazîz b. Ebî Seleme o da Ebû Üseyd kanalıyla hadisi rivayet etmiştir.811 d. Ricali İshak b. Abdillah b. Ebî Ferve’nin metrûk, olduğu 22. Hadisin “Ricali” bölümünde geçmektedir.812 811 812 Yahyâ b. Âdem, Harâc, s. 115, hadis no: 258. İshak b. Abdillah b. Ebî Ferve hakkında bkz. s. 147. 154 e. Derecesi Hadisimiz isnadındaki (İshâk b. Abdillah b. Ebî Ferve)’nin “metrûk” (günlük hayatında yalan söylemesi) nedeniyle “çok zayıftır. Dolayısıyla şevahidi ile takviye edilemez. Ancak kaynaklarda hadisimizin manasını teyid eden ve bizi bu hadisten müstağni kılacak olan Enes b. Mâlik, 813 Câbir814 ve Ümmü Mübeşşir815 rivayetleri de nakledilmektedir. Bu hasen ve sahih hadisler sebebiyle hadisimizin metni hakkında değerlendirme yapılmasında mahzur olmayacaktır. f. Değerlendirme İslâm’ın prensiplerinden ve yeryüzüne hâkim kılmak istediği hususlardan en önemlisi “iyilik” merkezli bir hayat varetmektir. Her ne türden olursa olsun yapılan iyilik, dünya hayatını daha güzel ve daha yaşanır kılarken, “Her iyilik bir sadakadır”816 nebevî ifadesi, ahiret açısından da bize güzellik katacağının işaretidir. Hadisimizde, ekmiş olduğumuz veya ürettiğimiz herhangi bir şeyden, ne tür bir canlı istifade ederse etsin, bize geri dönüşünün sadaka olacağı ve durumu bu mantıkla değerlendirmemiz gerektiği ifade edilmektedir. Verilen sadakanın azlığı-çokluğu, küçüklüğü-büyüklüğü önemli değildir. Verilirken kişinin taşıdığı samimiyet ve ihlası önemlidir. Dolayısıyla halis niyetle Allah rızası için verilen her türlü sadaka, Allah katında çok değerli ve mükâfata layıktır. Sadaka verenler ve bu durumu kendilerine ahlak edinenler cennete “sadaka kapısı”ndan817 çağrılacaklardır. Buhârî, Sahih, Edeb 27, hadis no: 6012. Müslim, Sahih, Müsâkât 2, hadis no: 1552; Ahmed b. Hanbel, Müsned, XXIII, 376, hadis no: 15201. 815 Ahmed b. Hanbel, Müsned, XXXXIV, 591, hadis no: 27043; Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, XXV, 100, hadis no: 261. 816 Buhârî, Sahih, Edeb 27, hadis no: 6011. 817 Müslim, Sahih, Zekat 27, hadis no: 1027. 813 814 155 3.3.20 YİRMİDÖRDÜNCÜ HADİS Dünya Nimetlerini İstemede Orta Yolu Takip Etmek a. Metni ِّ ْ ِّ أح ْخب رحَن إ،حدثح نا ِّه حشام بن عمار حع ْن حربِّ حيعةح بْ ِّن أِّحِب حع ْب ِّد، أح ْخحب حرحَن ُع حم حارةُ بْ ُن غح ِّزيةح،يل بْ ُن حعياش حح ح ُ ُْ ح ح ح ُ َساع ِّ ول ِّ عن أِّحِب أ،ك ب ِّن س ِّعيد اْلحنْص ِّار ِّي ِّ ِّ ِّ اَّلل صلى هللا ُ قح حال حر ُس: قح حال،حسيد الر ْح ْح ح حع ْن حع ْبد ال حْمل ْ ح،َح ِّن ِّ ِّ ِّْ «أح: عليه وسلم ِّ ْجلُوا ِِّف طحلح ُّ ب » ( رواه ابن أِب.حه ِّم ْن حها ُ فحِّإن ُكًلا ُميحس ٌر ل حما ُخل حق ل،الدنْ يحا )عاصم ىف كتابه الزهد ب هذا السند واملنت b. Tercümesi Ebû Üseyd’den nakledildiğine göre; Rasûlullah (s.a.v) şöyle buyurdu: “Dünya (malını) talep etmekte mu’tedil olun (ifrat ve tefritten sakının). Çünkü herkes kendisi için yaratılmış olan (dünyalık)a eriştirilecektir.” c. Tahrici İbn Ebî Âsım (ö. 287/900), Kitâbü’z-Zühd’ünde Hişâm b. Ammâr- İsmâîl b. Ayyâş- Umâra b. Ğaziyye- Rebîa b. Ebî Abdirrahmân- Abdülmelik b. Saîd elEnsârî- o da Ebû Üseyd’den hadisi rivayet etmiştir. 818 d. Ricali İsmail b. Ayyaş hakkında Nesâî sâlih, Yahyâ b. Maîn leyse bihî be’s, Ebû Hâtim (hadiste gevşektir anlamında) leyyin ifadelerini kullanmaktadırlar.819 Ya’kûb b. Şeybe ve Yahyâ b. Maîn bir başka görüşünde sika olduğunu Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. Ebî Âsım, Kitâbü’z-Zühd, thk. Abdülalî Abdülhamîd Hâmid, Daru’r-Reyyân, Kahire, 1987, I, 119, hadis no: 236. 819 İbn Hacer, Tehzîb, II, 162-164. 818 156 belirtmektedirler.820 Zehebî ise hâfız, imam ve Şam’ın muhaddisi olarak tanıtmaktadır.821 İbn Hacer İsmâîl b. Ayyâş’ı “sadûk” olarak vasıflar.822 İbn Hibbân, Umâra b. Ğaziyye’yi823 Sikât/Güvenilir Raviler isimli eserinde zikrederken, Ahmed b. Hanbel, Ebû Zür’a ve Muhammed b. Sa’d sika, Yahyâ b. Maîn sâlih, Ebû Hâtim sadûk, Nesâî leyse bihî be’s şeklinde onun hakkında olumlu yönde düşüncelerini paylaşırken İbn Hazm zayıf olduğunu söylemektedir.824 Zehebî onu sadûk olarak nitelemiş ve “İbn Hazm’dan başkasının onu zayıf addeddiğini görmedim,” demiştir.825 İbn Hacer ise lâ be’se bih olarak tavsif etmiştir.826 e. Derecesi Kitâbü’z-Zühd isimli eserin tahkikini yapan Abdülalî Abdülhamîd Hâmid, İsmâîl b. Ayyâş’dan dolayı hadisin “zayıf” olduğu kanaatindedir. Hâlbuki Hişâm b. Ammâr ve İsmâîl b. Ayyâş’ın sadûk, Umâra b. Ğaziyye’nin ise lâ be’se bih olması sebebiyle hadisimiz zayıf değil, hasen derecesindedir. Hadisimizin Ebu Humeyd es-Saidî’den nakledilen şahidi, İbn Mâce’nin Sünen,827 Hâkim’in Müstedrek,828 Beyhakî’nin Şuabü’l-Îmân,829 Bezzâr’ın Müsned,830 el-Kudaî’nin Müsnedü’ş-Şihâb,831 Ebû Nuaym’ın Hilyetü’l-Evliyâ832 Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl , III, 173-177. Zehebî, Siyer, VIII, 312. 822 İbn Hacer, Takrîb, s. 142. 823 İbn Hibbân, Sikât, VII, 260. 824 İbn Hacer, Tehzîb, III, 211; Zehebî, Mizân, III, 178; Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, III, 260-261. 825 Zehebî, a.g.e., III, 178. 826 İbn Hacer, Takrîb, s. 713. 827 İbn Mâce, Sünen, III, 274, Ticârât 2, hadis no: 2536 828 Hâkim, Müstedrek, II, 4, hadis no: 2133 829 Beyhakî, Şuabü’l-Îmân, V, 434, hadis no: 10403 830 Bezzâr, Müsned, IX, 169, hadis no: 3719 831 Ebû Abdillah Muhammed b. Selâme el-Kudaî, Müsnedü’ş-Şihâb, thk. Hamdî Abdülmecîd es Selefî, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1985, I, 416, hadis no: 716 832 Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillâh b. İshâk el-İsfahânî, Hilyetü’l-Evliyâ’, Daru’l-Kütübi’lİlmiyye, Beyrut, 1988, I, 265. 820 821 157 ve İbn Ebî Âsım’ın Kitâbü’s-Sünne833 adlı eserlerinde rivayet edilmektedir. Bu şahid sebebiyle hadisimiz sahih li-gayrihî derecesine yükselmektedir. f. Değerlendirme Rabbimiz bizi yaratmış ve yaşamamız için gerekli ne varsa varetmiştir. Bize nimet olarak sunduğu şeyler ahiretimizi kazanmamıza yardımcı olsun diyedir. Ama bununla birlikte dünyadan da nasibini unutma 834 uyarısında da bulunmaktadır. Ahiretin tarlası olan yaşadığımız şu dünya hayatı, bir araçtan öteye geçmemelidir. Dünya araç olmaktan çıkıp, amaç halini alırsa o kimse için tehlike çanları çalıyor demektir. Dünyada nimet adına ne varsa, alnını secdeye götüren, Allah’ın ismini haykıran ve imanını ortaya koyan kimse içindir. 835 Bizler Müslümanlar olarak, Kur’an’ın ve sahih sünnetin ortaya koyduğu ölçüyle hareket ederek -hadisimizde de işaret edildiği üzere- dünya nimetlerini istemede orta yolu izlememiz ve aşırı hırs göstermememiz kanaatsizlik ise tavsiye onları edilmektedir. helal kazançtan İnsanda harama kendisi ve için yaratılana haksızlığa/zulme kaydırmaktadır. Zaten insan ne yaparsa yapsın Allah’ın, hakkında kader olarak yazdığı şeyden fazlasını elde edemeyecektir. Ebû Bekir Ahmed b. Amr b. Ebî Âsım, Kitâbü’s-Sünne, thk. Muhammed Nâsırüddîn Elbânî, el-Mektebetü’l-İslâmiyye, Beyrut, 1980, s. 182, hadis no: 418. 834 Kasas, 28/77. 835 Araf, 7/32. 833 158 3.3.21 YİRMİBEŞİNCİ HADİS: Zekât Verenin ve Toplayanın Dürüst Olması a. Metni ِّ ِّ حدثح نا َُحيد أَن أحبو اْل حع ْن أِّحِب،س ُسلح ْي ِّم بْ ِّن ُجحب ْي حم ْوحَل أِّحِب ُه حريْ حرةح ْ ُ ْح ح ح حع ْن أِّحِب يُونُ ح، أَن ابْ ُن حَل حيعةح،حس حود ِّ ِّ احِب رس ِّ وعن أِّحِب أُسيد اْلحنْص ِّار ِّي،هري رةح ِّ "ح ٌّق حعلحى الن اس ْح ح:ول اَّلل صلى هللا عليه وسلم قحاَّل ُ ص حْ ح ح ح ْ ُحْح ح ح ِّ ِّ ِّ ِّ إِّذحا حق ِّدم علحي ِّهم الْم فحِّإ ْن، حو حَّل َُيْفُو حن حع ْنهُ حش ْي ًئا ِّم ْن حها،ربوهُ ِِّب ْحم حو ِّاَلِّ ْم ُكلِّ حها ح حْ ُ ُ ح ُ ِّْصد ُق أح ْن يُ حرحبُوا به حو َُي " (رواه. حو حسيُ حخلِّ ُفهُ اَّللُ حَلُ ْم،ُضر إَِّّل نح ْف حسه ُ حَلْ يح،ك حوا ْعحت حدى حوإِّ ْن حكا حن حغ ْي حر حذلِّ ح،ك حع حد حل حفبِّ حسبِّ ِّيل حذلِّ ح )ابن حزْْنُويحة ِف كتاب اْلموال ب هذا السند واملنت b. Tercümesi Rasûlullah (s.a.v)’in iki sahâbîsi Ebû Hureyre ve Ebû Üseyd (r.anhümâ) şöyle demişlerdir: “İnsanların (zekât verecek müslümanların) zekât toplama memuru geldiği zaman onu hoş karşılamaları, bütün mallarının bilgisini vermeleri ve ondan hiç birşeyi gizlememeleri gerekir. Şayet zekât toplama memuru, (malları zenginlerden alırken) adil davranırsa işte uygun olan yol budur. Şayet adil olmayıp haddi aşarsa (zekât toplama memuru) ancak kendisine zarar verir. Allah, zekât verenlere zararlarının karşılığını verecektir.” c. Tahrici Hadisimizi İbn Zencûye (ö. 251/865) Kitâbü’l-Emvâl’inde836 ve Ebû Ubeyd (ö. 224/838) Kitâbü’l-Emvâl’inde837 İbn Lehîa- Ebû Yûnus Süleym b. Cübeyr o da Ebû Hureyre ve Ebû Üseyd kanalıyla mevkuf olarak rivayet etmiştir. Humeyd b. Mahled b. Kuteybe Ebû Ahmed ibn Zencûye el-Horasânî, Kitâbü’l-Emvâl, thk. Şâkir Zeyb Feyyâz, Merkezü’l-Melik Faysal li’l-Buhûs ve’d-Dirâsati’l-İslâmiyye, Riyad, 1986, s. 894, hadis no: 1584. 837 Ebû Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm, Kitâbü’l-Emvâl, thk. Ebû Enes Seyyid b. Receb, Dârü’lHedyi’n-Nebevî ve Darü’l-Fadîle, Riyad, 2007, II, 61, hadis no: 1059. 836 159 d. Ricali Hadisin senedinde yer alan Abdullah b. Lehîa hakkındaki görüşler 18. Hadisin “Ricali” bölümünde geçmiştir.838 Abdullah b. Lehîa’dan kitapları yandıktan sonra kendisinden hadis rivayet edenlerin hadisleri zayıftır.839 d. Derecesi Hadisimiz, sahabî sözü olup mevkuf hadistir. Hadisimizi İbn Zencûye (ö. 251/865) Kitâbü’l-Emvâl’inde840 Ebu’l-Esved’den ve Ebû Ubeyd (224/838) Kitâbü’l-Emvâl’inde841 Yahyâ b. Bükeyr’den nakletmişlerdir. Hadisimizi İbn Lehîa’dan rivayet eden Ebu’l-Esved ve Yahyâ b. Bükeyr, İbn Lehîa’nın kitapları yandıktan sonra kendisinden hadis rivayet edenlerden oldukları için hadisimiz “zayıf”tır. Ancak Ebû Ubeyd (224/838) Kitâbü’l-Emvâl’inde tamamen farklı bir senedle sadece Ebû Hüreyre’den mevkuf olarak aynı konuda şu şekilde bir hadis nakletmiştir: Zâhir b. Bernû anlatıyor: Bir adam Ebû Hureyre’ye gelerek; Malımın değerli olanını zekât memurundan gizleyeyim mi? diye sordu. Ebû Hureyre şöyle cevap verdi: (Zekât memurları) Size geldikleri zaman onlara isyan etmeyin. Gittikleri zaman (arkalarından) sövmeyin. Aksi takdirde asi olursun. Zalimin (zulmünü) hafiflet ve ancak; Bu benim malımdır bu da (zekât için verilmesi) hak olandır. Hak olanı al. Batılı bırak, diye söyle. Şayet o, hak olanı alırsa işte uygun olan budur. Eğer onun dışında haddi aşarsa kıyamet günü terazide kendine biriktirmiş olursun.”842 Bu şahid sebebiyle Ebû Hureyre ile birlikte rivayet eden Ebû Üseyd hadisi, hasen li-gayrihî derecesine yükselmektedir. Abdullah b. Lehîa hakkında bkz. s. 136. Beşşâr, Arnavût, Tahrîru Takrîbi’t-Tehzî b, II, 258. 840 İbn Zencûye, Kitâbü’l-Emvâl, s. 894, hadis no: 1584. 841 Ebû Ubeyd, Kitâbü’l-Emvâl, II, 59, hadis no: 1059. 842 Ebû Ubeyd, a.g.e., II, 60, hadis no: 1056. 838 839 160 Böylece İbn Zencûye’nin Kitabü’l-Emvâl’inin muhakkıkı Şâkir Zeyb Feyyâz’ın, “Hadis, İbn Lehîa sebebiyle zayıftır,” şeklindeki ifadesinin843 isabetli ve dakik olmadığı; Ebû Ubeyd’in Kitabül-Emval’inin muhakkıkı Ebû Enes Seyyid b. Receb’in, İbn Lehîa sebebiyle zayıf olan Ebû Üseyd ve Ebû Hureyre hadisinin yukarıdaki Ebû Hureyre şahidliğiyle hadisinin hasen olduğu844 li-gayrihî şeklindeki ifadesinin daha isabetli ve dakik olduğu görülmektedir. e. Değerlendirme İslâm’ın beş temel ilkesinden yani olmazsa olmazlarından biri zekât ibadetidir.845 İslâm’ın temel ilkeleri dediğimiz Kelime-i Tevhid,846 Namaz,847 Oruç,848 Hac849 ve Zekât850 maddelerin her biri aslında insanlık var oluşundan beri ibadet olarak yapılagelmektedir. Bu maddelerin hepsi de Müslümanın hayatını kuşatan ve onunla asla ayrılmaz parçalarını oluşturan ibadetlerdir. Namaz, oruç vb. ibadetler, birçok hikmetleri içerisinde barındırdığı gibi zekâtta, içerisinde muhteşem hikmetler barındıran ve sosyal hayata büyük katkılar sağlayan bir kulluk görevidir. İnsana içerisinde vermeyi, barındıran cömertliği zekât ve ibadeti, paylaşmayı insanlar öğretmek arasında gibi manevi hikmetler bakımından muhabbeti, kardeşliği tesis eder. Maddi anlamda ise malın tekelleşmesini önler ve zengin ile fakir arasında bir nebze de olsa denge kurulmasını sağlar. Zekât gelirlerinin -bunlar ister açık malların (emvâl-i zâhire) ister gizli malların (emvâl-i bâtına) zekâtı olsun- Hz. Peygamber döneminden itibaren âmiller vasıtasıyla toplandığı bilinmektedir. Altın-gümüş maden ve paralar için Bilâl-i Habeşî’yi, genel olarak zekât gelirleri konusunda Zübeyr b. Avvâm ve İbn Zencûye, Kitâbü’l-Emvâl, thk. Şâkir Zeyb Feyyâz, s. 894, hadis no: 1584. Ebû Ubeyd, Kitâbü’l-Emvâl, thk. Ebû Enes Seyyid b. Receb, II, 59, hadis no: 1056. 845 Müslim, Sahih, İman 5, hadis no: 16. 846 A’raf, 7/172. 847 Yunus, 10/87. 848 Bakara, 2/183. 849 Âl-i İmrân, 3/96. 850 Enbiyâ, 21/73. 843 844 161 Cehm b. Salt’ı, özellikle hurmaların zekâtıyla ilgili olarak da Abdurrahman b. Avf’ı âmil tayin etmiştir.851 Hadisimizde hem zekât veren hem de zekât toplayan için iki husus ön plana çıkmaktadır: Birincisi: Zekâtı verecek olan kimseler hiçbir malını gizlemeksizin gerçeği söylemek zorundadırlar. İkincisi: Zekât toplayan memurlar insanların mallarından kendilerine söylenildiği miktarda zekâtı alacaklar. Her iki tarafın da doğru ve dürüst davranmaları gerektiğini, aksi takdirde kendisine zulmetmiş ve ahiretini mahvetmiş olacağını Hz. Peygamber belirtmektedir. 851 Mehmet Erkal, “Âmil”, DİA, III, 58-59. 162 3.3.22 YİRMİALTINCI HADİS Budâa’ Kuyusu a. Metin ِّ ُِب بْ ُن حعب ت ِّعدةً ِّم ْن ُّ أ ح ُ حَِّس ْع: قح حال، حع ْن أحبِّ ِّيه،اس بْ ِّن حس ْه ِّل بْ ِّن حس ْعد ِّ : يح ُقولُو حن، حوأِّحِب حس ْه ُل بْ ُن حس ْعد،َح ْيد حوأحبُو ُح،ُس ْيد حو حسل حم ف ِّيه ْم أحبُو أ ح ححدثحِِّن،أح ْخحب حرحَن ُحُمم ُد بْ ُن عُ حم حر ِّ حص حح صلى اَّللُ حع حل ْي ِّه ْ أ اب النِّ ِِّب ح ِّ ُ أحتحى رس حوحمج ِِّف الدل ِّْو، فح حت حوضأح ِِّف الدل ِّْو حوحردهُ ِِّف الْبِّئْ ِّر،اعةح صلى اَّللُ حعلح ْي ِّه حو حسل حم بِّئْ حر بُ ح ضح ول اَّلل ح ُح ِّ ِّ مرةً أُ ْخرى وبصق فِّيها و حش ِّر وه ُ ُ يح ق،يض ِِّف حع ْه ِّد ِّه ُ ُ «اغْسل:ول ُ ض ال حْم ِّر حوحكا حن إِّذحا حم ِّر ح،ب م ْن حمائِّحها ح حح ح ح ح ح ح ح (رواه ابن سعد ىف الطبقات الكربى هبذا السند. حف حكأحَّنحا ُحل ِّم ْن ِّع حقال، حف يُ ْغ حس ُل،" اع حة ِّم ْن حم ِّاء بُ ح ض ح )واملنت b. Tercüme Abbâs b. Sehl, Ebû Üseyd, Ebû Humeyd ve Sehl b. Sa’d’ın şöyle dediklerini nakleder: Rasûlullah (s.a.v) Budâa’ Kuyusu’na geldi. Kovanın içindeki (su ile) abdest aldı. (sonra) kovayı kuyuya attı. (kovayı çıkartıp) tükürdü tekrar (kuyuya) attı. Daha sonra kuyuya tükürdü ve onun suyunu içti. Rasûlullah (s.a.v), bir kimse hastalandığında; -“Onu Budâa’ Kuyusu’nun suyu ile yıkayın,” derdi. Hasta yıkanırdı da sanki bağından/ipinden çözülmüş gibi olu(p hastalığından kurtulu)rdu. c. Tahric İbn Sa’d et-Tabakâtü’l-Kübrâ’sında Muhammed b. Ömer- Übey b. AbbâsAbbâs b. Sehl o da Ebû Üseyd, Ebû Humeyd ve Sehl b. Sa’d’dan hadisi rivayet etmiştir.852 d. Ricali Muhammed b. Ömer el-Vâkıdî’nin metruk olduğu ile ilgili bilgi 20. Hadisin “Ricali” bölümünde geçmiştir. 853 Übeyy b. Abbâs’ın zayıf olduğu bilgisi ise 20. Hadisin “Ricali” bölümünde geçmiştir. 854 İbn S’ad, Tabakât, I, 435. Muhammed b. Ömer el-Vâkıdî hakkında bkz. s. 134. 854 Übeyy b. Abbâs hakkında bkz. s. 141. 852 853 163 e. Derecesi Hadisimiz isandındaki el-Vâkidî’nin “metrûk” ve Übeyy b. Abbas’ın zayıf olması nedeniyle “çok zayıf” bir hadistir. Ancak hadisimizin metninin mevkuf olması, tarihle ilgili olması, ravisi Vakıdî’nin tarihî rivayetlerde makbul855 olması sebebiyle değerlendirilmesinde mahzur olmamalıdır. f. Değerlendirme Medine, müminler için çok kıymetli çok değerlidir. Çünkü Hz. Peygamber İslâm devletini orada kurmuş ve orada zirveye taşımıştır. Her karış toprağında Efendimiz (s.a.v) ile sahâbe arasında birçok farklı sahnelerin yaşandığı bir yer olmuştur. “Şerefü’l-Mekân bi’l-Mekîn” yani mekânın şerefi orada oturana bağlıdır, sözü tam da yukarda anlattıklarımızı özetler mahiyette bir cümledir. Medine de yaşanan sahnelerden biri de “Budâa’ kuyusu” ile ilgili yaşanan hadisimizdeki bu hatıradır. Kuşkusuz Hz. Peygamber’in bu tavrı, kuyunun bereketlenmesi için olduğu gibi aynı zamanda bir mucizedir. Hz. Peygamber’in bu uygulaması ilk değildir. Örneğin Hudeybiye de kurumuş bir kuyuya ağzından su püskürtmesi ile birlikte kuyunun su ile dolduğu rivayet edilmektedir. 856 Ayrıca hadiste geçen Budâa’ Kuyusu ile ilgili olarak tezimizin Birinci Bölüm’ünde bilgi verilmişti.857 Zehebî, Mizân, II, 663. Buhârî, Sahih, Menâkib 25, hadis no: 3577. 857 Budâa’ kuyusu hakkında bkz. s. 38-39. 855 856 164 3.3.23 YİRMİYEDİNCİ HADİS Hz. Peygamber’in Hissî Mucizesi a. Metin ِّ ِّ ِّ ِّ :اَسُهُ حربِّ حيعةُ بْ ُن حمالِّك قح حال ْ حو، حع ْن حأِِّب اُ حس ْيد،ص ِّار ِّى حع ْن ُحُممد بْ ِّن حخالد ْاْلحنْ ح،حدثنا ابْ ُن ا ْس ححاق ِّ الذ ْئب م ْف حَِّت ِّ حفِّا حذا،ات ي وم اِّ حَل ب ِّقيع الْ حغرحق ِّد ِّ ِّ ُ حخرج رس ،اع ِّيه ش ذ حر ح ٌ ُ ُ ْ ح ْ صلى اَّللُ حع حل ْيه حو حسل حم حذ ح ح ول هللا ح ُحح ح ِّ ول ِّ ِّ ُ حف حق حال رس :هللا؟ حق حال ك حَي حر ُس ح حرأْيح ح: حقالُوا."ستح ْطعِّ ُم ول هللا ح ُح ْ س يح ٌ ْ " حه حذا أُ حوي:صلى اَّللُ حع حلْيه حو حسل حم ِّ ُ فح حق حال لحه رس.هللا ِّ ول ِّ ،صلى اَّللُ حعلح ْي ِّه حو حسل حم ي حَي حر ُس ح " ِّم ْن ُك ِّل حسائِّ حمة حع ح ول هللا ح ُُ ح ٌ حكث:" قحالُوا.ٌش حرة ِّ ِّ ِّ ِّ )(رواه ابن اَّلثي ِف أسد الغابة هبذا السند واملنت. س ُه ْم ْ حوحأ حش حار بحيده حأ ْن حخال b. Tercüme Ebû Üseyd’den nakledildiğine göre; bir gün Rasûlullah (s.a.v) Bakî’ kabristanlığına gitti. O esnada bir kurt ön ayaklarını uzatmış yerde yatıyordu. Rasûlullah (s.a.v), -“Bu kurt yiyecek istiyor,” buyurdu. Sahâbe dedi ki: -Senin görüşün nedir (yani ne kadar verelim) Yâ Rasûllah? Efendimiz: -“Sâimeden (senenin çoğunu meralarda otlayan koyunlardan) on tane (verin),” buyurdu. Ashab: -(Bu) çok Yâ Rasûlallah! dediler. Efendimiz (s.a.v) kurta eliyle işaret ederek: -“Onların malından gizlice al,” buyurdu. c. Tahric İbnü’l-Esîr Üsdü’l-Ğâbe’de İbn İshâk- Muhammed b. Hâlid’den, o da Ebû Üseyd’den hadisi rivayet etmiştir.858 Daha sonra da hadisi Ebû Mûsâ Muhammed b. el-Müsennâ’nın tahric ettiği bilgisini verir. d. Ricali Muhammed b. İshâk hakkında bilgi 17. Hadisin “Ricali” bölümünde geçmiştir.859 858 859 İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, s. 390. Muhammed b. İshâk hakkında bkz. 124-125. 165 Muhammed b. Hâlid, İbn Hibbân tarafından Sikât/Güvenilir Raviler isimli eserde zikredilmektedir.860 Zehebî ise meçhul bir ravi olduğunu belirtir.861 e. Derecesi Hadisimiz, Muhammed b. Hâlid’in “meçhul” ravi olması sebebiyle zayıf hadistir. Ancak Beyhakî,862 İbn Ebî Hâtim,863 Makrîzî864 ve Süyûtî865 hadisimizi, Hamza b. Ebî Üseyd’den rivayet etmektedirler. Dolayısıyla hadisimiz hasen ligayrihî derecesine yükselmektedir. f. Değerlendirme Hamza b. Ebî Üseyd tarikiyle bir adamın cenaze merasimi için bakî kabristanlığına mucizelerinden gidildiğini birini öğrendiğimiz yansıtmaktadır. hadisimiz, Peygamberler, Hz. hissî, Peygamber’in haberî ve aklî mucizelerle Allah’ın elçisi olduklarını kanıtlayacak olağanüstü olaylarla takviye edilmişlerdir.866 Hadisimizde Efendimiz (s.a.v)’in; “Kurt yemek istiyor,” buyruğu ile hayvanın meramını anlaması ve hayvana işaret ederek onunla konuşması Hz. Sâlih (a.s)’ın devesi, Hz. Musa (a.s)’ın asası, Hz. İsa (a.s)’ın ölüleri diriltmesi gibi bu üç grup mucizeden hissî olana örnektir. Rivayetine yer vermiş olduğumuz hadisimizde sahâbenin; “Ne kadar verelim?” sorusuna Efendimiz (s.a.v)’in “Sâimeden (koyunlardan) on tane verin,” buyruğu yeralmaktadır. İbn Hibbân, Sikât, VII, 410. Zehebî, Mizân, III, 535. 862 Beyhakî, Delâilü’n-Nübüvve, VI, 40. 863 Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Ebî Hâtim Muhammed b. İdrîs er-Râzî, Kitâbü’l-İlel, thk. Saîd b. Abdullah el-Humeyd – Hâlid b. Abdurrahmân el-Cüreysî, Mektebetü’l-Mülk, Riyad, 2006, III, 564. 864 Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkādir b. Muhammed el-Makrîzî, İmtâ’u’l-Esmâ’ bimâ li’n-Nebiyyi mine’l-Ahvâli ve’l-Emvâli ve’l-Hafedeti ve’l-Metâ’, thk. Muhammed Abdülhamîd en-Nemîsî, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1999, V, 235. 865 Ebü’l-Fadl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed es -Süyûtî eş-Şâfiî, elHasâisu’l-Kübrâ, thk. Muhammed Halîl Hirâs, Daru’l-Kütübi’l-Hadîse, 1967, II, 270. 866 Halil İbrahim Bulut, “Mûcize”, DİA, XXX, 350. 860 861 166 Sahâbenin bu miktarı çok bulması neticesinde Hz. Peygamber’in “Onların malından gizlice al,” buyruğu, aslında sünnetullah (tabiat kanunları) gereği tabiî bir durumdur. Kediler, fareleri yiyerek, büyük balıklar, küçük balıkları yutarak hayatlarını devam ettirdikleri gibi kurtlar da koyun yiyerek hayatını idame ettirirler. Hadisimizden anladığımız üzere şayet sahâbe Hz. Peygamber’in; “Sâimeden (koyunlardan) on tane verin,” teklifini kabul etselerdi, kurt sadece kendisine verileni –bir mucize olarak- yiyecekti ve daha fazlasını almayacaktı. Çünkü kurt bir sürüye girdiği zaman doyacağı kadarını değil, hepsini telef eder. Sahâbe teklifi kabul etmedikleri için Efendimiz (s.a.v), kurta tabiî durumuna dönmesini söylemiştir. Hadisimizin senedinde Ebû Üseyd (r.a)’ın ismi Rebîa b. Mâlik olarak geçmektedir. Ancak İbnü’l-Esîr, bunun doğru olmadığını ve isminin Mâlik b. Rebîa olduğunu belirtmektedir.867 Ayrıca İbnü’l-Esîr’in dışındaki kaynaklarda hadisin Ebû Üseyd (r.a)’den değil de doğrudan tabiînden olan oğlu Hamza’dan rivayet edilip sahâbe tabakasının atlanması ile hadisimiz (Mürsel hadis) olmaktadır. Doğal olarak Hamza b. Ebî Üseyd, bu olayı görmemiş ve muhtemelen babasından duyup nakletmiştir. 867 İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, s. 390. 167 3.4.0 EBÛ ÜSEYD İLE BİRLİKTE BİR BAŞKA SAHABÎDEN ŞEK/VEYA İFADESİYLE RİVAYET EDİLEN HADİSLER Ebû Üseyd ile birlikte bir başka sahabîden (Ebû Üseyd veya Ebû Esîd b. Sâbit) şeklinde şek (veya) ifadesiyle rivayet edilen bir hadis bulunmaktadır: 3.4.1 YİRMİSEKİZİNCİ HADİS Zeytinyağının Bereketi a. Metni ِّ ِّ ِّ ِّ ححدثحِِّن حعطحاءٌ حر ُج ٌل: قح حال،يسى ححدثح حنا حع ْب ُد الر ْح حع ْن حع ْبد اَّلل بْ ِّن ع ح، ححدثح حنا ُس ْفحيا ُن،َح ِّن بْ ُن حم ْهدي ِّ ِّ ِّ ُصلى اَّلل أحن النِِّب ح- حشك ُس ْفحيا ُن- ُس ْيد أ ْحو أِّحِب أحسيد بْ ِّن حَثبِّت حع ْن أِّحِب أ ح،حكا حن يح ُكو ُن ِِّبلساح ِّل » (رواه أَحد بن حنبل.ارحكة ُمبح ح ِّ واد ِّهنُوا ِِّبلزي،ت ِّ فحِّإن ُه ِّم ْن حش حج حرة،ت ْ « ُكلُوا الزيْ ح ح:حعلحْيه حو حسل حم قح حال )ِف مسنده هبذا السند واملنت b. Tercümesi Ebû Üseyd (r.a)’den rivayet edildiğine göre Rasûlullah (s.a.v) şöyle buyurdu: “Zeytinyağı yiyin ve zeytinyağı sürünün!.. Çünkü o, mübarek bir ağaçtandır.” c. Tahrici Ahmed b. Hanbel Müsned’inde,868 Taberânî el-Mu’cemü’l-Kebîr’inde869 ve Hâkim Müstedrek’inde870 Süfyân- Abdullah b. Îsâ- Atâ o da Ebû Üseyd veya Ebû Esîd b. Sâbit kanalıyla hadisi rivayet etmişlerdir. Ahmed b. Hanbel, Müsned, XXV, 449, hadis no: 16054. Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, XIX, 269, hadis no: 597. 870 Hâkim, Müstedrek, II, 432, hadis no: 3504. 868 869 168 Ayrıca yukarıda metnini de paylaştığımız hadisimizin sahâbî ravisi için Müsned’de Süfyan es-Sevrî’nin Ebû Üseyd mi yoksa Ebû Esîd b. Sâbit mi olduğu hususunda şek ettiği ifadesine yer verilmiştir. Hadisin sahabîsi hakkında üç ayrı rivayet bulunmaktadır: a. Tirmizî,871 Nesâî,872 Dârimî873 ve Beyhakî874 aynı hadisi aynı senedle, Ebû Esîd b. Sâbit’ten rivayet etmişlerdir. İbnü’l-Esîr’de hadisin Ebû Esîd’e ait olduğu görüşündedir.875 b. Ahmed b. Hanbel876 şek ile rivayet etmiş, Müsned tahkikini yapan Şuayb el-Arnavût Ebû Üseyd’in yanlış olduğunu, doğrusunun Ebû Esîd olduğunu söylemiştir. c. Taberânî’nin, Ebû Üseyd’in hadisleri bölümünde bu rivayete yer vermesi, Müstedrek’in tahkikini yapanlar, sahâbî ravisi üzerinde (Ebû Üseyd veya Ebû Esîd diye) açıklama yapmaması ve senedde ilk önce Ebû Üseyd’in daha sonra şekki ifade eden ( ) أَوharfinden sonra Ebû Esîd’in ismi zikredilmesi sebebiyle, tahricini yapmış olduğumuz yerlerde, hadisin Ebû Üseyd’e ait olduğu kanaatindeyiz. Dolayısıyla hadisimizin, iki ayrı sahâbîden nakledilmiş olduğunu söyleyebiliriz. d. Ricali İbn Hibbân Atâ’yı877 Sikât/Güvenilir Raviler isimli eserinde zikretmektedir. İbn Hacer’de Atâ’nın878 makbul ravi olduğunu söyler. Şuabü’l-Îmân eserinin tahkikini yapan Muhammed Sa’îd’de, Atâ’nın makbul ravi olduğunu ifade etmektedir.879 Atâ isimli bu zât için, Taberânî rivayetinde “Şam’lı Atâ” derken, Ahmed b. Hanbel rivayetinde “Sâhilli olan Atâ” diyerek tanımlamıştır ki, bu da Şam’lı Atâ demektir. Tirmizî, Sünen, III, 430, At’ıme 43, hadis no: 1852. Nesâî, Sünen, VI, 244, Velîme 60, hadis no: 6669. 873 Dârimî, Sünen II, 1303, At’ıme, 20, hadis no: 2096. 874 Beyhakî, Şuabü’l-Îmân, VIII, 90, hadis no: 5538. 875 İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, s. 1279. 876 Ahmed b. Hanbel, Müsned, XXV, 449, hadis no: 16054 877 İbn Hibbân, Sikât, VII, 252. 878 İbn Hacer, Takrîb, s. 680. 879 Beyhakî, Şuabü’l-Îmân, VIII, 90. 871 872 169 Zehebî, Mîzân’da Buhârî’nin Atâ’nın hadisini müsamahakâr karşıladığını, daha sonra da İbn Adî’nin Atâ, Basra ehlinin zâhidlerindendir, dediğini nakletmektedir.880 e. Derecesi Şuayb el-Arnavût Müsned tahkikinde Atâ’nın cehaletinden dolayı hadisin zayıf olduğunu söylemektedir.881 Hâkim ise hadis sahihtir derken, Zehebî de bunu kabul İbn etmektedir. belirtmektedir.882 Elbânî Abdilberr ise ise hadisin senedinde “hasen “ıztırab” li-gayrihî” olduğunu olduğunu ifade etmektedir.883 Hadisimiz, Ahmed Muhammed Şakir’in Müsned tahkikinde ifade ettiği gibi;884 senedinde yer alan Atâ dolayısıyla hasen derecesindedir. Ancak Hz. Ömer885 (r.a), Hz. Ebû Hureyre886 (r.a), Hz. Aişe887 (r.anhâ) ve –yukarıda kaynaklarını verdiğimiz- Ebû Esîd (r.a)’den nakledilen şahidler nedeniyle hadisimiz, sahih li-gayrihî derecesine yükselmiştir. f. Değerlendirme Kur’an-ı Kerîm’de ismen zikredilen888 ve adına yemin edilen889 nadir ağaçlardan biri zeytin ağacıdır. Ayrıca hem bizatihi zeytinin kendisinden hem de Zehebî, Mizân, III, 77. Ahmed b. Hanbel, Müsned, XXV, 449. 882 Münâvî, Feyzu’l-Kadîr, V, 43. 883 Elbânî, Sahîhu’t-Terğîb ve’t-Terhîb, II, 498, hadis no: 2126. 884 Ahmed b. Hanbel, Müsned, thk. Ahmed Muhammed Şâkir, Daru’l-Hadîs, Kahire, 1995, XII, 433. 885 Tirmizî, Sünen, III, 429, At’ıme 43, hadis no: 1851; İbn Mâce, Sünen, IV, 433, At’ıme 34, hadis no: 3319; Taberânî, el-Mu’cemü’l-Evsat, IX, 84, hadis no: 9196. 886 İbn Mâce, Sünen, IV, 434, At’ıme 34, hadis no: 3320; Bûsîrî, İthâfü’l-Hıyarati’l-Mehera bi Zevâidi’l-Mesânî di ’l-Aşera, IV, 170, hadis no: 3620. 887 Beyhakî, Şuabü’l-Îmân, V, 100, hadis no: 5540; Bûsîrî, İthâfü’l-Hıyarati’l-Mehera, IV, 170, hadis no: 3621. 888 Abese, 80/29. 889 Tîn, 95/1. 880 881 170 yağından istifade edilebileceği ayet-i kerîme’de belirtilmiştir.890 Bu kadar çok üzerinde durulması ve yer yer ondan örnek verilmesi891 zeytinin insan için çok faydalı ve değerli oluşunu göstermektedir. Zeytinin “bereket” diye isimlendirilmesinin sebebi ise zeytinde bulunan birçok faydalar sebebiyledir.892 Efendimiz (s.a.v)’de zeytinin yenilmesini, onun yağı ile -gerek tedavi gerekse sağlık için olsun- sürünülmesini ve içilmesini tavsiye etmiştir. Hatta Efendimiz (s.a.v), Zeyd b. Erkam (r.a)’dan rivayet edilen hadisi şerifte, zâtülcenb (ateşli-titremeli) hastalığı için zeytinyağının kullanılmasının hastaya iyi geleceğini buyurmaktadır.893 Müminûn, 23/20. Nur, 24/35. 892 Mübârekfûrî, Tuhfetü’l-Ahvezî, V, 584; Münâvî, Feyzu’l-Kadîr, V, 43. 893 İbn Mâce, Sünen, III, 575, Tıb 16, hadis no: 3467. 890 891 171 SONUÇ Üç bölümden meydana gelen bu tezde, İslâm dininin tarih sahnesindeki yerini aldığı asr-ı saadet döneminde hizmetleriyle, sancaktarlığıyla önemli bir boşluğu dolduran ve ashâbın önde gelen şahsiyetlerinden biri olan seçkin sahâbî Ebû Üseyd Mâlik b. Rebîa es-Sâidî el-Ensârî’nin hayatı ve rivayetleri ele alınmıştır. Ne zaman ve nasıl Müslüman olduğu ile ilgili kaynaklarımızın bilgi vermediği Ebû Üseyd, Ensâr’ın iki ana kabilesinden biri olan Hazrec kabilesinin Benî Sâide kolundandır. Doğumu hemen hemen Efendimiz (s.a.v)’in 610 yılında risaletle görevlendirildiği zamana tekabül eden Ebû Üseyd, Hz. Peygamber’in Medine’ye hicretiyle (muhtemelen) 13/14 yaşlarında O’nunla tanışmış ve 23/24 yaşlarına kadar toplam on yıl O’nunla birlikte olmuştur. Bedir ehlinin en küçüğü ve en son vefat edeni gibi özellikleriyle dikkat çeken nadir sahâbîler arasındadır. Hayatının tamamını Medine’de geçiren Ebû Üseyd, Efendimiz (s.a.v)’le beraber bütün savaşlara katılma şerefine nail olmuş, Mekke’nin fethinde kabilesi Sâide Oğulları’nın sancaktarlığını yapmış, Hz. Osman’ın şehit edilmesinden önce de gözlerini kaybetmiştir. Dört halife döneminde yaşamış olan Ebû Üseyd, daha sonra 25 yıl kadar Emevîler döneminde de yaşamıştır. Böylelikle hem Peygamberimiz hem dört halife hem de Emevîlerin ilk dönemleri boyunca uzun süren bir hayat sonunda 684/685 yıllarında 75 yaşında vefat etmiştir. Koku sürünen, saçının sakalının temizliğine dikkat eden ve cömert bir kişiliğe sahip olan Ebû Üseyd, fitnelere ve sahâbe arasında çıkan ihtilaflara katılmayan sahâbîlerden biri olmuştur. Hz. Peygamber’in ailesiyle ilgili özel konularda en çok güvendiği kimselerden biri de Ebû Üseyd idi. Hatta o, Âmir b. Sa’saa kabilesinden bir kadını Efendimiz (s.a.v) ile evlendirmiş, ancak kadında baras hastalığı olduğu için Efendimiz (s.a.v) onu boşamıştı. Yedi hanımı ve altısı erkek olmak üzere toplam on çocuğu olan Ebû Üseyd’in, Hz. Peygamber’le çok sıkı bir birlikteliği vardı. Efendimiz (s.a.v)’le birlikte yarış yapmışlar, Ebu Üseyd, Efendimiz (s.a.v)’in “lizâz” isimli atını geçince ödül olarak Yemen elbisesi almıştır. 172 Kur’an tilâveti esnasından zayıf ve ince bir ruha sahip olan Ebû Üseyd, aynı zamanda şairane kişiliği de olan bir sahâbî idi. Kaynaklardan edindiğimiz bilgiye göre; onun Ebû Sa’îd, Ali b. Ubeyd, Seleme b. Meymûn ve Yezîd b. Zeyd isimli dört tane azatlı kölesi vardır. Buhârî “Kadının, düğününde erkeklere bizzat hizmet etmesi” başlığı altında Ebû Üseyd ile Ümmü Üseyd’in düğün yemeği rivayetine yer vermiştir. Gelin hanımın erkek davetlilere hizmet etmesi caizdir şeklinde fıkıh, hadis ve İslâm tarihi konularında bu rivayete önemli atıflar yapıldığı halde, “gerçekleşen evliliğin hicab ayetinden önce” olduğunu vurgulayan âlimlere işaret edilmemesi önemli bir eksiklik olarak görülmelidir. Bizim bu konuya temas eden âlimleri bulup bu ilmî tesbite işaret etmemiz, konunun netleşmesi bakımından önemlidir. Ebû Üseyd’in vefat tarihi hakkında kaynakların vermiş oldukları çelişkili bilgiler tahkik edilmiş ve elde edilen bilgiler değerlendirilerek doğruya en yakın bir sonuca varılmıştır. Bu tesbitimize göre; 608/609 yılında dünyaya gelen, Hz. Peygamber vefat ettiğinde 23/24 yaşlarında olan Ebû Üseyd, hicrî 65, milâdî 684/685 yılında 75 yaşında vefat etmiştir. Fıkıh, Menâkıb, İslâm Tarihi, Meğâzî, Edeb ve Ticaret konularında hadisler rivayet ederek hadis alanında önemli yeri olan Ebû Üseyd el-Ensârî’den toplam 28 hadis nakledilmiştir. Çok hadis dinleyen bir kişi olduğunu bizzat kendisi söylemesine rağmen, az sayıda hadis rivayet etmiş olması, muhtemelen 48/49 yaşından önce gözlerini kaybetmesinden dolayı sosyal hayattan kopmasıyla bağlantılı olabileceği gibi hadis rivayetinin sorumluluğundan çekinmesi veya hadis rivayetinde insanların daha meşhur olan sahâbîlere rağbet etmeleri ile de izah edilebilir. Bunun neticesi olarak kendisinden rivayet edilen 28 hadisin yarısından fazlasının, yakınları tarafından nakledildiği müşahede edilmiştir. Tezimizin üçüncü bölümünde Ebû Üseyd’in rivayet ettiği hadislerin metinleri, tercümeleri, tahricleri, ravileri ve dereceleri verilerek değerlendirmeleri yapılmıştır. Ebû Üseyd’in hadis kitaplarında sadece Bakî b. Mahled tarafından 28 hadis rivayet ettiği bilgisi verilirken, ondan bahseden Tabakât ve Rical kitapları da – muhtemelen Bakî b. Mahled’den alıntı yaparak- aynı sayıyı vermektedirler. Bu rivayetler, ya merfu hadis ya da Ebû Üseyd’in kendi sözleri (Mevkuf Hadis) 173 olarak kaynaklarımızda yerini almıştır. Böylece 10’un üzerinde hadis rivayet eden 194 sahâbe içerisine girmiş bulunmaktadır. Ayrıca ondan bazı sahâbîler rivayette bulunurken, o hiçbir sahâbîden rivayette bulunmamıştır. Ulaştığımız bütün kaynakları taradığımızda bizimde, 28 hadisi olduğunu tespit ettiğimiz Ebû Üseyd’in bu rivayetlerini “Derecesi” başlığı altında incelememiz neticesinde bu hadislerin 7’sinin sahih, 4’ünün sahih li-gayrihî, 1’inin hasen, 8’inin hasen li-gayrihî, 4’ünün zayıf, 4’ünün de çok zayıf hadis olduğu sonucuna varılmıştır. Böylelikle daha önce hiçbir eserde görülmediği halde bu çalışmamızda Ebû Üseyd’e ait hadislerin tamamı toplu olarak dereceleriyle birlikte sunulmuştur. Hadislerin derecelendirilme hususunda cerh ve ta’dil kaynaklarına başvurulmuş, son tahlilde İbn Hacer ve Zehebî gibi âlimlerinin değerlendirmeleri dikkate alınmıştır. Ayrıca Ebû Üseyd’in rivayet ettiği hadisler için şevâhid araması da yapılarak, zayıf olan hadisler, hasen li-gayrihî, hasen olan hadisler ise sahih li-gayrihî derecesine yükseltilmiştir. “Ricali” bölümünde ise raviler tek tek incelenmiştir. Ancak hakkında sadece olumsuz görüş bildirilenler veya hem olumlu hem de olumsuz görüş serdedilen ravilere tezimizde yer verilmiştir. Olumlu yönde ittifak edilen raviler ise tezimizde zikredilmemiştir. Ebû Üseyd Mâlik b. Rebîa es-Sâidî el-Hazrecî el-Ensârî hakkında ülkemizde veya İslâm dünyasında şu ana kadar akademik bir çalışmanın yapılmamış olması tezimizin değerini artırmaktadır. Bu çalışma ile sahâbe içerisinde çok müstesna bir yere sahip olan Ebû Üseyd’i tanıtmakla sahâbe biyografisi ve rivayetleri alanında mütevazı bir katkı sunmayı nasip ettiğinden dolayı Rabbime hamd ediyorum. Rabbim Ebû Üseyd ve bütün sahâbî arkadaşlarına rahmet eylesin. 174 BİBLİYOGRAFYA KUR’AN-I KERİM Abdürrezzâk, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm el-Himyerî es-San‘ânî, el-Musannef, thk. Habîbü’r-Rahmân el-A’zamî, el-Mektebü’l-İslâmî, Beyrut, 1972. Ağırman, Cemal, “Müksirûn”, DİA, İstanbul, 2006. Algül, Hüseyin, “Ensar”, DİA, İstanbul, 1995. ……., “Ezd”, DİA, İstanbul, 1995. ……., “Gazve”, DİA, İstanbul, 1996. Alp, Talha Hakan, “Sahabe Tanımındaki İhtilafın Sahabe Tasavvuruna Etkisi”, Rıhle dergisi, sayı 7, İstanbul, 2009. Askerî, Ebû Ahmed el-Hasen b. Abdullah b. Saîd el-Askerî, Tashîfâtü’lMuhaddisîn, thk. Mahmûd Ahmed Mîra, el-Arabiyyetü’l-Hadîse, 1982. Âşıkkutlu, Emin “Tabaka Kavramı ve Muhaddislerin Tabaka Anlayışı”, MÜİF Dergisi, sayı 32, İstanbul, 2007. Avcı, Seyit, “Hadisçilere Göre Muhadramlar”, İslâmî Araştırmalar Dergisi, cilt:18, sayı 2, 2005. 175 Aydınlı, Abdullah, Hadis Istılahları Sözlüğü, Hadisevi Yayınları, İstanbul, 2006. Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed elAynî, Umdetü’l-Kârî Şerhü Sahîhi’l-Buhârî, thk. Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 2001. Azimli, Mehmet, “Sa’d b. Ubâde”, DİA, İstanbul, 2008. Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit el-Hatîb el-Bağdâdî, el-Kifâye fî İlmi’r-Rivâye, Daru’l-Kütübi’l-Hadîse, Kahire, 1972. ………., Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit el-Hatîb el-Bağdâdî, Şerefü Ashâbi’l-Hadîs, thk. Muhammed Saîd Hatipoğlu, nşr. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Ankara, 1969. Bedir, Murteza, Sünnet Hz. Peygamber’in Evrensel Mesajı, İSAM Yay. İstanbul, 2006. Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir el-Belâzürî, Kitabü’lCümel min Ensâbi’l-Eşrâf, thk. Süheyl Zekkâr Riyâd Zeriklî, Darü’l-Fikr, Beyrut, 1996. Benli, Yusuf, “Ehl-i Sünnet Geleneğinde Sahâbe Algısı”, İslâm Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahâbe –Sahâbe Kimliği ve Algısı- Sempozyum Kitabı, Sakarya, 2013. 176 Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyin b. Ali el-Beyhakî, es-Sünenü’lKübrâ, thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 2003. ............., Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyin b. Ali el-Beyhakî, es-Sünenü’sSağîr, thk. Abdülmu’tî Emin Kala’cî, Câmiatü’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, Pakistan, 1989. ………., Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyin b. Ali el-Beyhakî, Şuabü’l-Îmân, thk. Muhammed Saîd, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1410. ………., Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyin b. Alî el-Beyhakî, Delâilü’nNübüvve, thk. Abdülmu’tî Kal’acî, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1988. Bezzâr, Ebû Bekir Ahmed b. Amr b. Abdülhâlik el-Bezzâr, Müsned, thk. Âdil b. Sa’d, Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, el-Medînetü’l-Münevvere, 2004. Bilgen, Osman, Muhadramların Hadis İlmindeki Yeri, Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya, 1998. Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail el-Buhârî, es-Sahîh, Dar İbn Kesîr, Beyrut, 2002. ………, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail el-Buhârî, et-Târîhu’l-Kebîr, thk. Muhammed Abdülmüîd Hân, Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, ty. ………., Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail el-Buhârî, et-Târîhu’s-Sağîr, thk. Mahmûd İbrâhim Zâyid, Daru’l-Ma’rife, Beyrut, 1986. 177 ……….., Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail el-Buhârî, el-Edebü’l- Müfred, Muhammed Fuâd Abdülbâkî, Daru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrut, 1989. Bulut, Halil İbrahim, “Mûcize”, DİA, İstanbul, 2005. Busîrî, Ahmed b. Ebî Bekr b. İsmâîl el-Busîrî, Misbâhü’z-Zücâce fî Zevâidi İbni Mâce, thk. Alî b. Hasan b. Ali b. Abdülhamîd, Mektebetü’l-Meârif, Riyad, 1998. ........., Ahmed b. Ebî Bekr b. İsmâîl el-Busîrî, İthâfü’l-Hıyarati’l-Mehera bi Zevâidi’l-Mesânîdi’l-Aşera, thk. Ebû Abdirrahmân Âdil b. Sa’d- Ebû İshâk es-Seyyid b. Mahmûd b. İsmâîl, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad, 1998. Canan, İbrahim, Kütüb-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yay., Ankara, 1984. ………, İbrahim, “Enes b. Mâlik”, DİA, İstanbul, 1995. Cilacı, Osman, “Dua”, DİA, İstanbul, 1994. Çakan, İsmail Lütfi, “Soruşturma”, Rıhle dergisi, sayı 7, İstanbul, 2009. …….., İsmail Lütfü, “Ebû Üseyd”, DİA, İstanbul, 1994. Çetin, Abdurrahman, “Ezan”, DİA, İstanbul, 1995. 178 Çimen, Selim, İslam Hukukunda Faizin İlleti İle İlgili İhtilaflar, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2010. Dağıstanî, Ömer Ziyaeddin, Zübdetü’l Buhârî Tercümesi, Salâh Bilici Kitabevi, İstanbul, 1977. Dalgın, Nihat, “İbn Lehîa”, DİA, İstanbul, 1999. Dârakutnî, Ebu’l-Hasen Ali b. Ömer b. Ahmed el-Bağdadî ed-Dârakutnî, Sünen, thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd – Âlî Muhammed Muavvid, Daru’lMa’rife, Beyrut, 2001. Dârimî, Ebû Muhammed Abdullāh b. Abdirrahmân b. el-Fazl ed-Dârimî, Sünen, thk. Hüseyin Selîm Esed ed-Dârânî, Darü’l-Muğnî, Riyad, 2000. Davudoğlu, Ahmed, Selâmet Yolları, Sönmez Neşriyat, İstanbul, ty. …………., Ahmed, Sahih-i Müslim Tercümesi ve Şerhi, Sönmez Neşriyat A.Ş. Yayınları, İstanbul, 1986. Demir, Mahmut, Hadis ve İdeoloji, Otto Yayınevi, Ankara, 2015. Demirel, Harun Reşit, “Ehl-i Hadis ve Usûlcüler Arasında Sahâbe Tanımı Tartışması”, İslâm Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahâbe –Sahâbe Kimliği ve Algısı- Sempozyum Kitabı, Sakarya, 2013. Dûlâbî, Ebû Bişr Muhammed b. Ahmed b. Hammâd ed-Dûlâbî, el-Künâ ve’l-Esmâ, thk. Nazar Muhammed el-Fâriyâbî Ebû Kuteybe, Dar İbn Hazm, 2000. 179 Durmuş, İsmail, “Tabakat”, DİA, İstanbul, 2010. Ebû Avâne, Ya’kûb b. İshâk b. İbrâhîm el-İsferâyînî, el-Müsnedü’sSahîhu’l-Müharrac alâ Sahîhi Müslim, thk. Hanî b. Ahmed b. Ömer, elCâmiatü’l-İslâmiyye, Medine, 2014. Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş’as b. İshâk es-Sicistânî, Sünen, thk. Şuayb el-Arnaût, Daru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, Dimaşk, 2009. Ebû Muâz, Târık b. Ivadullâh b. Muhammed, Tehzîbü Takrîbi’t-Tehzîb, Mektebetür’r-Rüşd, Riyad, 2010. Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdillah b. İshâk el-İsfahânî, Ma’rifetü’s-Sahâbe, thk. Âdil b. Yusûf el-Azâzî, Dar Vatan, 1998. ………….., Ahmed b. Abdillah b. İshâk el-İsfahânî, Delâilü’n-Nübüvve, thk. Muhammed Ravvâs Kal’acî – Abdülberr Abbâs, Darü’l-Enfâs, Beyrut, 1986. …………., Ahmed b. Abdillâh b. İshâk el-İsfahânî, Hilyetü’l-Evliyâ’, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1988. Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdillâh b. İshâk el-İsfahânî, Fezâilü’l-Hulefâi’lErbaa ve Ğayrihim, thk. Sâlih b. Muhammed el-Ukayl, Daru’l-Buhârî, elMedînetü’l-Münevvere, 1997 Ebû Ubeyd, Abdullah b. Abdilazîz b. Muhammed b. Eyyûb el-Bekrî elEndelüsî el-Bekrî, Mu’cemu Me’sta’cem, thk. Mustafa es-Sekkâ, Kahire 1945. 180 Ebû Ubeyd, el-Kâsım b. Sellâm, Kitâbü’l-Emvâl, thk. Ebû Enes Seyyid b. Receb, Dârü’l-Hedyi’n-Nebevî-Darü’l-Fadîle, Riyad, 2007. Ebû Ya‘lâ, Ahmed b. Alî b. el-Müsennâ et-Temîmî el-Mavsılî, Müsned, thk. Hüseyin Selîm Esed, Daru’l-Me’mûn, Dimeşk, 1990. Ebu’l-Arab, Muhammed b. Ahmed b. Temîm et-Temîmî, el-Mihan, thk. Ömer Süleymân el-Ukaylî, Daru’l-Ulûm, Riyad, 1984. Efendioğlu, Mehmet, “Sahabe”, DİA, İstanbul, 2008. …………., Mehmet, “Muhadramûn”, DİA, İstanbul, 2005. …………, Mehmet, “Sahâbe Hukûku ve Ashâba Saygısızlığın Dînî Hükmü”, Hadis Tetkikleri Dergisi, VIII/I, İstanbul, 2010. …………, Mehmet, “Sahabeden Bir Kısmı Münafık olabilir mi?”, Rıhle dergisi, sayı 7, İstanbul, 2009. …………., Mehmet, Sahâbeye Yöneltilen Tenkitler, İFAV, İstanbul, 2014. Elbânî, Muhammed Nâsıruddîn el-Elbânî, İrvâü’l-Ğalîl fî Tahrîci Ehâdîsi Menâri’s-Sebîl, el-Mektebetü’l-İslâmiyye, Beyrut, 1979. 181 .........., Muhammed Nâsıruddîn el-Elbânî, Daîfu İbni Mâce, Mektebetü’lMeârif, Riyad, 1997. ………, Muhammed Nâsıruddîn el-Elbânî, Daîfu’t-Terğîb ve’t-Terhîb, Mektebetü’l-Meârif, Riyad, 2000. ……….., Muhammed Nâsıruddîn el-Elbânî, Sahîhu Süneni Ebî Dâvûd, Mektebetü’l-Meârif, Riyad, 1998. ……….., Muhammed Nâsırüddîn el-Elbânî, Sahîhu’t-Terğîb ve’t-Terhîb, Mektebetü’l-Meârif, Riyad, 2000. …………, Muhammed Nâsırüddîn el-Elbânî, Sahîhu’l-Câmiu’s-Sagîr, elMektebetü’l-İslâmiyye, Beyrut, 1988. Eraslan, Sadık, “Hz. Peygamber’in Askerî Faaliyetleri Üzerine Bazı Düşünceler”, Diyanet İlmi Dergi, Peygamberimiz Hz. Muhammed (SAV) –Özel Sayı-, Ankara, 2000. Erkal, Mehmet, “Âmil”, DİA, İstanbul, 1991. Erten, Mevlüt, “Tefsirde Sahâbenin Öznelliği”, Kur’an ve Sahâbe, Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, Sivas, 2016. Erul, Bünyamin, Sahabenin Sünnet Anlayışı, TDV Yayınları, Ankara, 2000. Ençakar, Orhan, “Fıkhî Meselelerde Hüccet Olması Bakımından Sahabe Kavli”, Rıhle dergisi, sayı 7, İstanbul, 2009. 182 Engin, Sezai, “Hadis Rivâyetinde Muksirûn Olgusu ve Ortaya Çıkış Sürecindeki Etkenler”, İslâm Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahâbe II –Sahâbe ve Rivâyet İlimleri- Sempozyum Kitabı, Sakarya, 2015. Fayda, Mustafa, “İbn Sa’d”, DİA, İstanbul, 1999. ……., Mustafa, “Kahtân”, DİA, İstanbul, 2001. ……., Mustafa, “Vâkıdî”, DİA, İstanbul, 2012. …….., Mustafa, “Bedir Gazvesi”, DİA, İstanbul, 1992. Güler, Zekeriya, “Soruşturma”, Rıhle dergisi, sayı 7, İstanbul, 2009. Hâkim, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah el-Hâkim en-Neysâbûrî, Ma’rifetü Ulûmi’l-Hadîs, thk. Ahmed b. Fâris es-Sellûm, Dar İbn Hazm, Beyrut, 2003. ........, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdullâh b. Muhammed el-Hâkim enNîsâbûrî, el-Müstedrek ala’s-Sahîhayn, thk. Mustafa Abdülkâdir Atâ, Dar Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut, 2002. Halîfe, Ebû Amr Halîfe b. Hayyât b. Halîfe eş-Şeybânî el-Basrî, Tabakât, thk. Ekrem Ziyâ el-Ömerî, Dar Taybe, Riyad, 1982. 183 Hatipoğlu, Haydar, Sünen-i İbn Mâce Tercümesi ve Şerhi, Kahraman Neşriyat, İstanbul, ty. Heysemî, Nûruddîn Alî b. Ebî Bekr el-Heysemî, Mecmau’z-Zevâid ve Menbau’l-Fevâid, thk. Abdullah Muhammed ed-Dervîş, Daru’l-Fikr, Beyrut, 1994. Hökelekli, Hayati, “Fıtrat”, DİA, İstanbul, 1996. Görmez, Mehmet, vd., Hadislerle İslam, DİB, Ankara, 2013. Irâkî, Zeynüddîn Ebü’l-Fadl Abdürrahîm b. el-Hüseyin el-Irâkî, Mehaccetü’l-Kurb ilâ Muhabbeti’l-Arab, thk. Abdülazîz b. Abdullah b.İbrâhîm Daru’l-Âsıme, Riyad, 2000. Itr, Nureddin, Bulûğu’l-Merâm Şerhi, trc. Ahmet Efe vd. Tahlil Yayınları, İstanbul, 2015. İbn Abdilberr, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yusûf b. Abdullah b. Muhammed b. Abdilberr en-Nemerî, el-İstî’âb fî Ma’rifeti’l-Ashâb, thk. Muhammed Ali elBecâvî, 1992. İbn Âdem, Yahyâ b. Âdem el-Kureşî, Kitâbü’l-Harâc, thk. Hüseyin Mü’nis, Daru’ş-Şurûk, 1987. İbn Ali, Nâsır b. Ali Âid Hasen eş-Şeyh, Akîdetü Ehli’s-Sünne ve’lCemâa fî’s-Sahâbeti’l-Kirâm, nşr. el-Câmiatü’l-İslâmiyye, Medine, 2009. 184 İbn Arrâk, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Arrâk el-Kinânî, Tenzîhü’şŞerîati’l-Merfûati ani’l-Ahbâri’ş-Şenîati’l-Mevzûa, Abdüllatîf Abdullah Muhammed es-Sadîk el-Ğamârî, thk. Abdülvehhâb Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1981. İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Ali b. Hasan b. Hibetullah b. Abdullah eş-Şâfiî ibn Asâkir, Târîhu Medîneti Dimaşk, thk. Ömer b. Ğarâme el-Amrî, Daru’l-Fikr, Beyrut, 1995. İbn Düreyd, Ebubekr Muhammed b. Hasen b. Düreyd el-Ezdî el-Basrî, İştikâk, thk. Abdüsselâm Muhammed Hârun, Daru’l-Cîl, Beyrut, 1991. İbn Ebî Âsım, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. ed-Dahhâk b. Mahled eşŞeybânî, el-Âhâd ve’l-Mesânî, thk. Bâsim Faysal Ahmed el-Cevâbira, Daru’rRâye, Riyad, 1991. …………, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. Ebî Âsım, Kitâbü’z-Zühd, thk. Abdülalî Abdülhamîd Hâmid, Daru’r-Reyyân, Kahire, 1987. …………., Ebû Bekir Ahmed b. Amr b. Ebî Âsım, Kitâbü’s-Sünne, thk. Muhammed Nâsırüddîn Elbânî, el-Mektebetü’l-İslâmiyye, Beyrut, 1980. İbn Ebî Hâtimi, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Ebî Hâtim Muhammed b. İdrîs er-Râzî, Kitâbü’l-İlel, thk. Saîd b. Abdullah el-Humeyyid – Hâlid b. Abdurrahmân el-Cüreysî, Mektebetü’l-Mülk, Riyad, 2006. İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekir Abdullâh b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Şeybe, Musannef, thk. Hamd b. Abdullâh el-Cüm’ati, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad, 2004. 185 ………….., Ebû Bekir Abdullâh b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Şeybe, Kitâbü’l-Edeb, thk. Muhammed Rızâ Kahvecî, Daru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrut, ty. İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî, el-İsâbe fî Temyîzi’sSahâbe, thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd – Ali Muhammed Muavvid, Dar Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut, 1995. ……….., Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî, Fethu’l-Bârî bi Şerhi Sahîhi’l-Buhârî, thk. Abdurrahmân b. Nâsır el-Berrâk, Dar Taybe, Riyad, 2005. …………, Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî, Tehzîb, thk. İbrâhîm ezZeybak, Âdil Mürşid, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, ty. ……….., Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî, Lisânü’l-Mîzân, thk. Abdülfettâh Ebû Ğudde, Nşr. Mektebü’l-Matbû’âtî’l-İslâmiyye, Beyrut, 2002. İbn Hanbel, Ahmed, Kitâbü Fezâili’s-Sahâbe, thk. Vasiyyullâh b. Muhammed b. Abbâs, Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi, Mekke, 1983. ……………, Ahmed, Müsned, thk. Şuayb el-Arnaût vd, Müessesetü’rRisâle, Beyrut, 1998. İbn Hayyeveyh, Ebu’l-Hasen Muhammed b. Abdillah b. Zekeriyyâ b. Hayyeveyh en-Neysâbûrî, Men Vâfekat Künyetühû Künyete Zevcihî Mine’sSahâbe, Dar İbn Kayyım, el-Arabiyyetü’s-Suûdiyye, 1988. 186 İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelusî, Cevâmiu’s-Sîreti’n-Nebeviyye, thk. Abdülkerîm Sâmî el-Cündî, Daru’l- Kütübi’l-Ilmiyye, Beyrut, 2003. ………, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî, Cemheratü Ensâbi’l-Arab, thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn, Daru’l-Meârif, Kahire, 1982. ………., Ebû Hâtim Muhammed b. Hıbbân b. Ahmed el-Büstî, Sikât, thk. Muhammed Abdülmü’îd Hân, Meârifü’l-Osmaniyye, 1973. ………, Ebû Hâtim Muhammed b. Hıbbân b. Ahmed el-Büstî, Sahîh, thk. Şuayb Arnavût, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1993. İbn Huzeyme, Ebû Bekr Muhammed b. İshâk b. Huzeyme es-Sülemî enNeysâbûrî, Sahîh, thk. Muhammed Mustafa el-A’zamî, el-Mektebü’l-İslâmî, Riyad, 1980. İbn Kâni’, Ebu’l-Huseyn Abdülbakî b. Kâni’ b. Mezûk el-Bağdâdî, Mu’cemü’s-Sahâbe, thk. Halil İbrahim Kutlay, Daru’l-Baz, Mekke, 1998. İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî ed-Dımaşki el-Hanbelî, İ’lâmü’l-Muvakkıîn an Rabbi’lÂlemîn, thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan Âl-i Selmân, Dar İbnü’l-Cevziyye, Riyad, 1423. 187 İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmail b. Şihâbuddîn Ömer b. Kesîr elKaysî el-Kureşî ed-Dımaşkī eş-Şâfiî, el-Bâisü’l-Hasîs Şerhu İhtisâri Ulûmi’lHadîs, thk. Ahmed Muhammed Şâkir, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, ty. İbn Kuteybe, Abdullah b. Müslim, Garîbü’l-Hadîs, thk. Abdullah elCebûrî, Matbaatü’l-Ânî, Bağdat, 1977. İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd b. Mâce el-Kazvînî, Sünen, thk. Şuayb el-Arnavût, Dar er-Risâletü’l-Âlemiyye, Dimeşk, 2009. İbn Mahled, Ebu Abdirrahman Bakî b. Mahled el-Kurtubî el-Endelüsî, Mukaddimetü Müsnedihî (Adedü Mâ Likülli Vâhidin Mine’s-Sahâbe Mine’lHadîs), thk. Ekrem Ziyâ el-Ömerî, 1.bsk, el-Medînetü’l-Münevvere, 1984. İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl İbn Manzûr Cemaleddin Muhammed b. Mükerrem el-Ensârî, Lisânü'l-Arab, Dâr Sâdır, Beyrut, 1300. ................, Ebu’l-Fazl İbn Manzur Cemaleddin Muhammed b. Mükerrem elEnsârî, Muhtasaru Târîhi Dimaşk l’ibn Asâkir, thk. Muhammed Mutî’ elHâfız, Daru’l-Fikr, Dımaşk, 1990. İbn Sa’d, Muhammed b. Sa’d b. Menî’ ez-Zührî, Kitâbü’t-Tabakâti’lKübrâ, thk. Ali Muhammed Ömer, Mektebetü’l-Hancî, Kahire, 2001. İbn Şâhin, Ebû Hafs Ömer b. Ahmed. Osmân b. Şâhîn, Şerhu Mezâhibi Ehli’s-Sünne ve Ma’rifeti Şerâi’i’d-Dîn ve’t-Temessük bi’s-Sünen, thk. Âdil b. Muhammed, Müessesetü Kurtubâ, 1995. 188 İbn Tâhir, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir et-Temîmî el-Bağdâdî, Usûlü’d-Dîn, Devlet Matbaası, İstanbul, 1928. İbn Teymiyye, Ebu’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Temiyye el-Harrânî, Mecmûu’l-Fetâvâ, thk. Enver el-Bâz, Âmir el-Cezzâr, Darü’l-Vefâi, 2005. ………….., Ahmed b. Abdülhalim b. Abdüsselâm b. Teymiyye el-Harrânî, es- Sârimü’l-Meslûl alâ Şâtimi’r-Rasûl, thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd, nşr. Daru’l-Vatan, Riyad, 1983. ………….., Ebu’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Temiyye elHarrânî, İstikâme, thk. Muhammed Reşâd Sâlim, Dar Hicr, Kahire, 1991. İbn Zencûye, Humeyd b. Mahled b. Kuteybe Ebû Ahmed ibn Zencûye elHorasânî, Kitâbü’l-Emvâl, thk. Şâkir Zeyb Feyyâz, Merkezü’l-Melik Faysal li’lBuhûs ve’d-Dirâsati’l-İslâmiyye, Riyad, 1986. İbnü’l-Arabî, Muhammed b. Abdillah Ebubekr İbnü’l-Arabî, Ahkâmu’lKur’an, Muhammed Abdülkadir Ata Daru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut, 1999. İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî ibnü’l-Cevzî, Menâkibü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel, thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, Dar Hicr, Kahire, 1998. ………….., Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed elBağdâdî İbnü’l-Cevzî, et-Tahkîk fî Ehâdîsi’l-Hılâf, thk. Mis’ad Abdülhamîd Muhammed es-Sa’denî, Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1994. 189 ……………., Ebu’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî ibnü’l-Cevzî, Keşfü’l-Müşkili min Hadîsi’s-Sahîhayn, thk. Ali Hüseyin el-Bevvâb, Daru’l-Vatan, Riyad, 1997. İbnü’l-Esîr, Ebu’s-Seâdât Mecdüddîn el-Mübarek b. Esîrüddîn Muhammed b. İbnü’l-Esîr el-Cezerî, Câmi’u’l-Usûl fî Ehâdîsü’r-Rasûl, thk. Abdülkâdir elArnavût, Dar el-Fikr, 1969. …………, Ebü’s-Seâdât Mecdüddîn el-Mübârek b. Esîrüddîn Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî, Câmiu’l-Usûl Tercüme ve şerh, Kemal Sandıkçı – Muhsin Koçak, Ensar, İstanbul, 2008. İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Hasen İzzüddîn Ali b. Muhammed İbnü’l-Esîr el-Cezerî, Üsdü’l-Ğâbe fî Ma’rifeti’s-Sahâbe, Dar İbn Hazm, Beyrut, 2012. İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Osmân b. Abdurrahmân İbnü’s-Salâh eş-Şehrazûrî, Ulûmu’l-Hadîs, thk. Nureddin Itr, Daru’l-Fikr, Dimeşk, 1986. İbnü’s-Sünnî, Ebû Bekr İbnü’s-Sünnî Ahmed b. Muhammed b. İshâk edDîneverî, Amelü’l-Yevm ve’l-Leyle, thk. Abdurrahmân Kevser el-Bernî, Daru’lErkam, Beyrut, 1998. İbn Zebâle, Muhammed b. Hasen b. Zebâle, Ahbâru’l-Medine, thk. Salâh Abdülazîz, Suudi Arabistan, 2003. Kalkaşendî, Ebu’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Ali el-Kalkaşendî, Nihâyetü’l-Erab fî Ma’rifeti Ensâbi’l-Arab, thk. İbrahîm el-Ebyârî, Dar Kitâb, Beyrut, 1980. 190 Kandemir, Mehmet Yaşar, Şifâ-i Şerîf Şerhi, Tahlil Yayınları, İstanbul, 2012. ……………, M. Yaşar, “Abdullah b. Ömer b. Hattâb”, DİA, İstanbul, 1988. ……………, M. Yaşar, Raşid Küçük, İsmail Lütfi Çakan, Riyâzü’s-Sâlihîn / Peygamberimizden Hayat Ölçüleri, Erkam Yay. İstanbul, 1997. Karagöz, İsmail, vd., Dini Kavramlar Sözlüğü, DİB Yayınları, Ankara, 2006. Karaman, Hayreddin, vd., İlmihal, İSAM, İstanbul, 1999. Karataş, Mustafa, “Mukillûn ve Hadis Sayıları”, Diyanet İlmi Dergi, cilt XXXVII, sayı 2, Ankara, 2001. Keskin, Yusuf Ziya, “Münzir b. Amr”, DİA, İstanbul, 2006. Kılıç, Sadık, “Kur’an’da Sahâbe’nin Sunuluşu ve Günümüze Yansımaları”, Kur’an ve Sahâbe, Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, Sivas, 2016. Köksal, Mustafa Asım, İslâm Tarihi Hz. Muhammed (a.s.) ve İslâmiyet, Şamil Yayınevi, İstanbul, ty. Kubeysî, İyâde b. Eyyûb el-Kubeysî, Sahâbetü Rasûlillâh (sallallâhu aleyhi ve sellem) fi’l-Kitâbi ve’s-Sünne, Daru’l-Kalem, Dimeşk, 1986. 191 Kudaî, Ebû Abdillah Muhammed b. Selâme el-Kudaî, Müsnedü’ş-Şihâb, thk. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1985. Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr el-Kurtubî, elCâmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân, thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 2006. Küçükaşcı, Mustafa Sabri, “Sakîfetü Benî Sâide”, DİA, İstanbul, 2009. ................., Mustafa Sabri, “Harre Savaşı”, DİA, İstanbul, 1997. Lâlekâî, Ebu’l-Kâsım Hibetullah b. Hasen b. Mansûr et-Taberî el-Lâlekâî, Şerhu Usûli İ’tikâdi Ehli’s-Sünne ve’l-Cemâa, thk. Ebû Ya’kûb Neş’et b. Kemâl el-Mısrî, Daru’l-Basîra, İskenderiyye, 1411. Makrîzî, Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkādir b. Muhammed elMakrîzî, İmtâ’u’l-Esmâ’ bimâ li’n-Nebiyyi mine’l-Ahvâli ve’l-Emvâli ve’lHafedeti ve’l-Metâ’, thk. Muhammed Abdülhamîd en-Nemîsî, Daru’l-Kütübi’lİlmiyye, Beyrut, 1999. Ma’rûf, Beşşâr Avvâd, Şuayb el-Arnavût, Tahrîru Takrîbi’t-Tehzîb, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1997. …….., Beşşâr Avvâd Ma’rûf vd., el-Müsnedü’l-Câmi’, Daru’l-Cîl, Beyrut, 1993. 192 Matüridî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el-Matüridî Te’vîlâtü es-Semerkandî, Ehli’s-Sünne, Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, Lübnan, 1995. Mes’ûdî, Ebu’l-Hasen Ali b. Hüseyin b. Ali el-Mes’ûdî, Mürûcü’z-Zeheb ve Meâdinü’l-Cevher, Mektebetü’l-Asriyye, Sayda/Beyrut, 2005. Meşhûr Hasan, Mahmûd Selmân, el-Ğûl Beyne’l-Hadîsi’n-Nebeviyy ve’lMevrûsü’ş-Şa’biyy, Dar İbnü’l-Kayyım, Riyad, 1989. Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdurrahmân b. Yûsuf el-Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl fî Esmâi’r-Ricâl, thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf, Müessesetü’rRisâle, Beyrut, 1992. Mübârekfûrî, Ebü’l-Ali Muhammed Abdurrahmân b. Abdurrahîm el- Mübârekfûrî, Tuhfetü’l-Ahvezî bi Şerhi Câmii’t-Tirmizî, thk. Abdurrahmân Muhammed Osmân, Daru’l-Fikr, Beyrut, ty. Münzirî, Zekiyyüddîn Abdülazîm b. Abdilkavî b. Abdillâh el-Münzirî, etTerğîb ve’t-Terhîb, thk. İbrâhîm Şemsüddîn, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 2003. Müslim, Eb’l-Huseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Neysâbûrî, Sahîh, Daru’l- Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1991. Münâvî, Muhammed Abdurraûf el-Münâvî, Feyzu’l-Kadîr Şerhu’l- Câmii’s-Sağîr, Daru’l-Ma’rife, Beyrut, 1994. 193 Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Ali en-Nesâî, Sünenü’sSuğrâ, thk. Merkezü’l-Buhûs ve Takniyeti’l-Ma’lûmât, Daru’t-Ta’sîl, Kahire, 2012. ……, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Ali en-Nesâî, Amelü’l-Yevm ve’l-Leyle, thk. Fâruk Hamâde, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, ty. Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürrî en-Nevevî, Şerhu Sahihi Müslim, et-Tab’atü’l-Mısriyye, Mısır, 1930. Nîsâbûrî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm es-Sa’lebî enNîsâbûrî, el-Keşfü ve’l-Beyân, thk. Ebû Muhammed b. Âşûr, Daru İhyâi’tTürâsi’l-Arabî, Beyrut, 2002. Önkal, Ahmet, “Hazrec”, DİA, İstnabul, 1998. ……., Ahmet, “Velîd b. Utbe”, DİA, İstanbul, 2013. Özdemir, Serdar, “Seriyye”, DİA, İstanbul, 2009. Özpınar, Ömer, “Fedâilü’s-Sahâbe Edebiyatının Teşekkülü ve Muhtevasına Etki Eden Sebepler Üzerine”, İslâm Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahâbe – Sahâbe Kimliği ve Algısı- Sempozyum Kitabı, Sakarya, 2013. Özsoy, İsmail, “Faiz”, DİA, İstanbul, 1995. 194 Öztürk, Mustafa, “Sahâbe Neslinin Kur’an’la İlişkisi ve Bu İlişkinin Tefsir Açısından Önemi”, Kur’an ve Sahâbe, Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, Sivas, 2016. Özervarlı, M. Sait, “Melek”, DİA, İstanbul, 2004. Rûyânî, Ebû Bekir Muhammed b. Hârûn er-Rûyânî, el-Müsned, Müessesetü Kurtuba, 1995. Sâbûnî, Muhammed Alî es-Sâbûnî, Fethü’l-İlâhi’l-Mün’im fî Şerhi Sahîhi Müslim, Kalkan Matbaacılık, Ankara, ty. Safedî, Salahaddîn Halîl b. Aybeg es-Safedî, Nükesü’l-Himyân fî Nüketi’lAmyân, thk. Mustafa Abdülkâdir Atâ, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 2007 Sarıcık, Murat, “Ebû Mahzûre”, DİA, İstanbul, 1994. Sehârenfûrî, Halîl Ahmed es-Sehârenfûrî, Bezlü’l-Mechûd fî Halli Süneni Ebî Dâvûd, thk. Muhammed Zekeriyyâ b. Yahyâ el-Kandehlevî, Daru’l-Kütübi’lİlmiyye, Beyrut, ty. Serkustî, Ebû Muhammed Kâsım b. Sâbit el-Avfî es-Serkustî el-Endelüsî, Kitâbü’d-Delâil fî Ğarîbi’l-Hadîs, thk. Muhammed b. Abdullah el-Kannâs, Mektebetü’l-Abîkân, Riyad, 2001. Sifil, Ebubekir, İstikamet Yazıları, Rıhlekitap, İstanbul, 2012. 195 ……, Ebubekir, İslamî Bilincin İhyası, Rıhlekitap, İstanbul, 2016. Solak, Mustafa, Hadislerde Sahabe Kavramı, Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kahramanmaraş, 2008. Süheylî, Ebu’l-Kâsım Abdurrahmân b. Abdullah b. Ahmed b. Ebu’l-Hasen el-Has’amî es-Süheylî, er-Ravdü’l-Ünüf fî Tefsîri’s-Sîrati’n-Nebeviyye, thk. Mecdî b. Mansûr b. Seyyid eş-Şûrâ, Daru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, Beyrut, ty. Süyûtî, Ebü’l-Fadl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed esSüyûtî eş-Şâfiî, Tedrîbü’r-Râvî fî Şerhi Taķrîbi’n-Nevevî, thk. Ebû Muâz Tarık b. Ivadullâh b. Muhammed, Daru’l-Âsime, Riyad, 2003. ........., Ebü’l-Fadl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed esSüyûtî eş-Şâfiî, Teakkubâtü’s-Süyûtî alâ Mevzûâti İbni’l-Cevzî, thk. Abdullah Şa’bân, Dar Mekketi’l-Mükerreme, 2004. …….., Ebü’l-Fadl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed elHudayrî es-Süyûtî eş-Şâfiî, el-Hasâisu’l-Kübrâ, thk. Muhammed Halîl Hirâs, Daru’l-Kütübi’l-Hadîse, 1967. Şahyar, Ayşe Esra, “Zeyneb bint Huzeyme”, DİA, İstanbul, 2013. Şâşî, Ebû Mahfûzurrahmân Saîd el-Heysem Zeynullâh, b. Küleyb Mektebetü’l-Ulûm eş-Şâşî, ve’l-Hikem, Müsned, thk. el-Medinetü’l- Münevvere, 1993. 196 Şâtıbî, Ebu İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî eş-Şâtıbî elGırnâtî, el-Muvâfakât, thk. Ebû Ubeyd Meşhur b. Hasen Âl-i Selman, Dar İbn Affân, 1997. Taberânî, Ebu’l-Kâsım Müsnidü’d-Dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb etTaberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, thk. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî, Mektebetü İbn Teymiyye, Kâhire, 1397. ……….., Ebu’l-Kâsım Müsnidü’d-Dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb etTaberânî, el-Mu’cemü’l-Evsat, thk. Târık b. ‘Ivadullâh b. Muhammed- Abdülmuhsin b. İbrâhîm el-Hüseynî, Daru’l-Harameyn, Kahire, 1995. …………, Ebu’l-Kasım Süleyman b. Ahmed et-Taberanî, Kitabu’d-Dua, thk. Muhammed Said b. Hasen el-Buharî, Daru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrut, I.bsk, 1987. Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd et-Taberî, Tehzîbü’l-Asâr ve Tafsîlü’s-Sâbit an Rasülillahi Sallallahü Aleyhi ve Sellem mine’l-Ahbâr, nşr. Muhammed Mahmûd Şâkir, Matbaatü’l-Medenî, Kahire, 1982. ………, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr et-Taberî, Câmi’u’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, thk. Abdullâh b. Abdülmuhsin et-Türkî, Dar Hicr, Kahire, 2001. Tahâvî, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed b. Selâme et-Tahâvî, elAkîdetü’t-Tahâviyye, Dar İbn Hazm, Beyrut, 1995. 197 ………., Ebû Ca’fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme et-Tahâvî, Şerhu Müşkili’l-Âsâr, thk. Şuayb el-Arnavût, Müessetü’r-Risâle, Beyrut, 1994. Tayâlisî, Ebû Dâvûd Süleymân b. Dâvûd b. el-Cârûd et-Tayâlisî, Müsned, thk. Muhammed Abdülmuhsin et-Türkî, Dar Hicr, 1999. Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre et-Tirmizî, Sünen, thk. Ahmed Muhammed Şâkir vd., Dar İhyaü’t-Türâsi’l-Arabiyy, Beyrut, 1975. Uğur, Mücteba, Hadis İlimleri Edebiyatı, TDV Yayınları/202, Ankara, 1996. ......, Mücteba, Hadis Terimleri Sözlüğü, TDV Yayınları/76, Ankara, 1992. Ureler, Aynur, Sahâbe Uygulaması olarak Sünnete Bağlılık, Işık Yayınları, İzmir, 2004. Vassâbî, Muhammed Takrîbi’r-Ruvâtillezîne b. Leysû Abdülvehhâb fî el-Vassâbî, Takrîbi’t-Tehzîb, Misbâhü’l-Erîb fî Mektebetü San’â’i’l- Eseriyye, Yemen, 2005. Yalçın, İsmail, “Yüzük”, DİA, İstanbul, 2013. Yarba, Rıdvan, “Cerh ve Ta’dil Âlimlerine Göre Vâkıdî”, Çukurova Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, cilt 14, sayı 2, 2014. 198 Yazıcı, Mahmut, “İlahiyat fakültelerinde sahâbîlerle ilgili tamamlanmış yüksek lisans ve doktora tezleri üzerinde bir incele”, EKEV Akademi Dergisi, yıl 18, sayı 59, Erzurum, 2014. Yeniel, Necati, Hüseyin Kayapınar, Sünen-i Ebû Dâvûd Tercüme ve Şerhi, Şamil Yayınevi, İstanbul, 1987. Yıldırım, Muhammed Emin, Sahabeyi Nasıl Anlamalıyız?, Siyer Yayınları, İstanbul, 2015. ………., Muhammed Emin, “Sahâbenin Fetih Anlayışı ve Bu Anlayışın Temelleri”, 12. Uluslararası Eyüp Sultan Sempozyumu, Eyüp Beldiyesi Kültür Yayınları No: 81, İstanbul, 2015. ………, Muhammed Emin, Hz. Peygamber’in (sallahu aleyhi ve sellem) Albümü, Siyer Yayınları, İstanbul, 2015. ………, Muhammed Emin, Sahabe İklimi, Siyer Yayınları, İstanbul, 2016. Yıldırım, Enbiya, Hadisler ve Zihinlerdeki Sorular –Büyük Muhaddis Şuayb Arnavut’la Söyleşi-, Rağbet Yayınları, İstanbul, 2011. Yıldırım, Celâl, Kaynaklarıyla İslam Fıkhı, Uysal Kitabevi, Konya, 1980. Yılmaz, Abdulkadir, “Sebb-i Sahabe Meselesi –Sahabe-i Kiram Hakkında Uygunsuz Konuşmanın Hükmü-”, Rıhle, sayı 7, İstanbul, 2009. 199 Yücel, Ahmet, Hadis Tarihi ve Usûlü, M.Ü. İFAV Yay. No: 228, İstanbul, 2010. ……., Ahmet, “Makbul”, DİA, İstanbul, 2003. Zehebî, Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman ezZehebî, Mîzânü’l-İ’tidâl fî Nakdi’r-Ricâl, thk. Alî Muhammed el-Becâvî, Daru’l-Ma’rife, Beyrut, 1969. ………, Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman ezZehebî, Siyer A’lami’n-Nübelâ, thk. Şuayb el-Arnaût, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1982. ………., Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman ezZehebî, Zeylü Mîzânü’l-İ’tidâl, thk. Ebû Rizâ er-Rifâî, Darü’l-Kütübi’-İlmiyye, Beyrut, 1995. ………, Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman ezZehebî, el-Kâşif fî Ma’rifeti Men lehû Rivâye fi’l-Kütübi’s-Sitte, thk. Muhammed Avvâme, Ahmed Muhammed Nemir el-Hatîb, Daru’l-Kıble, Cidde, 1992. 200
