Tez kabul edildikten sonra yapılan sabit ciltte sırt yazısı bu şablona
advertisement
GÖNÜL YILMAZ Adınızı soyadınızı giriniz İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SAĞ. BİL. ENST. Tez kabul edildikten sonra yapılan sabit ciltte sırt yazısı bu şablona göre yazılacak. Yazılar tek satır olacak Cilt sırtı yazıların yönü yukarıdan aşağıya (sol yandaki gibi) olacak . YÜKSEK LİSANS TEZİ Tez, Yüksek Lisans’sa, YÜKSEK LİSANS TEZİ; Doktora ise DOKTORA TEZİ ifadesi kalacak İSTANBUL-2016 Tez Sınavının yapılacağı yılı yazınız T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ( YÜKSEK LİSANS TEZİ ) KOLON KANSERLİ HASTA YAKINLARININ BAKIM YÜKÜNÜN DEĞERLENDİRİLMESİ GÖNÜL YILMAZ DANIŞMAN DOÇ. DR. İKBAL ÇAVDAR CERRAHİ HASTALIKLARI HEMŞİRELİĞİ ANABİLİM DALI CERRAHİ HASTALIKLARI HEMŞİRELİĞİ PROGRAMI İSTANBUL-2016 4 İTHAF Hayatıma anlam katan ve her anında yanımda olan biricik aileme ve hemşire olmamda büyük etkisi olan merhum anneannem ve dedeme ithaf ediyorum. 5 TEŞEKKÜR Yüksek lisans eğitimim süresince değerli katkılarıyla bana her zaman rehberlik ederek, beni destekleyen danışman hocam Doç. Dr. İkbal ÇAVDAR’a İlgi ve desteğini esirgemeyen başta Prof. Dr. Neriman AKYOLCU ve Prof. Dr. Nevin KANAN olmak üzere tüm İstanbul Üniversitesi Florence Nightingale Hemşirelik Fakültesi Cerrahi Hastalıkları Hemşireliği Anabilim Dalı’ndaki diğer öğretim üyeleri ve araştırma görevlilerine, Tezim süresince yardımlarını esirgemeyen Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Genel Cerrahi Servislerindeki tüm hekim, hemşire, hasta ve hasta yakınlarına, Hayatım boyunca destek ve sevgilerini hiçbir zaman esirgemeyen ve beni yalnız bırakmayan sevgili aileme ve ailem kadar yakın olan Saylan ailesine, Her zaman yanımda olan, beni destekleyen, tez sürem içinde katkıda bulunan ve adını sayamadığım arkadaşlarıma tüm kalbimle teşekkür ederim. 6 İÇİNDEKİLER TEZ ONAYI .....................................................................................................................2 BEYAN .............................................................................................................................3 İTHAF ...............................................................................................................................4 TEŞEKKÜR......................................................................................................................5 İÇİNDEKİLER .................................................................................................................6 TABLOLAR LİSTESİ ......................................................................................................8 SEMBOLLER / KISALTMALAR LİSTESİ ...................................................................9 ÖZET ..............................................................................................................................10 ABSTRACT....................................................................................................................10 1. GİRİŞ VE AMAÇ .......................................................................................................12 2. GENEL BİLGİLER ....................................................................................................14 2.1. KOLON KANSERİ ...............................................................................................14 2.1.1. Epidemiyoloji ....................................................................................................14 2.1.2. Etiyoloji .............................................................................................................15 2.1.3. Kolon Kanserinden Korunma, Erken Tanı ve Tarama .....................................19 2.1.3.1. Birincil Korunma Önlemleri ..........................................................................19 2.1.3.2. İkincil Korunma Önlemleri ............................................................................20 2.1.3.4. Kolon Kanserinde Tarama Stratejileri ...........................................................23 2.1.4. Kolon Kanserinin Gelişimi ve Yayılımı ...........................................................24 2.1.5. Kolon Kanserinde Evreleme .............................................................................25 2.1.6. Kolon Kanserinde Tedavi .................................................................................26 2.1.6.1. Cerrahi Tedavi................................................................................................26 2.1.6.2. Radyoterapi ..................................................................................................26 2.1.6.3. Kemoterapi ...................................................................................................26 2.1.7. Kolon Kanserinde Hemşirelik Bakımı ..............................................................27 2.1.7.1. Hemşirelik Tanılaması .................................................................................27 2.1.7.2. Planlama .......................................................................................................28 2.1.8. Kolon Kanseri ve Bakım Yükü .........................................................................34 2.1.8.1. Bakım Kavramı ............................................................................................34 2.1.8.2. Bakım Verme ve Bakım Vericiler................................................................36 7 2.1.8.3. Bakım Yükü ve Etkileyen Faktörler ............................................................38 2.1.8.4. Bakım Verenlerin Desteklenmesinde Hemşirenin Rolü ...............................39 3. GEREÇ VE YÖNTEM ...............................................................................................41 3.1. ARAŞTIRMANIN AMACI VE ŞEKLİ ................................................................41 3.2. ARAŞTIRMANIN YAPILACAĞI YER ..............................................................41 3.3. ARAŞTIRMADA YANITLANMASI BEKLENEN SORULAR .........................41 3.4. ARAŞTIRMANIN EVRENİ VE ÖRNEKLEMİ ..................................................41 3.4.1. Araştırmaya Dahil Etme Kriterleri ....................................................................42 3. . ARAŞTIRMANIN DEĞİŞKENLERİ ...................................................................42 3.6. VERİ TOPLAMA ARAÇLARI ............................................................................42 3.6.1. Zarit Bakım Yükü Ölçeği ..................................................................................43 3.7. VERİLERİN TOPLANMASI ................................................................................43 3.8. VERİLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ ................................................................44 3. . ARAŞTIRMANIN ETİK İLKELERİ ....................................................................44 3.1 . ARAŞTIRMANIN SINIRLILIKLARI ................................................................44 4. BULGULAR ...............................................................................................................45 . TARTIŞMA ................................................................................................................53 5.1. Kolon Kanserli Hasta Yakınlarının Tanıtıcı Özelliklerine İlişkin Bulguların Tartışılması ...................................................................................................................53 .2. Kolon Kanserli Hasta Yakınlarının Aile Öykülerine İlişkin Bulgularının Tartışılması ...................................................................................................................54 .3. Kolon Kanserli Hasta Yakınlarının Tanıtıcı Özelliklerine Göre ZBYÖ’den Aldıkları Puan Ortalamalarına İlişkin Bulgularının Tartışılması.................................55 .4. Kolon Kanserli Hasta Yakınlarının Aile Öyküleri ile ZBYÖ’den Aldıkları Puan Ortalamalarına İlişkin Bulgularının Tartışılması ..........................................................58 5.5. Kolon Kanserli Hasta Yakınlarının Hastalarının Tedavi ve Hastalık Süreci ile ZBYÖ’den Aldıkları Puan Ortalamalarına İlişkin Bulgularının Tartışılması ...............59 SONUÇ VE ÖNERİLER ................................................................................................62 KAYNAKLAR ...............................................................................................................64 FORMLAR .....................................................................................................................78 ETİK KURUL KARARI ................................................................................................83 TELİF HAKKI İZNİ .......................................................................................................85 ÖZGEÇMİŞ ....................................................................................................................86 8 TABLOLAR LİSTESİ Tablo 2.1: Kolon Kanserinde Risk Faktörleri.................................................................16 Tablo 2.2: Kolon Kanserlerinde TNM Evrelemesi.........................................................26 Tablo 3.1: Örneklem Hesaplaması.................................................................................42 Tablo 4.1: Bakım Verenlerin Tanıtıcı Özelliklerinin Dağılımı......................................46 Tablo 4.2: Bakım Verenlerin Aile Öyküsü Dağılımı......................................................47 Tablo 4.3: Hastanın Tedavi ve Hastalık Sürecine Yönelik İfadelerin Dağılımı.............48 Tablo 4.4: Zarit Bakım Yükü Ölçeği Puan Ortalaması ve İç Tutarlılık Düzeyi.............49 Tablo 4.5: Bakım Verenlerin Tanıtıcı Özelliklerine Göre ZBYÖ’den Aldıkları Puan Ortalamarı........................................................................................................................50 Tablo 4.6: Aile Öyküsü Özelliklerine Göre Bakım Verenlerin ZBYÖ’den Aldıkları Puan Ortalamaları............................................................................................................51 Tablo 4.7: Hastanın Tedavi ve Hastalık Sürecine Göre Bakım Verenlerin ZBYÖ’den Aldıkları Puan Ortalamaları.............................................................................................52 Tablo 4.8: Bakım Verenlerin Bakım Yükünü Etkileyen Bağımsız Faktörler.................53 9 SEMBOLLER / KISALTMALAR LİSTESİ PET: Pozitron Emisyon Tomografisi GGKT: Gaitada Gizli Kan Testi GGK: Gaitada Gizli Kan FS: Flexible Sigmoidoskopi CEA: Karsinoembriyojenik Antijen ZBYÖ: Zarit Bakım Yükü Ölçeği KRK: Kolon ve Rektum Kanseri 10 ÖZET Yılmaz, G. (2016). Kolon Kanserli Hasta Yakınlarının Bakım Yükünün Değerlendirilmesi. İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Cerrahi Hastalıkları Hemşireliği ABD. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul. Kolon Kanserli Hasta Yakınlarının Bakım Yükünün Değerlendirilmesi Amaç: Bu araştırma kolon kanseri tanısı konulan ve cerrahi girişim uygulanan hastalara bakım veren hasta yakınlarının bakım yükünü değerlendirmek amacıyla tanımlayıcı kesitsel tipte planlandı. Materyal ve Metot: Tanımlayıcı nitelikte olan bu araştırma, İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Genel Cerrahi Servislerinde yapıldı. Araştımanın örneklemini Kasım 2 14- Haziran 2015 tarihleri arasında İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Genel Cerrahi Servislerinde yatan ve kolon kanseri tanısı konup ameliyat olan 13 hastaya bakım veren hasta yakınları oluşturdu. Veriler, araştırmacılar tarafından hazırlanan Bilgi Formu ve Zarit Bakım Yükü Ölçeği ile toplanmıştır. Elde edilen veriler SPSS paket programında değerlendirilmiştir. Bulgular: Araştırmaya katılan bakım vericilerin yaş ortalamasının 46 yaş ve üzerinde olduğu bulunmuştur. Bakım vericilerin çoğunluğunun kadın, evli, ilköğretim mezunu ve SSK sağlık güvencesine sahip oldukları belirlenmiştir. Bakım verenlerin %48. ’i eş, %78. ’inin ailesinde bağırsak kanseri olmadığı, %82.3’ünün sürekli bakım verdiği ve en çok hijyen uygulamalarında zorluk çektikleri bulundu. Araştırmaya katılan bakım vericilerin Zarit Bakım Yükü Ölçeği’ ne göre puan ortalaması 31,37±8, 2 (7-63) olarak elde edildi. Sonuç: Kolon kanserli hastalara bakım verenlerin orta ve ciddi düzeyde yüke sahip olduğu belirlendi. Bakım vericiler arasında bakım veren eşlerin puan ortalamaları anlamlı derecede düşük, ancak kadınların, hastanede 1 aydan fazla kalanların ve dönüşümlü bakım vericilerin puan ortalamalarının anlamlı derecede yüksek olduğu bulundu. Anahtar Kelime: Kolon kanseri, bakım yükü, hasta yakını 11 ABSTRACT Yılmaz, G. (2 16). Assessment of the Care Burden of the Relatives of Patients with Colon Cancer. Istanbul University Institute of Health Sciences. Department of Surgical Nursing. Postgraduate Thesis. İstanbul. Assessment of the Care Burden of the Relatives of Patients with Colon Cancer Purpose: This study was designed as descriptive and cross-sectional in order to evaluate the care burden of "care-giver" relatives of the patients who were diagnosed with colon cancer and underwent surgery. Materials and Methods: This descriptive and cross-sectional study was conducted in the General Surgery Services of the Cerrahpaşa Medical Faculty, Istanbul University. The sample of the study consisted of "care-giver" relatives of 130 patients hospitalized in the General Surgery Services of the Cerrahpaşa Medical Faculty, Istanbul University between November 2014 and June 2015, diagnosed with colon cancer, and undergoing surgery. The data were collected by using the Information Form, prepared by the researchers, and Zarit Burden Interview. The data were evaluated by using the SPSS package program. Results: It was found that the average age of the caregivers participating in the study was 46 years and over. The majority of the caregivers were female, married, and primary school graduate. 48.5% of the caregivers were spouse and 82.3% of the caregivers provided constantly care, and had difficulties mostly in hygiene practices. Mean score obtained by the caregivers from Zarit Burden Interview was 31.37±8. 2 (763). Conclusion: It was found that the caregivers of the patients with colon cancer had moderate and severe burden. Mean scores of the caregiver relatives, who were spouse significantly lower, but female, stayed in the hospital for more than one month and provided care in turns, were significantly higher. Key Words: Colon Cancer, Care Burden, Patient Relative 12 1. GİRİŞ VE AMAÇ Günümüzde kanser, sık görülmesi ve mortalite oranının yüksek olması nedeniyle önemli bir sağlık sorunudur. Türkiye’de 1 7 ’li yıllarda sebebi bilinen ölümler arasında 4. sırada yer alırken, son yıllarda kardiyovasküler sistem hastalıklarından sonra ikinci sıraya yükselmiştir. Kanserin ölüm nedenleri arasındaki yeri bilinmesine karşın hastalığın görülme sıklığı konusunda güvenilir bilgiler yeterli olmadığı belirtilmektedir. Türkiye'de 1982 yılında 1 Kanunu nun 3 sayılı Umumi Hıfzısıhha 7. Maddesi gereğince bildirimi zorunlu hastalıklar listesi’ne alınmış olmasına karşın ülkemizde gerçek kanser insidansı bilinmemektedir. Sağlık Bakanlığı 1 83 te tüm ülke için pasif kanser kayıt sistemi’ kurmuş fakat bildirime dayalı bu sistemde beklenenin dörtte biri kadar bilgi elde edilmiştir. 1 3 yılında Sağlık kuruluşlarından Kanserle Savaş Dairesi ne bildirimi yapılan kanser vakalarının değerlendirilmesi sonucunda 231 kanser vakasının 22 7 u değerlendirilmiş (çift veri girişi ayıklandıktan sonra), ülkemizde kanser insidansı yüzbinde 36.7 olarak belirlenmiştir. Türkiye genelinde yapılan çalışmalara göre yüzbinde 1 -1 olması gerektiği hesaplanan beklenen kanser insidansına ulaşılamamış olması sağlıklı bildirim yapılmadığını göstermektedir (Alıcı ve ark 2 6; TKASKD 2 1 ). Tüm kanser türleri arasında kolorektal kanserlerin, en sık görülen kanserlerden biri olduğu belirtilmekte ve gastrointestinal sistem kanserleri arasında sıklık açısından ilk sırada yer almaktadır. Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre; her yıl 4 bin kişi kolorektal kansere yakalanmakta ve 4 2 bin kişi kolorektal kanser nedeniyle ölmektedir (CDC 2008b). Kolorektal kanserler erkekte akciğer ve prostat kanseri, kadında akciğer ve meme kanserinden sonra ölüme yol açan kanserler arasında 3.sırada yer almaktadır (Fazio ve ark. 2006; Wilkes 2010). Kolon kanseri gelişimi açısından risk faktörleri diyet, sedanter yaşam tarzı, çevresel faktörler, sigara, alkol, obezite, yaş, adenom ve karsinom öyküsü, özellikle inflamatuvar barsak hastalığı olmak üzere diğer predispozan hastalıklar ve aile öyküsünün olmasıdır (Eraslan 2007). Yaş ile kolon kanseri gelişme riski arasında doğru orantı vardır. Genel popülasyonda 4 yaşından sonra kolon kanser gelişme riski artmaya başlar ve her dekadda katlanarak artar. Kolon kanserinin % ’dan fazlası yaşından sonra geliştiğinden, tarama programlarını başlatma yaşı da buna göre belirlenmiştir. Elli 13 yaşından itibaren tarama programı olarak yılda bir gaitada gizli kan testi, yılda bir fleksibl sigmoidoskopi, yılda bir kolonoskopi ve yılda bir çift kontrastlı baryum enema, 1 yılda bir bilgisayarlı tomografi kolonografi yöntemleriyle tarama önerilmektedir (Gönen 2 4). Kanser doğrudan ya da dolaylı olarak birçok insanı etkileyen majör bir hastalık olduğundan son yıllarda tedavide elde edilen gelişmeler ile seyri, genellikle ölüm ile sonuçlanan akut hastalıktan, sıklıkla ev ortamındaki bakıma gereksinim duyan ve uzun süreli tedavi gerektiren kronik bir hastalığa dönüşmüştür. Dolayısıyla kanser yalnız tanı konan kişinin sorunu olmaktan çok, tüm aileyi ilgilendiren bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Aile üyesi olan bakım verenin yürüttüğü kanser bakımı, tedavi, monitorizasyon, tedavi ile ilişkili belirtilerle baş etme, duygusal finansal ve manevi destek, kişisel ve tıbbi alet bakımı gibi hastanın birçok alandaki ihtiyaçlarını karşılamayı gerektirmektedir. Aile üyesi bakım verenler tarafından, sosyal rolleri ile ilgili çatışma, evlilik içi ve aile ilişkilerinde gerginlik, günlük aktivitelerinde kısıtlılıklar, sıkıntı, bunaltı ve kendi fiziksel sağlıklarında bozulma gibi değişiklik alanlarda sorunlar bildirilmektedir (Kim 2 6; Atagün ve ark. 2 11). Bakım verme, bakım veren bireyler açısından çok boyutlu olarak algılanan bir deneyimdir. Bakım verme, büyük oranda samimiyet ve sevginin artması, bakım verme deneyimi sayesinde anlam bulma, kişisel gelişim, diğer bireylerden sosyal destek alma, kendine saygı duyma, kişisel doyum sağlama gibi olumlu özelliklerinin yanında pek çok güçlüğün de yaşanmasına yol açabilmektedir (Özdemir 2 ). Kolorektal kanser nedeniyle cerrahi girişim uygulanan hastaya, hastalık süresince bakım veren aile üyelerinin hastadan daha fazla anksiyete, depresyon, yorgunluk, rol çatışması, sosyal izolasyon ve sıkıntı yaşadıkları belirtilmektedir (Gürsoy ve ark. 2003; Ak ve ark. 2012). Bu bilgiler ışığı altında bu çalışma kolon kanserli hasta yakınlarının bakım yüklerini değerlendirmek amacıyla planlandı. 14 2. GENEL BİLGİLER 2.1. KOLON KANSERİ İleumun bitiminden itibaren anüse kadar uzanan ve ortalama 150 cm uzunluğunda olan kolon, sindirim kanalının 1/ ’ini oluşturmaktadır. İnce bağırsakta emilemeyen, hazmedilemeyen besinlerin, sıvılardan ayrıştığı ve feçesin vücutta depolandığı organdır. Kolonun herhangi bir kısmında oluşan ve maling özellik taşıyan kitlenin varlığı ile karakterize bir hastalık olan kolon kanseri, önemli bir sağlık sorunu olup, çoğu durumda önlenebilir ve tedavi edilebilir bir hastalıktır. (BKKAV 2005; CDC 2008a; Çavdar 2 14). 2.1.1. Epidemiyoloji Kolon ve rektum kanseri kolorektal kanser’ adı altında bir araya getirilmekte ve kombine olarak olarak önemli bir halk sağlığı sorunudur. Kolorektal kanserler; kadın ve erkekler ayrı olarak değerlendirilirdiğinde; erkeklerde akciğer ve prostat kanseri, kadınlarda meme ve akciğer kanserinden sonra ölüme yol açan 3. kanser tipidir. Ülkemizde, kolorektal kanserler hem kadınlarda hemde erkeklerde ilk kanser içinde yer almaktadır. Erkeklerde yüzbinde 21, kadınlarda yüzbinde 13.4 sıklıkta görülmektedir. Erken evrelerde tanı konduğunda yıllık hayatta kalım süresi % ’lara ulaşır. (Çavdar 2 14; Yıldız 2 3). 8; Kuşakçıoğlu 2 Türkiye’de kolorektal kanserden ölümler bütün kanserden ölümlerin %1 14’ünden sorumludur. Vakaların 1/3’ü rektum, 2/3’ü kolon (özellikle sol kolon) yerleşimlidir (Göral 2 2; Gönen 2 4). Tümör yerleşim yeri bakımından sigmoid kolon %36-38 oranla 1. sırada gelmektedir. Daha sonra sırasıyla %24-27 çekum ve çıkan kolonda, %1 rektumda, %10-16 transvers kolonda, %7 inen kolonda ve %3 anüste görülür. Erkek ve kadın dağılımı genelde eşittir. Ancak kolon kanseri kadınlarda rektum kanseri erkeklerde biraz daha fazla görülür (Erol 2 8; Göral 2 2). 15 2.1.2. Etiyoloji Kolon kanseri oluşumunda rol oynayan birçok etken tanımlanmıştır (Tablo 1). Kolorektal kanser gelişiminde etkili olduğu düşünülen risk faktörlerinin doğru olarak belirlenmesi, hedef popülasyonda tarama ve takip programlarının başarıyla uygulanabilmesi için önem taşır (Ertürk 2 1 ; Çavdar 2 14). Tablo 2.1: Kolon Kanserinde Risk Faktörleri (Ertürk 2 1 ) Risk Faktörü Yaş Açıklamalar yaşından büyük olma Diyet Yağdan zengin posadan fakir Kişisel Öykü Kolorektal adenom (senkron yada metakron) Kolorektal kanser Aile Öyküsü Polipozis sendromları (Familyal adenomatoz polipozis, Gardner, Turcot, Muir-Torre, Familyal juvenil polipozis, Peutz-Jeghers) Herediter nonpolipozis kolorektal kanser Kolorektal kanserli birinci derece akrabalar İnflamatuar Bağırsak Hastalık Ülseratif Kolit Crohn hastalığı Yaş: Kolorektal kanser için önemli bir risk faktörüdür. İnsidans yaşın artması ile güçlü bir şekilde artmaktadır. Görülen kanser olgularının % ’i yaş ve üzerinde görülürken sadece % ’ine 4 yaş ve altında rastlanmaktadır. (Çavdar 2 14; Ertürk 2 1 ). 4 yaşlar arasında da anlamlı artış vardır. 4 yaşından sonra risk, her 1 katlanır. 8 yaşından sonra görülme sıklığı yılda 3.7/1 60-6 ’tir ve ortalama tanı yaşı 62’dir. (Chen and Lin 2 Çavdar 2 14; Yücel ve ark. 2 1 ). yılda ikiye ulaşır. En sık görülme yaşı ; Gürbüzel 2 8; Yıldız 2 8; 16 Diyet: Hayvani yağ ve kırmızı etten zengin, liften fakir, yüksek kalorili diyetle beslenen gelişmiş toplumlarda kolorektal kanser daha sık görülmektedir. Kolon kanseri görülme sıklığı yüksek olan batı ülkelerinde ortalama yağ oranı toplam kalorinin %4 - ’sini oluştururken, düşük sıklıkla görülen toplumlarda %1 -15’ini oluşturmaktadır. (Çavdar 2 14; Kaya 2 8; Yıldız 2 8; Gönen 2 4). Sınırlı sayıda veri, vitamin A ve vitamin C’den zengin beslenmenin kolon kanserinden korunmada antioksidan etki yaptığını göstermiştir (Eraslan ve Türkay 2 7). Yapılan epidemiyolojik çalışmalarda folatın diyete eklenmesiyle kolorektal adenom ve kanser riskini azalttığı gösterilmiştir. Vitamin D ve metabolitlerinin kolonda karsinogenezi önlediğini destekleyen çalışmalar bulunmaktadır. Kalsiyum ve D vitamini büyük oranda birlikte etki ederek kolonda adenom rekürrens riskini azaltırlar. Son yapılan randomize çalışmalarda, kalsiyum eklenmesiyle tekrarlayan kolorektal adenom riskinde azalma olduğu saptanmıştır (Yıldız 2 8; Eraslan 2 7; Kuşakçıoğlu 2 3). Hayvansal yağ ve kırmızı etin(özellikle sığır, domuz ve kuzu eti) sık tüketimi, Liften fakir gıdalarla beslenme, Obezite, aşırı kilo alımı ve düşük fiziksel aktivite (sedanter yaşam tarzı) beslenme ile ilgili başlıca risk faktörleridir. (Erol 2 8; Özsoy 2 7). Genetik Faktörler: Kolorektal kanserlerin %10-1 ’inin birinci derece yakınlarında tanılanmış kolorektal kanser öyküsü olan bireylerde görüldüğü ifade edilmiştir. Kolorektal kanser görülme riskinin; özellikle yaşından sonra ve genetik mutasyonlarla ilişkili olarak ailede birinci derece akrabalarda (anne, baba, kardeş, çocuk) kolorektal kanser, bağırsak polipleri veya kronik bağırsak hastalığı hikayesi bulunmasıyla arttığı çeşitli çalışmalarla belirlenmiştir (ACS 2 7). Kolorektal kanserlilerin birinci derece yakınlarında kolorektal kanser gelişme riski 2-4 kat artmaktadır. Eğer kanser, aile üyesinin risk daha da artmaktadır (Gönen 2 yaşından küçük bir bireyinde ortaya çıkmışsa 4; Kuşakçıoğlu 2 3). Genel popülasyonda bir tane birinci derece akrabasında kanser gelişen bireylerde risk 1.7’ye çıkarken, iki akrabası etkilenenlerde 2.7’ye ve 4 yaş altı birinci derece akrabasında kolorektal kanser varlığında risk derece akrabada 6 .3’e yükselmektedir. Birinci yaşından önce adenomatöz polip geliştiğinde de risk artışı 17 gözlenmektedir. Birinci derece akrabalarında adenomatöz polip olanlarda kolon kanseri relatif riski 1.9 olarak saptanmıştır (Kaya 2 8; Yıldız 2 8). Başka bir çalışmada ikinci derece akrabasında (büyükanne-baba, hala-teyze ya da dayı-amca) kolon kanseri olanlarda kişisel relatif risk yaklaşık 1. bulunmuştur. Herediter kolorektal kanserler, tüm vakaların %6-1 ’ unu oluşturmaktadır. (Akhtar ve ark. 2 8; Erol 2 8; Ersoy ve Akbayır 2 ; Parlak 2 ; Robin ve ark. 2 ). Yapılan çalışmalarda; 4 yaşın üzerinde olan, Ailesinde kolon kanseri veya polip hikayesi olanlar, Soy geçmişinde Juvenil polipozis, kolon kanseri veya polip, familyal polipozis hikayesi olan kişiler, Herediter non polipozis kolorektal kanser olanlar, Crohn Hastalığı ve Ülseratif Kolit gibi hastalığı bulunan kişilerin riskli olduğu belirtilmiştir (Akhtar ve ark 2 7; Kaya 2 8; Palmer ve ark. 2 7). Sıklıkla kolorektal kanser oluşumuna neden olan kalıtsal kolon hastalıkları Familyal Adenomatöz Polipozis ve Herediter Non Polipozis Kolorektal Kanser’dir (Jocabs 2002; Kampman 2007; Ress ve ark. 2008). Kronik Ülseratif Kolitis ve Crohn Hastalığı: Kronik ülseratif kolitis ve Crohn Hastalığı olanlarda kolon kanser riskinin hastalık süresi ile orantılı olarak arttığı bilinmektedir. Bu grupta ortalama %3-8 olan kanserleşme oranı, hastalığın başlamasından 1 yıl sonra %1 ’a, 2 yıl sonra %3 ’lara kadar yükselmektedir. Crohn’lu hastalarda kolon kanseri genel toplumdan daha erken yaşta görülür (Gönen 2 4; Kune 2 7a; Majerus 2 2). Ülseratif kolitte pankolit tanısından 7-8 yıl sonra, sol taraf kolitin tanısından 12-15 yıl sonra tarama başlamalıdır (Gürbüzel 2 8). Kronik inflamasyonun, mukozayı kanserleşmeye eğilimli hale getirdiği düşünülmektedir (Çavdar 2 14). Kolon kanseri, Crohn hastalığının önemli bir komplikasyonudur. Crohn hastalığında kalın bağırsak karsinomu gelişme riski, normal populasyondan 2-3 kat daha yüksek, ülseratif kolitten daha düşüktür (Majerus 2002). 18 Cinsiyet ve Irk: Kolon kanseri insidansı kadınlarda daha fazla iken rektum kanseri erkeklerde daha yaygındır (Erol 2 8; Parlak 2 ). Hastalığın dünyadaki dağılımı bölgeler arasında farklılıklar göstermektedir. Kolorektal kanser, Kuzey Amerika, Batı Avrupa, İskandinavya, Yeni Zelanda ve Avustralya gibi gelişmiş ülkeler başta olmak üzere tüm dünyada yaygın olarak rastlanan ve kanser ile ilişkili ölümlerin yaklaşık %1 ’undan sorumludur. En yüksek görülme oranları Avustralya, ABD ve Yeni Zelanda’da; en düşük oranlar ise Hindistan, Güney Amerika ve Afrika, Orta Amerika, Ortadoğu ülkelerinde görülmektedir (Gürbüzel 2 8; Yıldız 2 8). Obezite: Obezite kolorektal kanserlerden ölümün %1 ’undan sorumludur. Obezitenin kolon kanseri üzerine olumsuz etki mekanizmalarından biri obez kişilerde insülin ya da insülin ile ilgili büyüme faktörlerinin tümör gelişimini büyük oranda teşvik etmesidir (Eraslan ve ark. 2 7). Özellikle abdominal yağlanma ve artmış beden kitle indeksi kolon kanseri riskini ve kanserden ölümleri arttırmaktadır. Fazla kilolu ve fiziksel olarak inaktif kişilerde kolon kanseri gelişimi riski yüksektir (Gürbüzel 2 8). Epidemiyolojik çalışmalarda; bel çevresi, bel-kalça oranı ve kolon kanseri arasında ilişki gösterilmiştir (Yıldız 2 8). Bu çalışmaların çoğunda bel çevresi veya bel kalça oranı ve kolon kanseri ilişkisi, beden kitle indeksi ile kanser arasındaki ilişkiden daha güçlü bulunmuştur. Moore ve arkadaşlarının yaptığı retrospektif bir çalışmada bel çevresi>99 cm olan kadınlarda ve bel çevresi>1 2 cm olan erkeklerde kolorektal kanser riskinin 2 kat arttığı ve bu riskin bel çevresinin artışı ile lineer olarak arttığı gösterilmiştir (Eraslan ve Yüksel 2 11). Alkol, Sigara Kullanımı: Aşırı alkol alımı kolorektal kanser riskini artırmaktadır. Huxley ve arkadaşlarının yapmış olduğu bir meta-analize göre; aşırı alkol tüketen bireylerin az tüketen veya hiç alkol kullanmayan bireylere göre %6 daha riskli olduğu saptanmıştır. Aynı çalışmada yapılan karşılaştırmalara gore; sigara içmek, diabetes mellitus, obezite ve kırmızı etin fazla tüketilmesi gibi faktörlerin her birinin kolorektal kanser riskini %20 oranında arttırdığı bulunmuştur (Huxley ve ark. 2009). 19 2.1.3. Kolon Kanserinden Korunma, Erken Tanı Ve Tarama 2.1.3.1. Birincil Korunma Önlemleri Beslenmenin Düzenlenmesi: Birçok epidemiyolojik çalışma, sebze ve meyveden zengin diyet ile beslenmenin kolon kanserinden korunmayla ilişkili olduğunu göstermektedir. Bu koruyucu etkinin; sebze ve meyvelerdeki lif içeriği, antioksidan vitaminler, folik asit, selenyum gibi mineraller, diğer mikronutrientler veya fitokimyasallar veya henüz tam bilmediğimiz elementlere bağlı olduğu belirtilmektedir (Gönen 2 4; Mohan 2009; Parlak 2009). Lifli Besinlerin Korunmada Etkisi: Bir çok grup laboratuvar, nutrisyonel veya epidemiyolojik çalışmada; kolorektal kanser korunmasında diyetsel lifin potansiyel rolü olduğu gösterilmiştir. Düşük diyetsel lif alan toplumlarda gıdadaki total lif alımını iki katına çıkarmakla kolorektal kanser riskinin %4 sürülmektedir (Gönen 2 oranında düşürülebileceği ileri 4). Folik Asit Kullanımının Etkisi: Hayvan ve insan çalışmalarında elde edilen bilgiler folik asidin kolorektal kanseri inhibe ettiğini göstermektedir. Folik asit içeren multivitamin kullanan kadınlarda kolorektal kanser gelişme riski önemli oranda azaldığı ifade edilmektedir (Gönen 2 4). Kalsiyum Kullanımının Etkisi: Bir diğer muhtemel koruyucu faktör artmış diyetsel kalsiyum alımı veya diyete kalsiyum ilavesidir. Kolonda adenomanın primer ve sekonder korunmasında kalsiyum ilavesi önerilmektedir (Gönen 2 4). Son yapılan randomize çalışmalarda, kalsiyum eklenmesiyle tekrarlayan kolorektal adenom riskinde azalma olduğu saptanmıştır (Kaya 2 8; Yıldız 2 8). Fiziksel Aktivitenin Düzenlenmesi: Fiziksel aktivite kolon kanseriyle ters ilişkili bulunmuştur (Yıldız 2 8). İş sırasında veya istirahat zamanında yapılan düzenli fiziksel aktivitenin kolon kanserinden koruduğu belirtilmiştir (Gönen 2 4). İlaç Kullanımının Etkisi (Aspirin ve Nonsteroid Antiinflamatuar İlaçlar (NSAI)): Kolon kanseri gelişiminde aspirin ve diğer NSAİ ilaçların koruyucu etkisini gösteren önemli kanıtlar mevcuttur (Gönen 2 4; Kune 2 7b). 20 2.1.3.2. İkincil Korunma Önlemleri Kanserde sekonder korunmada kastedilen erken tanı’dır. Tanı; hastanın aile öyküsü, hastalık öyküsü, fiziksel muayene sonuçları, radyolojik bulgular, laboratuvar sonuçları ve patolojik sonuçlar sonucunda elde edilen bilgilere dayanarak konulmaktadır (Çavdar 2 14). Kolorektal kanserlerin büyük çoğunlukla iyi huylu poliplerden gelişmeleri ve bunun zaman alması nedeniyle, erken tanının korunmada önemli bir yer tuttuğu belirtilmiştir (Erkişi 2 6). Anamnez İlk görüşmede kapsamlı bir anamnez alınmalıdır. Anamnez sırasında son yıllarda kilo kaybı veya artışı, iştah değişiklikleri, dışkı geçişinde zorlanma, bulantı ve/veya kusma, dışkıda kan, karın ağrısı, şişkinlik, yorgunluk, çarpıntı, ciltte renk değişikliği ve sıradışı kaşıntı olup olmadığı sorgulanmalıdır. Ayrıca hastanın beslenme alışkanlıkları incelenmeli, sigara ve alkol kullanma alışkanlığı araştırılmalı, mesleki maruziyet riski varlığı, kimyasal maddelere veya radyasyona maruz kalma durumu ve yaşam tarzı araştırılmalıdır. Tıbbi öyküsünde kolorektal kanserlerin gelişiminde rol oynayan kolonda inflamatuar bağırsak hastalığının varlığı, adenom ya da kolonda geçmiş kanser hikayesinin varlığı, ayrıca ailede kolon kanseri öyküsü araştırılmalıdır (Çavdar 2 14; Mollaoğlu 2 13). Fiziksel Muayene Fizik muayenede genel görünüm, vücut ağırlığı, abdomenin görünümü ve simetrisi, bağırsak sesleri, abdominal kitle varlığı, abdominal hassasiyet ve dışkıda kan varlığı değerlendirilmelidir (Akın 2 12). Rektal tuşenin fizik muayenenin bir parçası olarak özellikle 4 yaş üzerindeki hastalarda mutlaka yapılması önerilmektedir. Oldukça basit, hızlı bir tanı yöntemi olmakla birlikte tek başına kolon ve rektum kanserlerinde etkili bir tarama yöntemi değildir (Gürkan 2 ). 21 Tanı Testleri Kesin tanı kolonoskopi veya cerrahi girişim yoluyla alınan biyopsi ile konur. Ayrıca hastanın genel sağlık durumunun ve hastalığın yayılımın belirlenmesinde laboratuvar ve radyolojik sonuçlardan yararlanılır. Laboratuvar bulgularında tam kan sayımı, elektrolitler, böbrek ve karaciğer fonksiyon testleri, alkalen fosfataz düzeyi değerlendirilir. Kolon kanseri tanısı konulduğunda, tedavi sonrası dönemde nükslerin izleminde destek olması için karsinoembriyonik antijen (CEA) değerine bakılır (Smeltzer 2 8; Çavdar 2 14). Uzak organ metastazlarını değerlendirmede göğüs, karın ve pelvisin bilgisayarlı tomografisi (BT) yapılmaktadır. Manyetik rezonans görüntüleme (MRG), Pozitron emisyon tomografisi (PET), Günümüzde PET taraması metastaz (karaciğer, akciğer, kemik gibi) varlığını ve yaygınlığını ve hastaların kemoterapi cevabını izlemede kullanılmaktadır (Müslümanoğlu ve Serter 2 11; Çavdar 2 14). Kemik metastazlarının belirlemesinde bazı hastalarda kemik sintigrafi taraması da tanı yöntemleri arasındadır (Çavdar 2 14). 2.1.3.3. Kolon Kanserinde Tarama Yöntemleri Kolon kanserinde tarama yöntemleri çok ve riskli gruplara göre değiştiğinde diğer kanser taramalarından karmaşıktır. Kolon kanserine yönelik tarama testlerinin çok olması ve değişik risk gruplarına göre tarama önerilerinin değişmesi nedeniyle diğer kanser taramalarına göre daha karmaşıktır. Gaitada Gizli Kan Testi (GGKT): Gaitada gizli kan testi kullanımı, altta yatan kolorektal kanser veya adenomatöz polip varlığını gösterebilir (Markowitz 2 7). Yapılan çalışmalarda, GGKT pozitifliği saptanan vakalarda, çift kontrastlı Baryum’lu kolon grafisi ve kolonoskopi önerilmektedir. Dışkıda 2cc kan olması, GGKT için yeterlidir (Lieberman 2 ). Yalancı negatiflik oranı % ’dir. GGK (+) ise %2 -41 kolon patolojisi tespit edilmektedir (Uyanıkoğlu 2 1 ). Arka arkaya yapılan üç dışkılamanın her birinden ikişer örnek verilir. Eğer herhangi biri pozitif bulunursa kolonoskopi ya da çift kontrastlı kolon grafisi ile birlikte sigmoidoskopi yapılır. Yıllık GGKT taramaları, kolorektal kanser mortalitesini %1 -3 (Lieberman 2009; Demirbaş 2 1 ). oranında azaltmaktadır 22 Kolonoskopi: Kolonoskopi tüm kolonun direk olarak incelenmesini sağlar ve kolorektal poliplerin çıkarılmasına da ve kolonoskopi sırasında görülen lezyonların çıkarılmasına da önemli ve en çok kullanılan yöntemdir (Markowitz 2007). Konvansiyonel kolonoskopi, tüm kolonun değerlendirilmesinde altın standart olarak kabul edilmektedir (Walsh 2003). Bu yöntem tanı, tedavi ve taramaya ek olarak izlem amaçlı da kullanılmaktadır. Kolon temizliği kolonoskopinin sonucunu etkilemektedir (Menges ve ark. 2006; Akarsu ve Şimsek 2 yılda bir yapıldığında mortaliteyi %7 kolonoskopinin sensitivitesi % büyük oranda 4; Yiğit 2 7). Her -1 oranında azaltır. Kolorektal kanserlerde olarak bulunmuştur. yaştan başlayarak, her 10 yılda bir kolonoskopi yapılması en etkili kanser tarama çalışmasıdır (Uyanıkoğlu 2 1 ). Çift kontrast kolon rafisi (ÇKKG): Sensitivitesi kolonoskopiden daha düşüktür. Bir cm’den küçük poliplerin % -6 , bir cm’den büyük poliplerin %70-80, stage I-II adenokanserlerin %70- ’nında tanı koydurucudur (Uyanıkoğlu 2 1 ). Rektosigmoidoskopi: Rektosigmoid bölgedeki patolojilerin araştırılmasında en etkili yöntemdir. Bu yöntemle kolorektal kanserlerin % ’si saptanabilmektedir. Üç yılda bir rektosigmoidoskopi yapıldığında mortaliteyi %60 oranında azaltmaktadır (Uyanıkoğlu 2015; Polat 2011). Flexible Sigmoidoskopi (FS): Kolon lümeninin alt yarısını görüntülemek için kullanılan ve standart olarak 6 cm uzunluğunda , tetkik için bir ön hazırlık gerekmeyen invaziv bir uygulamadır. İleri derecede bir kolon temizliği gerektirmemektedir (Demirbaş 2 1 ). FS’de adenomatöz lezyon saptandığında tüm kolonu incelemek için kolonoskopi yapılması gerekirliği ve 3 yılda bir yapıldığında, mortaliteyi %6 oranında azalttığı ifade edilmektedir (Karahasanoğlu 2 1; Liebarman 2 ). Karsinoembriyojenik Antijen (CEA): CEA genel kolon kanseri taraması için kullanışlı değildir. Ancak, ameliyat öncesi evrelemede ve ameliyat sonrası takiplerde nüksü belirlemede yararlı olduğu gösterilmiştir (Buyruk Aydın 2 1 ). 23 2.1.3.4. Kolon Kanserinde Tarama Stratejileri Kolon kanserinde tarama stratejisinin en önemli basamağını risk gruplarının belirlenmesi konusu teşkil etmektedir. Örneğin; düşük risk grubu olarak tanımlanan ve toplumun büyük kısmını oluşturan bireylerde, kolon kanseri gelişmesi açısından herhangi bir risk faktörü yoktur. Ancak ailesel kolon kanseri hik yesi olması veya kişide inflamatuar bağırsak hastalığının varlığı tarama önerilerini değiştirmektedir (Kara ve Tanoğlu 2 13; Akarsu ve Şimsek 2 4). yaş üzeri asemptomatik hastalar bu gruba girer. Bu Orta Derecede Risk Grubu: hastalarda tarama şu şekilde yapılabilir: Gaitada Gizli Kan Testi: her yıl, Rektosigmoidoskopi: Kolon grafisi: 5-1 yılda bir, Kolonoskopi: 1 yılda bir. yılda bir, Yüksek Risk Gru u: 55 yaşından küçük kolon kanseri hastalarının 1. Derece yakınları: 40 yaşından itibaren 2 yılda bir kolonoskopi veya çift kontrastlı kolon grafisi Birinci derece yakını hasta olanlar: 4 yaşından itibaren kontrol, Adenomatö oli nedeniyle oli ektomi: 3 yıl sonra kolonoskopi, normalse yıl sonra kontrol, FAP ailesindeki bireyler: Gen varlığı araştırması ve 18 yaş sonrası 1- 3 yıl arayla kolonoskopi, İnflamatuar bağırsak hastalıklarında: Hastalığın başlangıcından 8 yıl sonra artan kanser riski nedeni ile kolonoskopi ile izlem yapılmalıdır Pankolitis olanlar: 8 yıldan sonra; Distal Kolitiste 12 yıldan sonra kolonoskopi Polipektomi olanlar: 1 cm’den büyük veya villöz polipte, 3kolonoskopi (Uyanıkoğlu 2 1 ; Beeker ve ark. 2 ). yılda bir 24 2.1.4. Kolon Kanserinin Gelişimi ve Yayılımı Normal mukozada adenoma gleams gelişimi yaklaşık olarak 1 yıldan daha uzun bir süre almaktadır ve adenomun kansere dönüşmesi yaklaşık 2-30 yıl almaktadır. Normal mukozadan adenom oluşması ve adenomun kanserleşmesi yani ilerlemesi yavaş olmaktadır. Dolayısıyla adenomlar saptanır ve kanserleşmeden yok edilirse kolorektal kanser önlenebilir (Chen 2 ). Kolorektal kanser erken saptandığında; kişilerin % ’ından fazlası tanıdan itibaren yıldan fazla yaşamaktadır. Ancak ne yazık ki kolorektal kanserlerin sadece %37’si metastaz yapmadan saptanabilmektedir (Göral 2002). Kolon kanserlerinde belli başlı belirtiler şunlardır: Aralıklarla gelen (bazen kolik tarzında) belirgin karın ağrısı İlerleyici yorgunluk Bağırsak alışkanlığındaki değişiklikler (defekasyon sıklığı, gaitanın kıvamı ve şekli ile ilgili değişiklikler) Mukuslu ya da mukussuz siyah katran renginde dışkı ya da dışkıda parlak kırmızı kan Dışkılama sonrasında tam boşalamama hissi Anemi Kilo kaybı Elektrolit bozuklukları ve karaciğer enzim yükselmeleri gibi klinik bulgular Bulantı ve kusma Kalem yada şerit gibi dışkının boyut ve şeklinde değişiklik Kanama (gastrointestinal kanama vb.) Kabızlık İshal Sarılık (Erol 2 8; Parlak 2 En önemli semptom, 4 ; Çavdar 2 14). yaşını aşmış bir bireyde dışkılama alışkanlığında değişme gözlenmesidir; bu ishal ya da kabızlık şeklinde olabilir. Kolorektal kanserli hastaların çoğunda, başlıca görülen akut sendromlar kolonik tıkanma ve perforasyondur (Menteş ve Leventoğulları 2 2 4; Özbal ve Karahasanoğlu 3). Karaciğerde metastazların olduğu ilerlemiş vakalarda karın ağrısı, sarılık ve portal hipertansiyon karakteristik bulgulardır. Tümör metabolizmasının bir parçası 25 olarak kas ve kilo kaybıyla birlikte görülen anoreksi şeklinde tükenme sendromu (Wasting sendrom) ortaya çıkabilir (Ersoy ve Akbayır 2 ). Ayrıca karaciğer metastazlarında enzimler (Gama GT, ALT, AST) yükselebilir (Erol 2 8). 2.1.5. Kolon Kanserinde Evreleme Kullanılacak tedavi yaklaşımının seçiminde tümörün evresi çok önemlidir. Kolorektal kanserlerde evreleme tümörün lokal invazyon derecesi, lenf bezi tutulumu ve uzak metastaz varlığına temel alınarak yapılmaktadır (Tablo 2.2). Kesin evreye cerrahi girişimi takiben histopatolojik inceleme sonuçlarının alınması ile karar verilir. En çok kullanılan evreleme sistemi TNM sınıflandırmasıdır (Çavdar 2 14). Tablo 2.2: Kolon Kanserlerinde TNM Evrelemesi (Müslümanoğlu 2 11) T N M tümör boyutu lenf nodu tutulumu uzak metastaz 0 Tis N0 M0 1 T1/T2 N0 M0 2A T3 N0 M0 2B T4 N0 M0 3A T1-T2 N1 M0 3B T3-T4 N1 M0 3C Herhangi bir T N2 M0 4 Herhangi bir T Herhangi bir N M1 Evre 2 3 Tis (in situ kanser): Tümör sadece mukoza epitelindedir. Bazal membran sağlamdır. T1: Submukozaya invazyon gösteren tümör T2: Muskularis propriaya invazyon gösteren tümör T3: Subseroza invazyonu gösteren tümör T4: Seroza invazyonu/ komşu organ tutulumu gösteren tümör N1: 1-3 lenf nodu tutulumu N2: 4 veya daha fazla lenf nodu tutulumu M1: Uzak metastaz varlığı 26 2.1.6. Kolon Kanserinde Tedavi 2.1.6.1. Cerrahi Tedavi Cerrahi, erken evre kolon kanserinin primer tedavisidir. Primer kolon kanserlerinin rezeksiyonunda cerrahi amaç yeterli proksimal ve distal sınır bırakacak şekilde normal kolon dokusuyla birlikte tümörün bir bütün olarak çıkarılmasıdır (Yılmazlar ve Öztürk 2 4). Cerrahinin amacı kolon, lenf bezi tutulumu ve komşu organlarda hastalığı ortadan kaldırmaktır (Çavdar 2 14). Küratif ya da palyatif olarak uygulanabilir. Cerrahinin tipi tümörün büyüklüğüne ve yerine göre değişmektedir. Sağ ve sol kolon tümörlerinde sırasıyla sağ veya sol hemikolektomi, sigmoid kolon tümörleri için geniş sigmoid rezeksiyon yapılmaktadır (Bayraktar 2012). Radikal cerrahi, kanserli kolon segmentinin temiz cerrahi sınır ile rezeksiyonunu ve ilgili lenf nodlarının çıkarılmasını içerir. Temiz cerrahi elde etmek için komşu organlara ya da karın duvarına invazyon varsa bu organların da rezeksiyonu yapılır. Eğer hastaya kolostomi açılacaksa hasta stomaterapi hemşiresine yönlendirilmeli ve fiziksel özbakım stratejileri yanı sıra emosyonel olarak da hastanın mümkün olduğunca desteklenmelidir (Çavdar 2 14). 2.1.6.2. Radyoterapi Kolorektal kanserlerde, primer tedavi cerrahi olmasına karşın, tek basına cerrahi ile elde edilen sonuçların yüz güldürücü olmaması, adjuvan tedavileri gündeme getirmistir. Kolon kanserinde radyoterapi özel durumlarda uygulanmaktadır (lokal nüks riskini artıran T4 hastalığı veya Modified Astler Coller Sınıflamasına göre B3/C3 veya obstrüksiyonu olan) (Çavdar 2 14). 2.1.6.3. Kemoterapi Kolon kanserinde kemoterapi tümör büyümesini yavaşlatmak yada tümörü küçültmek, metastaz olasılığını azaltmak için ameliyat öncesi (neoadjuvan), ameliyat sonrası (adjuvan) yada primer (palyatif) tedavi seçeneği olarak önerilmektedir (Çavdar 2 14). Adjuvan tedavi primer tümörün rezeksiyonu sonrası, kalmış olabilecek okkült, canlı tümör hücrelerini elimine ederek hastanın sağkalım süresini uzatmayı amaçlayan tedavidir (Buyruk 2 1 ). Evre I hastalığın tedavisinde tek seçenek cerrahi tedavi iken, nüks etme olasılığı yüksek olan evre II hastaların yaklaşık üçte birinde cerrahiye ek 27 olarak kemoterapi kullanılmaktadır. Evre III hastalarında ise nüks etme riski yüksek olduğundan tüm hastalara cerrahi sonrası kemoterapi önerilmektedir (Çavdar 2 14). 2.1.7. Kolon Kanserinde Hemşirelik Bakımı 2.1.7.1. Hemşirelik Tanılaması Hemşire hastanın rektal ağrısı, yoğunluğu, geçmişteki ve şu anki dışkılama düzeni ve dışkının özellikleri (renk, koku, kıvam, kan ya da mukus varlığı) konusunda hastadan veri toplar. Ayrıca inflamatuar bağırsak hastalığı, kolorektal polip, kolorektal kanser yönünden aile öyküsünü hastanın beslenme alışkanlıklarını, alkol, yağ ve lif tüketimini, kilo kaybı olup olmadığını araştırır. Tanılama bağırsak seslerinin öksültasyonunu, karnın hassasiyet, distansiyon ve kitle yönünden palpasyonunu da içerir. Hastadan dışkı örneği alınarak dışkıda kan varlığı açısından değerlendirilmelidir. Hemşirelik Tanıları Tanılama verilerine bakılarak aşağıdaki hemşirelik tanıları konulabilir. Bulantı ve iştahsızlık ile ilişkili dengesiz beslenme ve vücut gereksiniminden az beslenme. Kusma ve dehidratasyonla ilişkili sıvı volüm eksikliği riski Ameliyat ve kanser tanısı ile ilişkili anksiyete Tanı, ameliyat ve taburculuk sonrası bakıma yönelik bilgi eksikliği ile ilişkili terapötik planının etkisiz olma riski Cerrahi insizyon (karın ve perianal bölgede), stoma oluşturulması ve stoma etrafına fekal kontaminasyon olması nedeniyle deri bütünlüğünde bozulma Kolostomi ile ilişkili beden imajında bozulma Beden imajındaki ve öz-algıdaki değişimler ve ostomi varlığı nedeniyle yetersiz seksüel işlev (Demir 2 1 ). 28 Olası Komplikasyonlar Periton içi infeksiyonlar Kalın bağırsağın tamamen tıkanması Gastrointestinal kanama Bağırsak perforasyonu Peritonit, abse ve sepsis 2.1.7.2. Planlama Bu hastalar için başlıca amaçlar en uygun beslenme durumunun sağlanmış olması, sıvı ve elektrolit dengesinin sürdürülüyor olması, anksiyetenin azalmış olması, tanı, cerrahi işlem ve taburculuk sonrası öz-bakım hakkında bilgisinin olması, en uygun doku iyileşmesinin sağlanması, stoma etrafındaki bölgenin deri bütünlüğünün sağlanmış olması, kolostomi irrigasyonunu ve torba değişimini öğrenmiş olması, kolostomi hakkındaki duygu ve düşüncelerini ifade ediyor olması ve komplikasyonların önlenmesidir (Smeltzer 2 8). Ameliyat Öncesi Bakım Kolorektal kanserli hastanın ameliyat öncesi çok sayıda korkuları ve gereksinimleri vardır. Kadın /erkek hastalar, ameliyat sonrası yaşamlarında değişiklik, prognoz, rol performansında değişim, ekonomik sorunlar gibi nedenlerle fiziksel kısıtlılık ve duygusal olarak kızgınlık/öfke yaşayabilirler. Ameliyat için hastanın hazırlığında öncelikli olarak yapılacak hemşirelik bakımında, ameliyat sonrası bakım girişimleri ile kolostomi açılacaksa kolostomi bakımına ilişkin bilgi verilmesi; hasta ve ailesinin duygusal olarak desteklenmesi yer alır. Ameliyat için hazırlıkta öncelik, hastanın ameliyattan önceki günde bağırsak temizliğinin yapılması ve kendini duygusal olarak güçlü hissetmesini sağlamak olmalıdır. Hasta durumunu kabullenmişse, peristaltik hareketlerin azalması, krampların en aza indirilmesi ve beslenmenin yeterli olabilmesi için, ameliyattan birkaç gün önce kalori, protein ve karbonhidrattan yüksek gıdalarla beslenmesi önerilir. Eğer hasta ameliyat günü hastaneye yatmışsa, parenteral beslenme yoluyla mineraller ve vitaminler yerine konmalıdır. Bazı durumlarda, parenteral beslenme ameliyattan önce evde yapılabilir. Bağırsak temizliği için 29 laksatifler, lavman ya da kolon irrigasyonu, ameliyat sabahında ve öncesi akşamında uygulanmalıdır. Sıvı dengesinin doğru olarak kaydedilmesini ve değerlendirilmesini sağlamak amacıyla, hastanede yatan ve kritik durumda olan hastanın aldığı, çıkardığı (kusma da dahil) izlemi yapılmalıdır. Hastanın, sıvı ve yiyecek alımı, kusmayı önlemek için kısıtlanmış olabilir. Hekim isteminde yer alan antiemetikler uygulanır. Abdominal distansiyonu önlemek ve biriken sıvıların drenajını sağlamak amacıyla nazogastrik tüp takılmış ise hemşire, tıkanma (obstrüksiyon) ve ya delinme (perforasyon) göstergesi olan, distansiyon artışı, bağırsak seslerinin kaybı, ağrı ve rijidite bulguları yönünden batını değerlendirmelidir. İntravenöz olarak verilen sıvıların ve elektrolitlerin izlenmesi de önemlidir. Serum elektrolit düzeylerini izlemek, gastrointestinal sıvı kaybıyla oluşan hipokalemi ve hiponatreminin tanılanmasını sağlayabilir. Hemşire hipovolemi bulgularını (taşikardi, hipotansiyon, nabız dolgunluğunda azalma gibi) izler, hidrasyon durumunu değerlendirir. Cilt turgorunda azalma, müköz memran kuruluğunu ve idrar konsantrasyonunda artmayı kaydeder (Aksoy ve Çavdar 2 1 ). Hastanın tanı, hastalık süreci, cerrahi girişim, cerrahi girişim sonrası beklenen fonksiyon düzeyine ilişkin bilgisi değerlendirilir. Cerrahi girişim için fiziksel hazırlık, yara bakımı, ostomi bakım tekniği, diyet kısıtlaması, ağrı kontrolü hakkında hastanın bilgilendirilmesi önemlidir. Ameliyat öncesi hazırlıkta cerrah ve hemşirenin yanı sıra varsa stoma bakım hemşiresi de yer almalıdır. Ameliyat planlanırken, kolostominin açılacağı bölge dikkatli seçilmelidir. Hastanın kendine olan güvenini kazanmada hemşirenin rolü önemlidir. Hemşire, hastayla yaptığı ilk görüşmede hastanın nelerden korktuğunu, neyi bilip, neyi bilmek istediğini ortaya çıkarabilmeli, sonrasında gerekli bilgileri vermelidir. Hasta, ameliyat günü kabul edilmişse, hastanın cerrahi girişim öncesi stoma bakım hemşiresi ile görüşmesi sağlanır. Stoma bakım hemşiresi, stoma için hastanın en uygun alanı belirlemesine yardım eder ve bakım hakkında eğitim verir. Hasta ameliyat gününden önce hastaneye yatırılmışsa, stoma bakım hemşiresi ameliyat öncesi eğitim vermeli, tüm işlemler, hastanın anlayabileceği dille açıklanmalıdır (Aksoy ve Çavdar 2015). 30 Emosyonel Destek Kolorektal kanser cerrahisi uygulanacak hastalar, çoğunlukla tanı, cerrahi girişim ve kalıcı kolostomi ile ilişkili korku, üzüntü ve endişe yaşarlar. Enterostomal terapisti de içeren tüm sağlık ekibi üyeleri, hastaya yardım ve destek için hazır olmalıdır. Hemşirenin rolü, profesyonel ve empatik tutum içinde hastanın anksiyete düzeyini azaltmak, baş etme mekanizmalarını güçlendirmek ve anksiyetesini azaltmak amacıyla kanserle baş edebilmiş ve cerrahi tedavisi başarılı benzer hastalarla görüştürme, gizliliği sağlama ve hastaya solunum egzersizleri ile gevşeme tekniklerini öğretmeyi içeren destek yöntemlerini açıklamak ve öğretmektir. Konuşmak, ağlamak ve soru sormak isteyen hastalara zaman ayrılmalı, hasta dinsel bir destek istiyorsa, bir din görevlisiyle ya da tedavi ve prognozuna ilişkin hekimi ile görüşmek istiyorsa, görüşmesi sağlanmalıdır. Kolostomi için cerrahi girişim geçiren hastanın beden imajında ve yaşam şeklinde büyük değişiklikler olacaktır. Hasta kendisinde var olan stomanın, herkesin farkında olacağını düşünebilir. Cerrahi girişime ilişkin yaşanacak gerçekler ve stoma bakımı ile ilgili korkunun azaltılmasında yardımcı olmak amacıyla hemşire, hasta ve ailesinin sorularını yanıtlamak için zaman ayırmalı; hastanın güvenini ve uyumunu artırmak amacıyla onların endişelerini ve bakıma yönelik duygularını anlamalı ve kabul etmelidir. Ameliyat öncesi dönemde enterostomal terapist ile görüşme, kolostomi yönetiminde başarılı olmuş benzer bir hasta ile konuşma kadar hastaya yardımcı olabilir. Hastaya stoma ile yaşam konusunda yardımcı olacak bilgileri içeren notlar ya da kitapçık verilmeli, görsel yöntemlerden yararlanılmalıdır (video v.b) (Aksoy ve Çavdar 2 1 ). Ameliyat Sonrası Bakım Kolostomi veya kolon rezeksiyonu geçiren hastalar için ameliyat sonrası hemşirelik bakımı herhangi bir karın cerrahisi geçiren hastanın hemşirelik bakımına benzer şekilde ameliyat sonrası ağrı yönetimini kapsar. Ayrıca anastomoz etrafında sızıntı, stoma prolapsusu, nekroz, perforasyon, stoma retraksiyonu, cilt irritasyonu ve abdominal cerrahiyle ilişkili akciğer komplikasyonları açısından hasta izlenir. Peristaltizmin geri dönmesi açısından batın değerlendirilir ve dışkı özellikleri incelenir. Ameliyat sonrası birinci gün yatak dışı aktivitelerde hastaya yardım edilmesi ve 31 hastanın kolostomi bakımına katılmaya teşvik edilmesi önemlidir(Aksoy ve Çavdar 2015). Yara Bakımı Ameliyat sonrası kanama belirtileri yönünden hasta ilk 24 saat, sık aralıklarla kontrol edilmeli, öksürme ve derin solunum sırasında insizyon bölgesinin gerginliğini azaltmak amacıyla karın bölgesini desteklemesi için hastaya yardımcı olunmalı; infeksiyon riski nedeniyle beden sıcaklığı, nabız, solunum sayısı bulguları izlenmelidir. Stoma, ödem (cerrahi işleme bağlı bir ödem normaldir), renk (sağlıklı bir stoma kırmızı veya pembedir), akıntı (az miktardaki sızıntılar önemsizdir) ve kanama yönünden kontrol edilir. Malignite perine bölgesi boyunca yayılmışsa, perine bölgesindeki yaralar kanama, infeksiyon ve nekroz belirtileri açısından gözlenir ve herhangi normal olmayan bir belirti ya da bulgu olduğunda kaydedilir (Aksoy ve Çavdar 2 1 ). Beslenmenin En Üst Düzeyde Sağlanması ve Sürdürülmesi Kolorektal ameliyat geçiren bütün hastalara hemşire sağlıklı beslenmenin önemini anlatır. Hastanın aldığı besinler bireye özgü ve besleyici özellikte olmalı; ishale ve konstipasyona neden olmamalıdır. Normal beslenmeye geçiş hızlı olduğu için eksiksiz bir beslenme değerlendirmesi, kolostomili hasta için önemlidir. Hastalar, aşırı gaz ve kokuya neden olabilecek kabak, salatalık, kavun, karpuz, yumurta, balık, kuru fasulye, yer fıstığı gibi yüksek selülozlu ürünlerden kaçınmalıdır. Hemşire, hastaya bazı yiyeceklerin başlangıçta duyarlılık oluştursa da, zamanla bu duyarlılığın azalabileceğini belirterek, bir yiyeceği sınırlamadan önce onu birkaç kez denemesini önerir. Meyve suları, yüksek lifli yiyecekler, soda, kahve, çay veya karbonatlı içecekler gibi ishale neden olabilen yiyecek veya içecekleri belirlemede hastaya yardım edilmelidir. Gerektiğinde ishali kontrol etmek için Atropin içeren Diphenoxylate reçete edilerek verilmelidir. Kabızlığın giderilmesinde, kuru erik ya da elma suyu, laksatif etki gösterir. Ayrıca hastanın günde en az 2 litre sıvı alması önerilir. 32 Stomalı bireyler dengeli beslendikleri sürece her şeyi yiyebilir. Ancak yiyeceklerin iyi çiğnenmesi gerektiği, bireye açıklanmalı; ideal vücut ağırlığını koruması, kilo alıp vermekten kaçınması; bir besini ilk kez yiyecekse az miktarda ve yanında bir şey yemeden yemesi; bol su içmesi gerektiği hatırlatılmalıdır. Yiyeceklerin stoma çıkışı üzerine olan etkisi, bireysel olduğu için bireyler arasında farklılık olabilir (Aksoy ve Çavdar 2 1 ). Komplikasyonların İzlemi Ve Yönetimi Hasta, komplikasyon gelişimi açısından izlenmelidir. Batın bölgesinin sık tanılanması (bağırsak tıkanıklığını belirlemek için bağırsak seslerinde azalma ya da değişim ve batın çevresinde genişleme vb.) önemlidir. Hemşire, batın içinde infeksiyonun göstergesi olan beden sıcaklığında, nabızda, solunum sayısında artış ve kan basıncında düşme açısından yaşam bulgularını izlemelidir. Ayrıca rektal kanamanın izlenmesi ve hekime rapor edilmesi önemlidir. Hemoglobin ve hematokrit değerleri izlenmeli ve önerildiği biçimde kan ürünleri uygulanmalıdır. Abdominal ağrıda beklenmedik herhangi bir değişim hemen rapor edimelidir. Beyaz kan hücrelerinin sayısında ve beden sıcaklığında artış ya da şok belirtileri sepsis göstergesi olabileceği için rapor edilmeli; istem doğrultusunda antibiyotik uygulanmalıdır. Özellikle, sedatif alan ve uzun süre yatak istirahatinde olan yaşın üzerindeki hastalar akciğer komplikasyonları açısından riskli olduğundan pnömoni ve atalektazi açısından izlenmeli, iki saatte bir hastayı yatak içinde döndürme, derin solunum, öksürme ve erken ayağa kaldırma gibi, komplikasyonu riskini azaltıcı önlemler alınmalıdır (Aksoy ve Çavdar 2 1 ). Kolostomi Torbasının Değiştirilmesi Kolostomi ameliyattan 2-3 gün sonra işlev görmeye başlar. Hemşire kolostomi bakımına hastayı da katarak gerçekleştirmelidir. Stoma etrafındaki deride kolayca ülserasyonlar oluşabilir. Böyle durumlarda irrite olmuş deriye kolostomi torbasının yapıştırılması durumu daha da kötüleşebilir. Dışkı içeriği ve deri sorunları stomanın yeri ile ilişkilidir. Transvers kolonda dışkı daha yumuşaktır ve deriyi daha çok tahriş eder. Desenden ve sigmoid kolonda ise dışkı katı olduğu için deri daha az tahriş olur. 33 Torba değişiminde hasta rahat bir pozisyonda oturur yada ayakta durur. Torba nazikçe çekilerek çıkarılır. Hastaya stoma etrafındaki deriyi nemli yumuşak bir sabunla yıkaması ve daha sonra ovalamadan nazik bir şekilde kurulaması öğretilir. Deri bariyeri ince bir tabaka halinde sürülür. Stoma torbasının seçimi için stomanın ölçümü doğru yapılmalıdır. Torbanın ağız çapı stomanın çapından Torbanın yapışması için 3 .3 ml daha geniş olmalıdır. saniye kadar bastırılmalıdır. Torbanın 2/3’ü yada ¾’ü dolduğunda değiştirilmelidir. Daha fazla dolduğu durumlarda torba ağırlık yaparak yerinden ayrılabilir. Çoğu torba tek kullanımlık ve kokuya dirençlidir. Kolostomi irrigasyonu, kalıcı kolostomisi olan bireylerin sürekli torba kullanmaya alternatif olarak uygulayabilecekleri bir yöntemdir. Hastanın irrigasyona uygun stoması varsa, kolostomi irrigasyonunu öğrenen bazı hastaların her zaman torba kullanmasına gerek kalmamaktadır. Bu hastalar stomalarına tek kullanımlık bir petle ya da kapalı ostomi torbası ile kapatabilir (Demir 2010). Olumlu Beden İmajı İçin Destek Sağlanması Hastanın değişen beden imajına, ameliyata ve stomaya ilişkin endişelerini ve düşüncelerini anlatması sağlanmalıdır. Hastanın yeni durumuna uyum sağlayabilmesi için destekleyici bir ortamda ve hemşirelik bakımına ihtiyacı vardır. Mümkünse hasta kolostomi bakımını öğretilmeli ve katılmalısı sağlanmalıdır. Hastanın bakımını kendi yaptığı durumda hemşire zarar verebilecek uygulamaları önlemek için hastayı yakından kontrol eder ve hastann duygu ve düşüncelerini açığa çıkarmasını sağlar (Smeltzer 2008). Seksüel Konuların Tartışılması Hemşire hastasıyla cinselliğe ilişkin görüşleri ve cinsel işlevleri hakkında konuşmalıdır. Bazı hastalar stomanın cinselliği tehdit ettiğini düşünürken, bazıları kısırlaşma korkusu yaşamaktadır. Hastalar cinsel birliktelik sırasında torbadan sızıntı olacağı yada koku olacağı endişesi yaşarlar. Bu hastalara alternatif seksüel pozisyonlar önerilmelidir (Smeltzer 2008). 34 Ev ve Topluma Dayalı Bakımın Sağlanması Hasta eğitimi ve taburculuk planı hemşire, hekim, diyetisyen, enterostomal terapist, sosyal hizmet uzmanı gibi profesyonel bir ekibin çalışmasını gerektirir. Hastaya bireysel gereksinimleri, stoma bakımı ve olası komplikasyonların belirtileri öğretilir. Beslenmeye ilişkin yapılan açıklamalar ile hastanın konstipasyon ya da diyare olması önlenir. İlaçların kullanım amaçları, isimleri, etkileri, yan etkileri ve dozlarının öğretilmesi de son derece önemlidir. Hastalara stoma ile ilgili malzemeleri bulabileceği adresler, evde bakım hemşiresinin ismi ve iletişim adresleri temin edilmelidir. Hastaya ne zaman hekime başvuracağı, hangi komplikasyonun acil müdahale gerektirdiği (kanama, abdominal distansiyon, diyare, ateş, yara drenajı, yara ayrılması) öğretilmelidir (Demir 2 1 ). 2.1.8. Kolon Kanseri Ve Bakım Yükü 2.1.8.1. Bakım Kavramı Bakım, bakma işi, bir şeyin iyi gelişmesi, iyi bir durumda kalması için verilen emek, emek verme biçimi, birinin beslenme, giyinme vb. gereksinimlerini üstlenme işi olarak tanımlanmaktadır (TDK 2 1 ). İngilizce sözcük tanımlarında isim olarak care’ kavramı, koruma, sakınma, dikkat kaygı anlamları taşımaktadır. Fiil olarak endişe duymak, ilgili hissetmek, merak etmek, fiziksel gereksinimleri karşılamak, rahatlatmak, yardım etmek, ilgili olmak anlamlarına gelmektedir. (Öner ve ark. 2 11). Bakım kavramı ile bağlantılı olan ve bazen aynı anlama gelen bir diğer kavram ise hemşire nurse’ kavramıdır. İngilizce nurse’ sözcüğünün hem fiil hem de isim anlamı vardır. İsim olarak en çok hastalara yardım eden uzmanlaşmış kişi olarak belirtilmektedir. Fiil olarak ise dikkat etmek, bakmak, beslemek anlamları da vardır (Dalpezzo 2009). Hastalara bilimsel, etik ve hümanistik bir bakım uygulamasının hasta sağlığına büyük katkılar sağladığı görülmektedir. Profesyonel hemşirelik bakımına ihtiyaç duyan vakalarda bakım, hastalarda olumlu sonuçlar elde edilmesinde önemli bir unsurdur. Manevi alma ve verme türünde iki eyleme dayanan bakım, evrensel bir olgu olarak insanların birbirlerine karşı duygu ve düşünce ve davranışlarını etkilemektedir (Atabek Aştı ve Karadağ 2 12). 35 Florence Nigtingale’ den bu yana hemşireler bakım uygulamasını çeşitli felsefi ve ahlaki açılardan inceleyerek bazı kavram ve kuramlar geliştirmişlerdir (Atabek Aştı ve Karadağ 2 12). Bu kuramcılardan Leininger bakımı, antropolojik açıdan ele almış ve insanın içinde yaşadığı kültürden ayrı düşünülemeyeceğini ifade etmiştir. Leininger e göre bakım, hemşireliğin özüdür ve herhangi bir toplumun kültürü ile yakından ilintili bir kavramdır. Leininger bakımı mevcut ya da olası gereksinimleri olan bir başka kişi ya da grubun yaşamını insanca sürdürebilmesi veya geliştirilebilmesine ya da ölümle yüzleşebilmesine yardım edilmesi ya da desteklenmesi’ olarak tanımlamıştır (Leininger 1991). Hemşire teorisyenlerden Roy bakımı, organizasyonlar içinde bakım üzerine odaklamıştır. Roy’a göre hemşirelik bakımı bağlamsaldır ve organizasyon tarafından etkilenmiştir. Bakımın anlamı onkoloji, yoğun bakım, acil ve hastanenin diğer bölümlerine göre farklılaşmaktadır. Örneğin, yoğun bakım ünitesinde monitor, ventilatör, ilaç tedavileri gibi daha çok teknik bakımda yoğunlaşma varken, onkoloji ünitesinde spirutual bakım daha önceliklidir (Öner ve ark. 2 11). Benner ve Wrubel bakım kavramını, hasta ile hemşire arasındaki etkileşimli bir süreç olarak tanımlamıştır. Benner ve Wrubel’e göre bakım uygulamaları, hasta savunuculuğu ve bireyin büyüme ve gelişmesine yardımcı olacak gerekli koşulların sağlanması olarak belirtilmiştir (Öner ve ark. 2 11). Benner ve Wrubel kültürel bakımın önemini vurgulayarak, hastaların her zaman aynı olmadığını ve her bireyin farklı tecrübe, değer ve geçmişe sahip olduğunu vurgulamışlardır (Potter ve Perry 2005). Watson bakım vermeyi, hemşireliğin esası ve hemşirelik uygulamalarının merkezi ve birleştirici odak noktası olarak tanımlamaktadır. Watson’un bakım teorisi bilinçli bir yaklaşımın hastada iyileşme ve bütünlüğü sağladığını öne sürer (Hoover 2002). Swanson’a göre ise bakım, sorumluluk hisseden bir bireyin, değer verdiği diğer bireylerle ilgilenmesi’ olarak tanımlamış ve bireyi tanıma/bilme, birlikte olma, birey bir şey yapma, imkan verme ve inanç sağlama gibi beş önemli noktayı vurgulamıştır (Öner ve ark. 2012). 36 Yurt dışındaki bu açıklamalara benzer tanımlamalar ülkemizde de yapılmıştır. Özcan bakımı, Hemşirenin ilgi alanı hasta ve onun tepkileridir.’ şeklinde tanımlamış ve Hemşire bakım verebilmek için bireyin hastalıktan nasıl etkilendiğini araştırır diye belirtmiştir (Özcan 2 6). Bakım hemşireliğin özü’ ya da can alıcı noktası’ olarak kabul edilmekte özünde yardım etme, sevgi besleme, iletişim, düşünme, umurunda olma, özen gösterme, değer verme, empati duyma, ahlaki davranma, bilgi verme, şefkat ve saygı temalarını içermektedir (Aydın 2 14). Hızla gelişen sağlık alanında önemi gittikçe artan hemşirelik bakımı, hastaların iyileşmesinde önemli katkılar sağlamaktadır (Atabek ve Karadağ 2 12). 2.1.8.2. Bakım Verme ve Bakım Vericiler Bakım verme, basit bir duygusal veya tutumsal tepki değildir. Bakım tümüyle eylem şekli ve var olma yolu olarak görülüp 1 84’te Roach, bakım vermeyi içinde yönetsel, duygusal, bilişsel becerileri kapsayan insan davranışı olarak tanımlamıştır (Öner ve ark. 2 11). Bakım verme, bakım veren bireyler açısından çok boyutlu olarak algılanan bir deneyimdir. Bakım verme, büyük oranda samimiyet ve sevginin artması, bakım verme deneyimi sayesinde anlam bulma, kişisel gelişim, diğer bireylerden sosyal destek alma, kendine saygı duyma, kişisel doyum sağlama gibi olumlu özelliklerinin yanında pek çok güçlüğün de yaşanmasına yol açabilmektedir (Toseland ve ark. 2 2 1; Akgün Şahin ). Aile içi bakım verenler kendi sağlıkları ve yaşamları açısından bakıldığında fiziksel, psikolojik, sosyal ve ekonomik açıdan güçlükler ve sorunlar yaşamaktadır (Akgün Şahin ve ark. 2 ; Kasuya ve ark. 2000). Bakım verme, formal ya da informal olmak üzere genellikle iki şekilde incelenmektedir. Formal bakım verme; evde ya da kurumda sağlık bakımı ve kişisel bakım hizmetlerini sunan meslek grupları tarafından verilen bakımdır (Karahan ve Güven 2 2). Evde formal bakım sağlayanlar daha çok hemşire, terapistler, sosyal hizmet uzmanı, diyetisyen ve evde bakım yardımcılarıdır (İnci 2 6). 37 İnformal ya da uzmanlık gerektirmeyen bakım verme; bakım verenin bir yakınına yardım etme rolünü üstlenmesidir (Kasuya ve ark. 2000). İnformal bakım verenler ücret almayan, evde bakım sağlayan aile üyeleri veya arkadaşlardır (Karahan ve Güven 2 2). Kronik ve akut fonksiyonel yetersizlikler nedeniyle artan informal bakım verme; bireyin banyo yapmasına yardım etmek, beslemek gibi süreğen bakımın yanı sıra, trakeostomi bakımı, intravenöz ilaç uygulaması gibi ileri düzeyde beceri gerektirecek uygulamaları da kapsamaktadır (İnci 2 6). Kanser doğrudan ya da dolaylı olarak birçok insanı etkileyen majör bir hastalıktır. Son yıllarda tedavide elde edilen gelişmeler ile kanserin seyri, genellikle ölüm ile sonuçlanan akut bir hastalıktan, sıklıkla ev ortamındaki bakıma gereksinim duyan ve uzun süreli tedavi gerektiren kronik bir hastalığa doğru değişim göstermiştir. Dolayısıyla kanser yalnız tanı konan bireyin sorunu olmaktan çok tüm aileyi ilgilendiren bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Aile üyesi olan bakım verenin yürüttüğü kanser bakımı, tedavi monitorizasyonu, tedavi ile ilişkili belirtilerle baş etme, duygusal, finansal ve manevi destek, kişisel ve tıbbi alet bakımı gibi hastanın birçok alandaki greeksinimlerini karşılamayı gerektirir. Aile üyesi bakım verenler, sosyal rolleri ile ilgili çatışma, evlilik içi ve aile ilişkilerinde gerginlik, günlük aktivitelerinde kısıtlılıklar, sıkıntı ve bunaltı ve kendi fiziksel sağlıklarında bozulma gibi değişik alanlarda sorunlar bildirmişlerdir (Atagün ve ark. 2 11). Bakım verici, hastalıkla baş eden ya da fiziksel bakım ile birlikte bireye yardımcı olan bir kişidir. Diğer bir tanımlama olarak, resmi olmayan/ gayri resmi bakım verici akraba ya da arkadaşlar tarafından yardım ya da destek sağlayan kişiler’ olarak tanımlanmaktadır (Hunt 2003). Ailede genellikle bakımın ana sorumluluğunu üstlenen bir birey ya da bu bireyi destekleyen, aile üyesi, akraba ya da arkadaşlar bulunmaktadır. Yapılan çalışmalarda bakım sorumluluğunu üstlenen kişilerin çoğunluğunun kadın, evli, ortalama 4 - yaşlarında olduğu belirlenmiştir (Toseland 2001; Given ve ark. 2001). Daha çok eş durumundaki bireyler kronik hastalıklı bireyin bakımını üstlenmektedir. Bununla beraber kız çocukları, gelinler, erkek çocuk ve akraba olan kadınlar da bakıma katılan aile üyeleridir (Toseland 2001). Yapılan çalışmalarda da bakım verenlerin büyük çoğunluğunun kadın olduğu bulunmuştur. Kadınların bakım verme işlevine uygun görülmesinin en önemli nedeni; genellikle toplumlar tarafından ev 38 işleri ve aile ile ilgili özel alanların, kadının doğal işi olarak görülmesidir (Akın ve Demirel 2003). Ayrıca kadınların kişilik özellikleri nedeni ile daha şefkatli, daha duyarlı davrandıkları, yakın ve güçlü ilişki kurabilme becerilerine sahip oldukları ve erkeklere kıyasla bakım verme işlevinin zorlukları ile daha iyi baş edebilecekleri görüşü, onların bakım verme işlevine uygun görülmelerinin nedeni olarak belirtilmektedir (Bilgili 2000). Bakım verenlerin özelliklerinin bilinmesi; güçlük yaşama yönünden risk altındaki grubun belirlenmesi, destek gruplarının bu özelliklere göre oluşturulması, götürülecek hizmetin geliştirilmesi ve sağlık politikalarının oluşturulması açısından önemlidir (Given ve ark. 2001). Kanserin sadece kanser olan bireyi değil aynı zamanda daha çok aile bireyi olan bakım vereni de etkilediğine dair azımsanmayacak ölçüde literatürde bulunmaktadır. Bakım verenin, hastanın, hastalığın ve bakım verme sürecinin çeşitli özellikleri incelendiğinde bazı bakım verenlerin bakım verme yükü açısından daha riskli bir grup oluşturduğu söylenebilir. Kültürel etmenler tarafından da etkilenen bakım verme yükünün ülkemizde daha kapsamlı ve uzunlamasına çalışmalarla incelenmesi gerekmektedir. Sağlık çalışanlarının riskli grupları değerlendirmesi ve gerekli hallerde bakım verene destek sağlanması önemlidir (Atagün ve ark. 2 ). 2.1.8.3. Bakım Yükü ve Etkileyen Faktörler Literatürde yük kavramı, bakım vericinin üstlendiği bakımın ortaya çıkardığı psikolojik, fiziksel sıkıntı, sağlık sorunları, ekonomik sorunları, sosyal sorunlar, aile ilişkilerinin bozulması ve kontrolün kendisine ait olmadığı duygusunu yaşamak gibi olumsuz objektif ve subjektif sonuçlar şeklinde açıklanmıştır Aile yükü ise hastalığın ortaya çıkardığı istenmeyen olaylar ve güçlüklerin aile üyelerine yansımasıdır (Özer 2010). Bakım verenlerin tamamının bakım verme güçlüğü yaşamadıkları gibi, güçlük yaşayanların güçlüğü yaşama düzeyleri birbirinden farklıdır. Bakım gerektiren durumların farklı özellikleri incelendiğinde bakım yükünü etkileyen faktörleri hastaya ait faktörler ve bakım verene ait faktörler olarak inceleyebiliriz (Yaşar 2 2012). 8; Ak ve ark. 39 Hastaya ait bilişsel yetersizlikler, fonksiyonel yetersizlikler (günlük yaşam aktivitelerin yerine getirememe), davranışsal ve fonksiyonel yetersizlikler (ajitasyon, halüsinasyon, delüsyon), Bakım veren kişinin kişilik özellikleri (cinsiyeti, yaşı, etnik kökeni,hastaya olan yakınlığı, inaçları, sosyal desteği, kültür, gönüllü olup olmaması, ekonomik durum, hastalığının olup olmaması vb..), Hasta ile olan önceki ilişkisi, Hasta ile aynı evi paylaşma durumu, bakım verme süreci, Hastaya bir ya da birçok alanda yardım vermesi, Birden fazla aile üyesine bakım verme, Bireyin bakımını kabul etmekle diğer rollerinin kısıtlandığını düşünmesidir (Yaşar 2 8; Schulz ve Sherwood 2 8). 2.1.8.4. Bakım Verenlerin Desteklenmesinde Hemşirenin Rolü İnsanın yaşamının devamlılığını sürdürebilmesi için bireyin temel gereksiniminlerinin karşılanması gerekmektedir. Hemşireliğin tanımında da belirtildiği gibi, hasta ya da sağlıklı bireyin hastalık vb. nedenlerle kendi temel gereksinimlerini karşılayamadıkları zaman, onlar adına bu gereksinimleri karşılama sorumluluğunu hemşirelerin üstlendiği ifade edilmektedir (Yaşar 2 8). Hemşireler bakım sürecinin sağlıklı ve güvenilir olması ve aile üyelerinin yüklerini azaltmaya yardım etme de önemli rol oynamaktadırlar. Bu aşamada hemşireler, hasta ve bakım vericileri ile işbirliği yapmalı, onlarla bilgi, güç ve umudu paylaşarak olumlu baş etme becerileri, otonomi, kontrol duygusu kazandırmalı ve umut etmeyi sağlayıcı şekilde davranmalıdır. Daha güvenli ve kaliteli bir bakım için bakım verenlere aile danışmanlığı yaparak, stresle baş etme eğitimi, bakım danışmanlığı ve eğitim konularında yardımcı olmalıdır. Bakım verenlerin kendi fizksel ve psikolojik sağlığını tehlikeye atmamaları, ihtiyaç duyulan bakımı sağlamaları ve bu rol nedeni ile tükenmişlik yaşamamaları için tüm aile üyelerinin bakım yeteneklerinin artırılması gerekmektedir (Costello ve ark. 2003; Brodaty ve ark 2003). 40 Hemşireler bu rollerini yerine getirirken her hasta ve ailesinin kendine özgü olduğunu göz önünde bulundurmalıdır. Hasta ve ailesi ile dürüst ve saygıya dayalı bir iletişim kurarak güven duygusu oluşturacak şekilde iyi bir iletişim kurmalıdır. Bu aşamada hemşirenin bakım vericilerin gereksinim duyduklarında gerekli yardım ve rehberlik hizmetlerini nereden ve ne zaman alacakları konusunda yapacağı eğitim, bakım verenin yardım arama çabasını destekleyip ailelere yardımcı olacaktır (Çavdar 2011). 41 3. GEREÇ VE YÖNTEM 3.1. Araştırmanın Amacı ve Şekli Bu araştırma kolon kanseri tanısı konmuş ve cerrahi girişim uygulanmış hastalara bakım veren hasta yakınlarının bakım yükünü değerlendirmek amacıyla tanımlayıcı kesitsel tipte planlandı ve gerçekleştirildi. 3.2. Araştırmanın Yapılacağı Yer Araştırma, Kasım 2 14- Haziran 2 1 tarihleri arasında İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Genel Cerrahi Anabilim Dalı servislerinde gerçekleştirildi. 3.3. Araştırmada Yanıtlanması Beklenen Sorular Kolon kanserli hasta yakınlarının bakım yükü derecesi nedir? Stomalı hastalara bakım veren hasta yakınları ile stomasız hastalara bakım veren hasta yakınlarının bakım yükleri aynı mıdır? Sürekli bakım verenlerle dönüşümlü bakım verenlerin bakım yükleri değişmekte midir? Bakım verenlerin tanıtıcı özellikleri bakım yükünü etkiler mi? Hastaların tedavi ve hastalık süreci bakım yükünü etkiler mi? 3.4. Araştırmanın Evreni ve Örneklemi Araştırmanın evrenini İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Genel Cerrahi Servislerinde yatan ve kolon kanseri tanısı konup cerrahi girişim uygulanan 137 hastaya bakım veren hasta yakınları oluşturdu. Araştırmaya dahil edilecek hasta yakınlarının sayısının belirlenmesinde, evreni bilinen örneklem yöntemiyle oluşturuldu (Tablo 3.1). 42 Tablo 3.1: Örneklem Hesaplaması N.t² p.q n= n= d²(N-1)+ t² p.q 1 x (1. 6)² x ( . ( . 3)² x (1-1 x . ) ) + (1. 6)² x ( . n=92 x . ) Minimum örneklem sayısı: 2 Araştırmanın örneklemi; Kasım 2 14- Haziran 2 1 tarihleri arasında Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Genel Cerrahi Servislerinde kolon kanseri tanısıyla yatan ve cerrahi girişim uygulanan ve araştırmaya katılmaya istekli olup, gerekli ölçütleri sağlayan 13 hasta yakını oluşturdu. 3.4.1. Araştırmaya Dahil Etme Kriterleri Kolon kanseri tanısı konulan ve cerrahi girişim geçiren hasta yakını olması, Veri toplanacak hasta yakını ile iletişim kurulabilmesi, Okur-yazar olması 3.5. Araştırmanın Değişkenleri Bakım verenlere ait, yaş, cinsiyet, yakınlık derecesi, medeni durum, eğitim durumu, ekonomik durum, hastanın stoma varlığı, ailede kolon kanseri öyküsü ve yakınlık derecesi, ailede başka bir kanser öyküsü, yanında sürekli kalma durumu, hastanede kalış süresi, cerrahi girişim öncesi tedavi uygulanma durumu, bakım sürecinde yaşanılan zorluklar, araştırmanın bağımsız değişkenleri oluştururken, bakım yükü ölçeğinden alınacak puan ortalamaları bağımlı değişkenleri oluşturdu. 3.6. Veri Toplama Araçları Veri toplama aracı olarak araştırmacı tarafından literatür bilgileri doğrultusunda geliştirilen bilgi formu kullanıldı. Bilgi formu iki bölümden oluşturuldu. Birinci bölümde; hasta yakınının yaşı, cinsiyeti, medeni durumu, eğitim durumu, ailede kolon kanseri öyküsü ve yakınlık derecesi, ailede başka bir kanser öyküsü ve yakınlık derecesi, hastanede kalış süresi ile ilgili 14 soru yer aldı. 43 İkinci bölümde; Zarit, Reever ve Bach-Peterson tarafından geliştirilen Zarit Bakım Yükü Ölçeği kullanıldı. 3.6.1. Zarit Bakım Yükü Ölçeği Araştırmada bakım verenlerin bakım yükünü değerlendirmek için ZBYÖ kullanıldı. Bakım yükü ölçeği; Zarit, Reever ve Bach-Peterson tarafından, ilgili çalışmalar ve bakıcılar ile bakıcıların klinik deneyimlerinden yararlanılarak 1 8 yılında, Amerika’da geliştirilmiştir. Bakım gereksinimi olan bireye veya yaşlıya bakım verenlerin yaşadığı stresi değerlendirmek amacıyla kullanılan bir ölçektir. Sağlık, sosyal ve kişisel hayat, mali durum, duygusal iyi oluş ve kişilerarası ilişkiler gibi sorular yer alır. Her madde; =hiçbir zaman, 1=nadiren, 2=bazen, 3=sık sık, 4=hemen hemen her zaman şeklinde Likert tipi bir ölçektir. Sorulardan elde edilen toplam puan ile bakım yükü değerlendirilir (Özer ve ark. 2 12). Özer ve arkadaşları tarafından 2 12 yılında Zarit Bakım Yükü Ölçeği’nin cerrahi ve dahili kliniklerde geçerlilik ve güvenilirliği yapılmıştır ve 22 maddeden 18 madde geçerli bulunmuştur. Ölçekten alınabilecek en yüksek değer 72 iken en düşük değer ise ’dır. Ölçekte yer alan maddeler genellikle sosyal ve duygusal alana yönelik olup, ölçek puanının yüksek olması, yaşanılan sıkıntının, bakım yükünün yüksek olduğunu göstermektedir. Ölçeğin Cronbach alfa güvenirlik katsayısı 0.83 olarak bulunmuştur. Bu çalışmada, Cronbach alfa güvenirlik katsayısı .7 1’dır. 3.7. VERİLERİN TOPLANMASI Veri toplama araçlarının kullanılabilmesi için gerekli izinler alındı. Veriler Genel Cerrahi Servisler’ inde, yüz yüze görüşme yöntemiyle toplandı. Bilgi Formu’ ve ZBYÖ’ aynı anda verilerek; ölçeğin her bir maddesinin karşısında bulunan ifadelerden en uygun olanı işaretlemeleri istendi. Çeşitli nedenlerle formları kendileri dolduramayan, yorgun vb. olan bakım vericilere, anket formu ve ZBYÖ araştırmacı tarafından okunarak bakım verenlerden gelen yanıtlar doğrultusunda veri toplama araçlarına işaretlendi. 44 3.8. VERİLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ Çalışmada elde edilen bulgular değerlendirilirken, istatistiksel analizler için SPSS (Statistical Package for Social Sciences) for Windows 17, programı kullanıldı. Çalışma verileri değerlendirilirken tanımlayıcı istatistiksel metotlar (ortalama, ortanca, sayı, yüzde) kullanıldı. Gruplar arasındaki farklılığın test edilmesinde Bağımsız örneklem t testi ve ANOVA (varyans) analizinden yararlanıldı. İki değişken arasındaki ilişki düzeyine Pearson korelasyon testi ile bakıldı. Ayrıca olguların bakım yükünü etkileyen bağımsız faktörlerin tespitinde Çok Değişkenli Linear Regresyon Analizinden yararlanıldı. Sonuçlar; %95 güven aralığında anlamlılık ise p< , altında değerlendirildi. 3. . ARAŞTIRMANIN ETİK İLKELERİ Araştırmanın uygulanabilmesi için, İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Etik Kurul’undan etik kurul izni alındı ve İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Genel Cerrahi Anabilim Dalı Başkanlığı’ndan kurum izni alındı. Ayrıca, Zarit Bakım Yükü Ölçeği’nin Cerrahi ve Dahili Kliniklerde geçerlilik güvenilirliği yapan Doç. Dr. Nadiye Özer’den ölçek kullanımı için izin alındı. Hasta yakınlarına, araştırmaya katılmakta özgür oldukları, araştırmanın amacı ve elde edilen sonuçların hangi amaçlarla kullanılacağı açıklandı ve Bilgilendirilmiş İzin Formu okutularak sözlü ve yazılı izinleri alındı. Ayrıca araştırmaya katılan bireylere, kendileri ile ilgili bilgilerin başkalarına açıklanmayacağı konusunda bilgi verilerek gizlilik ve gizliliğin korunması ilkesine uyuldu. 3.10. ARAŞTIRMANIN SINIRLILIKLARI Bu araştırma İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Hastanesi’nde Kasım 2 14- Haziran 2 1 tarihleri arasında Genel Cerrahi Servislerinde kolon kanseri tanısıyla cerrahi girişim uygulanmış hastalara bakım veren hasta yakınlarına genellenebilir. 45 4. BULGULAR Tablo 4.1: Bakım Verenlerin Tanıtıcı Özelliklerinin Dağılımı (n=130) Değişkenler N % Ort Ss 130 - 46,17 10,97 15-25 5 3,8 26-35 17 13,1 36-45 32 24,6 46-55 55 42,3 56-65 17 13,1 66-75 4 3,1 Kadın 87 66,9 Erkek 43 33,1 Evli 106 81,5 Bekar 24 18,5 İlköğretim 66 50,8 Ortaöğretim 43 33,1 Üniversite 21 16,1 İyi 63 48,5 Orta 28 21,5 Kötü 39 30,0 Var 130 100,0 Yok 0 0,0 Yaş Cinsiyet Medeni Durum Eğitim Durumu Ekonomik Durum Sosyal Güvence Tablo 1’de çalışmaya dahil edilen 13 olgunun tanıtıcı özelliklerinin dağılımına yer verildi. Bakım verenlerin ortalama yaşı 46,17±1 , 7’idi. %66, ’u (n=87) kadın, %81, ’i (n=1 6) evli; % ,8’inin (n=66) eğitim düzeyinin ilköğretim mezunu olduğu 46 saptanırken; olguların %48, ’inin (n=63) ekonomik düzeyinin iyi ve tüm bakım vericilerin sağlık güvencesinin olduğu belirlendi. Tablo 4.2: Bakım Verenlerin Aile Öyküsü Dağılımı (n=130) Değişkenler N % Eş 63 48,5 1. Derece Yakın 61 46,9 Diğer 6 4,6 Var 28 21,5 Yok 102 78,5 1. Derece Yakın 16 57,1 2. Derece Yakın 12 42,9 Var 75 57,7 Yok 55 42,3 1. Derece Yakın 59 78,7 2. Derece Yakın 16 21,3 Kolon Kanserli Hastaya Yakınlık Derecesi Ailede Bağırsak Kanseri Öyküsü Ailede Başka Bağırsak Kanseri Olan Kişi Yakınlığı(n=28) Ailede Bağırsak Kanseri Dışında Kanser Öyküsü Ailede Başka Kanser Tanısı Konulan Hasta Yakınlığı (n=75) Tablo 2’deki veriler incelendiğinde: kolon kanseri tanısı konmuş hastalara bakım veren hasta yakınlarının %48, ’inin (n=63) hastanın eşi ve yakın bir yüzde ile birinci derece akrabası olduğu, %21, ’inin (n=28) ailesinde kolon kanseri öyküsü olduğu ve bu 28 olgunun % 7,1’inin (n=16) 1. derece yakın olduğu belirlendi. Ayrıca bakım vericilerin % 7,7’sinin (n=75) ailesinde kolon kanseri dışında başka kanser tanısı konulan hastalarının olduğu bulgusuna ulaşıldı. 47 Tablo 4.3: Hastanın Tedavi Ve Hastalık Sürecine Yönelik İfadelerin Dağılımı (n=130) Değişkenler N % Var 80 61,5 Yok 50 38,5 1 günden az 62 47,7 15 gün – 1 ay 51 39,2 1 aydan fazla 17 13,1 Sürekli 107 82,3 Dönüşümlü 23 17,7 Var 63 48,5 Yok 67 51,5 Kemoterapi 47 36,2 Kemoterapi+Radyoterapi 16 12,3 Hiçbir konuda zorluk yaşamıyorum 16 12,3 Hijyen uygulamalarında zorlanıyorum. 75 57,7 Psikolojik destek konusunda zorlanıyorum 35 26,9 Diğer 4 3,1 Hastanın Stoması/Kolostomisi Durumu Hastanın Hastanede Yatma Süresi Refakat Şekli Hastanın Neoadjuvan Tedavi Alma Durumu Tedavi Türü Bakım Sürecinde Yaşanılan Zorluklar Cerrahi girişim uygulanan 130 olgunun %61, ’inin (n=8 ) stomasının olduğu, hastaların %47,7’sinin (n=62) 1 günden az, %3 ,2’sinin (n=51) 15-3 gün arasında, hastanede yattığı, %82,3’üne (n=1 7) yakınları tarafından sürekli refakat edildiği, %48, ’ine (n=63) neoadjuvan tedavi uygulandığı, neoadjuvan tedavi gören hastaların %36.2’sine (n=47) kemoterapi uygulandığı ve hasta yakınlarının hasta bakım sürecinde en çok hijyen uygulamalarda zorluk yaşadığı belirlendi. 48 Tablo 4.4: Zarit Bakım Yükü Ölçeği Puan Ortalaması ve İç Tutarlılık Düzeyi Değerler ZBYÖ Ortalama 31,37±8.92 Minimum 7 Maksimum 63 Cronbach's Alpha(α) 0,701 Çalışmaya dahil edilen olguların ZBYÖ’den aldıkları puan ortalamasının 31,37±8, 2 (7-63) olduğu saptanırken, ölçeğin iç tutarlılık kat sayısının homojenite) olduğu saptandı. ,7 1 (iyi düzey 49 Tablo 4.5: Bakım Verenlerin Tanıtıcı Özelliklerine Göre ZBYÖ’den Aldıkları Puan Ortalamaları Değişkenler Ort Ss Yaş 15-25 33,40 3,29 26-35 33,06 8,50 36-45 32,72 7,54 46-55 29,98 10,02 56-65 31,47 8,90 66-75 29,50 11,09 Cinsiyet Kadın 32,80 9,09 Erkek 28,47 7,90 Medeni Durum Evli 31,15 8,96 Bekar 32,33 8,88 Eğitim Durumu İlköğretim 31,73 9,19 Ortaöğretim 29,79 7,69 Üniversite 33,48 10,20 t/F p 0,613a 0,690 2,671b 0,009* 0,588b 0,560 1,319a 0,271 21,042a <0,001* Kolon Kanserli Hastaya Yakınlık Derecesi Eş 28,41 7,55 1. Derece Yakın 32,67 7,51 Diğer 49,17 12,58 *=p<0,05; a=ANOVA(Varyans) Analizi, b=Bağımsız Örneklem t Testi Tablo ’te çalışmaya dahil edilen bakım verenlerin tanıtıcı özelliklerine göre ZBYÖ’den aldıkları puan ortalamalarının dağılımına yer verildi. Tablodaki veriler incelendiğinde olguların yaşı, medeni durumu, eğitim durumu ve ekonomik durumu ile ZBYÖ puanları arasında anlamlı farklılık bulunmadı. Ancak kadın bakım vericilerin ZBYÖ’den aldıkları puan ortalaması (32,8 ± , puan ortalamasından (28,47±7, ), erkek bakım vericilerin aldıkları ) istatistiksel olarak anlamlı derecede daha yüksek 50 olduğu saptandı (t:2,671; p<0,05). Ayrıca, ailede başka bağırsak kanserli kişi ve yakınlık derecesi ve ailede kanser tanısı arasında anlamlı farklılık belirlenmedi. Ancak hasta yakınlık derecesine göre olguların ZBYÖ’den aldıkları puan ortalaması arasında istatiksel olarak anlamlı derecede farklılık saptandı (F:21,042p<0,001). Bu farklılığın tüm gruplar arasında olduğu görüldü. En düşük bakım yüküne sahip bakım verenlerin eşler olduğu (28,41±7, ), bununla beraber olguların tanı konan hastaya olan yakınlık derecesi uzaklaştıkça bakım vericilerin bakım yükünün arttığı belirlendi. Tablo 4.6: Aile Öyküsü Özelliklerine Göre Bakım Verenlerin ZBYÖ’den Aldıkları Puan Ortalamaları Değişkenler Ort Ss Ailede Bağırsak Kanseri Öyküsü Var 31,57 6,95 Yok 31,31 9,42 Ailede Bağırsak Kanseri Olan Kişi Yakınlığı (n=28) 1. Derece Yakın 29,50 6,18 2. Derece Yakın 34,33 7,22 Ailenizde Bağırsak Kanseri Dışında Kanser Öyküsü Var 33,16 8,89 Yok 28,93 8,44 Ailede Kanser Tanısı Konan Hasta Yakınlığı (n=75) 1. Derece Yakın 32,44 9,00 2. Derece Yakın 35,81 8,21 t/F p 0,135b 0,893 1,864b 0,076 2,762b 0,007* 1,427b 0,166 *=p<0,05; a=ANOVA(Varyans) Analizi, b=Bağımsız Örneklem t Testi Tablo 6’da aile öyküsü olan ile ZBYÖ puanları arasında; ailesinde kolon kanseri dışında kanser tanısı olguların ZBYÖ’den aldıkları puan ortalaması (33,16±8,89), başka bir kanser tanısı olmayan olguların aldıkları puan ortalamasından (28, 3±8,44) istatistiksel olarak anlamlı derecede daha yüksekti (t:2,762; p<0,05). 51 Tablo 4.7: Hastanın Tedavi ve Hastalık Sürecine Göre Bakım Verenlerin ZBYÖ’nden Aldıkları Puan Ortalamaları Değişkenler Ort Ss Hastanın Stoması/Kolostomisi Varlığı Var 31,11 9,31 Yok 31,78 8,34 Hastanın Hastanede Yatma Süresi 1 günden az 30,13 9,92 1 gün - 1ay 30,65 5,75 1 aydan fazla 38,06 10,39 Refakat Şekli Sürekli 30,60 9,05 Dönüşümlü 34,96 7,47 Hastanın Neoadjuvan Tedavi Alma Durumu Var 31,89 6,98 Yok 30,88 10,45 Tedavi Türü Kemoterapi 31,49 7,30 Kemoterapi+Radyoterapi 33,06 6,01 Bakım Sürecinde Yaşanılan Zorluklar Hiçbir konuda zorluk yaşamıyorum 29,06 13,51 Hijyen uygulamalarında zorlanıyorum. 31,88 8,66 Psikolojik destek konusunda zorlanıyorum 30,80 7,18 Diğer 36,00 2,45 t/F p 0,414a 0,680 5,975a 0,003* 2,156b 0,033* 0,650b 0,517 0,776b 0,441 0,842a 0,473 *=p<0,05; a=ANOVA(Varyans) Analizi, b=Bağımsız Örneklem t Testi Tablo 7 incelendiğinde; hastanın stoma varlığı, ameliyat öncesi neoadjuvan tedavi alma durumu ve tedavi türü, bakım sürecinde yaşanılan zorluklarla ZBYÖ puanları arasında anlamlı fark bulunmadı. Hastanın hastanede yatma süresine göre olguların ZBYÖ’den aldıkları puan ortalaması arasında istatiksel olarak anlamlı derecede bir farklılık gözlendi (F:5,975p<0,05). Bu farklılığın 1 aydan fazla süreyle hastası hastanede yatan hastalara bakım verenlerle, 1 günden az ve 1 gün ile 3 gün arasında bir süreyle yatan hastalara bakım verenler arasında olduğu görüldü. Hastası 1 aydan fazla süreyle 52 hastanede yatan bakım vericilerin en yüksek bakım yüküne sahip olduğu (38, 6±10,39) belirlendi. Hastasına sürekli olarak refakat eden bakım vericilerin ZBYÖ’den aldıkları puan ortalaması (3 ,6 ±9,05), dönüşümlü olarak refakat eden bakım vericilerin aldıkları puan ortalamasından (34, 6±7,47) istatistiksel olarak anlamlı derecede daha düşük saptandı (t:2,156; p<0,05). Tablo 4.8: Bakım Verenlerin Bakım Yükünü Etkileyen Bağımsız Faktörler (Çok Değişkenli Linear Regresyon Analiz Sonuçları) Unstandardized Coefficients Faktörler B SE. (Constant) 13,895 3,000 Cinsiyet 3,586 1,452 Kolon Kanserli Hastaya Yakınlık Derecesi 5,346 Ailede Bağırsak Kanseri Dışında Kanserli Hasta Varlığı Standardized Coefficients Beta t p 4,631 0,000 0,190 2,469 0,015 1,269 0,350 4,212 <0,001 3,164 1,382 0,176 2,290 0,024 Hastanın hastanede yatma süresi 1,854 0,984 0,146 1,884 0,062 Refakat Şekli Bağımlı değişken: Bakım yükü F=9,867; p=<0,001 R²= ,28 1,558 1,897 0,067 ,821 0,413 Tablo 8’deki veriler incelendiğinde bakım verenlerin, bakım yüküne etki eden bağımsız faktörlerin hasta yakının cinsiyet durumu, hastaya olan yakınlık derecesi ve kolon kanseri dışında kanser öyküsü varlığı olduğu saptandı (p<0,05). 53 5. TARTIŞMA Dünyanın birçok ülkesinde olduğu gibi Türkiye’de de kanser önemli sağlık sorunlarından biridir. Gastrointestinal sistem kanserleri arasında sıklık açısından ilk sırada yer alan kolon kanseri, tüm kanser türleri arasında en sık görülen kanser tipidir. Kanser tanısına ilişkin olumsuz algının yanı sıra fiziksel ve psikolojik açıdan yıpratıcı olan tedavi ve bakım sürecinin hasta ve yakınlarına yüklediği sorumluluk oldukça ağırdır. Bu zorlu süreçte hasta yakınlarının bakımla ilgili sorunlar yaşadığı bilinmektedir. Bu bilgilerin ışığında, kolon kanserli hasta yakınlarının bakım yüklerini belirlemek amacıyla tanımlayıcı olarak planlanan ve gerçekleştirilen çalışmadan elde edilen bulgular başlık altında tartışıldı. 5.1. Kolon Kanserli Hasta Yakınlarının Tanıtıcı Özelliklerine İlişkin Bulguların Tartışılması Araştırmada, örneklem grubunu oluşturan hasta yakınlarının yarıdan fazlasının kadın ve ilköğretim mezunu olduğu literatür ile benzerlik göstemektedir (Selçuk Tosun ve ark. 2 1 ; Uğur ve Fadıloğlu 2 12; Akgün Şahin 2 ; Shimoyama 2 3). Önceki çalışmalara paralel olarak bu çalışmada da bakım verenler arasında kadınların çoğunluğu oluşturmasına ilişkin bulgular (Tablo 4.1) bakım sunmanın geleneksel olarak bir kadın sorumluluğu olarak bilinmesi ayrıca, kadınların kişilik özellikleri nedeni ile daha şefkatli, daha duyarlı davrandıklarını, bağlı olarak erkeklere kıyasla bakım verme işlevinin zorlukları ile daha iyi baş edebildikleri şeklinde yorumlanabilir. Ayrıca Bilgili (2 )’nin çalışmasında bakım verenlerin çoğunluğunun ilkokul mezunu olduğunu ifade etmesi, çalışma bulgusuyla (Tablo 4.1) benzerlik gösterip, bu durum Türkiye’nin eğitim düzeyi profili ile örtüşmektedir. 54 5.2. Kolon Kanserli Hasta Yakınlarının Aile Öykülerine İlişkin Bulgularının Tartışılması Kolon kanserinde beslenme, obezite, polipler, inflamatuar bağırsak hastalıkları, sigara ve alkol kullanımı, yaşam tarzı vb. gibi risk faktörlerinin arasında en güçlü faktörün aile öyküsü olduğu ve bireyin bu hastalığa yakalanma riskini 2-4 kat arttırdığı belirtilmektedir; bu görüşü destekleyen çok sayıda çalışma bulunmaktadır. Ellibeş yaş ve üzerinde Kolon ve Rektum Kanseri (KRK) tanısı konan birinci derece akrabası olan bireylerde, KRK gelişme riskinin iki kat arttığı, ellibeş yaşın altında KRK tanısı konmuş birinci derece bir tane akrabası olan bireylerde ve herhangi bir yaşta KRK tanısı konan iki tane birinci derece akrabası bulunan bireylerde KRK gelişme riskinin 3-6 kat arttığı bildirilmektedir (Ilgaz ve Gözüm 2 14; Johnson 2013; Turati 2013; Lee 2014; Tozan Beceren ve ark. 2011). Bu çalışmada aile öyküsü sorgulandığında örneklem grubunun yaklaşık %21. ’inin ailesinde kolon kanseri görülmesi ve yarısından fazlasının (% 7.1) birinci derece akraba olması durumu, literatür ve çalışma bulgularını desteklemektedir (Tablo 4.2). Kanser, büyüme özellikleri bozulmuş hücrelerin klonal yayılımıdır ve somatik genetik hastalıkların en sık, en yaygın ve aynı zamanda en karmaşık olanıdır. Batı toplumlarında her üç insandan birinde kanser gelişmekte ve beşte biri ölmektedir (Yokuş ve Çakır 2 12). Tüm kanserler, DNA dizisindeki birtakım anormalliklerle oluşmaktadır. Kanserlerin %1 - 1 ’inin, kalıtımsal olduğu yani ebeveynlerden gelen genlerle aktarıldığı, geriye kalan %85- ’lık kısmının ise, yaşam boyunca canlı hücrelerdeki DNA’nın, mutajenlere maruz kalması, hücre DNA sındaki hafif progressif değişiklikler ve replikasyonda hatalar oluşması ile şekillendiği düşünülmektedir (Futreal ve ark. 2 1; Yokuş ve Çakır 2 12; Fearnhead 2 4). 55 Karadağ ve ark. 2 14’de yaptığı Ailede kanser öyküsü ve algılanan kanser riski, kanserden korunma davranışları ilei ilişkili mi? adlı çalışmada olguların % .4’ünün aile öyküsünde kanser olduğu ve bunların %78.2’sinin birinci derece akraba olduğu bulunmuştur. Ergün ve ark. 2 yılında yaptığı çalışmada, aile öyküsü varlığının, %41. ’unu akciğer kanseri, %1 . ’ını gastrointestinal sistem, %7.6’sını meme kanseri, % .7’sini prostat kanseri, %2 .7’sini diğer sistem kanserlerinin (larenks, cilt, kemik, hematolojik, santral sinir sistemi) oluşturduğu gözlenmiştir. Bu çalışmada bakım verenlerin yarısından fazlasında, ailede kanser öyküsünün olması ve bu olguların çoğunluğunu birinci derece akrabaların oluşturması (Tablo 4.2) daha önce yapılan çalışma bulgularına benzerlik göstermekte, sonuç kanserin türü farklı olsa da, gelişiminde genetik faktörlerin, etkili olduğunun bir göstergesi olarak yorumlanabilir. 5.3. Kolon Kanserli Hasta Yakınlarının Tanıtıcı Özelliklerine Göre ZBYÖ’den Aldıkları Puan Ortalamalarına İlişkin Bulgularının Tartışılması Selen ve Kav’ın (2 14) ve Akgün Şahin’in (2 14) bakım vericilerin gereksinimleri ve bakım verme yükünü irdeleyen çalışmalarında, bakım verici kadınların diğerlerine (erkek, hemşire, hasta bakıcı vb.) göre bakım yükü ölçeğinden aldıkları puan ortalamasının istatistiksel olarak anlamlı derecede yüksek olduğu bulunmuştur. Selçuk Tosun ve ark. 2 1 ’te yaptığı başka bir çalışmada, kadınların ZBYÖ’den aldıkları puan ortalamaları yüksek olmasına karşın istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmamıştır. Yavuz Karahan ve İslam’ın (2 13) çalışmasında, serebral palsili çocuklara bakım verenlerin %1 ’ü kadın, ölçekten aldıkları ortalama puan 4 .7 ve geriatrik hemiplejik hastalara bakım verenlerin %68’inin kadın olduğu ve ZBYÖ’den aldıkları ortalama puanın . olduğu bulunmuştur. Pürlüsoy ve ark. (2011) yaptığı çalışmada da, kadınların ZBYÖ’den aldıkları puanın, erkeklerden yüksek olduğu, ancak istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı bulunmuştur. Literatürde ülkeler arasında fark olmaksızın hasta bakımında kadınların rol almasının daha yaygın olduğu ve bakım vermenin bütün toplumlarda sadece kadınların üstlenmesi gereken bir rol, iş ya da görev’ gibi algılandığı vurgulanmaktadır (Kim ve ark. 2 2008; Akgün Şahin ve ark. 2 ). 7; Kim ve ark. 56 Bu çalışmada, bakım verenlerin çoğunluğunun (%66. ) kadın olduğu, kadınların erkeklerden (Tablo 4.5) anlamlı derecede daha fazla bakım yüküne sahip olduğu görüldü (p<0, ). Önceki çalışma sonuçlarına paralel olarak bu çalışmada bakım verme işlevini kadınların üstlendiğini ve bakım yükünün fazla olduğunu gösteren sonuç, toplumsal ya da aile içinde kadına atfedilen sorumlulukların (çocuk bakma, annelik yapma, evle ilgili roller) bir yansıması olarak değerlendirilebilir. Hasta bireyin fiziksel, psikolojik ve sosyal gereksinimlerine odaklı bakım işlevi, bakım verenler açısından zaman zaman oldukça zorlayıcı olabilmekte; ileri yaşta bu etkinin daha da fazla olması beklenmektedir. Akgün Şahin ve ark. (2 ) ve Çıltık Sarıtaş ve ark. (2 14) yaş grupları ile bakım yükü ölçek puanlarını karşılaştırdıkları çalışmalarında anlamlı farklılık olmadığını belirtmişlerdir. Bu çalışmada da, benzer şekilde bakım yükü ile yaş arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı (p>0.05), ancak 15-3 yaş arasındaki bakım vericilerin ölçekten en yüksek puan ortalamasını aldıkları belirlendi (Tablo 4.5). Beklenenlerin aksine, elde edilen sonucun hastalık tanısının olumsuz algısının, hasta yakınlarının bakım motivasyonlarını güçlendirmesinden çalışmanın erken dönemde yapılmış olmasından kaynaklandığı söylenebilir. Aydın ve ark. (2 ) şizofren hastalarda, Zaybak ve ark. (2 12) yatağa bağımlı hastalarda bakım verenlerin bakım yüklerini inceledikleri çalışmada, medeni durum ile bakım yükü arasında olumlu bir ilişki bulunamamış ancak Zaybak ve arkadaşlarının (2 12) çalışmasında bekarların bakım yükü puan ortalamasının daha yüksek olduğu bulunmuştur. Bu çalışmada da, her iki çalışma sonucuna benzer şekilde medeni durum ile ZBYÖ puan ortalaması arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı ancak bekarların ZBYÖ puan ortalamaları (32.33±8.88) evli bireylerden (31.1 ±8. 6) daha yüksek olduğu bulundu (Tablo 4.5). Bekarların bakım yükünün fazla olmasının nedeni, daha genç olmaları, yaşamın her alanında daha aktif oldukları bir dönemde hastaya bakım verme zorunda kalmalarının olumsuz bir etkisinin olması ile açıklanabilir. 57 Kardaş Özdemir ve ark. (2 ) yaptığı çalışmada lise mezunu olan annelerin bakım yüklerinin diğerlerine göre daha yüksek olduğu bulunmuştur. Grater ve arkadaşlarının (2 ) yaptığı başka bir çalışmada eğitim düzeyi yükseldikçe bakım yükünün arttığı ifade edilmiştir. Bu çalışmada, bakım verenlerin eğitim durumu ile ZBYÖ’den aldıkları puan ortalamaları arasında anlamlı bir fark olmadığı (p>0.05), ancak üniversite mezunu olanların diğer gruplara göre daha yüksek bakım yükü ortalamasına (Ort:33.48) sahip olduğu bulundu (Tablo 4.5). Sonuç üzerinde, bireylerin eğitim düzeyi yükseldikçe her konuda olduğu gibi hastalık sürecinde de daha fazla bilgi sahibi olmaya çalışması, bağlı olarak kanser tanısının geleceğe yönelik belirsizlikler taşıdığının ve daha zorlu süreçlerin yaşanabileceğinin bilincinde olmasının etkili olduğu söylenebilir. Biyolojik, psikolojik ve sosyolojik olarak travmatik bir yaşam deneyimi olan özellikle stoma açılma olasılığı bulunan kanserli hastaların tedavi ve bakım sürecinde destek gereksinimleri hastalıkları ile aşamalı olarak artmaktadır (Taşdelen ve Ateş 2012). Orak ve Sezgin’in 2 1 yılında yaptığı Kanser hastasına bakım veren aile bireylerinin bakım verme yüklerinin belirlenmesi’ adlı çalışmada, bakım verenlerin yakınlık derecesi incelendiğinde çoğunluğu hasta bireylerin çocuklarının oluşturduğu, ZBYÖ’den aldıkları puan ortalamaları açısından diğer bakım verenlerle aralarında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı bulunmuştur. Konu ile ilgili farklı çalışmalarda da benzer sonuçlar elde edilmiştir (Selen ve Kav 2 14; Pürlüsoy 2 11; Grunfeld ve ark. 2004). Bu çalışmada, kolon kanserli hastalara bakım verenler arasında çoğunluğu (%48. ) eşlerin oluşturduğu (Tablo 4.2) ancak, bakım yükü puan ortalamalarının (28,41±7, ) bakım verenler arasında en düşük olduğu, birinci derece akrabaların ise bakım yükü puan ortalamalarının yüksek olduğu bulundu (Tablo 4.5). Fiziksel kan bağının yanında hasta ile sosyal ilişkisi de güçlü olan bireylerin, hastaya bakım verme sorumluluğunu üstlendiği gerçeği dikkate alındığında bakım yükünün fazla olması olağan bir durum olarak değerlendirilebilir. 58 5.4. Kolon Kanserli Hasta Yakınlarının Aile Öyküleri ile ZBYÖ’den Aldıkları Puan Ortalamalarına İlişkin Bulgularının Tartışılması Literatürde; sürekli ve kalıcı yetersizliklere neden olan, uzun süreli gözlem, kontrol ve bakım gerektiren hastalıkların, hasta bireyin ailesine ek bir yük getirdiği bilinmektedir (Wilson ve ark. 2 ). Bu yük, aile üyelerinde özellikle bakım veren kişide psikolojik sıkıntı, fiziksel sağlık sorunları ve kontrolün kendisinde olmadığı duygusunu yaşama gibi olumsuz etkilerle birlikte aile içi ilişkilerin bozulması, ekonomik ve sosyal sorunlara da neden olmaktadır (Atagün ve ark. 2 11; Erdem ve ark. 2013). Taşdelen ve ark. 2 12 yılında yaptığı Evde bakım gerektiren hastaların bakım gereksinimleri ile bakım verenlerin yükünün değerlendirilmesi’ adlı çalışmada %26’sının ailesinde hasta dışında bakıma gereksinimi olan diğer bir bireyin olduğunu bulunmuştur. Çetinkaya ve Karakovan’ın (2 12) yaptığı çalışmada da bakım verdikleri hasta dışında başka bir kişiye bakım vermeleri hem fiziksel hem de duygusal yüklerinde artmaya neden olduğu bulunmuştur. Akgün Şahin (2 14) yaptığı çalışmada ise bakım verdikleri hastalar dışında ailede bakım verdikleri çocukları olması durumunda bakım yüklerinin arttığı bulunmuştur. Bu çalışmada, kolon kanseri dışında ailede başka bir kanser öyküsü olan bakım vericilerin ZBYÖ’den aldıkları puan ortalaması (33.26±8.8 ) istatistiksel olarak anlamlı derecede yüksek bulundu (p< , ) (Tablo 4.6). Hasta ve yakınlarının, bireylere ağır sorumluluklar (fizyolojik, psikolojik, sosyolojik) yükleyen kanser hastalığı ile daha önce karşılaşmış olmalarının, sonuç üzerinde etkili olduğu söylenebilir. 59 5.5. Kolon Kanserli Hasta Yakınlarının Hastalarının Tedavi ve Hastalık Süreci ile ZBYÖ’den Aldıkları Puan Ortalamalarına İlişkin Bulgularının Tartışılması Kolostomi, kalın barsağın karın duvarına ağızlaştırıldığı yapay bir açıklıktır. Stomalı hastalar fizyolojik, psikolojik ve sosyal olmak üzere pek çok sorunla karşılaşmakta ve bu sorunlar hasta ve ailenin yaşam kalitesini olumsuz yönde etkilemektedir (Ağcakaya 2 1 ; Aksoy ve Çavdar 2 1 ). Erek Kazan ve ark. 2 14’de yaptığı Kalıcı kolostomisi olan hastaların primer bakım vericilerinde bakım yükünün incelenmesi’ adlı çalışmada kolostomili hastalara bakım veren hasta yakınlarının ZBYÖ’den aldıkları puan ortalamaları 33 bulunmuştur. Bu çalışmada, kolostomili hastalara bakım veren hasta yakınları (31.11± .31) ile kolostomisi olmayan hastalara bakım verenler (31.78±8.34) arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmadı (p>0.05) (Tablo 4.7). Erek Kazan ve arkadaşlarının (2 14) çalışması ile benzerlik gösteren bu bulgu, hastanede yatış süresince stoma bakımının stoma terapi hemşiresi tarafından yapılmasının, stoma terapi hemşiresi tarafından hasta yakınından çok hastanın bakıma dahil edilmesi ve bu durumun hasta yakınlarının bakım yükünü artırmadığı şeklinde yorumlanabilir. Bakım verme süresinin bakım yükünü etkileyen faktörler arasında olduğu belirtilmektedir. Bakım süresi uzadıkça bakım vericinin yükü ve tükenmişlik düzeyi artmaktadır (Pinquart ve Sörensen 2 7). Yüksel ve ark. (2007), Akgün ve ark. (2 ) yaptıkları çalışmada ise bakım verme süresi ile bakım yükü arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı saptanmıştır. Bu çalışmada, hastaların hastanede yatma süresi arttıkça ZBYÖ’den aldıkları puan ortalamalarının arttığı, hastanede kalış süresi 1 aydan fazla olan bakım vericilerin diğerlerine göre puan ortalamalarının istatistiksel olarak anlamlı olduğu bulundu (p<0,05) (Tablo 4.7). Bireylerin hastanede kalış süresinin artması ile bakım yükünün artması aslında beklenen bir durumdur. Elde edilen bulgu, hastanede kalma süresi uzadıkça bakım verenlerin tükenmişlik yaşamaları, ev içi rol ve sorumluluklarını aksatmaları ve hastane koşullarının zorluğu ile açıklanabilir. 60 Hastanede kalış süresi sadece hastaları değil bakım vericileri de etkileyen bir durumdur. Hastanede yatış döneminde aile üyeleri ile bakımın paylaşılması bakım verenlerin yükünü azaltacaktır (Atagün 2 11). Çetinkaya ve Karakovan’ın (2 12) Demanslı hastaya bakım verenlerin bakım yükünün incelenmesi’ başlıklı çalışmasında bakım verenlerin %67.2’sinin bakımı diğer aile üyeleri ile paylaştığını ve bakımı paylaşarak yüklerini azaltmayı denedikleri bulunmuştur. Özmen’in (2015) yaptığı çalışmasında sürekli bakım verenlerin (hastane ve ev) ZBYÖ’den aldıkları puan ortalaması orta yük olarak derecelendirilmiştir. Bu araştırmada, puan ortalaması incelendiğinde hastasına sürekli olarak refakat eden (3 ,6 ± , ), dönüşümlü olarak refakat eden bakım verenlerin aldıkları puan ortalamasından (34, 6±7,47) istatistiksel olarak anlamlı derecede daha düşük olduğu saptandı (p< , ) (Tablo 4.7). Sonuç, sürekli bakım verenlerin zamanla hastalarına verdikleri bakımı görev edindikleri, günlük işlerinden biri olarak gördükleri ve alıştıkları, dönüşümlü bakım verenlerin ise bakım vermeyi zorunluluk olarak kabul ettikleri için bakım yüklerinin daha yüksek olabileceğini akla getirmektedir. Literatürde; bakım verenler tarafından psikolojik, sosyal, hastalık/tedavisi, kemoterapi ve radyoterapi alan hastanın bakımı, yan etkilerin ve hastalık semptomlarının yönetilmesi, hastanın evde bakım konularına gereksinimlerinin olduğu vurgulanmaktadır (Harrington ve ark. 1 ilişkin bilgi 6; Isaksen ve ark. 2003). Akgün Şahin ve ark. (2009) Kemoterapı alan hastalara bakım verenlerin bakım verme yüklerinin belirlenmesı’ başlıklı çalışmasında kemoterapi uygulanan hastalara bakım verenlerin bakım yükü arttığı saptanmıştır. Selçuk Tosun ve ark. (2015) Radyoterapi uygulanan kanser hastalarının bakım vericilerinin bakım yükü ve yaşam kalitesi’ başlıklı çalışmasında bakım vericilerin ZBYÖ’den aldıkları ortalama bakım yükü puanı 26.48±11.71 bulunmuş ve bakım yükü arttıkça yaşam kalitesinin azaldığı saptanmıştır. 61 Bu çalışmada, neoadjuvan tedavi uygulanan hastalara bakım veren hasta yakınlarının bakım yükleri ile, hastalarına neoadjuvan tedavi uygulanmayan bakım vericiler arasında anlamlı bir fark bulunmadı (p>0.05). Ancak neoadjuvan tedavi alanların bakım yükü ortalamasının (31.4 ±6. 8) daha yüksek olduğu bulundu (Tablo 4.7). Daha önce yapılan çalışmalar ile benzerlik gösteren çalışma sonucu, hastalara uygulanan neoadjuvan tedavinin, hastadaki istenmeyen etkileri de dikkate alındığında, bakım veren yakınlarını da olumsuz etkilediği, bakım vericileri endişelendirdiği, hastaların gelecekleri ile ilgili kaygılarını arttırdığı, şeklinde yorumlanabilir. 62 SONUÇ VE ÖNERİLER Kolon kanserli hasta yakınlarının bakım yükünü belirlemek amacıyla tanımlayıcı kesitsel olarak planlanan ve gerçekleştirilen çalışma sonucunda; Çalışmaya katılan bakım vericilerin %66. ’unun kadın, %81. ’unun evli ve %50.8’inin ilköğretim mezunu olduğu, Bakım vericilerin %48. ’inin eş ve %46. ’unun birinci derece yakın olduğu, Bakım vericilerin %21. ’inin ailesinde bağırsak kanseri olduğu ve olguların % 7.1’inin birinci derece yakın olduğu, Bakım verenlerin % 7.7’sinin ailesinde bağırsak kanseri dışında kanser olgusu ve bu olguların %78.7’sinin birinci derece akraba olduğu, Hastaların %61. ’inin kolostomisinin olduğu, %47.7’sinin 1 günden daha az süredir hastanede yattığı ve %82.3’ünün sürekli refakat ettiği, Hastaların %48. ’inin neoadjuvan tedavi aldığı ve bakım vericilerin en çok hijyen konusunda zorlandığı, Kadın bakım vericilerin bakım yüklerinin erkek bakım vericilerden istatistiksel olarak anlamlı derecede düşük olduğu (p<0,05), Kolon kanserli hastalara bakım verenler arasında eşlerin en düşük bakım yüküne sahip olduğu (28,41±7, ), Kolostomili hastalara bakım veren hasta yakınları ile kolostomisi olamayan hastalara bakım veren hasta yakınlarının bakım yükleri arasında istatistiksel olarak anlamlı bir farkın olmadığı (p>0.05), Bakım verenlerin ailelerinde kolon kanserinden başka bir kanser öyküsünün bakım yükünü anlamlı derecede arttırdığı (p<0,05), Bakım vericilerin hastanede kalış süresi uzadıkça bakım yükünün arttığı ve dönüşümlü bakım verenlerin sürekli bakım verenlerden daha fazla” bakım yükü olduğu bulundu. Kolon kanseri hastalarının tedavi sürecinde hastalar kadar hastaya bakım verenlerinde etkilendiği görüldü. 63 Bu sonuçlar doğrultusunda: Kolon kanserli hastaya fiziksel bakım verirken hasta yakınlarının bakıma katılmasının sağlanması ve bakım konusunda bilgilendirilmesi, Hasta ve bakım verenin eğitim gereksinimlerinin belirlenmesi ve bu doğrultuda eğitimler planlanması; Bakım verenlerin duygu ve düşüncelerini rahatlıkla ifade edebilecekleri güven ortamı sağlanmalısı, Hastaya bakım vermeye yeni başlayanlara bilgi ve teknik açıdan destek verilmesi, bakım verenin fiziksel ve sosyal rahatının sağlanması için destek kaynakların araştırılması ve önerilerde bulunulması, Hastaya bakım verenlerin sorunlarla baş etme becerilerinin kazandırması ve konu ile ilgili diğer sağlık çalışanları ile işbirliği yapılması önerilir. 64 KAYNAKLAR Ağcakaya, E. (2 1 ). Kolostomi ve İleostomisi Olan Çocukların Ameliyat Öncesi ve Sonrası Hemşirelik Bakımı. Turkiye Klinikleri Journal of Pediatric NursingSpecial Topics; 1(1):23-9 Ak, M., Yavuz, F., Lapsekili, N., Türkçapar, H. (2 12) Kronik Psikiyatrik Bozukluğu Bulunan Hastaların ve Bakım Verenlerinin Bakım Yükü Açısından Değerlendirilmesi, Psikiyatri ve Nörolojik Bilimler Dergisi; 25:330-337. Akarsu, M., Şimşek, İ. (2 4). Kolorektal Kanserler İçin Tarama. Türkiye Klinikleri Cerrahi Dergisi; 9(1):28-35. Akgün Şahin, Z., Polat, H., Ergüney, S. (2 ). Kemoterapi alan hastalara bakım verenlerin bakım verme yüklerinin belirlenmesi. Atatürk Üniversitesi emşirelik Yüksekokulu Dergisi; 12(2):66. Akgün Şahin, Z. (2 14). Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalarına (KOAH) Bakım Veren Bireylerin Bakım Yükü ve Depresyon Düzeyleri. Tıp Araştırmaları Dergisi; 12(3):113-119. Akhtar, M., Sinha, S., McKenzie, S., Sagar, P.M., Finan, P.J., Burke, D. (2008). Awareness of Risk Factors Amongst First Degree Relative Patients With Colorectal Cancer. Colorectal Disease. U.K. Akın, A., Demirel, S. (2003). Toplumsal cinsiyet kavramı ve sağlığa etkileri. Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi; 25: 73-82. Akın, S. (2 12). Kolorektal kanserler ve bakım. İçinde Durna Z. (Editör). Kronik astalıklarda Bakım. İstanbul: Nobel Tıp Kitapevleri; 177-186. Aksoy, G., Çavdar, İ. (2 1 ). Sindirim Sistemi Stomalarında Bakım. Akyolcu N. Kanan N. (Editör). Yara ve Stoma Bakımı. Nobel Tıp Kitabevleri. İstanbul; 61-94. 65 Alıcı, S., İzmirli, M., Doğan, E. (2 6). Yüzüncü Yıl Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıbbi Onkoloji Bilim Dalı’ na başvuran kanser hastalarının epidemiyolojik değerlendirilmesi. Türk Onkoloji Dergisi; 21(2): 87-97. American Cancer Society. (2007). Global Cancer Facts and Figures. https://www.cancer.org/acs/groups/content/@nho/documents/document/glo balfactsandfigures2007rev2p.pdf (Erişim Tarihi: 22.1 .2 1 ). Atabek Aştı, T., Karadağ, A. (2012). e irelik sasları e irelik ili ve a atı, 1. Baskı, İstanbul, Akademi Basın ve Yayıncılık; 219- 222. Atagün, M.İ., Balaban, Ö.D., Atagün, Z., Elagöz, M., Özpolat, A.Y. (2 11). Kronik hastalıklarda bakım veren yükü. Psikiyatride ün el Yaklaşımlar; 3: 513- 552. Aydın, A., Eker, S.S., Cangür, Ş., Sarandöl, A,, Kırlı, S. (2009). Şizofreni hastalarında bakım veren külfet düzeyinin, sosyodemografik değişkenler ve hastalığın özellikleri ile ilişkisi. Nöropsikiyatri Arşivi; 46(Özel Sayı):1 -14. Aydın, M. Tez Yöneticisi: Kara Kaşıkçı M. (2014). Bir Üniversite Hastanesindeki Hastaların Hemşirelik Bakımını Algılayışları. Atatürk Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Hemşirelik Esasları Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Erzurum. Bayraktar Işık, D. Tez Yöneticisi: Bektaş A. (2 12). Kolon Kanserli Hastalarda Gastroskopik, Mide Kanseri Hastalarında Kolonoskopik Bulguların Retrospektif Olarak Değerlendirilmesi Samsun On Dokuz Mayıs Üniversitesi Tıp Fakültesi İç Hastalıkları Anabilim Dalı Uzmanlık Tezi, Ankara. Bilgili, N. (2000). Yaşlı Bireye Bakım Veren Ailelerin Karşılaştıkları Sorunların Belirlenmesi. Hacettepe Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara. 66 Birleşik Krallık Kanser Araştırma Vakfı (BKKAV) (2 ). Bağırsak Kanseri Taraması: Gerçekler, 1-7. http://www.cancerscreening.nhs.uk/bowel/publication/ the facts-turkish. pdf (Erişim Tarihi: .1 .2 1 ). Brodaty, H., Franzcp, Fracp, Alice Green, B., Hons, Koschera, A. (2003). MetaAnalysis of psychosocial ınterventions for caregivers of people with dementia. Journal of American Geriatrics Society; 51: 657-664. Buyruk Aydın, B. Tez Yöneticisi: Altundağ Ö. (2 1 ). Cerrahi Tedavi Sonrası Adjuvan Kemoterapi Alan Ve Almayan Evre Evre II Kolon Kanserli Hastaların Klinik Ve Patolojik Özellikliklerinin Ve Sağkalımlarının Karşılaştırılması. Başkent Üniversitesi Tıp Fakültesi İç Hastalıkları Anabilim Dalı Uzmanlık Tezi, Ankara. Centers For Disease Control and Prevention (CDC). (2008a). Colorectal Cancer Basic Information. www.cdc.gov/cancer/colorectal/basic_info/index.htm (13.09.2015). Centers For Disease Control and Prevention (CDC). (2008b). Colorectal Cancer. www.cdc.gov/cancer/colorectal/ ( 01.09.2015). Chen, J.H., Lin, H.H. (2009). Colorectal Cancer Screening. Tzu Chi Medical Journal; 21(3):190-196. Taiwan. Costello, K., Halper, J., Harris, C. (2003). Nursing practice in MS.A core cirriculum. ter ati al r al; 11: 36-42. Çavdarlı, İ. (2011). Kanserli hastanın terminal dönemdeki bakımı. Türk Onkoloji Dergisi; 26: 142-147. Çavdar, İ. (2 14). Rolerektal Kanserler. İçinde Can G (Editör). Onkoloji emşireliği. Nobel Tıp Kitapevi. İstanbul; 667-689. Çetinkaya, F., Karakovan, A. (2 12). Demanslı Hastaya Bakım Verenlerin Bakım Yükünün İncelenmesi. Turkish Journal of Geriatrics; 15 (2):171-178. 67 Çıltık Sarıtaş, S., Bayır, S., Sarıtaş, S., Ucuzal, M. (2 14). Karacığer Transplantasyonu Yapılan Hastalara Bakım Verenlerın Bakım Yüklerınin Belırlenmesı . Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi emşirelik E- Dergisi; 2(1):17-25 Dalpezzo, N.K. (2009). Nursing care: a concept analysis. Nursing Forum Volume; 44: 256-264. Demir, F. (2 1 ). Gastrointestinal Stomalar. Karakovan A, Eti Aslan F (Editör). Dahili ve Cerrahi astalıklarda Bakım. Nobel Tıp Kitabevi. Adana; 7 1-771 Demirbaş, S. (2 1 ). Kolorektal Kanser Karşımıza Nasıl Çıkar? Semptomları, Süresi ve Yerleşim Yeri Hakkında Bilgiler. Baykan A, Zorluoğlu A, Geçim E, Terzi C. (Editörler). Kolon ve Rektum Kanserleri. Türk Kolon ve Rektum Cerrahisi Derneği. İstanbul. 3 -68. Erarslan, E., Türkay, C. (2007). Kolorektal Kanser Etyolojisi ve Predispozan Faktörler. ün el astroenteroloji; 11:19-26. Eraslan, E., Yüksel, İ. (2 11). Obezite ve Gastrointestinal Kanser İlişkisi. Yeni Tıp Dergisi; 28(4):203-206. Erdem, E., Korkmaz, Z., Tosun, Ö., Avcı, Ö., Uslu, N., Bayat, M. (2 13). Kronik Hastalığı Olan Çocukların Annelerinin Bakım Yükü. ağlık ili leri Dergisi (Journal of Health Sciences); 22(2) 150-157. Erek Kazan, E., Yılmazer, T., Tüzer, H., Doğan, Z., Pınar, G., Bulut, A., Yalçın, S. (2 14) Kalıcı Kolostomisi Olan Hastaların Primer Bakım Vericilerinde Bakım Yükünün İncelenmesi. 3. Temel emşirelik Bakımı Kongresi, Sözel Bildiri, Antalya, Ergün, D., Savaş, İ., Ergün, R., Kaya, A., Gülhan, M. (2 ). Akciğer kanseri ve ailesel kanser hikayesi. Tüberküloz ve Toraks Dergisi; 57(3): 251-258. Erkişi, M.K. (2 Ulusal 6). Kanser Taraması. Erken tanı ve tümör belirleyicilerinin yeri. . İç Hastalıkları Kongresi Konuşma Metinleri. 68 http://www.tihud.org.tr/uploads/content/kongre/5/5.55.pdf (Erişim Tarihi: 13.08.2015). Erol, Ç. (2 8). Kanserden Korunma ve Kanser Taraması. İç astalıkları. Medikal ve Nobel Tıp Kitabevleri. Ankara, 241-247. Ersoy, Ö., Akbayır, N. (2 ). Kolonun Maling Tümörleri. astroenteroloji El Kitabı. 2. Basım. İstanbul Medical Yayıncılık. İstanbul. 381-385. Ertürk, S. (2 1 ). Kolorektal Kanser: Epidemiyoloji, Etyolojide Rol Oynayan Etmenler, Tarama ve Kemoprevansiyon. Baykan A, Zorluoğlu A, Geçim E, Terzi C. (Editörler). Kolon ve Rektum Kanserleri. Türk Kolon ve Rektum Cerrahisi Derneği. İstanbul; 1 -30 Fazio, V., Church, J., Delaney, C. (2 6). Kolon kanseri tedavisi, (Çev. Edit) Akçal T, Buğra D. Kolon ve rektum tedavisinde gün el yaklaşımlar, 1.Baskı. Avrupa Tıp Yayıncılık. Istanbul; 3 -405. Fearnhead, H.O. (2004). Getting back on track, or what to do when apoptosis is derailed: recoupling oncogenes to the apoptotic machinery. Cancer Biol Ther. 3(1):21-8. Futreal, P.A., Kasprzyk, A., Birney, E., Mullikin, J.C., Wooster, R., Stratton, M. (2001). Cancer and genomics. Nature 6822: 850-2. Given, B.A., Given, C.W., Kozachik, S. (2001). Family support in advanced cancer. CA:A Cancer Journal For Clinicians; 51: 213-231. Grunfeld, E., Coyle, D., Whelan, T., Clinch, J., Reyno, L., Earle, C.C., Willan, A., Viola, R., Coristine, M., Janz, T., Glossop, R. (2004). Family caregiver burden: results of a longitudinal study of breast cancer patients and their principal caregivers. Canadian Medical Association or its licensors; 170(12):1795-1801. Gönen, Ö. (2004). Kolorektal Kanser Epidemiyolojisi, Kolorektal Klinikleri Journal of Surgery; 9:57-65. zel Sayısı. Türkiye 69 Göral, V. (2 2). Kolorektal Kanser Taramasında Algoritma. ün el astroenteroloji; 6(2): 103-109. Grater. J.J. (2005). The Impact of Health Care Provider Communication on Selfefficacy and Caregiver Burden in Older Spousal Oncology Caregivers. Doctor of Philosophy, University of Pittsburg; 130. Gürsoy, Ş., Er, Ö., Canöz, Ö., Güven, M., Başkol, M., Güven, K., Özbakır, Ö., Yücesoy, M. (2 3) Kayseri ve yöresinde kolon kanserlerinin özellikleri. Akademik Gastroenteroloji Dergisi; 2 (2): 60-63. Gürbüzel, M. Tez Yöneticisi: Kabukçuoğlu, F. (2 Ekspresyonu ve Prognostik 8). Kolorektal Karsinomlarda P16 Parametrelerle Karşılaştırılması. Sağlık Bakanlığı Haseki Eğitim ve Araştırma Hastanesi Patoloji Bölümü Uzmanlık Tezi. İstanbul. Gürkan, A. (2 ). Kolorektal Kanserlerde Tanı Yöntemleri. XII. Ulusal Kolon ve Rektum Cerrahisi Kongre Kitabı. 19-24 Mayıs, Antalya; 113-118. Harrington, V., Lackey, N.R., Gates, F.M. (1996) Needs of caregivers of clinic and hospice cancer patients. Cancer Nursing; 19(2):118-125. Hoover, J. (2002). The personel and professional impact of undertaking an educational module on human caring. J Adv Nurs; 37: 79 Hunt, C.K. (2003). Concepts in caregiver research. Journal of Nursing Scholarship; 35 (1), 27-32. Huxley, R.R., Moghaddam, A.A., Clifton, P., Czernichow, S., Parr, C.L. (2009). The impact of dietary and lifestyle factors on risk of colorectal cancer: Aquantitative overview of the epidemiyological evidence. Int. J. Cancer; 125: 171-180. Ilgaz, A., Gözüm, S. (2014). Kanser Taramalarinda Öncelıklı Hedef Birincı Derece Akrabalar. Dokuz Eylül Üniversitesi Dergisi; 7(4):345-353. emşirelik Yüksekokulu Elektronik 70 Isaksen, A.S., Thuen, F., Hanestad, B. (2003) Patients with cancer and their close relatives. Experiences with treatment, care, support. Cancer Nursing, 26(1):68- 74. İnci, F. (2006). Bakım Verme Yükü Ölçeği’nin Türkçe’ye Uyarlanması, Geçerlilik ve Güvenilirliği. Pamukkale Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Halk Sağlığı Hemşireliği Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Denizli. Jacobs, L. (2002). Health beliefs of first degree relatives of individuals with colorectal cancer and participation in health maintenance visits: a population-based survey. Cancer Nursing; 25(4):251-265. Johnson, C.M., Wei, C., Ensor, J.E., Smolenski, D.J., Amos, C.I., Levin, B., Berry, D.A. (2013). Meta-analyses of colorectal cancer risk factors. Cancer Causes Control; 24, 1207-1222. Kampman, E. (2007). A First Degree Relative With Colorectal Cancer: What Are We Missing? Cancer Epidemiol Biomarkers Prev; 16(1):1-3. Kara, M., Tanoğlu, A. (2 13). Dünya Çapında Bir Halk Sağlığı Problemi Olan Kolorektal Karsinomda Tarama Stratejileri ve Kolonoskopinin Yeri. TAF Preventive Medicine Bulletin; 12(6):743-750. Karadağ Çaman, Ö., Bilir, N., Özcebe, H. (2 14). Ailede Kanser Öyküsü ve Algılanan Kanser Riski, Kanserden Korunma Davranışları ile İlişkili mi? Fırat Tıp Dergisi/Firat Med J; 19(2): 95-100. Karahan, A., Güven, S. (2 2). Yaşlılıkta evde bakım. Turkish Journal of Geriatrics; 5:155-159. Karahan, A.Y., İslam, S. (2 13). Fiziksel Engelli Çocuk ve Yaşlı Hastalara Bakım Verme Yükü Üzerine Bir Karşılaştırma Çalışması. Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Dergisi; 3(1): 51-57. Karahasanoğlu, T. (2 1). Kolorektal Kanserler: Tanı ve Cerrahi Tedavi. astrointestinal Sistem astalıkları Sempozyum Kitabı. İstanbul; 271-279. 71 Kardaş Özdemir, F., Akgün Şahin, Z., Küçük, D. (2 ). Kanserli Çocuğu Olan Annelerin Bakım Verme Yüklerinin Belirlenmesi. Yeni Tıp Dergisi; 26: 153-158. Kasuya, R.T., Poglar, B., Takeuchi, R. (2000). Caregiver Burden and Burnout. Postgraduate Medicine; 108: 119–123. Kaya, S. Tez Yöneticisi: Yaylacı, M. (2008). Kolorektal Kanserli Hastalarda Survivin Expresyonunun Sağkalım ve Histopatolojik Değişkenlerle İlişkisi. Kartal Dr. Lütfi Kırdar Eğitim ve Araştırma Hastanesi 2.İç Hastalıkları Kliniği. Uzmanlık Tezi. İstanbul. Kim, Y., Baker, F., Spiller, R. (2007). Cancer Caregivers’ Quality of Life: Effects of Gender, Relations hip and Appraiisal. J Pain and Semptom Manage; 34(3):294-304. Kim, Y., Baker, F., Spillers, R.L., Wellisch, D.K. (2006). Psychological adjustment of cancer caregivers with multiple roles. Psychooncology; 15:795–804. Kim, Y., Wellisch, D., Spillers, R. (2008). Effects of Psychological Distress on Quality of Life of Adults Daughters and Their Mothers with Cancer. Psychoncol; 17(11): 1129-36. Kune, G., Kune, S., Watson, L.F. (2007a). Colorectal Cancer Risk. Chronic Illness, Operations and Medications: Case-Control Results From the Melbourne Colorectal Cancer Study. İnternational Journal of Epidemiyology; 36:265272. Kune, G. (2007b). Commentary: Aspirin and Cancer Prevention. International Journal of Epidemiyology; 36:957-959. Kuşakçıoğlu, Ö. (2003). Kolorektal Kanser astalıkları. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri; 1-27. Lee, S.D., Kim, B.C., Han, K.S., Hong, C.W., Sohn, D.K., Park, J.W., Park, S.C., Kim, S.Y., Baek, J.Y., Chang, H.J., Kim, D.Y., Oh, J.H. (2014). Influence of 72 family history on survival in patients with colon and rectal cancer. J Dig Dis;15:108-15. Leininger, M.M. (1991). Culture, care, diversity and universality: a theory of nursing. National Leagvefor Nursing; 432. Lieberman, D. (2 ). Kolon Kanseri Tarama ve İzleme Tartışmaları. Çevriren: M. D. Onuk, Current Opinion in Gastroenterology; 2(5): 265-272. Mahon, S.M. (2009). Prevention And Screening of Gastrointestinal Cancers. Seminars in Oncology Nursing; 25(1):15-31. Majerus, E., Birnbaum, E., Picus, J. (2 2) Colorectal Malignancies. İn: Govindan R, Arquette M (Eds.). The Washington Manual of Oncology. Philadelphia: Lippincott WW; 191-202. Markowitz, A.J. (2007). Colorectal Cancer Evidence-Based Chemotherapy Strategies. Saltz L.B (Eds). Humana Press. Totawa, New Jersey. 51-68. Menges, M., Gartner, B., Georg, T., Fischinger, J., Zeitz, M. (2006). Cost-Benefit Analysis of Screening Colonoscopy in 40-to-50-Year-old First Degree Relatives of Patient With Colorectal Cancer. International Journal Colorectal Disease; 21:596-601. Menteş, B.B., Leventoğlu, S. (2 4). Kolorektal Kanserlerin Klinik Özellikleri. Türk Klinikleri Cerrahi Dergisi; 9(1):36-38. Mollaoğlu, M. (2 13). Gastrointestinal Sistem Hastalıkları ve Bakım. İçinde Durna Z (Editör). İç astalıkları emşireliği. Akademi Basın ve Yayıncılık. İstanbul; 37 -406. Müslümanoğlu, M., Serter, A. (2 11). Kolon kanseri. Değerli Ü, Erbil Y (Editörler). Cerrahi Gastroenteroloji. Nobel Tıp Kitapevleri. İstanbul; 1 -209. Orak, O.S., Sezgin, S. (2015). Kanser Hastasına Bakım Veren Aile Bireylerinin Bakım Verme Yüklerinin Belirlenmesi. Psikiyatri emşireliği Dergisi; 6(1) :33-39. 73 Öner Altıok, H., Şengün, F., Üstün, B. (2011). Bakım: kavram analizi. Dokuz Eylül Üniversitesi emşirelik Yüksek Okulu Dergisi;4: 137-140. Özbal, A.N., Karahasanoğlu, T. (2 3). Kolon Kanserinde Klinik. Alemdaroğlu K, Akçal T, Buğra D (Editörler). Kolon Rektum ve Anal Bölge astalıkları. İstanbul: Türk Kolon ve Rektum Cerrahi Derneği; 421-425. Özcan, A. (2006). emşire- asta ilişkisi ve İletişim, 2. Baskı, Ankara, Sistem Ofset Basın ve Yayın;16. Özdemir, F., Şahin, Z., Küçük, D. (2 ). Kanserli Çocuğu Olan Annelerin Bakım Verme Yüklerinin Belirlenmesi, Yeni Tıp Dergisi; 26: 153-158. Özer, N., Yurttaş, A., Çevik Akyıl, R. (2 12). Psychometric Evaluation of the Turkish Version of the Zarit Burden Interview (ZBI) in Family Caregivers of Inpatients in Medical and Surgical Clinics. Journal of Transcultural Nursing; 23(1), 65 –71. Özer, S. (2010). Kalp yetersizliğinde aile/bakım verici yükü. Türk Kardiy l ji Der eği Kardiy l ji e ireler Dergisi; 1-7. Özmen, S. Tez Yöneticisi: Yurttaş A. (2015). Multiple Sklerozlu Hastalara Bakım Verenlerin BakIm Yüklerı ve Etkileyen Faktörlerin Belirlenmesı. Atatürk Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü. Yükseklisans Tezi. Erzurum. Özsoy, S., Ardahan, M., Özmen, D. (2 7). Reliability and Validity of the Colorectal Cancer Screening Belief Scale in Turkey. Cancer Nursing; 30(2):139-145. Palmer, C.R., Emmons, K.M., Fletcher, R.H., Lobb, R., Miroshnik, İ., Kemp, A.J., Bauer, M. (2007). Familial risk and colorectal cancer screening health beliefs and attitudes in an insured population. Preventive Medicine; 45: 336341. Parlak, C. (2009). Kolorektal Kanser. Bethesda Onkoloji El Kitabı. Nobel Tıp Kitabevi. İstanbul; 1 7-121. 74 Pinquart, M., Sörensen, S. (2007). Correlates of physical health of informal caregivers: a meta-analysis. J Gerontol Psychol Sci Soc Sci.; 62(2): 126- 137. Polat, F.R. (2011). Rektosigmoidoskopi: 2 Olgunun Retrospektif Değerlendirilmesi. Kafkas Tıp Bilimleri Dergisi; 1(1):21-24. th Potter, P.A, Perry, A.G. (2005). Fundamentals of Nursing. 6 ed America, Mosby Year-Book, Pürlüsoy, G., Sunay, D., Şengezer, T., Yalçıntaş, A. (2 11). Diyaliz hastalarının bakıcılarında bakım yükü ve depresyon, Türkiye Aile ekimliği Dergisi; 15(1): 17-23. Rees, G., Martin, P.R., Macrae, F.A. (2008). Screening Participation in Individuals with A Family History of Colorectal Cancer: A Review. European Journal of Cancer Care; 17:221-232. Robin, C., Pinto, B. (2009). Cancer-Related Beliefs and Health Behaviour Change Among Breast Cancer Survivors and Their First-Degree Relatives. PsychoOncology; 15:701-712. Schulz, R., Sherwood, P.R. (2008). Physical and mental health effects of family caregiving. American Journal of Nursing; 108: 23-27. Selçuk Tosun, A., Doğan, S., Tekinsoy Kartın, P., Zincir, H. (2 1 ). Radyoterapi Uygulanan Kanser Hastalarının Bakım Vericilerinin Bakım Verme Yükü ve Yaşam Kalitesi. Anadolu Hemşirelik ve Sağlık Bilimleri Dergisi;18(1):9-16. Selen, F., Kav, S. (2 14). Kronik obstrüktif akciğer hastalığı olan bireylerin primer bakım vericilerinin gereksinimleri, bakım verme yükü ve etkileyen faktörlerin belirlenmesi. emşirelikte Araştırma eliştirme Dergisi; 16(1): 12-22. Shimoyama, S., Hirakawa, O., Yahiro, K., Mizumachi, T., Schreiner, A., Kakuma, T. (2003). Health-Related Quality Of Life And Caregiver Burden Among 75 Peritoneal Dialysis Patients And Their Family Caregivers In Japan. Peritoneal Dialysis International;23(2):200-205. Smeltzer, S.C., Bare, B.G., Hinkle, J.L., Cheever, K.H. (2004). Brunner & Suddarth’s Textbook of Medical Surgical Nursing. Philadelphia: Lippnicott Williams & Wilkins, 177-186. Smeltzer, S.C., Bare, B.G., Hinkle, J.L., Cheever, K.H. (2008). Brunner&Suddarth, Textbook of Medical Surgical Nursing, Eleventh Edition, Lippincott Williams&Wilkins A Wolters Kluwer Business, Philedelphia, Baltimore, New York, London, 1268-1276. Taşdelen, P., Ateş, M. (2 12). Evde Bakım Gerektiren Hastaların Gereksinimleri İle Bakım Verenlerin Yükünün Bakım Değerlendirilmesi. emşirelikte Eğitim ve Araştırma Dergisi; 9(3): 22-29 Toseland, R.W., Smith, G., Mccallion, P. (2001). Family Caregivers of the Frail Elderly In: Gitterman A. (Ed.) Handbook of Social Work Practice With Vulnerable and Resilient Populations, Columbia University Press, Second Edition; 18: 99- 109-548. Tozan Beceren, A., Omurtag, G.Z., Cumhur Yeğen, C., Şardaş, S. (2 11). Kolorektal Kanser Tanısı Konmuş Olgularda ve Birinci Derece Yakınlarında DNA Hasarının Araştırılması. Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Dergisi; 1(3):155-161. Turati, F., Negri, E., La Vecchia, C. (2013). Family history and the risk of cancer: genetic factors influencing multiple cancer sites. Expert Rev Anticancer Ther; 14:1-4. Türk Dil Kurumu. Sözlükler. http://www.tdk.gov.tr Erişim tarihi:14.09.2015. 76 Türk Kanser Araştırma ve Savaş Kurumu Derneği(TKASKD). Dünyada Kanser İstatistikleri.http://turkkanser.org.tr/newsfiles/61dunya_kanser_istatistikleri. pdf (Erişim Tarihi: 24. .2 14). Uğur, Ö., Fadıloğlu, Z.Ç. (2 12). Kanser Hastasına Bakım Verenlere Uygulanan Planlı Eğitimin Bakım Verme Yükü Üzerine Etkisi. Cumhuriyet emşirelik Dergisi;53-58. Uyanıkoğlu, A. (2 1 ). Kolorektal Kanser Taramasında Yeni Yöntemler. ün el Gastroenterolojisi; 19(3):157-160. Walsh, J.M., Terdiman, J.P. (2003). Colorectal cancer screening: scientific review. JAMA; 289(10):1288-96. Wilkes, G.A. (2011). Colon, rectal, and anal cancers. In: Yarbro CH, Wujcik D, Gobel BH, (eds). Cancer Nursing. 7 th ed. Sudbury: Jones and Bartlett Publishers; 1205-1257. Wilson, L.S., Moskowitz, J.T., Acree, M. (2005). The economic burden of home care for children with HIV and other chronic illnesses. Am J Public Health; 95: 1445-1452. Yaşar, F. (2008). Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığı Olan Bireylerin Primer Bakım Vericilerinin Gereksinimleri, Bakım Yükleri ve etkileyen Faktörlerin Belirlenmesi. Başkent Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Hemşirelik Anabilim Dalı. Yüksek Lisans Tezi, Ankara. Yıldız, M.K. Tez Yöneticisi: Karagöl H. (2 8). Evre I-III Kolon Kanserinde Prognostik Faktörlerin Araştırılması. Trakya Üniversitesi Tıp Fakültesi İç Hastalıkları Anabilim Dalı Uzmanlık Tezi. Edirne. Yılmazlar, T., Öztürk, E. (2 4). Kolon Kanseri. Alabaz Ö (Çeviri Editörü). Kolon ve Rektum Cerrahinin El Kitabı. Nobel Tıp Kitapevi. İstanbul; 423-475. Yiğit, T. (2 7). Kolonoskopi deneyimlerimiz: Ardışık Kolon Rektum astalıkları Dergisi; 17:154-159. 83 hastanın irdelenmesi. 77 Yokuş, B., Çakır, D.Ü. (2 12). Kanser Biyokimyası. Dicle Üniversitesi Veterinerlik Fakültesi Dergisi; 1(2):7-18. Yücel, Y., Aktümen, A., Aydoğan, T., Uyanıkoğlu, A., Şeker, A., Gözeneli, O., Özgönül, A., Terzi, A., Uzunköy, A. (2 1 ). Alt Gastrointestinal Sistem Endoskopisi: 1800 olgunun retrospektif analizi ve kolorektal kanser sıklığının belirlenmesi. Endoskopi Dergisi; 23(1): 6-8. Yüksel, G., Varlıbaş, F., Karlıkaya, G., Şıpka, Y., Tireli, H. (2007). Parkinson hastalığında bakıcı yükü. Parkinson Hast. Hareket Boz. Dergisi; 10(1-2): 26-34. Zaybak, A., Güneş, Ü., İsmailoğlu, E.G., Ülker, E. (2012) Yatağa bağımlı hastalara bakım veren bireylerin bakım yüklerinin belirlenmesi. Anadolu ve Sağlık Bilimleri Dergisi; 15(1):48-54. emşirelik 78 FORMLAR VERİ TOPLAMA FORMU Değerli Hasta Yakını; Bu çalışma, kalın bağırsak kanseri olan hastalara bakım veren hasta yakınlarının bakım yüklerini belirlemek amacıyla planlandı. Çalışmanın amacı sizlerin kolon kanserli hastanıza verdiğiniz bakımın yükünü değerlendirmektir. Bu formu doldurmak yaklaşık 1 dakika alacaktır. Lütfen size en yakın olan seçeneği işaretleyiniz. Soruları boş bırakmamaya özen gösteriniz. Vereceğiniz cevaplar gizli tutulacaktır. İsim belirtmenize gerek yoktur. Zaman ayırdığınız için teşekkür ederim. Arş. Gör. Gönül YILMAZ İ.Ü. Florence Nightingale Hemşirelik Fakültesi Cerrahi Hastalıkları Hemşireliği Anabilim Dalı Anket Numarası: BÖLÜM I. Hasta Yakını Tanıtıcı Formu Uygulanan Klinik/ Tarih: 1. Yaş: (lütfen yazınız) …………. 2. Cinsiyet a. Kadın b. Erkek 3. Medeni Durum : a. Evli b. Bekar c. Boşanmış d. Dul 4. Eğitim durumunuz: a. Okur-yazar değil b. Okur-yazar c. İlkokul mezunu d. Ortaokul mezunu e. Lise mezunu f. Üniversite ve daha üst düzey 79 5. Ekonomik durumunuzu nasıl tanımlarsınız? a. Çok iyi b. İyi c. Kötü d. Çok kötü 6. Sağlık güvenceniz: a. SSK b. Bağ-Kur c. Emekli Sandığı d. Yeşil Kart e. Sosyal Güvencem Yok 7. Ailenizdeki bağırsak (kolon/rektum) kanserli hastaya yakınlık dereceniz: a. Annesiyim b. Babasıyım c. Eşiyim d. Kardeşiyim e. Çocuğuyum f. Diğer ………………. 8. Hastanızın stoması/kolostomisi var mı? a. Evet b. Hayır 9. Ailenizde başka kalın bağırsak kanseri olan birisi var mı? a. Yok b. 1. derece akrabamda var. (belirtiniz………………………) c. 2. derece akrabamda var. (belirtiniz………………………) 10. Ailenizde başka kanserli hasta var mı? a. Yok b. 1. derece akrabamda var. (belirtiniz………………………) c. 2. derece akrabamda var. (belirtiniz………………………) d. Kullanıyordum, bıraktım. 80 11. Hastanız ne kadar süredir hastanede yatıyor? a. 1 günden az b. 1 aydan az c. 1 aydan fazla 12. Hastanızın yanında sürekli mi kalıyorsunuz? a. Evet b. Diğer…………………….. 13. Hastanıza ameliyat öncesi tedavi uygulandı mı? a. Evet b. Hayır 14. Hastanıza bakım verirken en çok hangi konularda zorlanıyorsunuz? a. Hiçbir konuda zorlanmıyorum. b. Hijyen uygulamalarında zorlanıyorum. c. Psikolojik destek konusunda zorlanıyorum. d. Diğer………………………. BÖLÜM II. Zarit Bakım Yükü Ölçeği Kliniğe uyarlanan ZARİT Bakım Yükü Ölçeği Hiçbir zaman Nadiren Bazen Sık sık Hemen hemen her 0 1 2 3 zaman 4 1 1-Bakım verdiğiniz yakınınızın ihtiyaç duyduğundan daha çok yardım istediğini düşünüyor musunuz? 2 2-Bakım verdiğiniz yakınınıza harcadığınız zaman nedeniyle kendinize yeterince zaman ayıramadığınızı düşünüyor musunuz? 3 3-Yakınınızın akımı ile aileniz ya da işinize karşı diğer sorumluluklarınızı yerine getirmeye çalışma arasında sıkıntı hissediyor musunuz? 4 5-Bakım verdiğiniz yakınınızın yanında olduğunuz zaman 81 kızgınlık hissediyor musunuz? 5 6-Bakım verdiğiniz yakınınızın son zamanlarda diğer aile üyeleriyle ya da arkadaşlarınızla ilişkilerinizi olumsuz yönde etkilediğini düşünüyor musunuz? 6 7-Bakım verdiğiniz yakınınızın geleceği ile ilgili olarak endişeleniyor musunuz? 7 8-Bakım verdiğiniz yakınınızın size ağımlı olduğunu düşünüyor musunuz? 8 9-Bakım verdiğiniz yakınınızın yanında olduğunuz zaman gerginlik hissediyor musunuz? 9 10-Bakım verdiğiniz yakınınızla ilgilendiğiniz için sağlığınızın ozulduğunu düşünüyor musunuz? 10 11-Yakınınızın akımı nedeniyle istediğiniz gi i özel yaşamınızın olmadığını düşünüyor musunuz? 11 12-Yakınınızın akımı nedeniyle sosyal yaşamınızın kısıtlandığını hissediyor musunuz? 12 14-Bakım verdiğiniz yakınınızın akım vermeniz gereken tek kişi oymuş gi i sizden ona akım vermenizi eklediğini düşünüyor musunuz? 13 15-Kendi harcamalarınıza ek olarak yakınınızın akım verdiğiniz akımı için yeterince paranız olmadığını düşünüyor musunuz? 14 16-Bakım verdiğiniz yakınınızın, akımını daha fazla üstlenemeyeceğinizi düşünüyor musunuz? 15 17-Bakım verdiğiniz yakınınızın hastalığı nedeniyle yaşam kontrolünüzü kay ettiğinizi düşünüyor musunuz? 16 19-Yakınınız için ne yapılması gerektiği konusunda kararsızlık çektiğiniz oluyor mu? 17 21-Yakınınıza daha iyi aka ileceğinizi düşündüğünüz oluyor mu? 18 22-Bakım verdiğiniz yakınınızın size yük olduğunu düşünüyor musunuz 82 BİLGİLENDİRİLMİŞ GÖNÜLLÜ İZİN FORMU Araştırmanın Başlığı: Kolon kanserli hasta yakınlarının bakım yükünün değerlendirilmesi Bu çalışma; kolon kanserli hasta yakınlarının hastalarına bakım verirken yaşadıkları güçlükleri değerlendirmek amacıyla planlandı. Çalışmaya 13 kişinin alınması planlanmaktadır. Çalışmaya katılmayı kabul ettiğiniz takdirde, araştırmacı tarafından araştırmanın amacı açıklanarak, sizden araştırmaya katılım izni alınacaktır. Ardından, veri toplama formu verilerek doldurmanız istenecektir. Uygulanacak bu formlar yaklaşık 1 -20 dakikanızı alacaktır. Doldurulan formlar araştırmacı tarafından geri toplanacaktır. Elde edilen bilgiler, kişilerin adı saklı tutularak bilimsel olarak kullanılacaktır. Bu çalışmaya katılmama ve katıldığınız takdirde yazılı izin vermiş olmanıza karşın, çalışmanın herhangi bir aşamasında ayrılma hakkına sahipsiniz. Ayrıca sizin isteğinize bakılmaksızın araştırmacı tarafından araştırma dışı bırakılabilirsiniz. Çalışmada yer aldığınız için herhangi bir ücret ödenmeyeceği gibi, çalışma sırasında araştırma amacıyla sizden de herhangi bir ücret talep edilmeyecektir. Bağlı bulunduğunuz Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK)’dan herhangi bir ücret alınmayacaktır. Yukarıdaki metni okudum. Konu hakkında bana sözlü ve yazılı açıklama yapıldı. Bu koşullarda söz konusu klinik araştırmaya kendi rızamla hiçbir baskı ve zorlama olmaksızın katılmayı kabul ediyorum. Katılımcının; Adı-Soyadı: İmzası Tel: Adres: Araştırmacıların: Adı-Soyadı: İmzası Doç. Dr. İk al ÇAVDAR İ.Ü. Florence Nightingale Hemşirelik Fakültesi Cerrahi Hastalıkları Hemşireliği Anabilim Dalı Tel: 0212 440 00 00/27062 Araş. Gör. Gönül Yılmaz İ.Ü. Florence Nightingale Hemşirelik Fakültesi Cerrahi Hastalıkları Hemşireliği Anabilim Dalı Tel: 0212 440 00 00/072 Tarih Tarih 83 ETİK KURUL KARARI 84 85 TELİF HAKKI İZNİ 86 ÖZGEÇMİŞ Kişisel Bilgiler Adı Doğ.Yeri Uyruğu Email Gönül Çanakkale T.C gnlylmz1903@hotmail.com Soyadı Doğ.Tar. TC Kim No Tel YILMAZ 08.06.1989 24001533558 05308436373 Eğitim Düzeyi Mezun Olduğu Kurumun Adı Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi-Hemşirelik Çan Yabancı Dil Ağırlıklı Lisesi Lisans Lise Mez. Yılı 2011 2007 İş Deneyimi (Sondan geçmişe doğru sıralayın) Görevi Kurum İstanbul Üniversitesi Florence Nightingale Hemşirelik Fakültesi Balıkesir Üniversitesi Bandırma Sağlık Yüksekokulu Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Uygulama ve Araştırma Hastanesi 1. Araştırma Görevlisi 2. Araştırma Görevlisi 3. Hemşire Ya ancı Dilleri İngilizce Okuduğunu Anlama* iyi Konuşma* Yazma* iyi iyi KPDS/ÜDS Puanı 55 Süre (Yıl - Yıl) Mart 2014devam ediyor Mart 2013-Mart 2014 Temmuz 2011Mart 2013 (İELTS) Puanı 5.5 *Çok iyi, iyi, orta, zayıf olarak değerlendirin ALES Puanı (Diğer) Sayısal 87.005 Eşit Ağırlık Puanı Bilgisayar Bilgisi Program Microsoft Kullanma becerisi iyi Sözel
