tc ankara üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü islam tarihi ve
advertisement
T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İSLAM TARİHİ VE SANATLARI ANABİLİM DALI OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA HIRİSTİYANLARIN SOSYAL VE DİNİ HAYATLARI (1856-1876) Doktora Tezi Gazi ERDEM Ankara-2005 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İSLAM TARİHİ VE SANATLARI ANABİLİM DALI OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA HIRİSTİYANLARIN SOSYAL VE DİNİ HAYATLARI (1856-1876) Doktora Tezi Gazi ERDEM Tez Danışmanı Doç. Dr. Seyfettin ERŞAHİN Ankara-2005 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İSLAM TARİHİ VE SANATLARI ANABİLİM DALI OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA HIRİSTİYANLARIN SOSYAL VE DİNİ HAYATLARI (1856-1876) Doktora Tezi Tez Danışmanı: Doç. Dr. Seyfettin ERŞAHİN Tez Jürisi Üyeleri Adı Soyadı : İmzası : ....................................................... ...................................... ....................................................... ...................................... ....................................................... ...................................... ....................................................... ...................................... ....................................................... ...................................... ....................................................... ...................................... Tez Sınav Tarihi .............................. İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER .............................................................................................................I KISALTMALAR ........................................................................................................ V ÖNSÖZ ...................................................................................................................... VI GİRİŞ ........................................................................................................................... 1 A. Araştırmanın Metodolojisi .................................................................................. 1 1. Araştırmanın Konusu ....................................................................................... 1 2. Önemi ve Amacı .............................................................................................. 1 3. Sınırlılıklar ....................................................................................................... 3 4. Metodu ve Kaynaklar....................................................................................... 4 5. Yapılan Araştırmalar........................................................................................ 7 B. Islahât Fermânı Öncesinde Osmanlı İmparatorluğu’nda Hıristiyanlar ............... 8 1. Klasik Dönemde Hıristiyanlar ......................................................................... 8 a. Millet Sistemi ............................................................................................... 8 b. Hıristiyanların Hak ve Sorumlulukları....................................................... 14 c. Devşirme ve Osmanlı Hıristiyanlarına Etkisi............................................. 18 d. Patrik ve Diğer Din Adamlarına Verilen İmtiyazlar ................................. 21 e. Kilisenin Hukuku, Yapısı ve Osmanlı Hıristiyanları Üzerindeki Etkisi .... 24 2. Tanzimat Döneminde Hıristiyanlar................................................................ 27 a. Tanzimat Fermânı’nın İlan Sebebi ve Gayesi ............................................ 27 b. Eşitlik Anlayışı ve Gayrimüslimlerin Askerliği......................................... 30 c. İdârî ve Malî Yapıda Gayrimüslimlerle İlgili Değişiklikler....................... 35 d. Hıristiyan Tebaanın Eğitimi....................................................................... 38 e. Din ve Mezhep Değiştirme......................................................................... 40 f. Hıristiyan Tebaa ve Dış Tahrikler .............................................................. 42 I. BÖLÜM: ISLAHÂT FERMÂNI VE HIRİSTİYANLAR...................................... 47 A. Islahât Fermânı’nı Hazırlayan Sebepler......................................................... 48 1. Dış Sebepler ................................................................................................... 48 2. İç Sebepler...................................................................................................... 54 B. Islahât Fermânı’nın İlanı ve Paris Barış Antlaşması ......................................... 57 C. Fermân’ın İçeriği ve Özelliği ............................................................................ 60 D. Tanzimat ve Islahât Fermânlarının Benzer ve Farklı Yönleri........................... 67 E. Fermân’ın Hıristiyanlara Yönelik Hükümlerinin Uygulanması ........................ 69 1. İdari Yapıya Yönelik Reformlar ve Uygulamalar.......................................... 69 I a. Merkezî Meclisler....................................................................................... 69 i. Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye ........................................................... 70 ii. Meclis-i Âlî-i Tanzimat ......................................................................... 71 iii. Şûrâ-yı Devlet ....................................................................................... 72 iv. Meclis-i Meb‘ûsân ................................................................................ 74 b. Taşra Teşkilatında Reformlar..................................................................... 76 i. Vilayet Sistemi........................................................................................ 76 ii. Gayrimüslimlerin Taşra İdaresinde Yer Almaları ................................. 79 2. Sosyal Hayata Yönelik Reformlar ve Uygulamalar....................................... 81 a. Gayrimüslimlerin Askerliği ve Cizye Sorunu ............................................ 81 b. Mahmî Sorunu ve Vatandaşlık Kanunu ..................................................... 86 c. Dinî Özgürlüklerin Kullanımı .................................................................... 91 d. Müslüman ve Gayrimüslim Topluluklar Arasındaki İlişkiler.................... 97 3. Eğitim Hayatına Yönelik Reformlar ve Uygulamalar ................................. 100 a. Gayrimüslim Çocuklarının Devlet Okullarına Kabul Edilmeleri............. 101 b. Gayrimüslim Cemaatlerin Okulları.......................................................... 107 c. Yabancı Okullar ....................................................................................... 109 F. Islahât Fermânı’na Tepkiler............................................................................. 111 1. Müslümanların Tepkileri.............................................................................. 111 2. Hıristiyanların Tepkileri............................................................................... 116 G. Islahât Fermânı’nın Etkisiyle Çıkan Siyasî Olaylar........................................ 119 1. Maraş Olayları.............................................................................................. 119 2. Cidde Olayları .............................................................................................. 121 3. Suriye Olayları ............................................................................................. 121 4. Girit Olayları ................................................................................................ 125 5. Selanik Hadisesi ........................................................................................... 127 II. BÖLÜM: ISLAHÂT FERMÂNI’NIN OSMANLI HIRİSTİYAN UNSURLARININ YENİDEN YAPILANMASINA ETKİSİ ........................... 131 A. Cemaatlerde Yeni Düzenlemelerin Yapılması................................................ 132 B. Rum Ortodoks Cemaati ................................................................................... 134 1. Rum Patrikhanesi Nizamnamesi: ................................................................. 134 a. Patrik Seçimi ............................................................................................ 134 b. Piskoposlarla İlgili Hususlar .................................................................... 137 c. Metropolitler ve Metropolitler Cemaati ile İlgili Hususlar ...................... 139 II d. İstanbul Patriği ile Metropolitler Cemaatinin İlişkileri............................ 141 e. Daimi Muhtelit Meclis ile İlgili Hususlar ................................................ 144 f. Maaşlar ve Diğer Gelirlerle İlgili Hususlar .............................................. 146 g. Manastırlarla İlgili Hususlar .................................................................... 147 2. Nizamnamenin Getirdiği Yenilikler ve Kazanımlar .................................... 148 C. Ermeni Cemaati ............................................................................................... 150 1. Ermeni Patrikhanesi Nizamnamesi .............................................................. 152 a. Patrik ve Patrik Seçimi ile İlgili Hususlar ................................................ 152 b. Patrikhane Kalemi (Bürosu) ile İlgili Hususlar........................................ 155 c. Kudüs Patriği ile İlgili Hususlar............................................................... 155 d. Ruhânî Meclis ile İlgili Hususlar ............................................................. 156 e. Cismânî Meclis ile İlgili Hususlar............................................................ 157 f. Cismânî Meclis Tarafından Kurulan Komisyonlar ve Müdürlükler......... 158 i. Eğitim Komisyonu ................................................................................ 158 ii. Müesseseler (Tesisat) Komisyonu ....................................................... 158 iii. Muhakeme Komisyonu....................................................................... 158 iv. Manastır Komisyonu........................................................................... 159 v. Muhasebe İdaresi Komisyonu.............................................................. 159 vi. Vasiyet İdaresi Komisyonu................................................................. 160 vii. Hastane İdaresi Komisyonu ............................................................... 160 viii. Kilise Cemiyetleri ............................................................................. 160 g. Umûmî Meclis ile İlgili Hususlar............................................................. 161 i. Umûmî Meclisin Ruhânî Üyelerinin Seçim Şartları ............................. 162 ii. Umûmî Meclisin Halktan Olan Üyelerinin Seçim Şartları .................. 162 iii. Umûmî Meclis Üyelerinin Seçim Şekli .............................................. 162 h. Meclis ve Komisyonlar Hakkında Bazı Umûmî Maddeler...................... 164 j. İâne-i Milliye (Yardımlar) ile İlgili Hususlar ........................................... 164 k. Murahhaslıklar ile İlgili Hususlar ............................................................ 165 2. Nizamnameler Arasındaki Benzerlik ve Farklılıklar ................................... 165 D. Bulgar Eksarhlığı ............................................................................................ 168 1. Bulgarların Bağımsız Kilise Talepleri ......................................................... 168 2. Bulgar Eksarhlığı Nizamnamesi .................................................................. 176 E. Protestan Cemaati ............................................................................................ 180 III 1. Misyonerlik Çalışmaları ve Protestan Cemaatinin Tanınması..................... 180 2. Protestan Cemaati Nizamnamesi.................................................................. 187 F. Katolik Cemaat ve Gruplar .............................................................................. 189 1. Ermeni Katolik Cemaati............................................................................... 189 2. Latin Katolik Cemaati ve Müstakil Olarak Tanınmaması ........................... 194 3. Diğer Katolik Cemaatler .............................................................................. 196 SONUÇ .................................................................................................................... 202 BİBLİYOGRAFYA ................................................................................................. 210 EKLER..................................................................................................................... 227 Ek-1: Islahât Fermânı .......................................................................................... 227 Ek-2: Rum Patrikhanesi Nizamnamesi ............................................................... 232 Ek-3: Ermeni Patrikhanesi Nizamnamesi ........................................................... 253 Ek-4: Belge Örnekleri .......................................................................................... 269 TEZ ÖZETİ.............................................................................................................. 274 ABSTRACT............................................................................................................. 276 IV KISALTMALAR a. g. e. Adı geçen eser a. g. m. Adı geçen makale a. yer. Aynı yer bkz. Bakınız BOA. Başbakanlık Osmanlı Arşivi C. Cilt D. Dergisi DİA. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi Ed. Editör/Editörler Haz. Hazırlayan Int. International İA. İslam Ansiklopedisi J. Journal Red. Redaktör s. Sayfa S. Sayı S. B. E. Sosyal Bilimler Enstitüsü TCTA. Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi Thk. Tahkik eden Trc. Tercüme eden ts. Tarihsiz Ün. Üniversitesi vb. ve benzeri vd. ve devamı Yay. Yayınlayan V ÖNSÖZ Osmanlı İmparatorluğu, değişik din ve milletlere mensup çok sayıda grup ve toplumu bünyesinde barındıran, başka bir ifade ile çok dinli ve çok uluslu bir devlettir. Bu bağlamda, kurulduğu ilk dönemlerden yıkılışına kadar Hıristiyanlarla da iç içe olmuştur. İmparatorluk, bu şekildeki bir toplum yapısıyla uzun süren bir gelenek oluşturmuştur. Günümüzde sıkça dillendirilen pluralist toplum biçimi Osmanlı Devleti'nin önemli özelliklerinden biridir. Devlet, bu özelliği ile son iki asra gelinceye kadar bu halkların huzur içerisinde bir arada yaşamalarının yolunu bulabilmiştir. Devletin, genelde gayrimüslim, özelde de Hıristiyanlara uygulayacağı hukuk konusunda, kendisinden önceki İslâm devletlerinin tecrübelerini örnek alması tabiidir. Zira, kendisi gibi onlar da İslâm hukukunu esas almışlardır. Buna rağmen Osmanlı Devleti, muhtemelen Türk devlet anlayışının etkisiyle idaresi altındaki Hıristiyanlara İslâm hukukunun çizdiği profilin ötesinde bazı hak ve imtiyazlar sağlamış, askerlik dahil olmak üzere onları bir çok devlet hizmetine ortak etmiştir. Diğer din mensuplarını dinî liderlerinin idaresinde organize ederek yönetime katmıştır. "Millet sistemi" olarak adlandırılan bu özelliği dolayısıyla, Osmanlı İmparatorluğu üzerine çok sayıda araştırma yapılmıştır. Belki de bu, dünyanın bugün geldiği noktada, pek çok devletin, değişik dinlere mensup insanların bir arada barış içerisinde yaşamalarının yollarını temin etmek mecburiyetinde kalmasının bir sonucudur. Çünkü Osmanlı İmparatorluğu bu konuda iyi bir örnektir. Çalışmamıza konu olarak seçtiğimiz 19. yüzyılın üçüncü çeyreğinde, Fransız ihtilalinden sonra gelişen ve imparatorluklar için dağılma sinyali anlamına gelen milliyetçilik ve ulus devlet anlayışı Osmanlı İmparatorluğu’nda hızla yayılmıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nun zayıflamasına mukabil gelişen Hıristiyan Avrupa devletleri, Hıristiyan Osmanlı vatandaşları lehine değişiklik yapılması için yoğun bir baskı yapmışlardır. Onlar da esasen başka hedeflerine vesile olmak üzere, kendilerine daha fazla hak verilmesi talebiyle ortaya çıkmışlar, emperyalist bir anlayışa sahip Avrupalı devletlerle değişik ilişkilere girmişler ve onların teşvik ve tahriklerine muhatap olmuşlardır. Bunun sonucu olarak Osmanlı Devleti de, Hıristiyanlara uyguladığı hukuku gözden geçirerek İslâm hukuku sınırları içerisinde ifade edilemeyecek pek çok değişiklik yapmıştır. Osmanlı Devleti'nin Hıristiyan VI vatandaşları günümüz azınlık haklarına eşit haklar elde etmiş, cemaatlerin idaresinde din adamlarının hegomonyası kırılmış, halk cemaat yönetimlerine ortak edilmiş ve patrikhane nizamnameleri çıkarılmıştır. Osmanlı Devletinde bir arada yaşama tecrübesinin önemli bir dönemini, yukarıda bahsettiğimiz noktaları esas alarak konu edinen çalışmamız giriş ve sonuç bölümünden başka iki ana bölümden oluşmaktadır. Genel yapı ve geleneği ortaya koyabilmek için, girişte metodoloji ile birlikte 1856 yılı öncesinde Hıristiyanların durumu kısa bir şekilde özetlenmiştir. "Islahât Fermânı ve Hıristiyanlar" şeklinde isimlendirdiğimiz birinci bölümde, Islahât Fermânı’nı hazırlayan sebepler, Fermânı’nın hazırlanması, ilanı, içeriği, Tanzimat ve Islahât fermânlarının benzer ve farklı yönleri, fermân ile ilintili olarak yapılan ıslahât, merkez ve taşra teşkilatlarında ıslahâtların uygulanması, ihtida ve irtidat ile ilgili hususlar, Hıristiyan ve Müslüman toplumlar arasındaki ilişkiler, Islahât Fermânı’na Osmanlı toplumunun tepkisi ve Fermân’ın etkisiyle çıkan siyasî olaylar incelenmiştir. İkinci bölümde, Islahât Fermânı’nın Osmanlı Hıristiyanlarının yeniden yapılanmasına etkisi konusu ele alınarak, söz konusu cemaatlerde meydana gelen değişiklikler incelenmiş, nizamnameler ışığında kiliselerin hukukî temelleri ve işleyişi gösterilmiştir. Ayrıca bu dönemde resmen cemaat olarak tanınan Protestan Cemaati, Katolik Ermeni Kilisesi ve Bulgar Eksarklığı nizamnameleri ile birlikte incelenmiştir. Sonuç bölümünde ise, araştırma neticesinde ulaşılan bazı kanaatler izah edilmeye çalışılmıştır. Bu araştırmanın tamamlanmasında pek çok kurum ve ilim adamının yardım, teşvik ve destekleri olmuştur. Bu bağlamda, daha lisans düzeyinde iken beni akademik çalışma yapmaya teşvik eden hocam Prof. Dr. Hüseyin Algül'e, konunun tespiti aşamasında bu konuyu araştırmamı tavsiye eden Prof. Dr. Halil İnalcık'a, gerek arşiv araştırmaları konusunda gerekse kaynak temini hususunda yardımlarını esirgemeyen Prof. Dr. Nesimi Yazıcı'ya, cesaretlendirici ve motive edici sözleriyle katkıda bulunan Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi'nin diğer İslâm Tarihi Öğretim Üyelerinine, tezimin her safhasında bana yol gösteren, karşılaştığım VII zorlukları aşmama yardımcı olan, çalışmam boyunca beni cesaretlendiren danışman hocam Doç. Dr. Seyfettin Erşahin'e en içten teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca, doküman toplarken çok yardımlarını gördüğüm Başbakanlık Osmanlı Arşivleri Dairesi Başkanlığı personeli ile İSAM personeline, gerek tek tek bölümleri gerekse tezin tamamını okuyarak yardımcı olan mesai arkadaşım Dr. Mehmet Bulut'a, yardımlarını gördüğüm diğer mesai arkadaşlarıma ve çalışmanın mesai saatleri ve günleri dışındaki zamanlarda yapılma mecburiyeti olmasından dolayı, yeteri kadar vakit ayıramamamı anlayış ve sabırla karşılayan ve sıkıntılarımı paylaşan değerli eşime teşekkür etmeyi bir görev addediyorum. Ankara, 02. 06. 2005 Gazi ERDEM VIII GİRİŞ A. Araştırmanın Metodolojisi 1. Araştırmanın Konusu Bu çalışmanın konusunu, 1856’da ilan edilen Islahât Fermânı ve buna bağlı olarak yapılan düzenlemelerin, Osmanlı Devleti idaresindeki Hıristiyanların sosyal ve dinî hayatları üzerinde meydana getirdiği değişiklikler teşkil etmektedir. Osmanlı İmparatorluğu’nda 1876 yılında Kanun-i Esâsî’nin kabul edilmesiyle başlayan ve anayasal dönem olarak ifade edilen sürece geçişin hemen öncesinde, başka bir ifade ile Tanzimat döneminin ikinci bölümünde yapılan ıslahâtın getirdiği değişiklikler, bunların Hıristiyan tebaanın sosyal ve dinî hayatlarına etkisi ve Osmanlı toplumunun bunlara gösterdiği tepkiler, bu dönemde yeni oluşan Hıristiyan cemaatler, yapılan değişikliklerde dış güçlerin etkileri, dış müdahalelere Hıristiyan ve Müslüman tebaanın yaklaşımları, düzenlemelerin amacına ne kadar hizmet ettiği ve yaşanan değişimin Osmanlı Devleti’nin iki büyük toplumu arasındaki ilişkilere yansıması konuları ele alınmıştır. Öte yandan, Osmanlı Devleti’nden Hıristiyanlar lehine değişiklik yapmasını isteyen dış güçlerin, daha çok kendi çıkarlarını korumaya çalışıp-çalışmadıkları, onları kendi amaçlarına ulaşmakta alet olarak kullanıp-kullanmadıkları, Devletin dış güçlerle birlikte hareket eden gayrimüslim azınlığın kontrolüne girip-girmediği, Tanzimat ve Islahât fermânlarıyla geleneksel dinî anlayış ve uygulamalardan uzaklaşma olup-olmadığı, uygulanan hukukun değişip-değişmediği sorularına cevap aranmış, arşiv belgelerinin ışığı altında, Tanzimat ve Islahât Fermânları incelenmeye ve karşılaştırmalar yapmak suretiyle benzerlik ve farklılıkları ortaya konulmaya, araştırmacılarca detaylı bir şekilde ele alınmayan Islahât Fermânı ve bağlantılı konulara açıklık getirilmeye çalışılmıştır. 2. Önemi ve Amacı Osmanlı Devleti’nde Tanzimat döneminde her alanda hızlı bir değişim yaşanmıştır. Buna paralel olarak, gayrimüslimlerle ilgili politika ve iç hukuk ile onların sosyal ve dinî hayatlarında da ciddi değişiklikler olmuştur. Bu değişikliklerin en yoğun yaşandığı zaman dilimi, Osmanlı Devleti’nin İngiltere ve Fransa ile ittifak yaptığı Kırım Savaşı esnasında başlamıştır. Başka bir bakış açısıyla, Osmanlı Devleti bu dönemde, Hıristiyan bir devlet olan Rusya’nın saldırılarına ancak başka Hıristiyan 1 devletlerin yardımı ile karşı koyabilecek durumdadır. Değişik dinlere mensup tebaası olan Osmanlı Devleti’nde, Müslümanlardan sonra en çok nüfusa sahip olan tebaa da Hıristiyanlardır. Dolayısıyla, dışarıda ittifak veya savaş durumunda olarak Hıristiyan devletlerle ilişkiler kurulurken, içeride Hıristiyan vatandaşlarla meşgul olmak zarureti hasıl olmuştur. Zira dış güçler, esas ajandaları farklı da olsa, içerideki Hıristiyanlarla ilgilenmiş, onlarla yakın ilişkiler kurmuş, içeridekiler de onların teşvik veya tahrikleri ile değişik beklentilere girmişlerdir. Sonuç olarak, hem içeriden hem dışarıdan yoğun bir değişim talebi gelmiştir. Ayrıca, Fransız ihtilalinden sonra, çok uluslu devletler için milliyetçilik ve ulus devlet anlayışı gibi başka açılımlar söz konusudur. Bu durum da, devleti değişime zorlayan önemli bir etken olmuştur. Osmanlı Devleti esasen İslâm hukukunu hakim kılmış, gayrimüslim vatandaşlarına yapacağı muameleyi de bu hukuka dayandırmıştır. Ayrıca, gerek İslâm tarihi boyunca Müslüman devletlerin, gerekse asırlardır kendisinin oluşturduğu bir gelenek vardır. Bu gelenek din ile ilintilidir. Genel olarak kabul edilir ki, değişim zor ve sancılı olmaktadır. Din ile ilgili bir konuda ise değişim daha da zordur. Buna rağmen, Osmanlı Devleti’nin değişim sürecini en yoğun yaşadığı dönem, çalışmamıza konu olan dönemdir. Bu bakımdan araştırma, söz konusu baskı ve zorluklar altında değişimin nasıl gerçekleştiği, hangi problemlerle karşılaşıldığı ve bunlara nasıl çözüm getirildiğini ortaya koymaya çalışması açısından önem arz etmektedir. Birinci el kaynaklar olan arşiv belgelerine ve o dönemde yazılmış eserlere istinat etmesi de önemini artırmaktadır. Çalışmada, Islahât Fermânı döneminde, Hıristiyan cemaatlerin iç yapı ve idarelerinde meydana gelen değişiklikler, yeni ortaya çıkan cemaatler ve cemaat nizamnameleri işlenmiştir. Nizamnameler arasındaki fark ve benzer yanlar uzun yorumlara girmeden izah edilmeye çalışılmıştır. Söz konusu nizamnamelerin en önemlileri Rum ve Ermeni Patrikhanelerine ait olanlardır. Bunların tam metinleri yeni Türk alfabesi ile yazılarak tez ekinde verilmek suretiyle, hem nizamnameler yayımlanmış hem de kiliselerin hukukî temelleri ve işleyişleri gösterilmiş olmaktadır. Bu haliyle çalışma literatürde önemli bir boşluğu doldurmaya adaydır. Ayrıca, dinler arası diyalog ile ilgili gayret, faaliyet ve çalışmaların önem ve hız kazandığı son dönemlerde Osmanlı örneğinin ve barış ve hoşgörü atmosferi içerisinde yaşayan iki toplum mensuplarının birlik ve ahenklerinin dış müdahalelerle 2 nasıl bozulduğunun ortaya konulmuş olması da çalışmamıza ayrı bir önem katmaktadır. Diğer taraftan, Türkiye'nin Avrupa Birliği'ne aday ülke olarak kabul edildiği ve müzakerelere başlanmak üzere olduğu bir dönemde bu konu ayrı bir önemi haizdir. Zira, söz konusu birliğe girebilmek için getirilen kriterlerin en önemlisi olan siyasî kriterler içerisinde azınlıklar konusu başta gelmektedir. Türkiye’nin aday olarak resmen kabul edildiği 10-11 Aralık 1999 tarihindeki Helsinki Zirvesi’nden sonra, AB Komisyonu tarafından yayınlanan katılım ortaklığı belgesi, strateji belgesi ve ilerleme raporu gibi belgelerin tümünde konuya geniş bir yer verilmiş, atılan adımlar ve yapılması gerekenler değerlendirilmiştir. Türkiye de birliğe giriş için yapacağı işleri tâdât ettiği Ulusal Programında konu ile ilgili yapılması gereken düzenlemeleri sıralamıştır. Bu bağlamda, Ulusal Azınlıkların Korunması Çerçeve Sözleşmesi imzalanmış, gayrimüslim vakıflarının mal edinmeleri önündeki hukukî engeller kaldırılmış, ibadethane yapımında karşılaşılan yasal güçlükler ortadan kaldırılarak Müslümanların cami açmak için uymaları gereken kurallar ile eşdeğer hale getirilmiştir. Türkiye'nin Avrupa Birliği'ne tam üye olarak katılımından sonra ise Avrupa Birliğinin, Ortodoksların resmi temsilcisi olarak tanıdığı Fener Rum Ortodoks Kilisesi ve Patriğinin statüsünde önemli değişiklikler yapılması hususunun gündeme gelebileceği düşünülmektedir. Bu bağlamda da, Osmanlı Arşivlerinde mevcut olan ve önümüzdeki döneme ışık tutabilecek bilgi ve belgelerin ortaya konulması, yapılanların bugünkü bakış açısıyla tekrar değerlendirilmesi açısından da böyle bir çalışma, önem arz etmektedir. 3. Sınırlılıklar Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşundan itibaren her dönemde Hıristiyan ve Yahudi uyrukları olmuştur. Araştırmamız sadece Hıristiyanların durumlarını konu edinmiş, Yahudileri ele almamıştır. Hıristiyanların durumları da her yönden değil, sosyal ve dinî hayatları esas alınmak suretiyle araştırma sınırlandırılmıştır. Devletin kuruluşundan yıkılışına kadar çok uzun bir zaman dilimi söz konusu olduğundan çalışmamız, Hıristiyan uyruklarla ilgili her türlü değişimin en yoğun yaşandığı 1856– 1876 yılları arasındaki 20 yıllık dönem ile tahdit edilmiştir. 3 Bununla birlikte, Osmanlı Devleti’nde yaşayan Hıristiyanların durumları hakkında genel bir portre çizmek, sonraki dönemi daha iyi anlamaya imkan vermek, gerektiğinde kıyas yapabilmek ve daha sistematik bir çalışma ortaya koyabilmek için, tezin giriş bölümünde ilk dönemden itibaren Hıristiyanların durumu ele alınmış, çalıştığımız döneme yakın olması dolayısıyla Tanzimat Fermânı’ndan sonra yapılanlar üzerinde biraz daha detaylı durulmuştur. Zira, Islahât Fermânı’nda vaat edilen bazı hususlar, Tanzimat Fermânı’nda da yer almış; Islahât Fermânı’ndan sonra tam olarak gerçekleştirilen düzenlemelerin bir kısmı da, henüz Fermân ilan edilmeden yapılmaya başlanmıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nda Hıristiyanların hukukî statüleri ile ilgili daha önce özgün bir çalışma yapılmış olması nedeniyle bu alana fazla girmemeye özen gösterilmişse de, yapılan düzenlemelere referans gösterilmesi zarureti bulunduğundan ister istemez hukuk konusuna girilmiştir. Fakat bu minimum düzeyde tutulmaya çalışılmıştır. Arşiv kaynakları bakımından da, Osmanlı Arşivi ile sınırlı kalınmıştır. Çalışmada önemli katkıları olabileceği akla gelen çevre ülkelerin arşivleri ve matbuâtı ile Hıristiyan cemaatlerin özel arşivleri ve matbuâtı incelenememiştir. 4. Metodu ve Kaynaklar Araştırma esas olarak arşiv belgelerine dayanmaktadır. Arşiv belgelerinin tespit edilmeye çalışıldığı dönemde Osmanlı Arşivi kataloglarından bazılarının, www.devletarsivleri.gov.tr adresindeki web sitesine yüklenmiş olması, çalışmamıza kolaylık sağlamış ve yeni bir araştırma metodu uygulanmasına fırsat vermiştir. Bilgisayar ortamına aktarılan arşiv materyalleri üzerinde Hıristiyan, zimmî, gayrimüslim, papaz, piskopos, metropolit, eksarh, milletvekili, patrik, Ermeni, Rum, Ortodoks, Katolik, Bulgar, eksarhhane, patrikhane, kilise, rahip, manastır, ruhban, sinod, cizye, harac, misyoner vb. konu ile ilintili 25-30 terim 1839-1876 yılları için taranmış, binlerce belge içerisinden konuyla direkt alakalı olduğu düşünülen belgeler seçilmiş ve arşivde sürdürülen çalışmalar esnasında incelenmiştir. Bilgisayar ortamına henüz aktarılamayan ve çalışma için hayati önem taşıdığı düşünülen irade katalogları ile aşağıda isimleri verilen defterler ise İstanbul’da bulunan Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığında uzun süren bir çalışma sonunda taranmıştır. 4 Metin yazılırken öncelikle arşiv belgelerine istinat edilmeye çalışılmış, işlenen konu ile ilgili belge bulunamamışsa o dönemde yazılmış birinci el kaynaklar öncelikli olmak üzere mevcut literatür referans alınmıştır. Arşiv belgelerinden uzun alıntılar yapmak gerektiğinde veya belgenin tamamen verilmesinin uygun olacağı düşünüldüğünde bunların daha çok dipnotta verilmesi yoluna gidilerek hacmin çok fazla artmaması sağlanmıştır. Metin içerisinde veya dipnotta belgeden yapılan alıntılar daha dikkat çekici olması için italik olarak verilmiştir. Ancak belgelerin özetlendiği durumlarda normal fontlar kullanılmıştır. Arşiv belgeleri dolayısıyla metin içerisinde çok sayıda tarih geçmektedir. Belgelerde verilen tarihler hicri tarihlerdir. Bunların miladî takvime çevrilmesine ihtiyaç hissedilmiş ve Türk Tarih Kurumu’nun www.ttk.gov.tr adresindeki web sitesinde bulunan tarih çevirme kılavuzu kullanılarak miladi tarihler tespit edilmiştir. Ancak, bir paragraf ya da sayfada çok fazla tarih geçiyorsa, sıkıcı olmaması için miladî tarih veya sadece yıl verilerek yetinilmiştir. Çalışmamızda konular anlatılırken objektif kalınmaya gayret gösterilmiş, Osmanlı İmparatorluğu’nu savunma kaygısı taşınmamıştır. Diğer taraftan, bağımsız bir devlet için getirilebilecek en ağır eleştirilerden birisi olan; o devletin başka devlet veya devletlerin güdümünde olduğu eleştirisi, çalışmada en sık görülebilecek tenkitlerden birisi olarak getirilmiştir. Tezin muhatabının, konunun uzmanı ve üniversite eğitimi almış bir kitle olduğu düşünülmüş, gerek kullanılan dil gerekse konuların anlatımında buna dikkat edilmeye çalışılmıştır. Yukarıda da bahsedildiği gibi, araştırmanın birinci el kaynakları olan Osmanlı Arşivi belgelerine ulaşmak amacıyla, çok sayıda arşiv kataloğu bilgisayar ortamında taranmıştır. Bunların haricinde, İrade katalogları, Cevdet tasnifi, Düvel-i Ecnebiye Defterleri, Gayrimüslim Cemaat Defterleri, Kilise Defterleri, Tanzimat-ı Hayriye Defteri ve Tanzimat Defterleri taranarak önemli belgeler alınmıştır. Araştırma yaptığımız dönem Osmanlı İmparatorluğu’nda gerek resmi gerekse özel gazetelerin yayın hayatına başladıkları ve kesintilerle de olsa yayınlarını sürdürdükleri dönemdir. Dolayısıyla bu dönemde çıkan ilk Türk gazete ve dergilerinin de önde gelen kaynaklardan olacağı düşünülerek, dönemin önemli gazetelerinden olan Tasvîr-i Efkâr taranmıştır. Ancak beklentimizin aksine söz 5 konusu gazetede, arşiv belgelerinde rastlanılan bilgilerden daha fazlası bulunamamıştır. Yine, dönemin gazetelerinden birisi olan Basiret’te "İstanbul Mektupları" başlığı ile yazı yazan Ali Efendi'nin1 makaleleri taranmış, burada da konuların çok fazla ele alınmadığı görülmüştür. Diğerleri ise zaman problemi nedeniyle taranamamıştır. Arşiv belgeleri ve süreli yayınlara ilaveten tezimizin esas konusu olan Islahât Fermânı döneminde Osmanlı Devleti’nde vakanüvislik ve diğer bazı devlet görevleri üstlenen Ahmet Cevdet Paşa’nın Ma‘rûzât2 ve Tezâkir3 adlı eserleri, son Vakanüvis Ahmet Lütfi Efendi’nin Tarih’i4 ile Abdurrahman Şeref Efendinin Tarih Musahabeleri5 ve Tarih-i Devlet-i Osmaniye6 adlı eserleri, dönemde yazılmış eserler olmaları dolayısıyla birinci el kaynaklar olarak kullanılmışlardır. Çalışmamızda Batılı yazarlar tarafından kaleme alınmış çok sayıda esere de müracaat edilmiştir. Osmanlı Devleti nezdindeki diplomatlığı sırasında, gözleme dayanılarak hazırlandığı izlenimi veren ve 1882 yılında yayımlanmış olması dolayısıyla birinci el kaynaklardan sayılması gereken Engelhardt’ın Tanzimat7 adlı eseri, Davison’un oldukça güzel hazırlanmış olan Reform8 adlı eseri ve Lewis ve Braude’nin editörlüğünde, Batı’da Osmanlı İmparatorluğu üzerine yaptıkları çalışmalarla tanınan çok sayıda akademisyenin makalelerinin toplanmasından oluşan eser9 bunlardan birkaçıdır. Gerek Türkiye'de gerekse dışarıda yayımlanan hemen tüm çalışmalarda bu eserler esas alınmıştır. Bu çalışmada da eserlere sıklıkla göndermede bulunulmuş, yanlı görülen bazı yorumlarına ise ayrıca işaret edilmiştir. Osmanlı İmparatorluğu tarihini ele alan ve incelediğimiz döneme iki cilt ayırmak suretiyle yeteri kadar önem veren Enver Ziya Karal'ın eseri10 de sık müracaat ettiğimiz kaynaklar arasında gelmektedir. Ayrıca, Osmanlı Devleti'ni çeşitli yönleriyle ele alan sempozyum, konferans ve panel gibi ilmi toplantılarda sunulan 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Basiretçi Ali Efendi, İstanbul Mektupları, (Haz. Nuri Sağlam), İstanbul, 2001. Ahmet Cevdet Paşa, Ma‘rûzât, (Haz. Yusuf Halaçoğlu), İstanbul, 1980. Ahmet Cevdet Paşa, Tezâkir, (Haz. Cavid Baysun), Ankara, 1991. Ahmet Lütfi, Vak‘a-Nüvis Ahmet Lütfi Efendi Tarihi, (Yay. Münir Aktepe), İstanbul, 1984. Abdurrahman Şeref Efendi, Tarih Musahabeleri, İstanbul, ts. Abdurrahman Şeref Efendi, Tarih-i Devlet-i Osmaniye, İstanbul, 1318. Engelhardt, Tanzimat ve Türkiye, (Trc. Ali Reşad), İstanbul, 1999. Davison, Roderic H., Reform in the Ottoman Empire 1856-1876, Princeton, 1963. Braude, B., - Lewis, B., (Ed.), Christians and Jews in the Ottoman Empire: the Functioning of a Plural Society, New York and London, 1982. Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, Ankara, 1995. 6 tebliğ ve müzakere metinleri ile özellikle Osmanlı Devleti’nin kuruluşunun 700. yılı dolayısıyla yayımlanmış çok sayıda ilmi derginin özel sayıları ve derleme eserler tezimizde yoğun olarak yararlanılan ikinci el kaynaklar olmuştur. Çalışılan konularla ilgili İngilizce ve Türkçe yazılmış makalelerin tamamı görülmeye ve değerlendirilmeye çalışılmıştır. Bunların sayısı oldukça fazla olduğu ve tez içerisinde sıkça geçtiği için burada göstermeye gerek görülmemiştir. 5. Yapılan Araştırmalar Tanzimat Fermânı ve uygulaması ile alakalı çok sayıda ilmi çalışma yapılmıştır. Ancak, sadece gayrimüslimlerin durumlarını konu edinenler birkaç tanedir. Tanzimat ile alakalı çalışmaların pek çoğunda konu, kısaca ele alınmıştır. Islahât Fermânı ve uygulanması ile ilgili çalışmalar ise son derece kısıtlıdır. Konuyu gayrimüslimlere tahsisle işleyen, ülkemizde yapılmış kapsamlı bir çalışmaya ise rastlayamadık. Araştırmamızın, işte bu açığı dolduracağını ümit ediyoruz. Konu ile ilgili araştırma ve tez çalışmaları içerisinde sayabileceğimiz çok sayıda eser bulunmaktadır. Ancak üçü yüksek lisasns, ikisi doktora tezi olarak hazırlanmış beş çalışma ile diğer bir müstakil eser özel bir önemi haizdir. Yüksek lisans çalışmaları; Fatih Demirci,11 İlan Karmi12 ve Aşkın Koyuncu13 tarafından yapılmıştır. Doktora tezleri ise Gülnihal Bozkurt14 ve Ejder Okumuş15 tarafından hazırlanmış, daha sonra kitap olarak da basılmıştır. Yukarıda sözünü ettiğimiz diğer eser ise Bilal Eryılmaz’a16 aittir. Saydığımız çalışmalar içerisinde tezimize en yakın olanı, Fatih Demirci tarafından hazırlanmış olan yüksek lisans tezidir. Ortak başlıklar bulunabilmekle beraber bu tezde Islahât Fermânı daha çok idare hukuku açısından ele alınarak değerlendirilmiştir. Ayrıca, Türkçe yayınlanmış eserlere dayanılmış olup, Osmanlı arşivleri kullanılmamıştır. Karmi, ABD’de yapmış olduğu tezinde hemen tamamen 11 12 13 14 15 16 Demirci, Fatih, Islahat Fermânı ve Müsavat Meselesi, (Gazi Ün. S. B. E. Basılmamış Mastır Tezi), Ankara, 1999. Karmi, İlan, The Tanzimat and the non-Muslims: 1839-1878, the Implications of the Reforms in 19th Century Ottoman Empire on the Legal, Political, Economic and Social Status of nonMuslims, (M.A. Thesis, University of Wisconsin), Madison, 1986. Koyuncu, Aşkın, Bulgar Eksarhlığı, (Onsekiz Mart Ün. S. B. E. Basılmamış Mastır Tezi), Çanakkale, 1998. Bozkurt, Gülnihal, Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasî Gelişmelerin Işığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu (1839-1914), Ankara, 1996. Okumuş, Ejder, Türkiye’nin Laikleşme Sürecinde Tanzimat, İstanbul, 1999. Eryılmaz, Bilal, Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, İstanbul, 1990. 7 yabancı kaynaklara bağlı kalmış, Türkçe kaynaklarla Osmanlı arşivlerini kullanmamıştır. Koyuncu ise sadece Bulgar kilisesini konu edinmiş ve Osmanlı Arşivinden aldığı belgeleri kullanmıştır. Her üçü de yüksek lisans tezi çerçevesinde kaldıklarından tabii olarak detaylara girmemişlerdir. Gülnihal Bozkurt çalışmasını Alman ve İngiliz belgelerine dayalı olarak hukukî alanla sınırlandırmıştır. Bu çalışmada yeteri kadar yer verilmiş olduğundan biz çalışmamızda Hıristiyanların hukukî statülerine çok fazla yer vermedik. Ancak, yapılan düzenlemelere değinilmek mecburiyeti olduğundan bundan tamamen imtina etmemiz de doğru olmazdı. Ayrıca eser, Tanzimat ve Meşrutiyet dönemlerini (18391914) tamamen kapsadığından, bizim çalıştığımız dönem kısa geçmiştir. Buna rağmen, özellikle yabancı arşivlerden nakletmiş olduğu birçok dokümanı, Bozkurt'u referans göstermek suretiyle bu eserden aldık. Ejder Okumuş ise, Islahât Fermânı’na kadar olan dönemi esas almış, konuya gayrimüslimler bağlamında değil Osmanlı Devleti’nin din politikası bağlamında yaklaşmış ve sosyolojik tahliller yapmıştır. Bu eserde de, muhtemelen öncelik tarih araştırması olmadığından ikinci el kaynaklara dayanılmıştır. Diğer taraftan, Tanzimat döneminde yapılan ıslahâta ulemanın gösterdiği reaksiyon eserde geniş bir şekilde yer aldığından, tezimizde bu konuya fazlaca girmedik. Hazırlandığı döneme kadar Türkçe yazılmış tüm eserleri özetlemiş, iyi bir sistematiğe sahip olan Bilal Eryılmaz’ın çalışması, saydığımız eserler içerisinde muhtemelen en fazla yararlandığımız çalışma olmuştur. Eser’in en önemli eksiği, yukarıda birinci el kaynaklar olarak saydığımız arşiv belgelerini referans alamamış olmasıdır. Söz konusu araştırmalarda yer alan bazı fikirlere katılmadığımız olmuş, bunlara metin içerisinde veya dipnotta gerekçeleri ile birlikte işaret edilmiştir. B. Islahât Fermânı Öncesinde Osmanlı İmparatorluğu’nda Hıristiyanlar 1. Klasik Dönemde Hıristiyanlar a. Millet Sistemi Osmanlı İmparatorluğu’nda fertler, din ve mezheplerine göre tasnif edilmiş olup, çeşitli ırk, din, ve mezheplere mensup kişiler, etnik kökenlerine bakılmaksızın, Müslüman, Hıristiyan veya Yahudi olarak dikkate alınmışlar ve öylece 8 sınıflandırılmışlardır.17 Dinî grupların her birine “millet” adı verilmiştir. Bu şekildeki yönetime de “millet sistemi” denilmektedir.18 Devleti yönetenler Müslüman, uygulanan hukuk da İslâm hukukudur. Tabii ki gayrimüslimlere esas itibarıyla bu hukuk çerçevesinde, zimmî19 olarak muamele edilmiştir. Arapça asıllı olan “millet” terimi, önceleri “din” anlamında kullanılmıştır. Terim bu anlamda Kur’ân-ı Kerîm’de birkaç yerde geçmektedir.20 Şemsettin Sami “din” ve “millet” kavramlarının aynı anlama geldiğini vurguladıktan sonra milleti, ‘bir dine bağlı olan toplulukların ortak adı’ şeklinde tarif etmiştir.21 Terim, 19. asırdan itibaren “ulus” anlamında kullanılmaya başlanmış, bu anlamda Osmanlı 17 18 19 20 21 Asya, Avrupa ve Afrika’ya yayılmış İmparatorlukta, üç ana din olan İslâm, Hıristiyanlık ve Yahudilik; küçük grupların haricinde Türk, Rum, Bulgar, Arap, Arnavut, Sırp, Hırvat, Ermeni, Kürt, Berber ve Yahudi milletleri yer alıyordu. Bkz. Ortaylı, İlber, “Osmanlı İmparatorluğunda Millet”, TCTA, İstanbul, 1986, C. 4, s. 997. Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 17; Sonyel, Salahi R., Minorities and the Destruction of the Ottoman Empire, Ankara, 1993, s. 4-5; Alkan, Hakan, Geçmişten Günümüze Türkiye Patrikhaneleri, İstanbul, 2003, s. 28. Zimmet sözlükte; yüklenilen şey, ahit, güvence, borç, anlaşma, ve koruma gibi anlamlara gelmektedir. Bkz. Develioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara, 1970, s. 1429; Komisyon, Türkçe Sözlük, (Türk Dil Kurumu), Ankara, 1988, C. 2, s. 2515. Hukukî bir terim olarak ise; İslâm devleti ile, cizye vererek onun idaresi altında yaşamayı kabul eden gayrimüslim arasında yapılan ve aileyi de kapsayan sürekli akittir. Başka bir ifade ile zimmet, çoğunlunu Müslümanların oluşturduğu ve İslâm hukuk kurallarının uygulandığı bir ülkede cizye adı verilen bir vergi ödeyen başka din mensubu azınlığa tanınan koruma hakkı demektir. Bu akdi yapan gayrimüslime “zimmî” adı verilir ve devletin vatandaşlarına sağladığı haklardan yararlanır. Hukukî olarak şahsiyeti tanınan zimmî, her türlü ticari faaliyette bulunabilir ve medeni hukukun kendisine tanıdığı haklardan yararlanabilir. Her türlü varlığı korunan zimmî, dinî inanç, ibadet, eğitim ve özel hukuk özerkliğine de sahip olmaktadır. Zimmîler, malî yükümlülükleri olan; malî durumu iyi olan ve sadece yetişkin erkeklerden alınan cizye, arazi vergisi olan harac ve ticari faaliyetlerinden dolayı terettüp eden vergilerini ödemek, hakimiyeti altında bulundukları devletin kanunlarına uymak, Müslümanların inanç, örf ve adetlerine saygı göstermek, kamu düzenine ve genel ahlaka aykırı davranışlardan kaçınmakla yükümlüdür. Zimmîlerin hak ve sorumlulukları ile ilgili geniş bilgi için bkz. Ebû Yusuf, Kitabu’l-Harac, (Trc. Ali Özek), İstanbul, 1973, s. 209-210; Tritton, A. S., The Caliphs and Their Non-Muslim Subjects, London, 1930, s. 47; Ware, T., Eustratios Argenti: A Study of the Greek Church under Turkish Rule, Oxford, 1964, s. 2. Çalışkan, İbrahim, İslâm Ceza Hukukunda Gayr-ı Müslimlerin Statüsü, (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara, 1986, s. 48-75; Goldziher, I., “Ehlülkitab”, İA, İstanbul, 1977, C. 4, s. 208-209; Şener, Abdülkadir, “İslam Hukukunda Gayrimüslimler”, Türk Tarihinde Ermeniler, İzmir, 1983, s. 4143; Örnek olarak bkz. Bakara 2/130, 135; Al-i İmran 3/95; Nisa 4/125; Enam 6/161; Yusuf 12/38. Bu ayetlerin tamamında kelime din anlamında kullanılmıştır. Bkz. es-Sabûnî, Muhammed Ali, Muhtasaru Tefsîri İbni Kesîr, İstanbul, ts. C. 1, s. 130, 132, 300, 441, 639. Ayrıca, Kur’anda geçen kelimeleri açıkladığı eserinde Esbehânî de, millet kelimesine sadece din anlamı vermiştir. Bkz. elEsbehânî, Ragıb, el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’an, İstanbul, 1986, s. 716-717. Arapça lügatlerde de millet kelimesinin, şeriat veya din anlamına geldiği ve millet’ül-İslam ve millet’ün-Nasrâniyye şeklinde kullanıldığı belirtilmektedir. Örnek olarak bkz. İbrahim Mustafa, (Thk.), el-Mu’cemü’lVasît, İstanbul, 1989, s. 887. Şemsettin Sami, Kamus-u Türki, İstanbul, 1317, s. 1400. Millet terimi ile ilgili geniş bir değerlendirme için bkz. Braude, B., “Foundation Myths of the Millet System”, Christians and Jews in the Ottoman Empire: the Functioning of a Plural Society, (Ed. Braude, B., - Lewis, B.), New York and London, 1982, C. 1, s. 69-74. 9 terminolojisine girmiş ve ileride de görüleceği gibi “tebaa-i Saltanat-ı Seniyyemizden olan ehl-i İslâm ve milel-i sâire” şeklinde Tanzimat Fermânı’nda yer almıştır.22 “Millet sistemi”; Osmanlı Devleti’nin egemenliği altındaki gayrimüslimleri, dinî liderlerine siyasî güç vererek, kendi toplumlarını organize etme hakkı vermesi, onları din veya mezheplerine göre yönetmesi şeklinde de tanımlanabilir.23 Shaw’a göre, ulusları dinlerine göre organize ederek yönetmek Osmanlı icadı değildir. Osmanlı’nın sisteme esas katkısı, onu kurumlaştırıp düzenleyerek toplum ve devlet yapısının bir parçası haline getirmekten ibarettir.24 Bu sistemde, patrik veya haham “milletbaşı” olarak idaresi altında bulunan milletten devlete karşı sorumludur. Osmanlı Devleti bu sistemle egemenliğinde bulunan toplulukların tabii liderlerinin hizmetinden yararlanmıştır. Milletlerin din adamları, Osmanlı siyasî idaresinin önemli birer uzvu olmuşlardır.25 Millet sisteminin ne zaman uygulanmaya başlandığı konusunda değişik yorumlar yapılmıştır.26 İnalcık’ın da katıldığı yaklaşım makul görünmektedir. Buna göre, sistemin gayri resmi olan ilk periyodu İstanbul’un fethinden önceki dönemde 22 23 24 25 26 Ortaylı, İlber, “Osmanlı İmparatorluğunda Millet”, s. 996. Cahnman, W. J., “Religion and Nationality”, The American Journal of Sociology, C. 49, 1944, s. 525; Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 17. Millet sisteminin, İslâmiyet’in kuruluş yıllarında ortaya çıkan ümmet anlayışının geliştirilmiş şekli olduğu ve Osmanlı Devleti tarafından iyi bir şekilde uygulandığı genel kabul görmüştür. Osmanlıları bu sistemi uygulamaya iten sebeplerden birisi İslâm hukukunu benimsemeleri olmakla birlikte iktisadi ve ticari sebepler de oldukça önemlidir. Konu ile ilgili geniş bilgi için bkz. Karpat, Kemal H., “Millets and Nationality: The Roots of the Incongruity of Nation and State in the Post-Ottoman Era”, Christians and Jews in the Ottoman Empire: the Functioning of a Plural Society, (Ed. Braude, B., - Lewis, B.), New York and London, 1982, C. 1, s. 148-149; Küçük, Cevdet, “Osmanlılarda ‘Millet Sistemi’ ve Tanzimat”, TCTA, İstanbul, 1986, C. 4, s. 1009. Shaw, S. J., History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Cambridge, 1976, C. 1, s. 151. Shaw, başka bir araştırmasında, Osmanlı’nın gayrimüslimlere uyguladığı hukukun da, kendi icadı olmadığını, bilakis son derece az ortak noktası olan, çok sayıda siyasî, dinî, sosyal ve ekonomik grubun yer aldığı bir toplumda, bölgenin özel sosyal şartlarını da göz önüne alınca Osmanlı’nın bunu uygulamak zorunda kaldığını söyler. Bkz. Shaw, S. J., “The Aims and Achievements of Ottoman Rule in the Balkans”, Slavic Review, C. 21, No: 4, 1962, s. 617. Frazee, C. A., The Orthodox Church and Independent Greece 1821-1852, Cambridge, 1969, s. 1; Braude, B: Community and Conflict in the Economy of the Ottoman Balkans, 1500-1650, Cambridge, 1977, s. 93. Konu ile ilgili yapılan değişik yorumlar için bkz. Braude, Community and Conflict, s. 96; Papadopoullos, T. H., Studies and Documents Relating to the History of the Greek Church and People under Turkish Domination, Aldershot, 1992, s. 34; Veinstein, Gilles, “Fetihten Sonraki Osmanlı Millet Sistemi Üzerine Bazı Düşünceler”, I. Uluslararası İstanbul’un Fethi Sempozyumu, İstanbul, 1996, s. 141-142; Evangelia Balta Osmanlı devletinde millet sisteminin fonksiyonel olmasının son iki asırda, özellikle Tanzimat’ tan sonra olduğunu söylemekte ve konu ile ilgili geniş bir bibliyografya vermektedir. Bkz. Balta, Evangelia, “Osmanlı Devleti’nde Rum Millet ve Ekonomik Gelişmişlikleri”, Osmanlı Devletinde Din ve Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan), İstanbul, 2000, s. 231. 10 uygulanmıştır. Resmi olan ikinci dönem ise, 1453 yılında İstanbul’un fethi ile başlamış ve sonraki yüzyıllarda gelişerek devam etmiştir.27 Osmanlı Devleti’nde idareciler, yetkilerini yönetim, maliye ve askerlikle sınırlandırmış; devlet yönetiminin işlevlerinden sayılan eğitim, haberleşme, sosyal güvenlik, adalet vb. diğer konular ise, tebaaya bırakılmıştır. Böylece tebaanın kendi kurumlarını, dinî liderlerinin otoritesi altında sürdürüp geliştirmelerine izin verilmiştir. Klasik dönemde devletin tanıdığı milletler olan Rum, Ermeni ve Yahudilere, yasalara uydukları, vergilerini ödedikleri, güvenlik ve düzeni muhafaza ettikleri sürece, kendi okullarını, yetimhanelerini, hastanelerini, mahkemelerini ve diğer kurumlarını kurup yaşatma imkanı verilmiştir. Dönemindeki diğer çok uluslu devletlerle kıyaslandığında Osmanlı Devleti’nin farkı da burada yatmaktadır.28 Klasik dönemde Osmanlı gayrimüslimleri açısından en önemli olay, Fatih Sultan Mehmed’in İstanbul’u fethidir. Fatih, İstanbul’u aldıktan sonra Bizanslıların günlük hayatlarını, dinî inanış ve vecibelerini eskisi gibi sürdürmekte serbest olduklarını bildirmiş ve Patrikhane ile ilgili Bizans geleneğini uygun bulmuş, Floransa Konsili’nden29 sonra İstanbul’da yaşanan birleşme tartışmalarından dolayı Patrik III. Gregory’nin 1450 yılında İstanbul’dan ayrılmasından beri boş bulunan Rum Patrikliği makamı için kendi usullerine göre seçim yapmalarını istemiştir.30 Şehirde bulunan din adamları kendi geleneklerine uygun olarak, birleşme karşıtı Georgios Scholarius’u patrik seçtiler. Fatih, ‘Gennadios’ unvanı ile tayin ettiği patriği huzuruna kabul ederek ona kıymetli hediyeler ve vezirlik makamına denk 27 28 29 30 İnalcık, Halil, “The Status of the Greek Orthodox Patriarch Under the Ottomans”, Turcica, C. 2123, 1991, s. 410-411. Shaw, Stanford, “Osmanlı İmparatorluğunda Azınlıklar Sorunu”, TCTA, İstanbul, 1986, C. 4, s. 1002-1003. 1439 yılında yapılan Floransa Konsilinin amacı Roma ve İstanbul arasında birliğin sağlanmasıydı. Ortodoks Hıristiyanların Papa’nın önceliğini ve üstünlüğünü tanımalarını ve toplanacak bir haçlı gücü ile Türklerin Avrupa’dan sürülmelerini öneriyordu. Fakat Ortodokslara göre kendi mezhepleri mükemmeldi. Buradan yapılacak ayrılma sapkınlık anlamına geliyordu. Dolayısıyla Ortodoks kilisesinin Roma Katolik kilisesine katılması ve taviz vermesi mümkün değildi. Birleşme karşıtı olan din adamları açık bir şekilde Papalık ve Roma Katoliklerinin egemenliği altına girmektense Müslüman sultanın idaresinde yaşamayı tercih ediyorlardı. Çünkü burada imana taalluk eden bir husus bulunmuyordu. Bkz. Eliot, S. C., Turkey in Europe, London, 1908, s. 242; Bideleux, R., - Jeffries, I., A History of Eastern Europe: Crisis and Change, London and New York, 1998, s. 72. Arnakis, G. G., “The Greek Church of Constantinople and the Ottoman Empire”, Journal of Modern History, C. 24, No: 3, 1952, s. 235-236; Abu Jaber, K. S, “The Millet System in the Nineteenth Century Ottoman Empire”, Muslim World, C. 57, 1967, s. 213; Karpat, K. H., “Ottoman Views and Policies Towards the Orthodox Christian Church”, Greek Orthodox Theological Review, C. 31, No: 1-2, 1986, s. 137; Sander, Oral, Anka’nın Yükselişi ve Düşüşü, Ankara, 1993, s. 57-58. 11 olan üç tuğlu paşalık unvanı vermiş,31 Bizans döneminde patrikler için yapılan törenin aynısını icra ettirmiştir. Kendisine ruhânî egemenliği temsil eden patriklik asası ve tacı verilen Patrik Gennadios, Ortodoks kilisesinin dinî ve idârî işlerde en yetkili kişisi olmuştur. Daha sonra yapılan fetihlerle bu kilisenin nüfuz bölgesi giderek genişledi. Anadolu ve Rumeli dışında Mısır, Suriye, Filistin ve Rusya Ortodoksları, dolayısıyla en eski patrikliklerden olan Antakya, Kudüs ve İskenderiye de İstanbul’a bağlandı. Ortodoks kilisesinin dört büyük patrikliğinden en son kurulanı olmasına rağmen devletin diğerlerinin işlerini İstanbul Patriğinin aracılığı ile idare etmesi, burayı eşitler arasında öncü (primus inter pares) konumuna getirdi.32 Fatih tarafından verilen ilk fermânın aslı kayıp olmakla birlikte genel olarak yüzyıllar boyunca fermânların içeriği değişmediğinden tarihçiler bize onun özünü yansıtmışlardır. Buna göre fermânda; patriğin dokunulmazlığı, özgürlüğü ve her türlü vergiden muaf olduğu, bu statünün kendisinden sonra gelenlere de sağlanacağı, kendisine verilen imtiyazlardan emri altında bulunan din adamlarının da yararlanabileceği, kiliselerinin camiye çevrilmeyeceği, Rumların kendi aralarındaki davaları yine kendi mahkemelerinde görebilecekleri, evlenme, defin vb. hususlarda kilisenin adetleri gereği görevlerini ifa edebileceği, bayramlarını kutlayabilecekleri, kiliseye ait malların idare ve kontrolünün patriğe ait olduğu, halkın ve patriğin eski haklarının kendi güvencesi altında olduğu hususları belirtilmiştir.33 Bazı yazarların da dikkat çektiği gibi, seçilen patriğin Katolik karşıtı olduğu, bu sistemle gerek kurumlar, gerekse halk bazında Katolik-Ortodoks yakınlaşmasının ve ittifakının önlendiği, Hıristiyan tebaanın Osmanlı yönetimine bağlanmasının sağlandığı34 gibi yararlar göz önüne alınınca Fatih’in bu hususta pragmatist 31 32 33 34 Ercan, Yavuz, “Türkiye’de XV. ve XVI. Yüzyıllarda Gayrimüslimlerin Hukukî, İçtimai ve İktisadi Durumu”, Belleten, C. 47, S. 188, 1983, s. 1133. Vucinich, W. S, “The Nature of Balkan Society Under Ottoman Rule”, Slavic Review, C. 21, 1962, s. 605; Vucinich W. S., “Some Aspects of the Ottoman Legacy”, The Balkans in Transition: Essays on the Development of the Balkan Life and Politics since the Eighteenth Century, (Ed. Jelavich, C., - Jelavich, B.), Berkeley and Los Angeles, 1963, s. 87; Miroğlu, İsmet, “Fetret Devrinden II. Bayezid’e Kadar Osmanlı Siyasî Tarihi”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, (Red. Hakkı Dursun Yıldız), İstanbul, 1989, C. 10, s. 217-218. Hammer, Joseph Von, Osmanlı Tarihi, İstanbul, 1996, C. 1, s. 124; İnalcık, “The Status of the Greek Orthodox Patriarch Under the Ottomans”, s. 417-418; Sander, a. g. e., s. 59. Miroğlu, “Fetret Devrinden II. Bayezid’e Kadar Osmanlı Siyasî Tarihi”, s. 218; Eroğlu, Ahmet Hikmet, Osmanlı Devletinde Yahudiler, Ankara, 2000, s. 114-115. İmtiyazların dinî, siyasî, ekonomik ve sosyo-psikolojik sebepleri çeşitli kaynaklarda değerlendirilmiştir. Bkz. Vryonis, S., “Religious Change and Continuity in the Balkans from the Fourteenth Through the Sixteenth Century”, Islam and Cultural Change in the Middle Ages, (Ed. Vryonis, S.), Wiesbaden, 1975, s. 12 davrandığı düşünülebilir. Bununla birlikte, sağlanan hak ve imtiyazlar Bizans’ın ve aynı çağda başka devletlerin kendi azınlıklarına sağladığından daha ileridir. Bu dönemde, farklı mezhepten olan Hıristiyanları ülkelerinde barındırmayan,Yahudilere hayat hakkı tanımayan devletler bulunmaktadır.35 Klasik dönemde Osmanlı İmparatorluğu’nca tanınmış olan ikinci Hıristiyan cemaat Ermenilerdir. Osmanlı idaresinde bulunan Balkanlarda ve Anadolu’nun çeşitli kent ve ticaret merkezlerine yayılmış Ermeniler mevcuttu. İstanbul’da da az da olsa bir Ermeni nüfus vardı. Fetihten sonraki ilk yıllarda Ermeniler, Ortodoksların içerisinde mütalaa edilmişler ve 1461 yılına kadar böyle devam etmişti. Bu durum Ermenileri dinî açıdan sıkıntıya düşürmüştü. Ancak 1461 yılında Fatih, Ermenilerin en yüksek dinî lideri olan Ovakim’i36 Bursa’dan İstanbul’a getirtti ve resmen tanıdığı Ermeni milletini, Ermeni Patriği unvanıyla onun idaresine verdi. Böylece İstanbul, Ermenilerin de idare merkezi oldu ve onlar Ortodoks’ların sultasından kurtuldular. Şehre çok sayıda Ermeni geldi ve bunlar Rumların oturdukları çeşitli semtlere yerleştirildi. Yeni tanınan bu millet ile, Osmanlı Devleti cemaatler arasında bir denge sağladı. Özellikle Yavuz döneminde Ermeni kilisesinin nüfuz alanı çok genişledi. Kudüs Ermeni Patrikhanesi İstanbul Patrikhanesine bağlandı. Ecmiyazin kilisesinin ruhânî üstünlüğü ise devam etti.37 Ermeni patriğinin görevi de millet başı olarak, idaresine verilen cemaatin işlerini düzenlemek, cemaatle Osmanlı idaresi arasında aracı rolü üstlenmek ve cemaatin sadakatini temin etmekti. Kendi cemaatlerinden başka Süryanî, Kıptî ve Bogomillerin devlet ile irtibatını sağlama görevi de İstanbul Ermeni Patrikliğine verilmiş ve patrikliğin nüfuzu artırılmıştı.38 Daha sonraki dönemlerde çok sayıda 35 36 37 38 130; İnalcık, Halil, “The Turks and the Balkans”, Turkish Review of Balkan Studies, C. 1, 1993, s. 18-19; Benlisoy, Yorgo, - Macar, Elçin, Fener Patrikhanesi, Ankara, 1996, s. 33-34. Fortescue, A., The Orthodox Eastern Church, London, 1929, s. 241; Arnakis, “The Greek Church of Constantinople and the Ottoman Empire”, s. 237; Sugar, P. F., Southeastern Europe under Ottoman Rule, 1353-1804, Seattle and London, 1977, s. 45. İlk Ermeni patriğinin ismi İngilizce kaynaklarda Yovakim veya Joachim şeklinde geçmektedir. Bardakjian, Kevork B., “The Rise of the Armenian Patriarchate of Costantinople”, Christians and Jews in the Ottoman Empire: the Functioning of a Plural Society, (Ed. Braude, B., - Lewis, B.), New York and London, 1982, C. 1, s. 89-90; Kevorkyan, Dikran, “Uluslararası Terör Karşısında Türk Ermenilerinin Düşünceleri”, Türk Tarihinde Ermeniler, İzmir, 1983, s. 116; Uras, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul, 1987, s. 149; Ercan, Yavuz, Kudüs Ermeni Patrikhanesi, Ankara, 1988, s. 31; Öztuna, Yılmaz, “Ermeni Sorununun Oluştuğu Siyasal Ortam”, Osmanlı’nın Son Döneminde Ermeniler, (Ed. Türkkaya Ataöv), Ankara, 2002, s. 45. Fraaze, Charles A., “The Formation of the Armenian Catholic Community in the Ottoman Empire”, Eastern Churches Review, C. 7, No: 2, 1975, s. 149; Küçük, Abdurrahman, Ermeni 13 Ermeni, İstanbul’a yerleşmiştir. Ermenilerin çoğu Türkçe konuşuyordu. Bazı gazete ve dergileri de Türkçe yayımlanıyordu.39 Aradaki iyi ilişkiler nedeniyle “millet-i sadıka” unvanı almışlar ve en üst noktalara kadar çeşitli idârî görevler üstlenmişlerdi.40 Fatih Sultan Mehmed’in milletlere tanıdığı imtiyazlar, daha sonra hemen her padişah döneminde teyit edilmiştir. Gerek İstanbul, gerekse Kudüs patriklerine tanınan haklar 19. yüzyıla kadar hemen hiç değişmeden gelmiştir. Örneğin, Kudüs Patriğine verilen 1517 tarihli fermânla, 1850 tarihli fermân arasında 333 yıl geçmiş olmasına rağmen, iki fermânın içeriği de aynıdır. 19. yüzyılda, Rum ve Ermeni milletinin dışında Ermeni Katolik ve Protestanlar da millet olarak tanınmışlardır. Bu yüzyılda yapılan değişiklikler de onlara daha çok hak vermek üzere yapılmıştır.41 b. Hıristiyanların Hak ve Sorumlulukları Müslümanlar tarafından fethedilen bir memlekette gayrimüslimlerin hakları, oranın fethediliş şekline bağlıdır. Ülke savaşarak fethedilmişse orada yaşayanlar köle, malları da ganimet olur. Ancak, savaş yapılmadan teslim edilirse o zaman anlaşma hükümlerine uyulur ve zimmet ahkâmına göre muamele edilir. İstanbul 39 40 41 Kilisesi ve Türkler, Ankara, 1997, s. 86-87; Ercan, “Türkiye’de XV. ve XVI. Yüzyıllarda Gayrimüslimlerin Hukukî, İçtimai ve İktisadi Durumu”, s. 1134. Ermenilerin Türkçe yayınlanan ‘Manzume-i Efkar’ adlı gazetelerinde yer alan bazı haberlerden alıntılar için bkz. Tasvîr-i Efkâr, 15 Şevval 1285 / 29 Ocak 1869, def’a, 691, s. 2 Onur, Hüdavendigar, Meillet-i Sadıka’dan Hayk’ın Çocuklarına Ermeniler, İstanbul, 1999, s. 34; İzgi, Ömer, “Türkler ve Ermeniler: Osmanlı Deneyimi”, Osmanlı’nın Son Döneminde Ermeniler, (Ed. Türkkaya Ataöv), Ankara, 2002, s. 9. Tanzimat’tan on, on beş yıl kadar önce Türkiye’yi gezen Urquhart, 1832 yılında kaleme aldığı eserinde Ermenilerin durumlarını şöyle anlatmaktadır: “Ermeniler her zaman sarayın ve vilayetlerde paşaların istinatgahı olmuşlardır. Reayâ olmaları, ticari işlerdeki maharetleri, Türkçe’ye vukufiyetleri Türk idarecisine kıymetli yardımlarda bulunmalarına sebeptir. Vergiler genellikle ayni olarak toplandığından idare tüccar Ermenilerin maharetinden istifade etmektedir. Bankacılığın ilk şekli olan sarraflık bunların elindedir. Hatta Ermenilerin servet ve işgüzarlıklarıyla sadrazam atanmasını temin edebilecek kudretleri vardır. Paşaların yanlarında görev yapan maliye memurlarının çoğunluğu Ermenilerdendir. Eyaletlerdeki mahsulü ucuza alarak istedikleri gibi satmaktadırlar. Sanayide de ticaretteki kadar aktiftirler.” Bkz. Fındıkoğlu, Ziyaeddin Fahri, “Tanzimat’ ta İçtimaî Hayat”, Tanzimat, İstanbul, 1999, C. 2, s. 644. Ercan, Kudüs Ermeni Patrikhanesi, s. 15-17, 29; Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 4143; Bozkurt, Gülnihal, “Osmanlı Devleti ve Gayrimüslimler”, Tarih Boyunca Türklerde İnsanî Değerler ve İnsan Hakları (Osmanlı İmparatorluğu Dönemi), İstanbul, ts., s. 285. Verilen ilk fermânla Habeş kiliseleri Kudüs Ermeni Patriğine bağlanmış olmakla birlikte zaman zaman Rum kilisesinin girişimi ile Ortodoks kilisesine bağlandığı olmuştur. İmparatorluğun güçlü olduğu dönemlerde Yavuz ve Kanuni’nin fermânlarına bakarak bu problemler çözülürken, özellikle Kudüs’te bulunan kutsal yerlere sahip olma hususunda kiliseler arasındaki mücadeleler hiç bitmemiştir. 18. yüzyılda Rum kilisesi Saray üzerinde elde ettiği etki ile, Yavuz tarafından verilen fermânın aksine olarak, Habeş, Süryani ve Kıptî kiliselerinin Rum kilisesine bağlanmasını temin etmiş, bu da aradaki anlaşmazlıkları zirveye çıkarmıştır. Ancak Ermenilerin itirazı ile konu incelenmiş ve Patrik III. Serkis’e verilen hakların tamamı tekrar Ermeni kilisesine iade edilmiştir. Bkz. Ercan, Kudüs Ermeni Patrikhanesi, s. 20-26. 14 savaşarak alınmış olmasına rağmen Fatih, yağmayı durdurmuş, esirleri serbest bırakmıştır. Bazılarına da vergi muafiyeti sağlamıştır.42 Osmanlı İmparatorluğu’ndaki bu uygulama sadece Fatih’e mahsus değildir. Özellikle Balkanlarda birçok bölgede bu siyaset izlenmiştir. İdaredeki hoşgörü, imtiyazlar verilerek halka yansıtılmıştır. Reâyâya can ve mallarını koruma garantisi verilmiştir. Gayrimüslimlerin, askerlik hizmeti karşılığı olarak cizye ödeme mecburiyetleri vardır.43 Bu vergi dışında, Müslümanlarla gayrimüslimler arasında bir fark yoktur. Farklı hukuklara tabi olsalar da Devlet, tebaasının tamamına eşit koruma sağlamış ve eşit muamele etmiştir.44 Hıristiyan tebaanın âyinlerini yerine getirmelerine, kitap ve ikonlarını taşımalarına ve bayramlarını açıkça kutlamalarına karışılmamıştır.45 Ana dillerini kullanmaları serbest olup,46 kendi mülkiyetlerinde istedikleri gibi tasarruf etme, ticari faaliyetlerde bulunma ve seyahat etme özgürlükleri garanti edilmiştir. Birçok manastır ve dinî gruba imtiyazlar verilerek bunlar fonksiyonel hale getirilmişti.47 Hıristiyan ve diğer uyruklardan devlet memuru atanabiliyor, atananlar Müslüman meslektaşlarıyla aynı maaşı alıyorlardı. İslâm hukukuna aykırı olmasına rağmen 42 43 44 45 46 47 İnalcık, Halil, “The Policy of Mehmed II Toward the Greek Population of Istanbul and the Byzantine Buildings of the City”, Dumbarton Oaks Papers, C. 23-24, 1969-70, s. 231-232. Devlet için doğancılık, şahincilik, derbentlik vb. görevlerde çalışan gayrimüslimler Müslüman meslektaşları gibi vergiden muaftılar. Ayrıca, özellikle Bulgaristan’ın bazı bölgelerde bulunan gayrimüslimler yolların güvenliğini sağladıkları, köprüleri tamir ettikleri; bazı bölgelerin insanları (devletin yoğun olarak ihtiyaç duyduğu) metal sanayi ile uğraştıkları için vergiden muaf tutulmuşlardır. Diğer taraftan gayrimüslim kadınlar, çocuklar, çalışma gücü olmayan erkekler, yaşılar ve köleler cizye vermekle mükellef değillerdi. Dolayısıyla Osmanlı idaresinde yaşayan her gayrimüslim cizye vermekle mükellefti gibi bir sonuca varmak imkanı bulunmamaktadır. Bkz. Karpat, “Millets and Nationality: The Roots of the Incongruity of Nation and State in the PostOttoman Era”, s. 150. İnalcık, Halil, “The Turks and the Balkans”, Turkish Review of Balkan Studies, C. 1, 1993, s. 18-19. Gayrimüslimlerin askere alınmamaları İslâm hukukuna dayanan bir uygulamaydı. Bu kural, Osmanlı gayrimüslim uyruklarının bir yandan savaşlarda yok olmalarını engellemiş, bir yandan da Müslümanların yıllarca süren askerlikten dolayı sanat veya ticaretle uğraşamamaları sonucunu getirmiş ve bu durum gayrimüslimlerin Osmanlı ticaret hayatına hakim olmalarını sağlamıştır. Bkz. Bozkurt, “Osmanlı Devleti ve Gayrimüslimler”, s. 284-285. Kiel, M., Art and Society of Bulgaria in the Turkish Period, Maastricht, 1985, s. 147. Osmanlı devletinde resmi dil Türkçe olmakla beraber, gayri Türk unsurların kendi dillerini kullanmalarına da müdahale edilmemiş hatta devlete yapmış oldukları resmi müracaatlar da bile kendi dillerini kullanabilmişlerdir. Osmanlı arşivlerinde resmi makamlara sunulmuş yüzlerce Arapça, Farsça, Grekçe, Sırpça vb. dillerde yazılmış arzuhal ve mahzarlar bulunması bunun en açık delilidir. Ayrıca Divan-ı Hümayunda ve taşradaki Osmanlı mahkemelerinde tercüman bulundurmanın zorunlu olduğu bilinmektedir. Bkz. İpşirli, Mehmet, “Osmanlı’da Mensubiyet ve Kıyafetler”, Osmanlı Devletinde Din ve Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan), İstanbul, 2000, s. 166. Pantazopoulos, N. J, “Community, Laws and Customs of Western Macedonia under Ottoman Rule”, Balkan Studies, C. 2, 1961, s. 5. 15 Osmanlı ordusunda çeşitli görevlere atanan gayrimüslimler vardı. Sipahilik ve topçuluk yapmışlar, donanmada levent ve kürekçi, Ege adalarında denizi gözetleyen nöbetçi şeklinde askerî görevler üstlenmişlerdir. Hıristiyanlar devlet tarafından verilen hizmetlerden de istifade ediyorlardı. Çocuklarını kendi arzularına göre eğitme hakları vardı.48 Her Hıristiyan malının üçte birini kiliseye, manastıra, metropolite veya piskoposa vasiyet edebilir, bu konuda gayrimüslimlerin şahitlikleri de kabul edilirdi. Manastır, kilise veya fakirler için yapılmış vakıflara kimsenin müdahale hakkı olmayıp, bunlar devlet tarafından muhafaza edilir, vakfın bozulmasına müsaade edilmezdi. Hıristiyanlar da Müslümanlar gibi vakıflarını, vilayet ve kazalarda bulunan şeriat mahkemelerinde tescil ettirmişler, kadınlardan da mütevelli seçebilmişlerdir. Anlaşmazlık durumunda üst mahkeme olan İstanbul kadılığına müracaat edilmiş, burada da çözülemezse Divan-ı Hümayun’da görüşülerek sonuç ilgililere bildirilmiştir. Vakıfların yozlaştırılması ve kötü amaçlarla kullanılmasını engellemek için, hesapları devamlı kadılar tarafından kontrol edilmiştir.49 Teorik olarak klasik dönemde Hıristiyanlar, bir Müslümanı Hıristiyan yapamazlar, Müslüman bir kadınla evlenemezler, başka bir ulus ile anlaşma ve ittifak yapamazlar, Kur’an ve Hz. Peygambere saygısızlık yapamazlar, tüm halka açık yerlerde şarap satamazlar, ata binemezler, köle sahibi olamazlar, camilere çok yakın yerlerde ev alamazlar ve yeni kilise yapamazlardı. Ayrıca, farklı kumaştan yapılmış veya belli bir renkte elbise giymeleri istenir, çocukları da devşirilebilirdi.50 48 49 50 Ercan, “Türkiye’de XV. ve XVI. Yüzyıllarda Gayrimüslimlerin Hukukî, İçtimai ve İktisadi Durumu”, s. 1144; Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 44-45. Ziroyevic, Olga, “Osmanlı Dönemi Hıristiyan Vakıfları”, Osmanlı Devletinde Din ve Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan), İstanbul, 2000, s. 212-213. İstanbul şer’iyye mahkemesince İstanbul’un fethinden sonraki yaklaşık beş asırlık dönemde (1483-1924), tescil edilen gayrimüslimlere ait vakıf sayısı 50’den fazladır. Bkz. Kurt, İsmail, “Müzakere Metni”, Osmanlı Devletinde Din ve Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan), İstanbul, 2000, s. 217-218. Ware, a. g. e., s. 2; İnalcık, Halil, “Ottoman Archival Materials on Millets”, Christians and Jews in the Ottoman Empire: the Functioning of a Plural Society, (Ed. Braude, B., Lewis, B.), New York and London, 1982, C. 1, s. 438. İlk dönemlerde gayrimüslimlerin giyim kuşamları ile ilgili çok fazla bilgi bulunmamaktadır. Bu konulardaki sınırlamaların III. Murat zamanında başladığı da söylenmektedir. Yalnız sınırlamalar sadece gayrimüslimler için değil, Müslümanlar için de geçerlidir. Gayrimüslimlerin kıyafetlerini giyen Müslümanlar da en ağır ceza olan siyaset cezası ile cezalandırılmışlardır. 4 Eylül 1577 tarihli bir fermâna göre yasaya aykırı giyinenler direkt olarak siyasetle cezalandırılacaklardır. Daha sonraki dönemlerde giyecekleri elbiselerin renkleri, kumaş çeşit ve kalitesi, ayakkabı, kemer ve başlıkları hususlarında çeşitli standartlar getirildiği görülmektedir. Konu ile ilgili çıkarılabilecek genel bir hüküm olarak; her milletin kendi elbiseleri içerisinde gezmelerinin temin edilmeye çalışıldığı ve diğerlerinden Müslümanlara nazaran daha kalitesiz elbise giyinmelerinin istenmiş olduğu sonucuna varılabilir. 16 Ancak, teoride var olan bu sınırlamaların pek çoğu uygulanmamıştır. Örneğin yeni kilise yapımı hemen her dönemde devam etmiş, pek çok yeni kilise inşa edilmiştir.51 Ermeni cemaatine İstanbul’da patrikhane kurdurulması, İslâm hukukundan kaynaklanan bu tür kısıtlamaların uygulanması hususunda titizlik gösterilmediği anlamına gelmektedir.52 Tanzimat’tan yaklaşık 30 yıl kadar önce İstanbul Reisülküttabına yazılan bir yazıda, İstanbul’da giyim hususuna dikkat edilmediği, toplumun fertlerini ayırma imkanı kalmadığı belirtilmekte ve halkın ikaz edilmesi istenmektedir.53 İnalcık bu tür sınırlamaların daha çok devletin Hıristiyan güçlerle savaş halinde olduğu zamanlarda ve padişahın, devleti şeriatla idare ettiğini halka gösterme ihtiyacı duyduğu dönemlerde uygulandığını söylerken,54 Shaw da benzer sınırlamaların Müslüman halk için de söz konusu olduğunu, bunların ayrımcılık değil, Osmanlı sosyal sisteminin bir gereği olduğunu hatırlatmaktadır.55 Bazı tarihçiler klasik dönemde Müslümanlara oranla Hıristiyanların daha çok vergi verdiklerini, devletin onlara daha fazla yük yüklediğini ifade etmektedirler.56 51 52 53 54 55 56 Meskenler konusunda, Müslümanlar için kutsal sayılan cami, mescit ve türbe gibi yerlerin çevresinde oturmaları yasaklanmıştır. İstanbul’da Ebû Eyyub el-Ensârî’nin türbesi ile Şam’da Hz. Ömer Camiinin yakınında bulunan gayrimüslimlere ait evlerin satın alınmasına dair hükümler vardır. Ancak hükümlerde evlerin gerçek değerinin verilmesi, satanlara zarar ettirilmemesi özenle tembih edilmiştir. Bunun dışında ikamet konusunda başka bir sınırlama getirilmemiştir. Evlerinin iç düzeni gibi dış görünüşü ve büyüklüğü konularında da pek müdahale edilmemiştir. Müslümanların evlerinden yüksek ev yaptıramayacakları İslâm hukukunda tasrih edilmesine rağmen Osmanlılar buna riayet etmemiştir. İbadet yerlerinin yapım ve onarımı ile ilgili de bazı kısıtlamalar konmuştu. Bu mekanların tam bir dokunulmazlığı vardı. Devlet, kiliselerin iç teşkilatına kesin olarak karışmazdı. Yalnız yeni kilise yapılmamasına, eskilerin tamir edilirken aslına uygun olarak tamir edilmesine ve tamir edilenlere ek yapılmamasına dikkat edilirdi. İbadethanelerle ilgili kısıtlama bunlardı ve İslâm hukukundan kaynaklanıyordu. Diğer taraftan devlet, ibadet mahallerine yapılan her türlü saldırıya mani oluyor, suçluları cezalandırıyordu. Bu hususta suçlunun dinine bakmıyordu. Bkz. Ercan, Yavuz, “Osmanlı İmparatorluğunda Gayrimüslimlerin Giyim, Mesken ve Davranış Hukuku”, OTAM, S. 1, 1990, s. 117-125; Sakal, Fahri, “Osmanlı Devleti’nde Zimmîler Hakkında Bazı Bilgiler”, Akademik Açı, S. 1, 1996, s. 164-165. Klasik dönemde Osmanlı Balkanlarında inşa edilen kilise ve manastır hakkında bkz. Kiel, Machiel, “Müzakere Metni”, Osmanlı Devletinde Din ve Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan), İstanbul, 2000, s. 267-274. Ercan, Kudüs Ermeni Patrikhanesi, s. 17. Yeni kilise yapımına belli şartlar altında, istisnai olarak izin veren Osmanlı, ilk dönemlerde eski kiliselerin tamiri hususunda da son derece kuralcı davranmıştır. Ancak 1683 Viyana bozgunundan sonra, gayrimüslimlerin durumlarının düzeltilmesine yönelik çalışmalar bağlamında eski kiliselerin tamiri veya yeniden inşası için yapılan müracaatlara yoğun bir şekilde cevap vermiştir. Kilise tamiri için yapılacak müracaat şekli ve izlenen prosedür hakkında geniş malumat için bkz. Beydilli, Kemal, “Osmanlı Döneminde Kilise Siyasetinden Bir Kesit –II. Mahmut Devrinde Kilise Tamiri-”, Osmanlı Devletinde Din ve Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan), İstanbul, 2000, s. 258. Ahmet Refik, Hicri On Üçüncü Asırda İstanbul Hayatı (1200-1255), İstanbul, 1932, s. 11-12. İnalcık, “Ottoman Archival Materials on Millets”, a. yer. Shaw, “The Aims and Achievements of Ottoman Rule in the Balkans”, s. 619. Clogg, R., The Struggle for Greek Independence, London, 1973, s. 2. 17 Gerçekte ise devlet, Müslüman topluma daha çok yük yüklemiştir.57 Diğer taraftan malî durumu iyi olan yetişkin erkeklerden alınan cizye miktarı, 1 altın veya akçe olarak dengidir. Enflasyonist sebeplerle 1592 de 160, 1603 tarihinde de 360 akçeye yükseltilmiş, 17. asır boyunca iki altın olarak kalmıştır. 1528 yılı kayıtlarına göre cizye gelirleri bütçenin %8’ini oluşturmuştur. Osmanlı Devleti’nin zengin ve yoğun yerleşimli topraklarının Avrupa kısmında olduğu, ve bu kıtada bulunan reâyânın %80’inin Hıristiyan olduğu göz önüne alınınca bütçedeki cizye geliri oranının yüksek olmadığı görülmektedir.58 c. Devşirme ve Osmanlı Hıristiyanlarına Etkisi Osmanlı Devleti’nde Hıristiyanların durumu konu edildiğinde en çok dile getirilen konularından birisi “devşirme” hususudur. Devletin sınırları genişleyince askere olan ihtiyaç artmıştı. İlk dönemlerde, savaşta elde edilen genç esirlerin beşte biri alınıp, eğitildikten sonra bunlarla yeniçeri ocağının temeli oluşturulmuştu. Bu sisteme “pencik” denmektedir. Özellikle fetret devrinden sonra askere olan ihtiyaç artınca, gayrimüslim çocuklarından “acemi oğlanı” toplanmaya başlanmış ve böylece “devşirme usûlü” ortaya çıkmıştır.59 Belirli periyotlar halinde, bazı bölgelerden ve tespit edilen soydan Hıristiyan köylülerinin çocukları toplanıyor, bunların bir kısmı Anadolu’daki çiftçi ailelerin yanına gönderilerek, Türk örf, adet ve geleneklerini öğrenmeleri temin ediliyor, sonra da gerekli eğitimden sonra yeniçeri oluyorlardı. Zeka ve kabiliyeti üst düzeyde olanlar ise idarede görev almak üzere eğitiliyorlardı. Ağırlıklı olarak Balkanlarda yapılan devşirmede, genellikle Arnavut ve Slav, bazen Ermeni, nadiren de Rum ve Yahudi çocukları alınır; Rus, Acem, Çingene ve Türklerin çocukları alınmazdı.60 57 58 59 60 Davison, Roderic H., “Turkish Attitudes Concerning Christian-Muslim Equality in the Nineteenth Century”, American Historical Review, C. 59, No: 4, 1954, s. 845; Shaw, “‘The Aims and Achievements of Ottoman Rule in the Balkans”, s. 618. İnalcık, “The Turks and the Balkans”, s. 23-24. Köprülü, Fuad, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, Ankara, 1991, s. 108; Ercan, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler, s. 161. Menage V. L., “Devshirme”, Encyclopaedia of Islam, Leiden and London, 1965, C. 2, s. 210; Menage, V. L., “Some Notes on the Devshirme”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, C. 29, 1966, s. 64; Kunt, M., “Transformation of Zimmi into Askeri”, Christians and Jews in the Ottoman Empire: the Functioning of a Plural Society, (Ed. Braude, B., - Lewis, B.), New York and London, 1982, C. 1, s. 64. Devşirme ile ilgili diğer bazı şartlar şunlardır: Tek çocuklu ailenin çocuğu ve aynı aileden birden fazla çocuk alınmaz, asil ailelerin çocukları tercih edilirdi. Yetim, muhtar çocuğu, çoban çocuğu, kel, köse, doğuştan sünnetli, Türkçe bilen, evli, meslek ve sanat ehli, kısa süre de olsa İstanbul veya diğer şehirlerde bulunmuş, kısa ve uzun boylu çocuklar 18 Kaynaklardan anlaşıldığına göre, bu hususu araştırmakla görevli turnacıbaşı adı verilen uzman elemanlar tarafından titizlikle seçilen çocuklar, 7 ile 15 yaşları arasındayken toplanmakta, köyleri ve baba adları ile birlikte kayıtları yapılmakta, İstanbul’da yapılan imtihanlardan sonra da, görünüş ve zekalarına göre sınıflara ayrılmaktaydılar. Bunların zeka seviyesi ve kabiliyeti yüksek %10 civarındaki kısmı, komutan ve üst düzey bürokrat olmak üzere Enderun mektebinde yetiştirilirken, gücü kuvveti yerinde olan diğer grup da Anadolu’ya çiftçi ailelerin yanlarına gönderilirdi. Bunlar orada birkaç yıl kalıp Müslüman olarak, Türk örf, adet ve geleneklerine göre yetiştikten sonra İstanbul’a getirtilip yeniçeri ocağına kaydedilirlerdi.61 Hıristiyan ailelerin, çocuklarının geleceğini düşünerek onların alınmasını temin etmek için özellikle gayret gösterdikleri bilinmektedir. Bosna halkı Müslüman olurken çocuklarının devşirme olarak alınmaya devam edilmesini şart koşmuştur.62 Üst düzey yöneticilerin tanıdıklarının çocuklarını aldırtmak için yaptıkları ricalara uyulmasına veya rüşvet alarak şartları uygun olmayan çocukların alınmasına mani olmak için özel gayret gösterilmiştir.63 Diğer taraftan, çocuklarını vermek istemeyen aileler ise çocuklarını küçük yaşta evlendirerek bir kurtuluş yolu bulmuşlardır.64 15 ve 16. yüzyıllarda yaklaşık 200 yıl uygulanan devşirme usûlü çerçevesinde toplanan çocukların sayısı 200.000 civarındadır.65 Osmanlı Balkanlarının o günkü nüfusu göz önüne alınınca, bu kadar süre içerisinde bu sayının çok fazla olmadığı söylenebilir. Bu uygulamanın sonucu olarak, bu kadar Hıristiyan, Müslüman olmuş ve Osmanlı idârî ve askerî teşkilatının elit tabakasını oluşturmuştur. Osmanlı İmparatorluğu’nun zirve dönemi olan 1453-1623 yılları arasında göreve gelen 47 61 62 63 64 65 alınmazdı. Bkz. Stiles, A., The Ottoman Empire 1450-1700, London, 1989, s. 66; Ercan, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler, s. 166. Stavrianos, L. S., The Balkans since 1453, London, 1958, s. 84; Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, C. 1, s. 113; Itzkowitz, N., Ottoman Empire and Islamic Tradition, Chicago and London, 1980, s. 50; Tayşi, M. Serhan, “Osmanlı’da Kimlik ve Kıyafet Meselesi”, Osmanlı Devletinde Din ve Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan), İstanbul, 2000, s. 176. Stavrianos, a. g. e., s. 85; Clogg, R., The Struggle for Greek Independence, London, 1973, s. 2; Menage, “Devshirme”, s. 211. Ercan, Yavuz, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler, Ankara, 2001, s. 165. Osmanlı Arşivi belgelerine göre, bazı üst düzey idareciler, devşirme işlemini yapan memurlara liste vererek kendi köylerinden veya akraba ve tanıdıklarının çocuklarını aldırmak istemişlerdir. Toplanarak İstanbul’a getirtilen bazı çocukların falan vezir veya filan paşanın hemşehrisi veya kardeşi olduğu şeklinde şikayetler bulunmaktadır. Bkz. Kunt, “Transformation of Zimmî into Askerî”, s. 60-61. Runciman, S., The Great Church in Captivity, Cambridge, 1968, s. 185. Stavrianos, a. g. e., s. 85. 19 Vezir-i Azamdan sadece beş tanesi Türk, geri kalan 42 tanesi ise, devşirilip yetiştirilenlerdendir.66 Çocukların 7-15 yaşları arasında toplandığı ve bunların yetişince toplumun elit ve yetkili idareciler kesimi haline geldiklerini düşününce asıllarını unutmadıkları, istedikleri zaman onları bulma imkanına sahip oldukları anlaşılmaktadır. Sokullu Mehmet Paşa örneği de bunu doğrulamaktadır. Zira Paşa, daha önce Ohri’deki Bulgar kilisesine bağlanan Sırp Patrikhanesini 1557 yılında İpek’te yeniden açmış ve kardeşi Makarios’u buraya patrik olarak atamıştır.67 Osmanlı anlayışı doğrultusunda, akıl baliğ olmamış olan bu çocuklar, İslâm hakkında bilgilendiriliyor, Müslümanlarla iç içe yaşayarak pratik olarak İslâm’ı tanımaları sağlanıyor, Müslüman oluyorlar68 ve idârî ve askerî görevlere atanıyorlardı. Bu anlayışa göre, devşirildikten sonra, Müslüman olanlara zorla İslâm kabul ettirilmiş olmuyor, kendi iradeleri ile Müslüman oldukları düşünülüyordu. Çoğu tarihçiye göre Osmanlı, hiçbir dönemde insanları zorla Müslüman yapmayı düşünmemiştir. İnsanların Müslüman olmaya zorlanmasını engellemek için yazılmış çok sayıda doküman arşivlerde yer almaktadır. Hatta bunlarda, komşularını İslâm’a girmeye zorlayanların hapsedilmesi ta’limâtına da rastlanmaktadır.69 Diğer taraftan Batılı bazı yazarlar da Osmanlı’nın, maddi kaygılarla, fethettiği yerlerdeki insanların Hıristiyan olarak kalmalarını arzu ettiğini iddia etmektedir.70 Bu düşünce de Hıristiyanların İslâm’a girmeye zorlanmadıklarını göstermektedir. 155657 yıllarına ait bir Macar kaynağından yapılan alıntıya göre, Osmanlılar gittikleri her yerde, dinlerini değil hakimiyetlerini kabul ettirmeye geldiklerini, vergilerini ödedikleri sürece kimsenin inancına karışmayacaklarını söylemişlerdir.71 Ancak, medreselerde, camilerde vb. diğer yerlerde İslâm daveti yapıldığı da bilinmektedir.72 66 67 68 69 70 71 72 Stavrianos, a. g. e., s. 85; Zernov, N., Eastern Christendom, London, 1961, s. 134. Ercan, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler, s. 167. İnalcık, “The Turks and the Balkans”, s. 26. Karpat, K. H., “The Situation of the Christians in the Ottoman Empire: Bulgaria’s View”, International Journal of Turkish Studies, C. 4, No: 2, 1983, s. 259-266. Bideleux, R., - Jeffries, I., A History of Eastern Europe: Crisis and Change, London and New York, 1998, s. 70. Fodor, Pal, “Osmanlılar ve Macaristan’da Hıristiyan Tebaaları”, Osmanlı Devletinde Din ve Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan), İstanbul, 2000, s. 189. Vryonis, S., “Religious Changes and Patterns in the Balkans, 14th-16th Centuries”, Aspects of the Balkans: Continuity and Change, (Ed. Birnbaum, H., - Vryonis, S.), Paris, 1972, 167-168; İnalcık, “The Turks and the Balkans”, s. 26. 20 Cizyeyi ödeyemeyen köylülerin bundan kurtulmak için Müslüman oldukları iddiası da bazı Batılı yazarlarca dile getirilmiştir. Bu iddia da tutarsızdır. Zira, Balkan yarımadasına bakıldığında durumun bu şekilde olmadığı rahatlıkla görülebilir. Çünkü bölgedeki köylerin nüfusu ağırlıklı olarak Hıristiyan kalmaya devam etmiştir. Şayet cizye ödemedeki zorluk nedeniyle İslâmlaşma olsaydı bu köylerde yaşayanların büyük oranda Müslüman olmaları gerekirdi. Anadolu’dan aldıkları göç, idarecilerin yerleşmesi ve İslâmlaşmanın daha fazla olması sebebiyle şehirlerde Müslüman nüfusun artışı daha fazladır. 1520-1535 vergi kayıtlarına göre, Balkanların genelinde Hıristiyan nüfus %81, Müslüman nüfus %18.6 iken, şehirler baz alındığında gayrimüslimlerin nüfusu %56’ya düşerken Müslümanlarınki %44’e yükselmektedir. Diğerlerine göre daha büyük olan 16 şehirde ise Müslüman nüfusunun %50’nin üzerinde olduğu görülmektedir.73 Dolayısıyla Balkanlarda Hıristiyan nüfusun oranını yükselterek %81’e çıkaran başta köyler olmak üzere küçük yerleşim birimleridir. d. Patrik ve Diğer Din Adamlarına Verilen İmtiyazlar 74 Fatih Sultan Mehmed, Bizans İmparatorluğu’nun patrik ve patrikhaneye tanıdığı statüyü beğenmiş, yaptığı atamada aynı usulleri takip etmişti. O, milletbaşı sıfatıyla atadığı Gennadios’u önemli bir otoriteye sahip kılmış; Patrik, Ortodoks Hıristiyan tebaa üzerinde hem manevi hem de sivil otoriteyi şahsında birleştirmiştir. Diğer üst düzey din adamları da kendilerini eskiye göre daha güçlü ve daha etkin hissetmişlerdir. Bu haliyle din adamları imtiyazlı sınıf haline gelmişlerdir.75 Fatih aynı zamanda patrik ile iyi bir diyalog kurmuştur. Patrik olarak seçilince onuruna bir yemek vererek sarayda onu ağırlamış, zengin hediyeler vermiş, 73 74 75 Vucinich, “The Nature of Balkan Society Under Ottoman Rule”, s. 603; İnalcık, “The Turks and the Balkans”, s. 23; Bideleux, R., - Jeffries, I., a. g. e., s. 78. İmtiyaz terimi, başkalarına tanınandan fazla olarak verilen hak anlamına geldiği gibi, tarihsel içeriği ile birlikte ‘özel izin’ anlamını da içermektedir. Hıristiyanlara verilen imtiyazlar derken, Osmanlı devletinin onlara vermiş olduğu haklar, özel izin ve muafiyetler kastedilmektedir. Bu hakların verildiği şahısların, Osmanlı öncesine göre daha avantajlı olduğu bir gerçek olmakla birlikte, Osmanlı idaresinde bulunan diğerlerine göre daha avantajlı duruma getirildikleri anlaşılmamaktadır. Din konusunda Hıristiyanlara veya Hıristiyan din adamlarına imtiyazların verilmesi, örneğin Hıristiyanlığın Müslümanlığa veya Hıristiyan din adamlarının Müslüman din adamlarına göre daha avantajlı, ayrıcalıklı veya üstün konuma getirildikleri anlamına gelmemektedir. Ancak, kapitülasyonlar bağlamında Batılı tüccarlara tanınan imtiyazlar onları politik ve malî kazanç bakımından onları diğerlerine karşı üstün bir duruma getiriyordu. Dolayısıyla kelimenin bugünkü kullanıldığı anlamda burada kullanıldığı söylenebilir. Bkz. Şemsettin Sami, a. g. e., s. 164; Millas, Herkül, Yunan Ulusunun Doğuşu, İstanbul, 1994, s. 219220, 222. Maloney, G. A., A History of Orthodox Theology since 1453, Belmont, 1976, s. 89-90; Vucinich, “The Nature of Balkan Society under Ottoman Rule”, s. 602. 21 ayrılırken ona refakat etmiş ve Havariler Kilisesine kadar ona refakat etmelerini vezirlerinden istemiştir. Daha sonra patriği ziyaret ederek dinî müzakerelerde bulunmuş, ondan Ortodoksluk hakkında bir risale yazmasını istemiştir.76 Aralarındaki ilişki iyi başlamış olmasına rağmen, Fatih’in bazı isteklerini kiliseye müdahale kabul eden Patrik Gennadios, çeşitli zamanlarda üç kez istifa etmiş, ancak bir süre sonra yeniden atanmıştır.77 Muhtemelen Fatih istifaları haklı görmüş ve patriği yeniden atamıştır. Şayet tersi söz konusu olsaydı, yeniden atamaması gerekirdi. Patrikler padişaha direkt olarak ulaşabilmişler, temsilcileri de, Osmanlı idaresinden büyükelçi muamelesi görmüşlerdir. Vakıf hukukuna uygun olduğu müddetçe kilise ve manastırlara ait mal ve mülke, idârî özerklik ve vergi muafiyeti verilmiş, bunlara dokunulmamış, korunmasına özen gösterilmiştir.78 Görevlerini rahat bir şekilde yerine getirebilmeleri için din adamlarına bazı özel haklar verilmiştir. Bu haklar şöyle özetlenebilir: Metropolit, başpiskopos ve piskoposlar patrik ve sinod tarafından ortak kararname ile atanırlardı. Osmanlı idaresi, ödenmesi gereken “pişkeş” ödendikten sonra, sinoddan gelen kararnameyi onaylardı. Patrik ve sinod din adamlarını görevden almaya, yerlerini değiştirmeye ve başka düzenlemeler yapmaya yetkiliydi. Patriğin kararına itiraz edilemezdi. Din görevlileri sadece, patrikhane mahkemesinde yargılanabilir, patriğin izni olmadan idareciler herhangi bir din adamını gözaltına alamazlar ve yargılayamazlardı. Antakya, Kudüs ve İskenderiye patrikleriyle metropolit ve piskoposların taşradan 76 77 78 Arnakis, “The Greek Church of Constantinople and the Ottoman Empire’, s. 237; Runciman, a. g. e., s. 169; Frazee, The Orthodox Church and Independent Greece, s. 2. Frazee, The Orthodox Church and Independent Greece, s. 2. Esasında Fatih’in kilise işine müdahalesi yine bazı Rumlar sebebiyle olmuştur. Bu müdahalelerden birisinin sebebi şudur: Fatih’e yakın olan George Amiroutsis adlı bir Rum, hanımını boşayarak Atina Dük’ünün dul kalan eşiyle evlenmek istemiş, patrik eşini boşamasına izin vermeyince o da sultana müracaat etmişti. Padişah devreye girerek boşanmanın onaylanmasını istemişti. Ancak bunun Hıristiyanlıkta mümkün olmadığı gerekçesiyle karşılaşınca, kendi dinine göre uygun görünen bu hususta patriğe baskı yaptı ve onu küçük düşürdü. İkinci derecedeki görevliden bu duruma çözüm getirmesini istedi. Fakat o da Fatih’i patriğin haklı olduğuna ikna edemeyince burnu kesilmek suretiyle cezalandırıldı. Daha sonra Fatih, hatasını anlayarak isteğinden vazgeçti , burnu kesilen şahsın patrik olmasını istedi ve seçilince de atadı. Bkz. Cobham, S. D., The Patriarchs of Constantinople, Cambridge, 1911, s. 15; Arnakis, “The Greek Church of Constantinople and the Ottoman Empire”, s. 245-246; Pantazopoulos, N. J., Church and Law in the Balkan Peninsula during the Ottoman Rule, Thessaloniki, 1967, s. 25. Svoronos, N., “Administrative, Social and Economic Developments”, Macedonia: 4000 Years of Greek History and Civilization, (Ed. Sakellariou, M. B.), Athens, 1983, s. 360. Manastır, kilise ve bunların zengin mülklerine karşı Osmanlıların yapmış oldukları muamele hakkında geniş bilgi için bkz. Kiel, a. g. e., s. 151-167. 22 İstanbul’a veya İstanbul’dan taşraya yapacakları seyahatleri patrik veya sinodun iznine bağlıydı. Patrik ve temsilcileri evlenme, boşanma ve miras gibi dinî konularda yetki sahibiydiler. Bu konularda patrik halka hapis, cenazesini defnetmeme, kiliseden dışlama (aforoz) cezaları verebilirdi. Din görevlileri her türlü vergiden muaftı. Patrik, kilisenin ihtiyaçları için halktan vergi toplama yetkisine sahipti. Bütün bu haklar karşılığında patrik, otoritesi altındaki halkın Osmanlı Devleti’ne sadakatlerini sağlamakla yükümlüydü. Vergilerin toplanması konusunda patriğin herhangi bir görevi bulunmamakla birlikte devlet patriğin yardımını, özellikle vergi vermeyen kişilerin cezalandırılmalarını isteyebilirdi.79 Patrik, milletbaşı sıfatıyla, İmparatorluktaki bütün Ortodoksların dinî ve idârî başkanı olması sebebiyle, onlar adına Divan-ı Hümayun’da söz söyleme yetkisine sahipti.80 Osmanlı idaresi patriğin güvenliğini sağlamakla yükümlüydü. Bu amaçla kendisine bir muhafız birliği verilirdi.81 Bazı tarihçiler, Osmanlı döneminde çok sık patrik değiştiğini iddia ederek devleti suçlamaktadırlar.82 Bazı sultanlar istedikleri kişinin patrik seçilmesi için sinoda çağrıda bulunmuşlardır. Bunun o gün anlayışla karşılandığı düşünülmektedir. Bizans ile kıyaslandığına Bizans’ın, diğer cezalar bir tarafa, birçok patriği öldürmüş olduğu görülmektedir. Ayrıca, Osmanlı Devleti’nde gelenek yerleşip istikrar sağlandıktan sonra patrikler sıkça değişmemiştir. Örneğin 16. yüzyıl boyunca, 8 ile 21 yıl arasında değişen sürelerle altı patrik görev yapmıştır.83 İmparatorluğun son asırlarında ise devletin istikrarı bozulunca patrikhanedeki istikrar da bozulmuştur. Diğer taraftan arşiv belgeleri, patriklerden başka diğer rahip ve keşişlerin de sultana ulaşarak istekleri doğrultusunda fermânlar çıkarttırdıklarını göstermektedir.84 Ayrıca Osmanlı İmparatorluğu’nda her vatandaş şikayetini yetkililere iletebiliyordu. 79 80 81 82 83 84 Ahmet Refik, Hicri On Üçüncü Asırda İstanbul Hayatı, s. 12-14; Runciman, a. g. e., s. 171-172; Papadopoullos, a. g. e., s. 32-34; Pantazopoulos, a. g. e., , s. 26; Kiel, a. g. e., s. 147. İnalcık, “The Status of the Greek Orthodox Patriarch Under the Ottomans”, 428-436. İnalcık makalesinin ekine koyduğu iki arşiv dokümanı ile konuya açıklık getirmekte, her iki örnekte de patriğin istediği şekilde vali ve kadılara yazı yazıldığını göstermektedir. Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 32. Runciman, a. g. e., s. 190. Cobham, a. g. e., s. 89-96; Runciman, a. g. e., s. 199-200. Bernath, M., “Ottoman Documents from the Archives of Dionysiou (Mount Athos) 1495-1520”, Sudost-Forschungen, C. 30, 1971, s. 185-221. 23 En azından Cuma namazına giderken sultana talep ve şikayetleri iletme imkanı vardı. Son dönemlerde, Vezir-i Azam’ın baktığı şikayet defterleri oluşturulmuştu.85 e. Kilisenin Hukuku, Yapısı ve Osmanlı Hıristiyanları Üzerindeki Etkisi İstanbul’un Osmanlı İmparatorluğu tarafından fethedilmesinden sonra Rum Ortodoks Kilisesi eski imtiyazlarından daha fazlasını elde etmiş ve güçlenmiştir. Osmanlı, hem din adamlarına hem de kiliseye imtiyazlar sağlayarak bütün Ortodoks reayâyı patriğin dinî, siyasî, malî ve hukukî liderliği altına koymuştur. Bu durumda patriğin dinî ve idârî olmak üzere iki hukuku vardır. Bütün din adamları ve halk, patriği kendi liderleri olarak tanımak ve onun emirlerine itaat etmek zorundadırlar.86 Patrik, hukukunu sinodu oluşturan metropolitlerin yardımlarıyla uyguluyordu. Osmanlı Devleti’nin Patriğe dinî konularda tanıdığı mutlak otorite, patriğin istifasını isteyebilme yetkisine de sahip olan bağımsız sinod tarafından sınırlandırılmıştır. Bu da, patriğin bazı sınırlamalarla karşı karşıya olduğunu, en azından faaliyetlerinin sinod tarafından takip edildiğini göstermektedir.87 Sinod, iki yıl hizmetten sonra altısı her yıl değişen 12 metropolitten teşekkül etmekteydi. Patriğe bağlı olarak çalışan metropolitlerden her birisi yaş sırasına göre sinodda görev alıyordu. Fetihten kısa bir süre önce patrikhanenin üst düzey idarecileri de, sinodun tabii üyesi oldular.88 Bizans döneminde bu idareciler sadece din adamları arasından seçilirken, Osmanlı döneminde din adamı olmayanlardan da seçilmeye başlanmıştır.89 16. yüzyılın ilk yıllarında Suriye ve Mısır’ın fethinden sonra İskenderiye, Antakya ve Kudüs patriklikleri daha alt statüye düşmüş oldular. Teorik olarak onların hak ve imtiyazlarına dokunulmamıştı. Fakat pratikte, merkez İstanbul olduğundan, 85 86 87 88 89 Saray ile münasebetlerini İstanbul Patriğinin aracılığı ile Ursinus, M., “Petitions from Orthodox Church Officials to the Imperial Diwan, 1675”, Byzantine and Modern Greek Studies, C. 18, 1994, s. 237-238. Papadopoullos, a. g. e., s. 31, 86; Pantazopoulos, “Community, Laws and Customs of Western Macedonia under Ottoman Rule”, s. 5. Papadopoullos, a. g. e., s. 39-40, 87. Duckworth, H. T. F., “Introduction II” The Patriarchs of Constantinople, Fortescue, A., Cambridge, 1911, s. 80-81. Kilisenin üst düzey idarecileri birinci pentad denilen mecliste daimi üye idiler. Üst düzey yöneticileri; Patrik yardımcısı ve malî işler sorumlusu olarak görev yapan Grand Economus, tüm manastır ve rahibe evlerinin idaresinden sorumlu olan Grand Sacellarius, âyin, ikon ve tarihi kültürden sorumlu olan Grand Skevophylax, patrikhane genel sekreteri olan Grand Chartophylax, patrikhane hapishanesinin idaresinden ve dinî disiplinden sorumlu olan Sacellion ve Adalet işlerinden sorumlu Protecdikos’tan oluşmaktaydı. Bkz. Runciman, a. g. e., s. 173-174. Papadopoullos, a. g. e., s. 43-44. 24 sağlayabilmişlerdir. Maddi imkanları kısıtlıydı ve nüfusun azalmasına paralel olarak gelirleri de azalmıştı.90 Rusya Kilisesinin ise daha özel bir pozisyonu vardı. İstanbul Patriğine saygı göstermekle birlikte Rusya bağımsız bir devletti ve resmi olarak Osmanlı Devleti’nin bir memuru olan patriğe kendi kilisesinin bağlı olmasına izin vermiyordu. 1589’da da Çar Feodor İvanoviç Moskova’da bağımsız Rus Kilisesini kurdu. İstanbul Patriği II. Jeremy Rus Sinodunu tanıdı. O tarihten itibaren İstanbul Patrikliğinin Rus Ortodoksları üzerinde herhangi bir otoritesi de kalmamış oldu.91 Osmanlı idaresine girdikten sonra da kilise içerisindeki hiyerarşi, Bizans döneminde olduğu gibi kalmıştır. Metropolitler Patriğe, piskoposlar da metropolitlere bağlıydılar. Piskoposlar kendi bölgelerindeki papazlar tarafından, metropolitler de piskoposlar tarafından seçiliyor ve Patrikhanenin onayı üzerine, sultan berat veriyordu. Metropolitlikler bölgede yaşayan Hıristiyanların sayısına göre 92 oluşturulmuş, bir bölgede Ortodoks nüfus artmışsa metropolitlik kurulmuştur. Özerk bir yapıya sahip olan sinod, diğer görevlerine ek olarak Hıristiyan reayânın müracaat edeceği üst mahkeme olarak da hizmet vermiştir.93 Bölgelerde, kurulan piskoposluk ve metropolitlik mahkemeleri 1. derece, Patriğin başkanlığını yaptığı sinod mahkemesi ise 2. derece, yani üst mahkeme olarak görev yapmıştır.94 Dinî mahkemeler, davalı ve davacının Hıristiyan olması ve gönüllü olarak kilise mahkemesine müracaatları durumunda davaya bakabilirlerdi. Taraflardan birisinin Müslüman olması durumunda dava kadı önüne getirilmek zorundaydı. Ayrıca kilise mahkemeleri yol kesme, hırsızlık ve cinayet gibi ceza davalarına bakamazlardı. Suçlanan kişi din adamı olmadığı sürece bu tür davalar şer’î mahkemeye getirilmek zorundaydı. Din adamlarının davaları sadece patrikhane 90 91 92 93 94 Fortescue, A., The Patriarchs of Constantinople, Cambridge, 1911, s. 22, 31; Papadopoullos, a. g. e., s. 88; Runciman, a. g. e., s. 176-177. Runciman, a. g. e., s. 178; Fortescue, a. g. e., s. 32; Papadopoullos, a. g. e., s. 27. Runciman, a. g. e., s. 178; Papadopoullos, a. g. e., s. 92. Fodor’a göre, klasik dönemde özellikle Katoliklerle birleşmeye karşı çıkan Ortodokslar, Osmanlılarca müttefik kabul edilmiş ve kilise yapımı gibi konularda bunlara sıkıntı çıkarılmamıştır. Örneğin, 1585’te Grabovaç’a yerleşen Ortodokslara kilise inşası için izin verilmiş ve din görevlileri için geniş araziler tahsis edilmiştir. Bkz. Fodor, “Osmanlılar ve Macaristan’da Hıristiyan Tebaaları”, s. 192. Abu Jaber, “The Millet System in the Nineteenth Century Ottoman Empire”, s. 215; Frazee, The Orthodox Church and Independent Greece, s. 3. Runciman, a. g. e., s. 174-175; Pantazopoulos, a. g. e., s. 53. 25 mahkemesinde görülürdü. Piskopos ve daha alt seviyedeki din adamları üstlerini şikayet edeceklerinde direkt olarak patrikhaneye müracaat edebilirlerdi.95 Runciman, Hıristiyanlar arasındaki davaların daha çok kilise mahkemelerine götürüldüğünü iddia ederken96 İnalcık, kilise vergisinden kurtulmak ve daha güvenli olduğu için şer’î mahkemelerin daha çok tercih edildiğini söylemektedir.97 Türk mahkemelerine en sık getirilen konu ise evlilik ve boşanma konusuydu. Birçok Hıristiyan, kilise hukukuna aykırı bir şekilde tekrar evlenebilmek veya boşanabilmek için şer’î mahkemeyi tercih ediyordu.98 Osmanlı Devleti açısından bakıldığında, kilise mahkemeleri de idarenin bir parçası olduğundan onların kararları otomatik olarak uygulamaya konurdu. Mahkemeler suçlulara hapis cezası, sürgün ve kürek cezası verebilir, kaptanlar veya diğer görevliler cezasını çekmeden suçluları salıveremezlerdi. Bunların haricinde cemaatten dışlama ve aforoz da ceza olarak verilebilirdi. Bu arada kilise tarafından, medeni hukuk (trachoma), miras hukuku (trimoiria) ve ticaret hukuku ile ilgili ciltler dolusu hukuk kitabı da yazılmıştır.99 Hıristiyanlar üzerinde kilisenin etkin olduğu diğer bir alan da eğitim alanıydı. Genel kaide olarak Osmanlı, gayrimüslimlerin kendi okullarına sahip olmalarına ve buralarda istedikleri eğitim programını uygulamalarına imkan veriyordu. Bu hak, özellikle klasik dönemde halk adına kilise tarafından kullanılmış ve devletin buna herhangi bir müdahalesi olmamıştır.100 Zaten öteden beri kilise ile eğitim arasında bir ilişki vardı. 16. yüzyılın sonlarında Patrik II. Jeremy eyaletlere bir emirname göndererek her piskoposun bölgesinde bir okul açarak, halka okuma-yazma ve Kutsal Kitabı öğretmesini istemiştir.101 Manastırlara ilave olarak, gerek Bizans döneminden kalmış, gerekse sonradan yapılmış çok sayıda okul mevcuttu. Eğitimci din adamlarının büyük kısmı Rum 95 96 97 98 99 100 101 Sugar, a. g. e., s. 46; Runciman, a. g. e., s. 172; Papadopoullos, a. g. e., s. 48. Runciman, a. g. e., s. 172. İnalcık, “The Status of the Greek Orthodox Patriarch Under the Ottomans”, s. 427. Papastathis, H. K., “Communal Organisation”, Modern and Contemporary Macedonia, (Ed. Kaliopoulos, I., - Hasiotis, I.), Athens, 1993, C. 1, s. 88. Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 48; Pantazopoulos, a. g. e., s. 54-57. Ergin, Osman, Türkiye Maarif Tarihi, İstanbul, 1977, C, 2, s. 725; Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 47. Vacalopoulos, A., “Modern Macedonia from 1430-1821 Oppression and Resistance”, Macedonia: 4000 Years of Greek History and Civilization, (Ed. Sakellariou, M. B.), Athens, 1983, s. 386; Nanakis, “The Greek Orthodox Church in Macedonia Under Ottoman Rule”, s. 106. 26 olduğundan eğitim dili Rumca idi. Rum olmayan diğer Hıristiyanlar bu sayede Helenleştirilmiş ve Rumca ortak dil haline gelmiştir.102 Üst düzey din adamı yetiştirmek amacıyla kurulmuş bir yüksek öğretim kurumu olan ve Patrikhane Akademisi (Patriarchal Academy) olarak adlandırılan Fener Rum Mektebi bu dönemde daha da geliştirilmiştir. 1550 yılından itibaren Akademide reform çabası başlamış, 16. yüzyılın sonunda II. Jeremy, Akademi ile ilgili bir yönetmelik çıkararak çeşitli bölümler oluşturmuş, teoloji ve edebiyat derslerine bazı bilim dersleriyle ileri düzey felsefe derslerini eklemiştir. Eyaletlerde de benzer akademilerde benzer programlar uygulanmıştır.103 2. Tanzimat Döneminde Hıristiyanlar a. Tanzimat Fermânı’nın İlan Sebebi ve Gayesi Gülhane Hatt-ı Hümayunu’nun104 okunduğu 1839 yılı ile Kanun-u Esâsî’nin kabul edildiği 1876 yılları arasında geçen süreye “Tanzimat Dönemi” ve bu tarihler arasında yapılan reformlara da “Tanzimat” adı verilmektedir.105 Tanzimat döneminde devlet yapısında ve sosyal hayatta önemli değişiklikler olmuş; buna paralel olarak da, Hıristiyanlara uygulanan politikalarla onların hayatlarında önemli değişiklikler meydana gelmiştir. Değişimin en önde gelen sebepleri; milliyetçilik ve ulus devlet düşüncesinin yayılması, monarşi ve mutlakıyet rejimlerinin devrilmesi, Osmanlı devleti gücünü kaybederken Batılı devletlerin güçlenmesi, sömürgecilik anlayışının yaygınlık kazanması, güçlü devletlerin Osmanlı Devleti üzerinde etkin olma gayretleri ve Osmanlı gayrimüslimlerinin çıkarlarıyla Batılı devletlerin çıkarlarının paralellik göstermesi şeklinde sayılabilir. 3 Kasım 1839 tarihinde ilan edilen Tanzimat Fermânı gayrimüslimlerin statülerini değiştirmektedir. Millet sistemi değişmiş, tebaanın eşitliği prensibinin getirilmesi yolunda ilk adım atılmıştır. Tanzimat’a genel olarak bakıldığında, önceki 102 103 104 105 Frazee, The Orthodox Church and Independent Greece, s. 7. Runciman, a. g. e., 208-210, 215-216; Schmemann, a. g. e., s. 282; Ergin, a. g. e., C. 2, s. 737-743; Nanakis, “The Greek Orthodox Church in Macedonia under Ottoman Rule”, s. 107. 8 Kasım 1839 tarihinde Gülhane Köşkü önünde okunan Tanzimat Fermânı söz konusu köşke izafetle bu adla anılmıştır. Bkz. Engelhardt, Tanzimat ve Türkiye, (Trc. Ali Reşad), İstanbul, 1999, s. 44. Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul, 1978, s. 207; Sonyel, Salahi, “Tanzimat ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Gayrimüslim Uyrukları Üzerindeki Etkileri”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994, s. 341. 27 düzeni beğenmeyerek yerine yeni bir düzen ikame etme çabası ve yeni bir dünya görüşünün hakim kılınması gayreti ilk göze çarpan husustur.106 Dışarıda yaşanan Fransız devrimi,107 içeride yaşanan Sırp isyanları ve Yunan bağımsızlık savaşı Osmanlı Devleti’nde reform yapılması yönünde sinyaller vermişti. Dışarıdan gelen modern sanayi ürünleri ülkenin her tarafına ulaşmış ve önemli bir etki yapmıştı. Gelinen noktada eski düzenin devam edemeyeceği açıktı. Osmanlı Devleti ayakta kalabilmek için, Batı’nın ilerlemesine sebep olduğunu düşündüğü düzenini almak mecburiyeti hissediyordu. Osmanlı Devleti, devlet yapısına intizam vermek, modern esaslara dayanan bir Avrupa devleti meydana getirmek, devlete kudret kazandırmak, toplumdaki tüm grupların birlik ve beraberliğini yeniden sağlayabilecek siyasî, adlî, içtimaî, medenî düzenlemelerin yapılmasına ihtiyaç vardı.108 Buna rağmen Tanzimat, hissedilen bu zaruretlerin olduğu kadar, yabancı devletler tarafından çeşitli sebeplerle yapılan müdahalelerin de bir eseridir.109 Tanzimat Fermânıyla, modern anlamda vatandaşlık haklarının güvence altına alınması, kötü idareye son verilmesi, yeni bir düzen kurulması, Osmanlı Devleti’nin Avrupa devletleri arasına sokulması, eşitlik, emniyet ve hürriyet isteyen reayânın teskin edilmesi, Rusya’ya karşı İngiltere ve Fransa’nın teveccühünün kazanılması, Avrupa’da Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa lehine var olan sempatinin Osmanlı tarafına çekilmesi gibi pratik amaçlar da söz konusu olmuştur.110 İmparatorluk, Tanzimat ile birlikte asırlardır içerisinde yaşadığı ve temsil ettiği medeniyeti terk ederek, karşı medeniyetin değerlerini kabul ettiğini açıkça ilan etmiştir. Sadece askerî ve teknik alanlarla sınırlı kalmayarak haklar, eğitim, edebiyat, 106 107 108 109 110 Aydın, Mehmet, “Tanzimatla Aranan Hüviyet”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994, s. 15. Fransız devriminin Osmanlı İmparatorluğunu etkilediği kanallar ve etkileri için bkz. Sander, a. g. e., s. 161-167. Ongunsu, A. H., “Tanzimat ve Amillerine Umûmî Bir Bakış”, Tanzimat, İstanbul, 1999, C. 1, s. 7; İnalcık, Halil, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, İstanbul, 1992, s. 2; Göyünç, Nejat, “Tanzimat’a Yöneltilen Eleştiriler”, Mustafa Reşit Paşa ve Dönemi Semineri Bildiriler, Ankara, 1994, s. 105; Atalay, Bülent, “Gümrük Birliğine Girerken Tanzimat Fermânı’na Genel Bir Bakış”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 105, 1996, s. 33; Glenny, Misha, Balkanlar 1804-1999 Milliyetçilik Savaş ve Büyük Güçler, (Trc. Mehmet Harmancı), İstanbul, 2001, s. 80. Okandan, Recai G., “Amme Hukukumuzda Tanzimat Devri”, Tanzimat, İstanbul, 1999, C. 1, s. 115; Hazır, Hayati, “Tanzimat Fermânı’nın Anayasa Hukuku Açısından Tahlili”, Prof. Dr. Jale G. Akipek’e Armağan, Konya, 1991, s. 208. Hammer, a. g. e., C. 9, s. 438; İnalcık, Halil, “Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümayunu”, Belleten, S. 112, 1964, s. 619; Beydilli, Kemal, “1839 Tanzimat ve 1856 Islahat Fermânları Hakkında”, 150. Yılında Tanzimat, İstanbul, 1990, s. 23. 28 sanat ve diğer alanlarda da üstünlüğün kabul edilmesi, eziklik ve aşağılık psikolojisi meydana getirmiş, milli bir kurtuluş ve silkinme hamlesi gösterilememiştir.111 Tanzimat Fermânı’nda, tüm vatandaşlar için can, mal ve namus garantisi yanında hukuk önünde eşitlik, açık ve adil yargı hakkı ile müsaderenin kaldırılması; eski vergi sisteminin kaldırılarak daha adil bir vergi sisteminin getirilmesi; askerlik hizmetinin ömür boyu olmaktan çıkarılarak belli bir süre ile sınırlandırılması ve herkese açık hale getirilmesi şeklinde izah edilen üç temel prensip konulmuştur. Bunların haricinde fermânda yer alan, rüşvetin engellenmesi gibi diğer bazı hususlar ise eskiden beri tekrarlanan ve söz verilen konulardır.112 Fermânla padişah bizzat kendi iradesi ile yasama ve yargı yetkilerini bırakıyordu. Hukuk kuralları belli kurullarca hazırlanacak, padişah yeminle teyit ettiği gibi bunları onaylayacaktı.113 Tanzimat’ın padişah için gerekçelerinin neler olduğunu, vezirine yazdığı yazısında bulmak mümkündür. Orada gerekçeler uzun uzadıya belirtilmiş, Tanzimat’la, devletin içerisinde bulunduğu sıkıntılardan kurtulacağı ifade edilmiştir. Sultan, çıkarılacak kanunları uygulamaya koyacağına dair ulema ve vüzaranın önünde Hırka-i Şerif Odası’nda yemin edeceğini belirtmiş ve yazıyı “hilafına hareket edenler Allah-ü Teâlâ Hazretlerinin lanetine mazhar olsunlar ve ile’l-ebed felâh bulmasınlar” bedduasıyla bitirmiştir.114 Tanzimat’ın ilanından sonra ilk çıkarılan, 1840 tarihli ceza kanununda, tüm uyrukların eşitliği vurgulanmış, suçlar ve cezaları sayılmış ve kanun yapan bir kurum oluşturulmuştur. 1851 yılında düzenlenen daha sonraki ceza kanununda ise suçlar; uyrukların hayatları ve ferdi güvenliklerine, şeref ve haysiyetleri ile mallarına karşı işlenenler olmak üzere daha detaylı bir şekilde düzenlenmiş, böylece, vatandaşların haklarına dair fermânda verilen resmi sözler garanti altına alınmıştır.115 111 112 113 114 115 Güngör, Erol, Türk Kültürü ve Milliyetçilik, İstanbul, 1976, s. 91; Dağıstan, Adil, “Tanzimat’ın Fikri Temelleri”, Askeri Tarih Bülteni, S. 36, 1994, s. 88-89; Yetiş, Kazım, “Tanzimat Karşısındaki Tavırların Tasnifi Konusunda Bir Deneme”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994, s. 114. Bailey, Frank A., British Policy and the Turkish Reform Movement: A Study in Anglo-Turkish Relations 1826-1853, New York, 1970, 197-198. Tanzimat Fermânı’nın sadeleştirilmiş tam metni için bkz. İnalcık, Halil, “Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümayunu”, s. 611-614. Sivrikaya, İbrahim, “Osmanlı Devletinde Hukuk Kaidelerinin Gelişimi ve Tanzimat’tan Sonraki Uygulanışı”, Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, S. 1, 1972, s. 139-145. BOA. İ. MM. 24. Mo‘az, Moshe, Ottoman Reform in Syria and Paletine 1840-1861: the Impact of the Tanzimat on Politics and Society, Oxford, 1968, s. 23; Bozkurt, Gülnihal, “Tanzimat ve Hukuk”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994, s. 272-273; Atalay, “Gümrük Birliğine Girerken Tanzimat Fermânı’na Genel Bir Bakış”, s. 38. 29 Tanzimat Fermânı’nda öngörülen yeniliklerin çoğu, yoğun tepkilere rağmen 1840-1856 yılları arasında yürürlüğe konulmuştur. Öncelikle ülke yönetiminde, vergilendirme ve askerlik alanında başlatılmış, 1856 yılından itibaren de ülkede yeni bir yönetim biçimi uygulamaya konmuştur.116 Yapılacak yenilikleri ve kanunları belirleyecek kurum olan Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye yeniden teşkilatlandırılmış, üye sayısı artırılarak çalışma esasları yönetmeliğe bağlanmıştır.117 b. Eşitlik Anlayışı ve Gayrimüslimlerin Askerliği Gülhane Hatt-ı Hümayunu ile başlayan devrin en önemli konusu “bilâ tefrîk-i cins ü mezheb” ve “ahâlî-i İslâm ve milel-i sâire bu müsâadât-ı şâhânemize bilâ istisnâ mazhar olmak üzere” şeklinde formüle edilen eşitlik konusudur. Osmanlı tarihinde ilk kez resmi bir belgede Müslümanlarla gayrimüslimlerin kanun önünde eşitlikleri vurgulanmıştır.118 Müslümanlarla gayrimüslimler eşit kabul edilerek, din esasına dayanan millet anlayışının yerine, “Osmanlılık” fikri ikame edilmiş, milletleri eşitleyerek “millet-i hâkime” anlayışı sonlandırılmıştır.119 Aslında eşitlik anlayışı daha Tanzimat’ın ilanından önce belirmiş ve II. Mahmud’un “Ba’dema, Müslümanları camide, Hıristiyanları kilisede, Musevileri sinagogda tanırım. Her ferdin Allah’a ibadet ettiği bu mabetler haricinde aynı 116 117 118 119 Çadırcı, Musa, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Karşılaşılan Güçlükler (1840-1856)”, Mustafa Reşit Paşa ve Dönemi Semineri Bildiriler, Ankara, 1994, s. 97. Tanzimat Fermânı’nın ilanından sonra 25 Kasım 1839’da bir nizamname (Bkz. BOA. İ. Dah. 197) hazırlanarak yürürlüğe konuldu. Meclisin daha verimli çalışması için üye sayısı artırılarak 1 başkan ve 10 üyeye çıkarıldı. Üyelerin seçim usulü belirlendi. Çalışma günleri dört günden altı güne çıkarıldı. Bunların yapılmasının sebebi Tanzimat’ın ilanı nedeniyle artan iş yoğunluğunu daha rahat bir şekilde halledebilme düşüncesiydi. Konu ile ile ilgili geniş bilgi için bkz. Çadırcı, Musa, “Tanzimat’ın Uygulanmasında Karşılaşılan Bazı Güçlükler”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994, s. 295; Seyitdanlıoğlu, Mehmet, Tanzimat Devrinde Meclis-i Vâlâ (1838-1868), Ankara, 1999, s. 40-43. Mo‘az, a. g. e., s. 22. Türköne, Tanzimat’ın, eşitliğe giden yolda önemli ip uçları vermekle birlikte eşitliği tesis eden bir belge olmadığını, fakat öyle yorumlandığını söylemekte, tezini de mantıklı olarak fermânda geçen “hükm-i şer’î iktizasınca” ibaresine dayandırmaktadır. Ona göre burada zimmî hukukuna işaret edilmektedir. Dolayısıyla Müslümanlarla gayrimüslimler ayrı hukuklara tabidirler ve eşit değildirler. Bkz. Türköne, Mümtaz’er, “Tanzimat Fermânı ve Mehmet Sadık Rif’at Paşa”, Yeni Türkiye, S. 33, 2000, s. 186. Gawrych, George W., “Tolerant Dimensions of Cultural Pluralism in the Ottoman Empire: the Albanian Community 1800-1912”, İnt. J. of Middle East Studies, No: 15, 1983, s. 522. Klasik dönemde hakim millet olarak Müslümanlar Osmanlı toplum yapısında piramidin üst kısmını oluştururken Tanzimat’tan sonra sanki bu piramit tersine döndü. Batılı devletlerin himayesinde yeni doğan ticari sınıf tepeye yerleşti. Daha önce hayat tarzı, meskeni ve kıyafeti ile Müslümanlardan pek farklı olmayan reayâ bu dönemde başkalaştı. Kahve ve bakkalları ile Rum, modası ile Fransız, paltosu ile İngiliz, birahaneleri ile Alman, musikisi ile İtalyan ve İspanyol, bekçisi ve hamalı ile Türk bir İstanbul meydana çıktı. Eskiden haraç ödeyen zümre bu dönemde İstanbul’un Beyoğlu, İzmir’in Kordon vb. yerlerin sakinleri olarak dik başlı yürümeye başladı. Bkz. Fındıkoğlu, “Tanzimat’ta İçtimaî Hayat”, s. 642-643. 30 hukuku siyasîye ve himaye-i pederanemden müstefit olmasını arzu ederim”120 sözleri ile bu anlayışın devlet tarafından kabul edildiği resmen ilan edilmiş, tebaa arasında tek farkın çeşitli dinlere ait olmaları olduğu vurgulanmıştır. Aslında bu anlayışla birlikte daha önce gayrimüslimlere tanınan imtiyazlar ve onlara gösterilen hoşgörünün yerini haklar almaya başlamıştır.121 Tanzimat döneminde hukukî eşitlikle Hıristiyan tebaanın devlete bağlanacağı ve birliğin korunup sağlamlaştırılacağı düşünülmüştür.122 Devlet kurumlarının tamamı gayrimüslimlere açılmış, yüksek rütbelere ulaşmalarına imkan verilmiştir. Önceki dönemlerde, gayrimüslimlerin Müslümanlar hakkında şahitlik yapmaları kabul edilmezken, Müslümanlar hakkında karar vermek üzere oluşturulan karma mahkemelerde üyelikleri kabul edilmiştir.123 Müslümanlara tanınan her türlü haktan yararlanırlarken, askerlikten muaf olmaları dolayısıyla yöneldikleri ticaret ve eğitim hayatında başarılı olmuşlar124 ve Müslümanlardan üstün bir statüye ulaşmışlardır.125 120 121 122 123 124 Abadan, Yavuz, “Tanzimat Fermânı’nın Tahlili”, Tanzimat, İstanbul, 1999, s. 47; Fındıkoğlu, “Tanzimat’ta İçtimaî Hayat”, s. 629. Tebaanın eşitliğini ifade eden “bi’l-cümle ehl-i İslâm ve milel-i sâire” cümlesi fermânın ilanından birkaç gün evvel ileri gelen tüm devlet adamlarının katılımıyla gerçekleştirilen genel görüşme mazbatasında (Meclis-i Şûrâ Mazbatası) açıkça yer almıştır. Fermânda yer alan birçok husus söz konusu mazbata da bulunmaktadır. Fermân ve mazbatanın ifade ve cümleleri hemen hemen aynıdır. Orada imzası bulunan pek çok şahıs, daha sonra Tanzimat aleyhtarı olmuşlardır. Fakat imzalarını taşıyan belge, fermânda yer alan hususların sadece Reşit Paşa tarafından değil, tüm devlet adamlarınca, önceden hazırlandığını göstermektedir. Bkz. Beydilli, “1839 Tanzimat ve 1856 Islahat Fermânları Hakkında”, s. 22. Ye’or, Bat, The Dhimmi: Jews and Chiristians under Islam, London and Toronto, 1985, s. 98. Gülhane hattında Padişah, “ehl-i İslâm ve milel-i sâire bu müsâadât-ı şahânemize bilâ istisnâ mazhâr olmak üzere” şeklindeki sözleriyle hukuk önünde eşitlik prensibini açıkça ifade etmiştir. Daha sonra yapılacak tüm hukukî düzenlemelerde bu esas tümüyle hakim olacaktır. Fermândan yaklaşık on sene kadar sonra Sadrazam Koca Reşit Paşa bir arz tezkeresinde şunları yazmaktadır: “Mevâdd-ı hukûkiyede her kes yeksân ve seyyân olarak kendi hukûkunu bilip ondan vazgeçmemek ve diğer birisi hukûkuna tasallut eylediği halde ref’ini talep ve da‘vâya muktedir olmak kanunnâme-i hümâyûn muktezâsındandır.” Tanzimat’tan sonra milletler arasındaki hoşnutsuzluk sükun bulacağı yerde bilakis gittikçe artmış ve reayânın eşitliği prensibi de büyük bir ehemmiyet kazanmıştır. Bkz. İnalcık, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, s. 3. Önce İstanbul’da kurulan karma mahkemeler, daha sonra İmparatorluğun büyük vilayetlerinde de oluşturulmuştur. Mahkeme üyelerinin yarısı yabancı diğer yarısı ise Osmanlı tebaasından oluşuyordu. Mahkemeler aslında devletin hükümranlık haklarına bir saldırı idi. Söz konusu mahkemelerde Batılı usuller benimsenmiş, Hıristiyanların şahitlikleri kabul edilmiş, sözlü delillere vesikaların da delil olarak kabul edilmesi hususları ilave edilmiştir. Karma mahkemeler Batılı hukuk sisteminin Türkiye’ye sızmaya başlayan tesirlerindendir. Bkz. Karal, a. g. e., C. 5, s. 175 Avrupa devletleri ile Osmanlı devleti arasında bu dönemde ticaret hacmi eskiye kıyasla çok ciddi miktarda artmıştı. Bu ticaretin hemen tamamı gayrimüslim uyrukların tavassutu ile yapılıyordu. Özellikle büyük şehirlerde hemen her şeyleri klasik Osmanlı toplumundan farklı olan ve lövanten olarak isimlendirilen yeni bir sınıf doğdu. Kapitülasyonların da etkisiyle eskiden beri gayrimüslimler ticarette etkindi. Fakat yeni dönemde başka devletlerin vatandaşlıklarına geçme veya himayelerine girme anlayışından sonra iktisadi faaliyetin hemen tamamına hakim oldular. Bkz. Fındıkoğlu, “Tanzimat’ta İçtimaî Hayat”, s. 642-643; Uzun, Turgay, “Osmanlı Devleti’nde Milliyetçilik Hareketleri”, Yeni Türkiye, S. 31, 2000, s. 245-246. 31 Sosyal hayatta ayrımcılık unsuru olarak görülen giyim-kuşam, binek vb. hususlardaki farklılıklar daha Tanzimat’ın ilanından önce ortadan kalkmıştı.126 Tanzimat döneminde gerçekleştirilen reformlarla ulaşılmaya çalışılan esas hususlardan birisi reayâ anlayışından kurtulunarak, Müslim-gayrimüslim eşitliği temeline dayanan vatandaşlık anlayışına geçilmesi olmalıdır. Bu da büyük oranda başarılmıştır. Devlet birçok vesileyle tüm vatandaşlarına eşit muamele ettiğini göstermiştir. Örneğin, Vidin hadisesinden sonra, 20 Cemaziyelevvel 1267 / 23 Mart 1851 tarihinde Sadaretten Maliye Nezaretine yazılan yazıda, ayaklanma sırasında ölen Müslüman ve Hıristiyanların ailelerine maaş bağlanarak mağduriyetlerinin giderilmesi, maaş tahsisinde, ölenlerle varislerini gösteren mahallinde hazırlanmış defterin esas alınması ancak durumun bilahare tahkik ettirilmesi istenmektedir.127 Hatt-ı Şerif her tarafta geniş yankı uyandırmış, milletler hükümleri kendi açılarından yorumlamışlardır. Hıristiyanlar, büyük ümitlere kapılmışlar, verilen haklardan memnun kalırlarken sorumluluklara karşı çıkmışlardır. Ruhânî liderler, mültezimler ve kocabaşılar imtiyazlarını kaybetme endişesi ile fermânı kaygı ile karşılamışlar ve Rusya ile irtibat kurmuşlardır. Batı kamuoyu ise, Türkiye’nin muasır medeniyet yoluna girdiğini ve bunun Batı’nın bir başarısı olduğunu vurgulamıştır.128 Diğer taraftan Müslümanlar, verilen haklardan memnun olmamışlar, İslâm’ın üstünlüğü ilkesinin yok edilmesine tepki göstermişlerdir. Ulema, ayan ve bazı valiler, 125 126 127 128 Beydilli, “1839 Tanzimat ve 1856 Islahat Fermânları Hakkında”, s. 25; Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 101. Osmanlı idaresinde Müslümanlar kendilerini idarecilik, savaş, din ve tarım şeklinde sayılabilecek dört meslekle sınırlandırmışlardı. Diğer taraftan bir toplumun en fazla ihtiyaç duyduğu ticaret ve sanayi alanı neredeyse tamamen gayrimüslimlere bırakılmıştı. Hatta bu mesleklere Osmanlı Müslümanları tarafından hoş bakılmıyordu. Bkz. Millas, a. g. e., s. 231. Urquhart 1831 yılında kaleme aldığı eserinde şunları anlatmaktadır: “Avrupa Türkiye’sinde gezerken Rumların kavuk giyebildiklerine şahit oldum. Bu belki manasız görünür. Fakat böyle değil. Türklerle Hıristiyanlar arasında farik vasıf elbisede, isimde ve selam tarzındadır. Daha ziyade elbise mühimdir. Böyle bir vaziyette iki halkın zamanla birbirine karışacağına eminim. Meğerse hariçten bir tesir bu kaynaşmaya mani olsun. Bizzat görüştüğüm kimseler bu kaynaşmadan bahsediyorlar. Hıristiyan bir Manastırlının bana: Eğer bu günkü sadrazam daha on yıl yaşarsa Türklerin bizimle yortu edeceklerine, bizim onlarla iftara oturacağımıza emin olunuz, dediğini hatırlıyorum. Aynı devrede kilise inşasına müsaade eden fermânları hamil büyük şahsiyetlere tesadüf ediyordum. Malum olduğu üzere Türklerin kilise inşasını yasak etmeleri Rumların onlara karşı beslediği kinin başlıca sebebidir. Bugün ise yalnız yasak kaldırılmış olmuyor, sadrazam bizzat 80.000 kuruş vererek yardım da ediyor. Çok güzel bir üslupla yapılan kilise 1831 yılında bitti. Bu sırada Türkler Hıristiyan vatandaşlarına şöyle diyorlardı: Kiliseyi yaptınız, keşke bir de dört minare ilave etseydiniz.” Bkz. Fındıkoğlu, “Tanzimat’ta İçtimaî Hayat”, C. 2, s. 620-621. BOA. A. MKT. NZD. 30/12. Sonyel, “Tanzimat ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Gayrimüslim Uyrukları Üzerindeki Etkileri”, s. 344-345; Karal, Enver Ziya, “Gülhane Hatt-ı Hümâyununda Batının Etkisi”, Belleten, C. 28, S. 112, 1964, s. 582. 32 Müslüman halkı tahrik etmekten geri kalmamışlardır.129 Cami, medrese ve tekkelerde yeniliklere din perdesi altında karşı çıkılıyordu. Direnme hareketinin kaynağı da buralar olmuştur. Gayrimüslimlerle eşitliğin mümkün olmayacağı, şeriatın elden gittiği, Hıristiyan adetlerinin kabul edildiği, Mustafa Reşit Paşa’nın kafir ve satılmış olduğu fikirleri buralarda oluşturuldu ve hızla yayıldı.130 Temel hakların garanti altına alınması hususuna Müslümanların karşı çıkmaları, dinî olmaktan çok gelenekseldir. Geniş halk kitlelerince Fermân’ın “Artık gavura gavur denmeyecek” tarzında algılanması, geleneğin ön plana çıkarıldığını göstermektedir. Zira, gavur deyimi onları aşağılamak için kullanılmıştır.131 Tanzimat Fermânı’nda askerlik konusu ele alınmış ve “muhâfaza-i vatan içün asker vermek ahâlînin farîza-i zimmetidir” cümlesiyle sadece Müslümanların değil, Osmanlı topraklarında yaşayan tebaanın tamamının askerlik yapması gerektiğine ve bir düzenleme yapmanın gerekliliğine işaret edilmişti. Bu doğrultuda, 1843 yılında bir program hazırlanarak düzenleme yapılmaya başlanmış, ve 1845 yılında Rumlar deniz kuvvetlerine alınmışlardır. 1846’da da Kur’a Kanunu’na göre asker alınmaya başlanmış ancak, gayrimüslimlerin nasıl askerlik yapacağı, âyin ve papaz ihtiyaçlarının nasıl karşılanacağı hususları uzun süre tartışılmıştır. Diğer taraftan, Hıristiyan tebaa da askerlik yapmak istememiş, askere alınmaları halinde başka devletlere iltica edecekleri tehdidinde bulunmuştur.132 129 130 131 132 İnalcık, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri”, Belleten, S. 112, 1964, s. 624. Hıristiyanlara ödün verildiği şeklinde değerlendirilen Fermân genel olarak tüm Müslümanların hoşuna gitmemişti. Ancak Tanzimat’a en fazla tepki gösteren halklardan birisi olan Bosna halkı için durum daha farklıydı. Zira, Avusturya fetihlerinden ve Sırp isyanlarından sonra Macaristan ve Belgrat’tan Bosna’ya kaçışlarını ve verdikleri kayıpları henüz unutmamışlardı. Ayrıca, hükümetin reformları düzenli bir şekilde uygulayacak araçlardan yoksun olduğunu biliyorlar ve reformları hançerin sivri ucu olarak görüyorlardı. Dolayısıyla devlet ile savaşı da göze alarak, rejime karşı açık bir saldırı olarak gördükleri reformlara direnmeyi düşünüyorlardı. Bkz. Glenny, a. g. e., s. 83. Karal, “Gülhane Hatt-ı Hümâyununda Batının Etkisi”, s. 582. Müslümanların tepkilerine örnek olarak 1850 yılında Trablusşam’da meydana gelen bir hadise zikredilebilir. Tanzimat’ın getirdiği eşitlik ilkesinden hareketle, ölen bir Hıristiyan’ın cenazesi eskiden olduğu gibi katır sırtında taşınmak yerine, komşularının omuzlarında taşınıyordu. Bundan rahatsız olan bazı mutaassıp Müslümanlar, çarşı ortasında cenazeye katılan Hıristiyan cemaate saldırarak olay çıkarmışlar ve daha sonra da kaçmışlardır. Yakalandıkları zaman verdikleri ifade de çevredeki Hıristiyan manastırlarında keşiş kıyafeti içerisinde saklandıklarını ve barındıklarını söylemişlerdir. Bkz. Ortaylı, İlber, “Tanzimat Döneminde Tanassur ve Din Değiştirme Olayları”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994, s. 487. Türköne, “Tanzimat Fermânı ve Mehmet Sadık Rif’at Paşa”, s. 184. Karal, a. g. e., C. 5, s. 180; Çadırcı, “Tanzimat’ın Uygulanmasında Karşılaşılan Bazı Güçlükler”, s. 296; Gülsoy, Ufuk, Osmanlı Gayrimüslimlerinin Askerlik Serüveni, İstanbul, 2000, s. 39-46. Beydilli, Hıristiyanların askerlik hizmetine tabi tutulmaları konusunda ilginç bir yorum getirmektedir. Ona göre, İngiltere Büyükelçisi Canning’in yoğun baskısı sonucu ilk olarak her milletten belli sayıda asker alınıp bunların dışında kalanlarından belli miktarda bir vergi alınması 33 Asırlardır askerlik hizmetinden muaf tutulan ve kendilerini askerlik için uygun görmeyen Hıristiyanlara askerlik fikri soğuk gelmiş, cizye yerine konan ve aynı usulde toplanan “bedel-i askerî”yi ödemeyi tercih etmişlerdir. Müslümanlar da, Müslüman erin Hıristiyan bir komutanın emrinde nasıl askerlik yapacağı, nasıl cihat edileceği, dış düşmanların işbirlikçisi gibi çalışanlara nasıl silah verilebileceği, kendi dindaş ve hemşehrilerinden olan ayrılıkçıların faaliyetlerine nasıl karşı koyabilecekleri, birbirlerinin kilisesinde âyin yapmayan çeşitli mezheplere mensup Hıristiyan askerlerin kilise problemlerinin nasıl çözüleceği şeklindeki düşüncelerle onların askerliğine karşı çıkılmıştır.133 Gayrimüslim unsurların Osmanlı ordusunda askerlik yapmalarının kabul edilmesi ve bu yönde düzenlemeler yapılmaya başlanması, Osmanlı Devleti’nin baştan beri izlediği “i‘lây-ı kelimetullah” ve “cihâd” siyasetinin terk edildiği anlamına gelmektedir. Zira, gayrimüslim askerlerden böyle bir şey beklemek imkansızdır. Bu anlayışın değişmesinde eski güç ve iktidarın kaybedilmesi etken olmuş olmalıdır. Bu düzenlemelerle Osmanlı savaş ve savunma anlayışının, manevi unsurlara dayalı olmaktan çıkarılıp vatan ve toprak gibi dünyevî unsurlara dayalı hale getirilmek istendiği söylenebilir. Çünkü, Müslim-gayrimüslim karmasından oluşan bir ordunun ortak paydası ancak böyle dünyevî bir unsur olabilir. Söz konusu dönemde, vatan fikri toplumda henüz tam olarak yerleşmediğinden, gayrimüslimlerin askere alınması hususu tam anlamıyla gerçekleştirilememiş, cizye yerine konan vergi tahsil edilmek suretiyle askerlikten muaf sayılmışlardır. 133 kararlaştırılmıştır. Hıristiyan tebaanın da silah kullanma kabiliyetine sahip olması gerektiğinin prensip olarak kabul edilmesi, büyük bir kara ordusu olmayan ve bu eksikliğini Kırım savaşında hisseden İngiltere’nin bu zafiyetini şark Hıristiyanları ile gidermek istemesi planının bir sonucudur. 10 Mayıs 1855’de neşredilen bir hüküm ile, bir defaya mahsus olmak üzere Hıristiyanlardan asker yazılacağı ve bunların İngiliz subaylarınca eğitilerek kumanda edileceği belirtilmiştir. Bütün bunlara rağmen tarihi hakikatleri göz önünde bulunduran Osmanlı idarecileri İngiliz elçinin aksine Hıristiyanların uygun askerler olacağına ihtimal vermemişlerdir. Dolayısıyla mezkur hüküm sadece cizye vergisini kaldırmıştır. Bkz. Beydilli, “1839 Tanzimat ve 1856 Islahat Fermânları Hakkında”, s. 25. Davison, “Turkish Attitudes Concerning Christian-Muslim Equality in the Nineteenth Century”, s. 859; Karmi, İlan, The Tanzimat and the non-Muslims: 1839-1878, the Implications of the Reforms in 19th Century Ottoman Empire on the Legal, Political, Economic and Social Status of nonMuslims, Madison, (M.A. Thesis, University of Wisconsin), 1986, s. 57-58; Gülsoy, a. g. e., s. 5152; Saydam, Abdullah, “Tanzimat Devri Reformları”, Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), Ankara, 2002, C. 11, s. 794-795. 34 c. İdârî ve Malî Yapıda Gayrimüslimlerle İlgili Değişiklikler Tanzimat Fermânı’ndan sonra kurulan vilayet idare teşkilatıyla, valilerin nüfuzunu tahdit etmek, her sınıf halkın nisbî olarak idareye katılımını temin etmek amaçlanmıştı. 1840 yılında il ve ilçe merkezlerine “muhassıl-ı emvâl” adıyla bir maliye memuru atanarak, söz konusu yerlerde bir de “büyük meclis” oluşturuldu. Meclisin üyeleri, mülkî memurun (vali, mutasarrıf veya muhassıl) başkanlığında iki katip, kadı, müftü, zaptiye amiri, Müslümanlardan dört üye ve gayrimüslimlerin bulunduğu yerlerde metropolit ve iki kocabaşıdan ibaret olmak üzere toplam 13 kişi idi. Mülkî, adlî ve idarî bütün işleri müzakereye yetkili olan bu meclise Hıristiyanlar da eşit haklarla katılıyorlardı. Muhassıl tayin edilmeyen kasaba ve köylerde ise, üyelerden birisinin gayrimüslim olması şartı ile beş üyeli “küçük meclis”ler oluşturuldu.134 Bundan sonra Hıristiyanlar, merkez ve taşrada oluşturulan idârî organlara üye olarak alınmaya başlandı.Yeni getirilen bu organizasyon yapısıyla, devletin taşra teşkilatı idaresinde Hıristiyanlar, Müslümanlarla birlikte idareye ortak olmuşlar ve söz konusu meclislerde dinî reisleri ve kocabaşıları vasıtasıyla temsil edilmişlerdir.135 Malî düzenleme olarak, her türlü gelirin doğrudan hazineye girmesi ve tüm masrafların buradan ödenmesi kararlaştırılmıştır. Cizye de dahil olmak üzere devletin gelirlerinin tahsili için uygulanan ancak tenkit edilen “iltizam usûlü” kaldırılmıştır. Vali ve diğer yöneticilere sabit maaşlar bağlanmış; valilerin, devletin tespit ettiği vergilere el koyması veya kendileri için halktan vergi almaları yasaklanmıştır.136 134 135 136 İnalcık, Halil, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri”, s. 626-627; İnalcık, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, s. 6; Özkaya, R. Yücel, “Tanzimat’ın Siyasî Yönden Meşrutiyete Etkileri ve Cemiyet-i İslâmiye Başkan Vekili Muhiddin Efendi’nin Meşrutiyet Hakkındaki Düşünceleri”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994, s. 303; Yetiş, “Tanzimat Karşısındaki Tavırların Tasnifi Konusunda Bir Deneme”, s. 121. Karal, a. g. e., C. 5, s. 191-192; Sonyel, “Tanzimat ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Gayrimüslim Uyrukları Üzerindeki Etkileri”, s. 344; Ortaylı, “Tanzimat Döneminde Tanassur ve Din Değiştirme Olayları”, s. 487. Ubicini bu meclisler hakkında, “İdare memurlarının yanında onların yönetimini kontrol etmek üzere yer alan, aşağı yukarı bizim taşra illerinin genel konseyleri gibi, halkın direkt menfaatlerini ilgilendiren bütün hususlara bizzat müdahalede bulunmaya davet eden bu meclislerin ortaya çıkarılışı, ırk ve din farkı gözetmeksizin imparatorluğun bütün vatandaşları arasında, sadece prensipte değil, bizzat tatbikatta, hak eşitliğini meydana getirerek Türkiye’yi süsleyen Gülhane Hatt-ı Şerifinin en liberal kuruluşlarından biridir.” demekte ve uygulama sonuçlarına bakıldığında hak ve hürriyetler bakımından Türkiye’nin Avrupa’dan alacağı bir noktanın kalmadığını eklemektedir. Ubicini, J. H. A., Türkiye 1850, (Trc. Cemal Karaağaçlı), İstanbul 1977, s. 67. Sonyel, “Tanzimat ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Gayrimüslim Uyrukları Üzerindeki Etkileri”, s. 344. 35 1840 tarihinden itibaren cizyenin, reayâ kocabaşısı veya vekili tarafından toplanması kararlaştırılmıştır. Buna göre; merkezde her kaza ve köyün ne kadar cizye vereceğinin tespit edildiği defterler muhassıl tarafından kocabaşıya verilecek, o da, zengin, orta ve zayıf olma durumlarına göre tespit edilen miktarı toplayacaktı. Cizye tahsilinde tutulan bu yeni yol da reayânın lehine önemli bir değişikliktir. Zira daha önce bu vergileri toplamakla görevli bazı mültezim ve cizyedarlar yolsuzluk yapmaktan çekinmezlerdi. Hatta zor kullanırlar ve söz konusu vergiler üzerine kendi adlarına ilaveler yaparlardı. Bu da reayânın kaldıramayacağı bir yük haline gelirdi.137 1855 yılında hükümet gayrimüslimlerle Müslümanlar arasında ayrımcılığa sebep olan cizye ve silah taşıma imtiyazını kaldırdı. Cizyenin yerine şahsi bir vergi getirildi. Bu anlamda, baştan beri uygulanmakta olan zimmî hukuku tamamen kaldırılmış oldu.138 Nihayet 1856 yılında ilan edilen Islahât Fermânı ile vergide tam eşitlik ilkesi benimsenerek cizye bedel-i askerîye tahvil olundu. Bu dönemde ayrıca reayânın şikayetine sebep olan diğer cerîmeler de tamamen kaldırıldı.139 İmtiyazların kaldırılarak vergi hususunda herkesin eşitlenmesine, az vergi veren ayan ve çorbacılarla hiç ödemeyen Hıristiyan din adamları muhalefet ettiler. Gelir kaynaklarının sınırlandırılması halk üzerinde etkin olan ruhban sınıfını ıslahât aleyhine çevirdi. Aslında herkesten vergi alınacağı için köylünün ödeyeceği miktar düşecekti. Reayâ bu noktayı görüyordu. Fakat bağ sahibi olan çorbacılarla zengin Hıristiyan köylüler şarap ve rakıdan alınan vergiye itiraz ettiler. Bağlarını iptal etmek ve üzümlerini satın almamakla köylüyü tahrik ettiler.140 Bu dönemde birçok Rum Yunanistan’dan Osmanlı İmparatorluğu’na göç etmiştir. 1839’dan sonraki 40 yıl içerisinde sadece Karadeniz Bölgesinde yaklaşık 137 138 139 140 Engelhardt, a. g. e., s. 48; İnalcık, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri”, s. 631-632. Karmi, a. g. e., s. 57; Bozkurt, “Tanzimat ve Hukuk”, s. 275; Beydilli, “1839 Tanzimat ve 1856 Islahat Fermânları Hakkında”, 25; Ye’or, a. g. e., s. 101. İnalcık, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, s. 7-8. Osmanlı İmparatorluğu sonraki bölümde göreceğimiz gibi, Kırım Savaşında Avrupa devletlerinin yardımıyla elde edilen zaferden sonra Hıristiyanlar lehine iyileştirme yapılması yönünde çok yoğun baskılara maruz kalmıştır. Müttefik devletler tarafından hazırlanan ve Rusya’ya kabul ettirilen Viyana Protokolü’nün dördüncü maddesinde yer alan; Hıristiyan tebaanın durumunun iyileştirilmesi hususu çerçevesinde, Paris Antlaşmasından önce Islahat Fermânı’nın maddeleri belirlenirken, diğer konularla birlikte cizye konusu da gündeme gelmiş, içlerinde Mustafa Reşit Paşa, Ali Paşa ve Fuat Paşa gibi görevde olan ve olmayan ileri gelen devlet ricalinin de bulunduğu bir meclis-i meşverette cizyenin kaldırılarak yerine bedel-i askeriye vergisi alınması kararlaştırılmıştır. Bkz. BOA. İ. Hr. 5875/1; Yıldız, Mehmet, “1856 Islahat Fermânı’na Giden Yolda Meşruiyet Arayışları (Uluslararası Baskılar ve Cizye Sorununa Bulunan Çözümün İslâmi Temelleri)”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S. 7, 2002, s. 75-114. İnalcık, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri”, s. 632, 641-642. 36 1000 tane kilise inşa edilmiştir.141 Bu durum, getirilen yeniliklerden sonra, Osmanlı egemenliğinde yaşamanın yeni kurulan Yunanistan’da yaşamaktan daha iyi olduğunu göstermektedir. Bu kadar kilisenin yapımına izin verilmesi de dinî hayatları bakımından problemlerinin olmadığını gösterir. Tanzimat’tan önce yeni kiliselerin yapımına müsaade edilmeye başlanmış, hatta geçmiş dönemlerde görülmeyen bir uygulama olarak bizzat sadrazam kilise yapımına maddi yardımda bulunmuştur.142 Osmanlı Devleti bu dönemde, dış müdahalelere sebebiyet vermemesi için Hıristiyan halkı, din adamlarını, ve müesseselerini muhafaza etme hususunda daha titiz davranmış, bunlara yönelik saldırılara ağır cezalar vermiştir. Sadaret’ten Niş Mutasarrıfına yazılan bir hüküm de bunu göstermektedir. 18 Cemâziyelâhir 1269 / 29 Mart 1853 tarihli hükümde, Nefçe köyünde bulunan kilisenin kapısını kırarak eşyalarını çalan Salih ve Adem isimli kişilerin bulunması, çalınan eşyanın Niş Metropolitine teslimi, suçluların prangalı olarak yedi yıl hapsedilmeleri ve sürenin bitiminde kefiller alınarak serbest bırakılmaları emredilmektedir.143 Me’muriyet-i mahsusa ile Bosna’da görevlendirilen Kamil Paşa’ya yazılan 22 Rebiülevvel 1269 / 3 Ocak 1853 tarihli yazıda, asayişin temininden sonra, Karadağ’da Hıristiyan halkın kiliseleri yeterli olmadığı için âyinlerini yapamadıkları şeklindeki şikayetlerinin değerlendirilerek hem Katolik, hem de Ortodoks Hıristiyanlar için aynı sayıda olmak üzere uygun yerlere birkaç kilise yapılması için izin verilmesi, halkın devlete bağlılıklarının devamı için adaletle muamele edilmesi ve gereken her türlü maddi yardımın yapılması emredilmektedir.144 3 Receb 1270 / 1 Nisan 1854 tarihinde Kudüs Valiliğine yazılan yazıda da, hem gösterilen dikkat, hem de Avrupa devletlerinin bu konulardaki girişimi açıkça görülmektedir. Belgede, Kudüs Latin Patriğine ve bölgedeki diğer papazlara, aralarında meclis azalarının da bulunduğu bazı şahıslar tarafından kötü muamelede bulunulduğuna dair Fransa Büyükelçiliğinden Bâb-ı Âlî’ye malumat ulaştığı belirtilerek, konunun doğru olup olmadığının tahkikinden sonra suçluların usulüne 141 142 143 144 Sonyel, a. g. e., s. 346; Yetiş, “Tanzimat Karşısındaki Tavırların Tasnifi Konusunda Bir Deneme”, s. 121. Aynı dönemde Makedonya Slavlarının da eski kiliselerini tamir ettirdikten sonra çok sayıda yeni kilise inşa etmeye muktedir olduklarını ve bu hususlarda herhangi bir sıkıntıyla karşılaşmadıklarını görüyoruz. Bkz. Hamza Yusuf, “1839-1876 Yılları Arasında Makedonya Slav Unsurunun Eğitim ve Kültür Yaşamında Tanzimat Islahatlarının Yankıları”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994, s. 493. Fındıkoğlu, “Tanzimat’ta İçtimaî Hayat”, s. 621. BOA. A. MKT. MVL. 62/6. BOA. A. MKT. UM. 119/94. 37 göre cezalandırılması, isimleri belirlenen meclis azalarının sorgulanmak üzere İstanbul’a gönderilmeleri ve durumun düzeltilmesi emredilmektedir.145 Diğer taraftan Osmanlı hükümeti, Hıristiyan reayâ için yaptığı bazı işlerle de onların hayatlarını kolaylaştırmak, din ve vicdan özgürlüğünden istifade etmelerini sağlamak için çalıştığını göstermiştir. Buna örnek olarak Van vilayetinde yapılan bir uygulama gösterilebilir. Van’ın bazı köylerinde ikişer üçer hane şeklinde dağınık olarak (21 köyde 61 hane) yaşayan Ermeniler, kilise ve papazları olmadığı için âyinlerini yapamadıkları gerekçesiyle taşınmak talebinde bulunmuşlardır. Sadaretten Maliye Nazırına yazılan 29 Şaban 1269 / 7 Haziran 1853 tarihli yazı ile, bulundukları yerlere kilise yapılması ve papaz verilmesi mümkün olmadığından söz konusu Ermenilerin istedikleri yerlere taşınmaları ve bulundukları yerlerde sahip oldukları mallarını tapu nizamına göre satmak veya icara vermek hususunda hür olacakları belirtilerek, gittikleri yerlerde de onlardan vergi alınmamak suretiyle kendilerine yardımcı olunması ve kolaylık gösterilmesi istenmektedir.146 d. Hıristiyan Tebaanın Eğitimi Osmanlı İmparatorluğu gayrimüslim cemaatlerin kendi okullarını açmalarına ve çocuklarını istedikleri gibi yetiştirmelerine izin veriyordu. Gülhane Hattı’nda eğitimle ilgili herhangi bir açık hüküm bulunmamasına rağmen, diğer ıslahâta paralel olarak eğitim alanında da reformlar yapılmıştır. Kiliselerin açtığı okullardan başka, özel şahıslar tarafından da çeşitli okullar açılmaya başlanmıştır. Hıristiyan unsurlar, kendi dillerinde eğitim veren çağdaş okullara kavuşmuşlardır. Kütüphaneler yapmışlar, kitap ve gazeteler yayımlamışlardır. Kendi öğretmenlerini yetiştirmişler ve ders programlarını milli kültür ve geleneklerine göre yapmışlardır. Özellikle birinci derece eğitim için, daha çok kiliseler tarafından açılan okulları tercih etmişlerdir.147 1851 tarihinde kurulan “Encümen-i Dâniş”in, azaları içerisinde Hıristiyan alimler de yer almışlardır. Tanzimat döneminde gündeme gelen Osmanlılık ve eşitlik 145 146 147 BOA. A. MKT. UM. 155/13. BOA. A. MKT. NZD. 80/28. Hıristiyanların âyinlerini en güzel şekilde yerine getirebilmeleri ve onlara rahatsızlık veren her türlü engelin ortadan kaldırılması ve tedbirlerin alınması hususlarında İstanbul ve Kudüs örnekleri ile ilgili benzer belgeler için bkz. BOA. A. MKT. NZD. 401/63; BOA. A. MKT. UM. 574/40. Hamza Yusuf, a. g. m., s. 493-494; Akyüz, Yahya, “Tanzimat Döneminde Eğitim Biliminde ve Öğretim Yöntemlerinde Gelişmeler”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994, s. 501. 38 fikri, devlet okullarının gayrimüslimlere de açılmasını gerektirmiştir. İlk defa Mekteb-i Tıbbiye-i Askerî 1841 yılında gayrimüslim tebaaya açılmış, ancak taassuptan dolayı bazı Hıristiyanlar, Fransızca eğitim yapan ve müdürü de bir Avusturyalı olan bu okula çocuklarını göndermekte önce tereddüt etmişler, daha sonra göndermişlerdir. Diğer okullara kabulleri ise Islahât Fermânı’ndan sonradır.148 Eğitim alanında gerekli çalışmaları yapmak üzere, “Meclis-i Maârif-i Umûmîye” kurulmuştur. Daha sonra eğitim ile ilgili yapılanlar bu meclisin kararları doğrultusunda gerçekleştirilmiştir. Ermeni cemaati, devletin yaptığı bu düzenlemeleri örnek alarak 1853 yılında 14 üyeden oluşan bir “Maârif Komisyonu” kurmuştur.149 Hıristiyan cemaatler arasında bir eğitim yarışı olmuş, her cemaat bu alanda ilerlemek için gayret sarfetmiştir Osmanlı Devleti, dil bilen eleman yokluğu sebebiyle, cemaat okullarının eğitim ve öğretimini denetleyememiştir. Hıristiyan okulları ile ilgili bir politika olmadığı için, okulların her istediğini yapmalarına göz yumar bir pozisyonda olunmuştur. Bu şekilde bir eğitim yapabilmeleri ileriki yıllarda suiistimallere kapı açmış, okullar komitecilerin merkezi haline gelmiş ve Osmanlı Devleti’nin başına gaileler açılmıştır. Girit isyanının sebebinin, Atina’dan gönderilen öğretmenlerin buradaki okullarda yaptıkları propagandalar olduğu anlaşılmıştır.150 Saraybosna ile alakalı bir belgede bu husus açıkça görülmektedir: Rum çocuklarının okuduğu bir okulda öğretmen olan Yorgi Markitiç, Osmanlı tebaasından bir Rum kızıyla evlenmek istemiştir. İzin hususunda, Avusturya konsolosunun olaya müdahil olarak vilayete yazdığı yazıda; dinî açıdan sakıncalı olmadığı halde, patriğin Osmanlı tebaasından kızların yabancı erkeklerle evlenmesine müsaade edilmemesini piskoposlara emrettiğini, uluslararası anlaşmalarda engel olmadığını, bunların evlenmelerine izin verilmesi gerektiğini belirtmiştir. Konsolos, daha önce bazı yabancılarla Osmanlı tebaasından kızların evlendiklerini de ifade etmektedir. Valilik, Hariciye Vekaletine gönderdiği arzda, söz konusu öğretmenin, Rum çocuklarına kendi devletinin adetlerini aşılamaya çalıştığı, bu evlilikle Rumlara daha yakın olma gayreti içerisinde olduğunu söyleyerek konu hakkında vekâlet görüşünü 148 149 150 Ergin, a. g. e., C. 2, s. 726-727; Atalay, “Gümrük Birliğine Girerken Tanzimat Fermânı’na Genel Bir Bakış”, s. 40-41. Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 173; Atalay, “Gümrük Birliğine Girerken Tanzimat Fermânı’na Genel Bir Bakış”, s. 41. Doğan, İsmail, “Eğitimci Ali Suavi (1839-1878) ve Galatasaray Lisesindeki Uygulamaları”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994, s. 519, 521, 522. 39 sormuştur. Vekâlet ise, bu durumun öteden beri yasak olduğunu, buna müsaade edilemeyeceğini, konsolosun teklifinin hakimane bir şekilde geri çevrilmesi ve bu konuda dikkatli olunması gerektiğini ifade eden bir cevap vermiştir.151 e. Din ve Mezhep Değiştirme Tanzimat döneminde İhtida ve irtidat konusunda da önemli gelişmeler olmuştur. Batılı devletlerin baskılarından kurtulmak için, ihtida edecekler için bazı kurallar konmuştur. İhtida, her şeyden önce şahısların serbest irade ve beyanlarına dayandırılırken, mühtedinin reşit olması, bir memur ve bir papazın hazır olduğu mecliste iradesini açıkça belirtmesi şart koşulmuş ve bu titizlikle uygulanmıştır.152 Diğer taraftan bu dönemde tanassur olayları görülmeye başlamıştır.153 İrtidat edenlere ölüm cezası verilmesi gerekirken bu cezanın uygulanmaması için Avrupa devletleri tarafından diplomatik baskılar yapılmıştır. Osmanlı hükümetinin irtidat edenlerin görmezlikten gelinebileceği anlamına gelen cevapları yeterli görülmemiş, irtidat edenlerin öldürülmeyeceklerine dair devlet taahhüdü istenmiştir.154 151 152 153 154 BOA. HR. MKT. 60/66. Diğer taraftan Bulgar erkeğin Rus kızı ile evlenmesine izin verilmiştir. Bkz. BOA. İ. Hr. 14170. Sadaretten taşra teşkilatına gönderilen yazı için bkz. BOA. A. MKT. UM. 171/14. İşkodra meclisinin tutanağında yer alan bilgiler şöyledir: İşkodra’ya tabi köylerden biri olan Karabine köyünde, baba ve dedesinden beri Müslüman olan Şahin isimli bir kişinin ve kardeşinin kızı Havva adlı bakirenin Hıristiyan oldukları ve bakirenin gizlice piskopos tarafından Latin asıllı biriyle Katolik mezhebine göre nikahlandığı, İşkodra’da görev yapan diğer mezhep mensubu rahipler tarafından haber verilmiş ve adı geçenler meclise celbedilerek durum soruşturulmuştur. Şahin adlı kişi önce kendisinin öteden beri Hıristiyan olduğunu ancak ismini değiştirmediğini ve bunu halktan sakladığını söylemiştir. Köyün imam hatibi ve bazı köylülerin dinlenmesi neticesinde; adı geçenin, camiye namazlara geldiği, Ramazanlarda oruç tuttuğu, babasının cenazesini İslâm usullerine göre defnettiği, cenaze namazını kıldığı ve dedelerinden beri Müslüman olduğu anlaşılınca, bazı piskoposlarca kandırıldığını itiraf etmiştir. Kendisine tekrar Müslüman olması teklif edilince de Müslüman olmuştur. Ancak Havva isimli kız tekrar İslâm’a dönmeyi reddedip Hıristiyanlıkta ısrar etmiştir. Mer’î hukuka göre kadınlar hapishanesine konulmuş ancak bu sırada kızın anne ve kardeşleri köyü terk ederek başka bir mahalle kaçmışlar böylece ailenin tamamının Hıristiyan olduğu anlaşılmıştır. Ailenin nerede ve kimin yanında olduğu henüz bulunamamıştır. Yukarıda aktarılan meclis mazbatasına İşkodra Mutasarrıfı tarafından ek olarak yazılan yazıda da, durum özetlendikten sonra önemli açıklamalar getirilmektedir. Buna göre; adı geçenleri kandıran piskopos yabancı uyruklu olup Avusturya Konsolosunun yardımlarıyla buralarda çalışmıştır. Bölge halkı İslâm’ı kelime-i şahadeti söyleyecek kadar bilmekte olup, cahil ve ümmidir. Dolayısıyla insanlar kolayca kandırılabilmekte ve Hıristiyan yapılabilmektedir. Yabancılar tarafından böyle şahıslara yapılan yardımlar da oldukça önemlidir. Buradaki Müslümanları diğer tebaadan ancak isimleriyle ayırmak mümkündür. Hıristiyan olanlar, bu tebaa arasından bundan sonra kura ile asker alınacağından çocuklarını askere göndermemek için adlarını değiştirmemektedirler. Durumun çok daha vahim olmaması için bu gibilerin ve kaçan kişilerin bulunarak diğerlerine ibret olacak şekilde cezalandırılmaları istenmektedir. Bkz. BOA. A. MKT. UM. 94/55. Ortaylı, “Tanzimat Döneminde Tanassur ve Din Değiştirme Olayları”, s. 485-486; Karmi, a. g. e., s. 56-57; Özçelik, Selahattin, “Osmanlı İç Hukukunda Zorunlu Bir Tehir (Mürted Maddesi)”, OTAM, S. 11, 2000, s. 405-411. İngiltere Büyükelçisi Lord Stratford Cannig’in yoğun baskıları 40 Neticede hükümet, bütün gayretlerine rağmen bu talebin önüne geçemeyeceğini ve bu konuda aralarında birlik sağlamış olan Avrupa devletlerini karşısına alamayacağını anlayarak yetkililer ve ulemanın katıldığı bir meşveret meclisi toplamıştır. Meclis, şer’i bir hükmü değiştirmenin imkansız olduğunu ancak içinde bulunulan şartlar gereği uygulamanın tehir edilebileceği kararını almıştır. 23 Safer 1260 / 14 Mart 1844 tarihli iradede yer alan “Madde-i mezkûr ahkâm-ı şer‘îyye-i dinîyeden olarak sûret-i tağyîri bir vecihle tecvîz olunur mevâddan olmadığı müsellem olup fakat olunan teklif ve ısrâra mücerred muhafaza-i vikâye-i hey’et-i mülk ve millet-i İslâmiyye niyet-i mahsûsu ile tehir-i icrâsının iktizâ-i hâl ve maslahâttan olduğu” ifadeleri, söz konusu meclisin kararının uygun görüldüğünü belirtmekte ve iradede gereğinin icrası istenmektedir.155 Bu karar alındıktan sonra Avrupa devletlerinin elçileriyle yapılan birçok görüşmenin ardından Osmanlı Devleti; “Zât-ı Şevket-simât-ı Hazret-i Şâhâne düvel-i fahîme ile olan münâsebât-ı hâlisasının hüsn-i vikâyesiyle müveddet-i kâmile-i mütekâbilenin tezyîd ve istikrarı niyet-i mahsûsa-i dâimesindendir. Mürted olan Hıristiyan’ın katl ve idamı maddesi fîmâba‘d vukâa getirilmemesine dâir esbâb-ı müessirenin icrâsına taraf-ı Devlet-i Aliyye’den taahhüt olunur.” şeklinde kaleme alınan, Müslüman olduktan sonra tekrar Hıristiyanlığa dönenlerin idam edilmeyecekleri resmi taahhüdü Avrupa devletlerinin elçilerine vermiştir.156 1855’te bazı misyonerler, Hıristiyanlardan dönenlerin öldürülmeyecekleri şeklindeki taahhüt gibi, Müslümanlardan irtidat edenlerin de öldürülmeyecekleri 155 156 sonucu 1844 yılında irtidat edenlerin idam edilmeyeceğine dair güvence verildi. Konu ile ilgili Osmanlı hükümetine baskı yapılmasına ve hükümetin uluslararası topluma güvence vermesine sebep olan olay özetle şöyle gerçekleşmiştir. Bir Ermeni, önce Müslüman olmuş daha sonra da eski dini olan Hıristiyanlığa tekrar dönmüştü. İrtidat eden Ermeni tutuklanınca yakınları onun kurtarılması için Canning’e müracaat etmişler o da Bab-ı Âli’den Ermeninin salıverilmesini istemişti. Ancak Ermeninin öldürüldüğü anlaşılınca Canning diğer Avrupa devletlerinin elçilerini de yanına alarak hükümete çok yoğun bir baskı yaptı. İslâm dininden ayrılarak başka bir dinî tercih edenlerin idam edilmemesini temin için yapılan her müracaat, Kur’an’ın emrine muhalif bir icraatın kabul edilemeyeceği gerekçesi ile hükümet tarafından reddediliyordu. Ancak Canning kendi incelemeleri neticesinde recm emrinin Kur’an-ı Kerimde olmadığını görünce, söz konusu maddenin ceza kanunlarından çıkarılmasını istemiş ve bu isteği en sonunda kabul edilmiştir. Artık bundan sonra recm uygulanmayacağına dair kendisine yazılı bir nota verilmiştir. Ayrıca Sultanın şifahen tekidini de almak istemiş ve huzura kabul edilmiştir. Orada Sultan, bu denli tavizde bulunan ilk Osmanlı padişahının kendisi olduğunu, ancak bu tavizleri alanın, dolayısıyla bu tarihi şerefe nail olan kişinin Canning olmasından da mutlu olduğunu söylemiştir. Elçi ayrılırken elini öpmek isteyince müsaade etmemiş sadece tokalaşmıştır. Bkz. Poole, Stanley Lane, Lord Stratford’un Türkiye Hatıraları, (Trc. Can Yücel), Ankara, 1959, s. 115-117. BOA. İ. MM. 1828/14. BOA. İ. MM. 1828/1. 41 şeklinde Osmanlı Devleti’nden taahhüt alınmasını istediler. Ancak, yazılı bir taahhütte bulunmanın devletin sonunu getirecek gelişmelere sebep olacağı, fakat olanlara da idam cezasının uygulanmayacağı belirtilmiştir.157 Viyana Konferansında Hıristiyanlarla ilgili yapılacak düzenlemeler bağlamında; ‘Türkiye’de bütün din ve mezheplerin serbest olduğu, gereklerini icrada asla kimsenin rahatsız edilmeyeceği ve inancından dönmek zorunda bırakılmayacağı’ formülü üzerinde anlaşılmıştır.158 Tanzimat dönemi öncesinde, 1834 yılında patriklerin şikayetleri üzerine Hıristiyanların mezhep değiştirmeleri yasaklanmıştı. Bu yasaklama ile Osmanlı hükümeti, konuyu din hürriyetinden ziyade güvenlik bazlı değerlendiriyordu. Hıristiyan cemaatler de kendi cemaat mensuplarını korumayı hedefliyorlardı. Ancak, Batı ile ilişkilerin daha girift hale geldiği Tanzimat döneminde, Batılı devletler konuyu en azından görünürde din hürriyeti bazında değerlendirdiklerinden mezhep değiştirme hususundaki yasaklar da tamamen kaldırıldı.159 f. Hıristiyan Tebaa ve Dış Tahrikler Osmanlı İmparatorluğu’nda Hıristiyanların dinî âyin ve ibadetlerini icra edebilmeleri hiçbir dönemde problem olmamıştır. Buna rağmen, Rusya’nın 1774 Küçük Kaynarca Antlaşmasıyla Ortodoksların himayesini üzerine alıp kiliselerini korumayı taahhüt etmesi, bu sözde soruna milletler arası bir mahiyet kazandırmıştır. Tanzimat döneminde bu gibi müdahaleler, milletler arası ilişkilerin konusu olmuş, artan baskılar sebebiyle Osmanlı Devleti Islahât Fermânı’nda sanki Hıristiyanları bu haklardan mahrum ediyormuş da bundan sonra etmeyecekmiş gibi anlaşılabilecek 157 158 159 Bozkurt, a. g. e., s. 131-132; Özçelik, a. g. m., s. 428-429. Engelhardt İngiltere elçisinin Osmanlı devletinden yapmasını istediği şeylerin zamansız olduğunu ifade etmektedir: “İngiliz diplomat çok ileri gidiyordu. Şer’i hukuku uygulamada hafifletici her türlü düzeltmeyi reddediyor, halkın nefretini ve taassubunu dikkate almadan, hatta Osmanlı kanunlarına sokmak istediği temel ilkenin bizzat kendi memleketinde ve Batı hükümetlerinin çoğunda sınırlandırılmış ve kısıtlanmış olduğunu bile düşünmeden şeriatın hükmünü kaldırmak istiyordu. Bu zamana kadar Avrupa medeniyeti dışında kalan ve bu medeniyete daha önce girmiş olsa bile mezhep işlerinde yumuşak müsaadelerde bulunulduğuna dair Batı memleketlerinde uyulmaya değer örnek göremeyeceği açık olan bir topluma karşı daha ağır davranmak gerekmez mi? Vicdan hürriyetinin şartsız, her yerde geçerli olduğu iddia edilebilir mi? Katolik mezhebinin dışındaki mezheplerin âyinlerinin alenen yapılması halen İspanya’da büyük güçlüklerle karşılaşmaktadır. Toskana ve Napoli’de kısa süre önce hükümet Protestanlığı kabul edenleri şiddetle cezalandırmaktaydı. İsveç’te Katolik mezhebini kabul eden bir Protestan kovulur, mal ve mülkü müsadere edilirdi. Yunanlıların eski kanununda Ortodoksların diğer Hıristiyan mezheplerini kabul etmeleri yasaktır. Lehistan’da Katolik mezhebini kabul eden Ortodokslar aleyhinde alınan şiddetli önlemler hala akıllardadır. Acaba İngiltere’nin Papanın ruhânî hükümetini onaylaması ne zamandan beri geçerlidir? Dinsizler hala İngiliz parlamentosundan ihraç edilmiyorlar mı?” Bkz. Engelhardt, a. g. e., s. 130-131. Özçelik, a. g. m., s. 430. BOA. A. DVN. 6/3. Konu ile ilgili Kudüs’te geçen bir hadise için bkz. BOA. HR. MKT. 22/1. 42 hukukî bir taahhüt altına girmiştir. Aynı yıl imzalanan Paris Antlaşmasında fermâna atıfta bulunularak bu taahhütler milletler arası sahaya taşınmıştır.160 Bu dönemde reayânın tutumu da uygulamada önemli olmuştur. Tanzimat’tan bir süre önce Hıristiyanlar arasında başlayan Avrupa devletlerinin himayesine ve vatandaşlıklarına girme anlayışı bu dönemde iyice artmıştır. Katolikler kendilerini Fransız, Ortodokslar Rus ve Protestanlar İngiliz olarak hissetmeye başlamışlardır.161 Bu dönemde dış tahrikler son derece yoğunlaşmıştır. 1840-50 yılları arasında en faal tahrikçiler, birçok isyana önayak olan Bulgar komitacılarıdır. Diğer taraftan Rusya, gerek ajanları vasıtasıyla yürüttüğü çalışmalar, gerekse Ortodoksluk ve Slavlık hissiyatı ile Balkanlarda izlediği politikalarla en önemli tahrikçi idi. Bunlar halk arasında tahrik edici broşür ve yayınlar dağıtıyorlar, gizli toplantılarda, Osmanlı idaresinden kurtulmaları için halkı isyana teşvik ediyorlardı. Rusların tahrikleri o kadar çoğalmıştı ki, Kırım Savaşı başlarken Ruslar Bulgaristan’a girdiğinde, halk onları kurtarıcıları olarak alkışlamıştı. Tahriklerde Hıristiyan din adamları da önemli rol oynamışlardır. Örneğin Bulgaristan’ın bağımsızlığı ile sonuçlanan olayların başı sayılabilecek 1850 Vidin isyanı, Rakovitza manastırında hazırlanmış, Üsküp, Niş ve Vidin metropolitleri ile bunların vekilleri komiteci olarak faaliyet göstermişlerdir.162 Avusturya’nın da Hıristiyanları tahrik ettiği ve onları kendi menfaati için kullanmayı düşündüğü İşkodra’dan gönderilen bir yazıdan anlaşılmaktadır. Buna göre, İşkodra’da bulunan Avusturya konsolosu, yanına aldığı üç papaz ile birlikte reayânın zihnini bozmaya çalışmaktadır. Konsolos görevinin dışına çıktığı için, durum Hariciye Nazırı tarafından Avusturya elçiliğine de bildirilmiştir.163 160 161 162 163 Karal, a. g. e., C. 5, s. 249-250; Akman, Mehmet, “Kilise ve Havraların İslâm-Osmanlı Hukuk Tarihindeki Yeri”, İLAM Araştırma Dergisi, C. 1, S. 2, 1996, s. 140; Andıç, Fuat, - Andıç, Süphan, Kırım Savaşı, Ali Paşa ve Paris Antlaşması, İstanbul, 2002, s. 79-81. Engelhardt, a. g. e., s. 60; Gencer, Ali İhsan, “Tanzimat Fermânı’nın İlanı ve Tatbiki Meselesi”, 150. Yılında Tanzimat, İstanbul, 1990, s. 20;. İnalcık, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, s. 37-40, 65; Aydın, Mahir, Osmanlı Eyaletinden Üçüncü Bulgar Çarlığına, İstanbul, 1996, s. 38-45. Sadaretten Filibe Kaymakamına yazılan 28 Rebîulâhir 1269 / 28 Kasım 1852 tarihli şukkaya göre; Filibe ve civarında papaz ve muallim kılığına girerek halkın arasında dolaşıp reayânın zihinlerini karıştıran üç kişinin olduğu haber alınmıştır. Özellikle nazik bölgelerdeki görevlilerin bunun gibi hareketlere mani olmaları en önde gelen görevlerindendir. Daha önce de böyle fesatçılar hakkında gerekenin yapılmasıyla ilgili emirname gönderildiği halde bu fesatçıların ayakları sancaktan kestirilememiş haklarından gelinememiştir. Böyle şeylere müsamaha aksiyle karşılık bulup büyük belalara sebep olacağından bu gibi faaliyette bulunanlar yakalanarak uyarılmalı, devam etmeleri halinde İstanbul’a gönderilmeli, teftiş ve araştırma hususlarında daha dikkatli olunmalıdır. Bkz. BOA. A. MKT. UM. 125/55. BOA. A. MKT. UM. 111/87. Belgede bir Avusturya şirketi tarafından vapur işletmeciliği için yapılan izin talebinin reddedilerek o hatta Devlet-i Aliyye vapurlarının sefer yapmalarına karar 43 Vidin Valiliğinden Sadaret’e yazılan 15 Safer 1269 / 28 Kasım 1852 tarihli bir raporda, Vidin’in Novasil köyüne birkaç Cizvit papazının, mezhep değiştirerek âyinlerini Katolik inancına göre yapmaları konusunda halkın zihinlerini bulandırdığı, Vidin’de mukim Avusturya konsolos vekilinin de bu rahiplere katılarak yabancı himayesine girme ve rahiplerin tavsiyelerini kabul etme noktasında halkı teşvik ettiği, neticede halkın mezhebini değiştirdiği bildirilmektedir.164 Bölgelerde yapılan tahriklerin her zaman başarılı olduğunu söylemek de yanlış olacaktır. Örneğin Şumnu taraflarında yapılan yoğun faaliyetlere rağmen halkın aldatılamadığı görülmektedir. 11 Receb 1270 / 9 Nisan 1854 tarihinde Sadaret makamına yazılan yazıda, bahsedilen bölgelerde Fransız, İngiliz ve Rus casuslarının halkı Osmanlı aleyhinde olmaya çağırdıkları, Osmanlının artık dayanamayacağını anlattıkları ancak bir başarı elde edemeden geri döndükleri bildirilmektedir. Belgede, gizli yapılan bir araştırmaya göre Hıristiyanların, Osmanlı tebaası olarak kendilerine tanınan hak ve hürriyetlerden memnun oldukları, ayrılmayı düşünmedikleri, Osmanlı askeriyle birlikte diğer devletlere karşı mücadele verdikleri anlatılmaktadır.165 Sonuç olarak, uygulamada eksiklikler olsa da Tanzimat Fermânı ve onun doğrultusunda yapılan düzenlemeler Osmanlı Hıristiyanları üzerinde önemli değişiklikler yapmıştır. Bu değişiklikler şu şekilde özetlenebilir: Kiliseler ve ruhânî liderlerin devlet karşısındaki konumlarında farklılaşmalar olmuştur. Rum Ortodoks Kilisesi, diğer cemaatler karşısındaki üstün durumunu kaybetmiş, bütün Hıristiyan cemaatlerde halk güçlenmiş ve cemaatlerin yönetiminde ruhânî elitin eski nüfuzu sarsılmıştır. Yeni kilise, okul, yetimhane vb. müesseseler izin alınarak açılabilmesine rağmen, eskiye oranla izin vermede sıkıntı çıkarılmamış, bundan dolayı da müessese sayısında ciddi artışlar olmuştur. Yönetim meclislerine, özellikle vilayet meclislerine gayrimüslim temsilciler de üye olarak kabul edilmişlerdir.166 Osmanlı idaresi ile gayrimüslim tebaa arasındaki ilişkiler, iyi başlamış ve son dönemlere kadar böyle devam etmiştir. Osmanlı devlet adamlarını böyle davranmaya iten sebeplerin başında, İslâm fetih siyaseti ve Osmanlı istimalet politikasının geldiği 164 165 166 verildiğinin belirtilmiş olması, karışıklıkların bu izni koparmak amacıyla çıkarılmış olabileceğini akla getirmektedir. BOA. A. MKT. UM. 116/22. BOA. A. MKT. UM. 159/14. Ortaylı, “Tanzimat Döneminde Tanassur ve Din Değiştirme Olayları”, s. 481-482. 44 söylenebilir. Osmanlı, Bizans’ın sindirme ve asimle etme politikası yerine, halkın din ve sosyal hayatına müdahale etmemeyi tercih etmiştir. Osmanlı İmparatorluğu’nda fertler, din ve mezheplerine göre sınıflandırılmış olup, fertler etnik kökenlerine bakılmaksızın, Müslüman, Hıristiyan ve Yahudi olarak dikkate alınmışlar ve öylece tasnif edilmişlerdir. Bu dinî grupların her birine millet adı verilmiştir. Bu yönetime de “millet sistemi” denilmektedir. Gayrimüslimlere zimmî olarak muamele edilmesine rağmen, Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk döneminden itibaren İslâm hukukuna ters bazı uygulamalara rastlanmaktadır. Bu da, millet sisteminin gayrimüslimlere davranış bakımından, İslâm hukuk sistemindeki uygulamaya göre daha ılımlı olduğunu göstermektedir. Osmanlı Devleti bu sistem sayesinde birbirinden çok farklı grupları yüzyıllar boyunca bir arada tutmuştur. Fransız ihtilalinden, özellikle 19. yüzyılın başlarından itibaren tüm Avrupa’da olduğu gibi Osmanlı İmparatorluğu egemenliği altında yaşayan azınlıklar da milliyetçi düşüncelere kapılmışlardır. Bu periyot, Osmanlı Devleti’nin eskiye oranla gücünü kaybettiği, rakipleri olan Avrupa devletlerine bağımlı hale geldiği, onlardan borç almak zorunda kaldığı dönemdir. Bu dönemde ilan edilen Tanzimat Fermânı, daha çok Batıyı iyi tanıyan Osmanlı idarecilerinin çağdaşlaşma ve devleti içerisinde bulunduğu sıkıntılardan kurtarma arzularının bir eseridir. Sadece Mustafa Reşit Paşa’nın değil, ileri gelen tüm devlet görevlilerinin katkılarıyla hazırlanmıştır. Tanzimat ile açılan dönemde yapılanlar ne Müslüman ne de Hıristiyan halkı memnun edebilmiştir. Reayânın hemen tamamı bu yeniliklere tepki göstermiş, kimi bölgelerde isyanlar olmuştur. Bir takım Müslümanlar “şeriat elden gidiyor” diye uygulamalara karşı çıkarken, bazı Hıristiyan cemaatler eşitlik fikrinden hoşlanmamış, kimileri de kendilerine daha çok hak verilmesini istemişlerdir. Batılı devletler kendi çıkarları doğrultusunda maniple ettikleri Hıristiyanlar lehine yenilikler yapılmasını istemişlerdir. İmparatorluk, karşı koyamadığı bu talepler doğrultusunda, cizyenin kaldırılması ve şahitliklerinin kabul edilmesi gibi şer’i hukuka uymayan pek çok yeniliği gerçekleştirmiştir. Katolik ve Protestanlar Batılı devletlerin yoğun talepleri sonucu cemaat olarak resmen kabul edilmiştir. Cemaatlerin, kendilerini himaye ettiğini iddia eden devletlere yaklaşmaları, problemleri içinden çıkılmaz hale getirmiştir. 45 Osmanlı Devleti’nin artık şer’î hukuk ile idare edilmediğini söylemeye yetecek kadar çok yeniliğin gerçekleştirildiği Tanzimat dönemi, gayrimüslimlerin Müslümanlarla eşit kabul edilmeleri, askere alınmalarına karar verilmesi, bu bağlamda cihat anlayışından vaz geçilerek vatan ve toprak gibi dünyevî temelli bir askerlik anlayışına geçilmesi, gayrimüslimlerin şahitliklerinin kabul edilmesi, cizyenin ve irtidat edenlere verilen cezanın kaldırılması gibi şer’î hukuk ile zıt hükümlerin uygulamaya konulduğu bir dönem olarak dikkat çekmektedir. Genel olarak bakıldığı zaman yönetim tarzından başlayarak tüm kurumlarını reforme etmek isteyen Osmanlı Devleti, attığı her adımdan sonra bir çok güçlükle karşılaşmış, yenilikler toplumun hemen her kesimini rahatsız etmiştir. Sonraki bölümlerde Islahât Fermânı’nın ilanından sonra Hıristiyanlar hakkında bu bağlamda yapılan değişiklikler konu edinilecektir. 46 I. BÖLÜM ISLAHÂT FERMÂNI VE HIRİSTİYANLAR 47 A. Islahât Fermânı’nı Hazırlayan Sebepler 1. Dış Sebepler 1853-55 Kırım Savaşı ve sonrasında, 25 Şubat 1856 tarihinde toplanan Paris Kongresi, Islahât Fermânı’nın ilan edilmesinin esas sebebidir. Söz konusu savaşın ana sebebi de, Rusya başta olmak üzere güçlü Avrupa devletlerinin Osmanlı Devleti üzerinde yürütmüş oldukları siyaset ve buna alet olarak Osmanlı azınlıklarını kullanmalarıdır. Kırım Savaşı öncesinde Osmanlı Devleti açısından Avrupa’da durum iç açıcı değildi. Zira, buradaki çeşitli mihraklarda Osmanlı topraklarını paylaşmak amacıyla gizli toplantılar yapılıyordu.167 Kırım Savaşına giden süreç şöyle idi: Rusya ile imzalanan 8 Temmuz 1833 tarihli Hünkar İskelesi Anlaşması ile; Boğazlar, Rusya dışındaki diğer devletlerin gemilerine kapatılmıştı. Bu anlaşma Avrupa devletlerinin çıkarlarını tehdit ediyordu. Diğer taraftan, 1839 Tanzimat Fermânı gereği yapılan reformlar, İngiltere ve Fransa’yı memnun ederken, Rusları rahatsız ediyordu. Zira Rusya, Osmanlı Devleti’ni parçalayarak diğer devletlerle paylaşmak, ya da kendi kontrolünde tutmak istiyordu. Bu politikasını takip ederken dinden de yararlanmayı kararlaştırmıştı. Rusya, Ortodoksların hamisi olmalıydı. Bunun için Rusya, Osmanlı’nın İngiltere ve Fransa’dan uzak kalmasını, gayrimüslim unsurların da kendisinin hamilik iddia edebileceği bir statüde kalmasını arzuluyordu.168 1848 yılında meydana gelen Macar ihtilâlinin Rus devletinin yardımı ile bastırılmasından sonra takibata alınan ihtilalcilerin 1849’da Türkiye’ye iltica etmeleri Rusya ile Türkiye arasında yeni bir problem daha oluşturdu.169 Aynı dönemde ihtilal düşüncesi Eflak-Buğdan’a sıçradı ve Ruslar kendi memleketlerine de sirayet etmesi endişesinden hareketle Buğdan’ı istila etti. Bu hadise Osmanlı ile 167 168 169 Tanzimat Fermânı’nın ardından Bosna - Hersek’te devam eden ve Ömer Paşa’nın 1850 yılında bastırdığı karışıklıklar sırasında Avusturyalılarla Ruslar Osmanlı’yı paylaşma planı yapmışlar ancak, uzlaşamamışlardır. Bkz. Gencer, Ali İhsan, “Tanzimat Fermânı (1839)’dan 1876’ya Kadar Osmanlı İmparatorluğu”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, (Red. Hakkı Dursun Yıldız), İstanbul, 1989, C. 11, s. 458; Palmer, Alan, 1853-1856 Kırım Savaşı ve Modern Avrupa’nın Doğuşu, (Trc. Meral Gaspıralı) İstanbul, 1999, s. 121-122, 127; Çufalı, Mustafa, “Osmanlı Reformlarına Yönelik İngiliz Politikası”, Yeni Türkiye, S. 31, 2000, s. 215. Armaoğlu, Fahir, 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi (1789-1914), Ankara, 1999, s. 227-229, 233-234;Andıç, Fuat, - Andıç, Süpban, a. g. e., s. 13-15. Rusya mültecilerin derhal iadesini istiyor, Osmanlı ise reddediyordu. Rusya’nın Macaristan’a müdahalesi sonrasında Osmanlı’ya sığınan 4000 Macar ve 850 Polonya’lı ihtilalci, özellikle de dört general için çok ciddi baskılar yapılmıştır. Bkz. Nazır, Bayram, “Macar ve Polonyalı İhtilalcilerin Osmanlı Devleti’ne İlticası ve Diplomatik Kriz”, Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), Ankara, 2002, C. 11, s. 813-821. 48 Rusya’yı bir kez daha karşı karşıya getirmişti. Konuyu görüşmek üzere Rusya’ya giden Fuad Paşa’ya Kutsal yerler170 meselesinin açılması ise Osmanlı-Rus 171 ilişkilerini tamamen içinden çıkılamaz bir hale getirdi. Gelişmelere kutsal yerler meselesinin karıştırılması, hadiseyi bir krize dönüştürdü. Fransa Rumların, Katolikleri kutsal yerlere sokmadıkları iddiasıyla 1690 ve 1740’ta kendilerine verilen imtiyazlara riayet edilerek Nasıra ve Beytüllahim’deki kutsal yerlerin kendilerine verilmesi için müracaat edince, Osmanlı hükümeti bir komisyon marifetiyle çözüm bulunmasını teklif etti. Büyük çoğunluğu yabancılardan oluşan bir komisyon oluşturuldu. Ancak, Çar I. Nikola statükonun bozulmasını protesto etti. Böylece komisyonun çalışması son bulmuş oldu. Osmanlı hükümeti, sadece Türklerden oluşan yeni bir komisyon daha kurarak, tarafları tatmin edecek bir çözüm arayışına girdi.172 Bu arada, Latinlerin Beytüllahim’deki kiliselere girmelerine izin verilirken, Ruslar’a durumun eskisi gibi devam edeceği güvencesi verildi.173 Ancak bunlar Rusları memnun etmedi ve I. Nikola, kutsal yerler sorununun çözümünde Rusya’nın aldatıldığını ileri sürerek durumun düzeltilmesi amacıyla Rus Deniz Bakanı Prens Alexander Mençikof’u İstanbul’a gönderdi.174 Mençikof, Kudüs’te Ortodoksların imtiyazlarının iadesini sağlayacak ve Osmanlı uyruğundaki Ortodoksların Rusya’nın himayesine verdiğini gösteren bir senet alacaktı.175 Bunların 170 171 172 173 174 175 Filistin’de yer alan ve Kutsal yerler olarak kabul edilen makamlar: Kamame Kilisesi, İsâ’nın Kabri, Meryem’in Türbesi ve bitişiğindeki bahçe, Beytü’l-Lahim Kilisesi, Tahnü’l-Atik Alanı, Mağarat-ül Reate, Mağarat-ül Mehd, Hacer-i Mugtesil’dir. Bkz. Bülbül, Gül, “Islahat Fermânı’nı Hazırlayan Sebepler ve Islahat Fermânı”, Selçuk Ün. Hukuk Fak. D., Konya, 1989, C. 2, s. 166; Cemil Karasu, “Tanzimat Dönemi Osmanlı Diplomasisine Genel Bir Bakış”, OTAM, S. 4, 1993, s. 210-211. Shaw, Stanford J., - Shaw, Ezel Kural, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye (Trc. Mehmet Harmancı), İstanbul, 1983, C. 2, s. 173; Gencer, “Tanzimat Fermânı (1839)’dan 1876’ya Kadar Osmanlı İmparatorluğu”, s. 454-456; Mordtmann, Andreas David, İstanbul ve Yeni Osmanlılar, Siyasî, Sosyal ve Biyografik Manzaralar, İstanbul, 1999, s. 280. Kutsal yerler tartışması ile ilgili olarak ayrıntılı bilgi için bkz. Baykal, Bekir Sıtkı, “Makamat-ı Mübareke Meselesi ve Bâbıali”, Belleten, C. 23, S. 90, 1959, s. 242-266; Karal, a. g. e., C. 5, s. 229-235; Dumont, Paul, “Tanzimat Dönemi (1839-1878)”, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, (Ed. Robert Mantran, Trc. Server Tanilli), İstanbul, 1995, C. 2, s. 119-143; Armaoğlu, 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi, s. 230-232; Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, C. 2, ,s. 176-177. Karal, a. g. e., C. 5, s. 226; Palmer, a. g. e., s. 130-131. Abdurrahman Şeref Efendi, Tarih Musahabeleri, İstanbul, ts., s. 116; Hammer, a. g. e., C. 9, s. 454; Karasu, a. g. m., s. 212. Rusya ile 31 Temmuz 1774’te imzalanan, Küçük Kaynarca Antlaşmasının yedinci maddesinde; Ortodoks tebaanın himayesi Osmanlı devleti tarafından yeniden garanti edilmiş, on dördüncü madde de ise; İstanbul’daki Rusya sefaretinde bulunan küçük kiliseden başka Beyoğlu caddesinde herkese açık yeni bir kilise yapılmasına müsaade edilerek Rusya Büyükelçisinin kiliseyi himaye etmesi kararlaştırılmıştı. Söz konusu maddeler öyle bir anlam içermemesine rağmen, Rusya, bunları gerekçe göstererek Ortodoks mezhebine mensup tebaanın himayesini, başka bir ifade ile 49 karşılığında da Rusya, Osmanlı İmparatorluğu ile gizli bir savunma anlaşması imzalayabilecekti.176 Mençikof Osmanlı iç işlerine doğrudan karışma anlamına gelen isteklerini bir nota ile iletti. Buna göre, Ortodokslara verilmiş olan hak ve imtiyazlar devam ettirilecek, diğer Hıristiyan cemaatlere verilecek her türlü hak, bunlar için de geçerli olacak, bu hususları içeren yeni bir fermân çıkarılacak ve söz konusu fermân Rusya’ya verilmiş resmi bir garanti yerine geçecekti.177 Mençikof’un isteklerini incelemek üzere kurulan komisyon, Hariciye Nazırı vasıtasıyla İngiltere ve Fransa büyükelçileri ile de istişare ederek Mençikof’u vazgeçirmeye çalıştı. İmtiyazların korunabileceği ve fermân çıkarılabileceği ancak, bağımsızlığı tehlikeye sokabilecek ve uluslar arası geleneklere aykırı bir anlaşmaya girilemeyeceği belirtildi. Komisyon, Mençikof tarafından verilen takrirleri etraflıca tartışmış ve padişaha bir rapor sunmuştur. Raporda; Elçinin İstanbul’a gelişi, hükümete karşı takındığı edebe ve diplomasiye mugayir tavırlar da göz önüne alınarak kesinlikle böyle bir senedin verilmemesi, gerekirse savaşın göze alınması kararlaştırılmıştır. Rusya’ya verilecek böyle bir senetle devletin hükümranlık hakkının kaybolacağı ve kutsal yerler başta olmak üzere problemlerin çözülmesi bir tarafa iyice içinden çıkılmaz hale geleceğine dikkat çekilmiştir.178 Osmanlı hükümeti kutsal yerlerle ilgili Rus tekliflerinin hemen hepsini karşılayan iki fermân çıkararak yürürlüğe koydu. Fakat bunlar Rusları tatmin etmedi. Buna rağmen, çıkarılan bir tahrir ile, bugüne kadar verilen tüm hak ve imtiyazların korunacağı ve Ortodoks mezhebine mensup olan reayâya herhangi bir zararın dokunmasına müsaade olunmayacağı, bundan sonra devlet tarafından herhangi bir Hıristiyan cemaate verilecek dinî imtiyazın Rumlar için de geçerli olacağı, Kudüs ve civarında statükonun korunacağı ve orada Fransa ve Rusya devletlerinin haberi yaklaşık 12 milyon Ortodoks Osmanlı tebaasını kendi kontrolüne almak istiyordu. Rusya’nın, Ortodoks uyrukluların resmen himaye edicisi olarak tanınması, Osmanlı yönetiminin kesinlikle kabul edemeyeceği bir yaklaşımdı. Konu ile ilgili olarak bkz. Abdurrahman Şeref, Tarih Musahabeleri, s. 145; Özcan, Besim, “Kırım Savaşı”, Osmanlı, (Ed. Güler Eren), Ankara, 1999, C. 2, s. 98; Gülsoy, Ufuk, “Islahat Fermânı”, DİA, İstanbul, 1999, C. 19, s. 185. Hammer söz konusu antlaşmanın yedinci maddesinin, Rusya’nın Osmanlı İmparatorluğu içerisinde yaşayan dindaşları lehine söz söylemeye hakkı bulunduğuna dair önemli bir kayıt olduğu kanaatindedir. Ona göre, başka türlü olsaydı Bâb-ı Âlî şark kilisesini korumak üzere Rusya’ya teminat vermez ve Rum reayâ için Beyoğlu’nda Rusya elçisinin vesayeti altında yeni bir kilisenin yapımına müsaade etmezdi. Bkz. Hammer, a. g. e., C. 9, s. 452. 176 Abdurrahman Şeref Efendi, Tarih-i Devlet-i Osmaniye, İstanbul, 1318, C. 2, s. 329-330; Hammer, a. g. e., C. 9, s. 456; Palmer, a. g. e., s. 132-133; Poole, a. g. e., s. 173. 177 Poole, a. g. e., s. 180; Armaoğlu, 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi, s. 235. 178 Söz konusu raporun tam metni için bkz. BOA. A. AMD. 44/39. 50 olmadıkça bir şey yapılmayacağı, Kudüs ve civarında yaşayan Rus vatandaşları için bir kilise ile ziyaretçi ve fukara için bir hastane yaptırılmasına izin verilebileceği ve bu maddelerin müzakere edilebileceği resmen taahhüt edildi.179 Mençikof resmi senet yerine, hükümetin vereceği bir notayı da kabul edeceğini bildirdi. Bu isteği de kabul olunmayınca bu hali Rusya’ya karşı düşmanca bir hareket saydığını bildirdi ve sert beyanatlar vererek İstanbul’dan ayrıldı. Ardından da çok sert bir dille yazılmış Rus notaları geldi.180 Bâb-ı Âlî’nin, Rus ültimatomunu kabul etmemesi ve Rusya’nın Osmanlı İmparatorluğu ile ilişkilerini kesmesinin ardından Rus orduları Prut’u geçerek Eflak ve Buğdan’a girdi.181 Rus Çarı I. Nikola Avrupa devletlerine gönderdiği bildiride, amacının savaş olmadığını, antlaşmalarla Rusya’ya verilmiş hakları temin etmek istediğini açıkladı. Bu arada İngiltere, Fransa, Avusturya ve Prusya çözüm için Viyana’da bir konferans düzenlediler ve “Viyana Notası” olarak adlandırılan bir nota hazırladılar. Notada, Rum Ortodoksların haklarının Küçük Kaynarca ve Edirne antlaşmalarıyla tanındığı ve Ortodoksların himayesinin Ruslara ait olduğu, Rus ve Fransız hükümetlerinin onayı olmadan bu hükümlerin değiştirilemeyeceği vurgulanmaktaydı.182 Nikola, bütün Avrupa’nın desteklediği notayı kabul etmişti. Çözümün Bâb-ı Âlî tarafından da kabul edileceği bekleniyordu. Ancak Bâb-ı Âlî hükümranlık haklarına aykırı gördüğü notaya sert tepki gösterdi.183 Osmanlılar nota metninde, “Hıristiyanların durumlarıyla ilgili düzenlemelerin büyük devletlerin değil, Padişahın iyi niyetinin bir tezahürü olarak yapıldığı ve Osmanlı ülkesinde her milletin aynı 179 180 181 182 183 BOA. HR. MKT. 64/57; Abdurrahman Şeref, Tarih-i Devlet-i Osmaniye, C. 2, s. 331-332. Hammer, a. g. e., C. 9, s. 461-462; Armaoğlu, 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi, s. 237; Andıç, a. g. e., s. 23. Abdurrahman Şeref, Tarih-i Devlet-i Osmaniye, C. 2, s. 333. Çeşitli Avrupa ülkelerinde görev yapan Osmanlı Elçilerinin, Rusya’nın Eflak ve Buğdan’ı işgali hakkında oralarda yayınlanan gazetelerde yer alan haberler ve devlet politikalarını yansıttıkları evraka göre; Rusya, Rum kilisesinin hamisi olduğunun resmen tescilini istemekte, kiliseye imtiyazlar tanınacağını taahhüt ettirmeye çalışmaktadır. Rusya, Rum kilisesinin menfaatinden çok kendi menfaatlerini düşünmektedir. Hem bölge halklarını hem de Osmanlının bundan memnun olması mümkün gözükmemektedir. Osmanlı Devletinin Rus isteklerine boyun eğmesi onu Avrupalının gözünde küçük düşürecektir. Rusya Eflak ve Buğdan’da daimi olarak yerleşmek emelindedir. Bu hedefine ulaşabilmek için İngiltere Fransa ittifakını bozmak için Fransa’ya bazı yerleri önermektedir. İngiliz halkı Rus yayılmacılığına karşı bir politika taraftarıdır. Hükümette bu yolda Rusya’ya savaş ilan etmekten geri durmaz. Osmanlının, İngiltere ve Fransa ile ittifak edip Rus isteklerini reddederek gerekirse savaşı göze alması en çıkar yoldur. Devlet, Rusya’dan verdiği zararı tazmin etmesini istemelidir. Bkz. BOA. A. MKT.UM. 139/14. Abdurrahman Şeref, Tarih Musahabeleri, s. 152-153; Andıç, a. g. e., s. 25-26. Poole, a. g. e.,s. 195; Hammer, a. g. e., C. 9, s. 465-466; Andıç, a. g. e., s. 26. 51 muameleye tabi olduğu” şeklinde değişiklik yapılması halinde notayı kabul edilebileceğini bildirilince antlaşma sağlanamadı.184 Savaş başladıktan sonra, Avusturya’nın çağrısıyla tekrar Viyana’da toplanan büyük devletler, Rusya’nın Eflâk ve Buğdan’ı boşaltması, Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğünün korunması, ve gayrimüslim tebaanın durumlarının düzeltilmesi için tedbir alınmasını kararlaştırdılar. Konferans kararlarına göre; vatandaşlar kanun önünde eşit olacak, bütün Osmanlı tebaası cins ve mezhep farkı gözetilmeksizin memur olabilecek, karma mahkemeler kurulacak ve Hıristiyanların şahitliği geçerli sayılacak, ödedikleri cizye kaldırılacaktı. Bu hususlar Rusya’ya bildirildi. Çar, ültimatomu reddedince, İngiltere ve Fransa Osmanlı İmparatorluğu’nun yanında savaşa girdi.185 İleride görüleceği gibi, Konferansta kabul edilen bu ilkeler, 1856’da ilan edilen Islahât Fermânı’nda aynen yer almıştır. Rusya’nın kutsal yerlerle ilgili konuları sorun haline getirmeye başlamasıyla birlikte Osmanlı İmparatorluğu’nun diğer Batılı devletlerle ittifak kurma düşüncesine girdiği ve neticede İngiltere ile bir ittifak kurulduğu anlaşılmaktadır. İngiltere bunun karşılığında bir iç ıslahât programının uygulanmasını şart koşmuştur. Söz konusu programda yer alması kararlaştırılan hususlardan bazıları şunlardır: Hıristiyanlardan alınan cizye vergisinin kaldırılması, azınlıkların orduya alınması, mahkemelerde Hıristiyanların şahitlik etmelerine izin verilmesi, mahalli meclislere Hıristiyanların daha geniş oranda katılımlarının temin edilmesi ve vergilerin eşitlik prensibine göre toplanması.186 Bu maddeler de Viyana konferansında kabul edilenlerle büyük oranda paralellik göstermektedir. Bu da, Avrupalı müttefiklerin Osmanlı İmparatorluğu’na gayrimüslimlerle ilgili düzenlemeleri kabul ettirmekte kararlı olduklarını ve bunu da muhtemel bir barışın ana şartı olarak gördüklerini göstermektedir. Ayrıca İngiltere, 1798-1878 döneminde Osmanlı İmparatorluğu’nun toprak bütünlüğünü koruma politikası izlemiş ve ikili ilişkilerini bu temel politika üzerine oturtmuştur. Bunun en başta gelen sebepleri, Hindistan’a ulaşım yollarının güvenliği ve Akdeniz’deki menfaatleriydi. Bunlara yönelik en büyük tehdit de Rusya’dan gelmekteydi. Ayrıca ekonomik faktörler de oldukça önemliydi. İngiltere, Rusya’nın 184 185 186 Abdurrahman Şeref, Tarih Musahabeleri, s. 154; Karal, a. g. e., C. 5, s. 232-233. Karal, a. g. e., C. 5, s. 236; Palmer, a. g. e., s. 134-135. Poole, a. g. e., s. 159; Yeniçeri, Özcan, “Kırım Savaşı, Islahat Fermânı ve Paris Barış Antlaşması”, Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), Ankara, 2002, C. 12, s. 848-850. 52 Ortodoksları, Fransa’nın da Katolikleri himaye etme bahanesi ile Osmanlı İmparatorluğu’nun içişlerine karışmalarının İmparatorluğun parçalanma sürecini hızlandıracağını düşünüyor ve menfaatlerini tehdit eden bu durumu istemiyordu.187 Fransa da Osmanlı İmparatorluğu ile en az İngiltere kadar yakından ilgiliydi. Avrupa’ya tahakküm etmeye çalışan ve Katoliklerin hamisi rolünü oynayan Fransa, Osmanlı İmparatorluğu’nu müttefik olarak kendi safına çekmeyi arzuluyor ve Avrupalılaşma çabalarında olan İmparatorluğun Fransa’yı örnek alması gerektiği fikrini empoze ediyordu.188 Ayrıca ekonomik menfaatleri de Fransa’nın, ıslahât yapması için Osmanlı İmparatorluğu’nu ikna etmeye çalışmasını gerektiriyordu. Fransa, siyasî menfaatleriyle Fransız idealizmini birleştirerek, “merkezî bir idare ve ittihad-ı anasır” şeklinde formüle ettiği ıslahât programını Osmanlı hükümetine benimsetmek için mücadele etmiştir.189 Kırım Savaşı’nda yenilmiş olsa da Avrupa’da büyük bir güce sahip olan Rusya ise Paris Antlaşmasını kabul etmek zorunda kalmış ve Islahât Fermânı’nın ilan edilmesine taraftar olmuştur. Bu dönemde Osmanlı İmparatorluğu’nu tasfiye etme politikasında taktik değiştiren Rusya, bir süre için toprak alma politikasından vazgeçerek, Osmanlı toprakları üzerinde muhtar ve bağımsız devletler kurulmasını sağlama ve bu devletleri günün birinde himayesi altına alma politikasını benimsemiştir. Islahât Fermânı’nın ilanını da bunun için desteklemiştir. Zira, böylelikle hem Osmanlı İmparatorluğu’nun içişlerine karışma imkanı artacak, hem de gayrimüslim tebaanın imparatorluktan kopması kolaylaşacaktır.190 Osmanlı İmparatorluğu’nun Rusya tarafından tasfiye edilmesi veya Avrupa devletleri arasında paylaşılması ihtimalinden rahatsızlık duyan Avusturya da, İmparatorluğun varlığını korumasını istemekte, ömrünün uzaması için de, gelenek ve görenek kuralları çerçevesinde bir ıslahât yapması gerektiğini düşünmektedir.191 187 188 189 190 191 Armaoğlu, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasî Tarihi (1914-1980), Ankara, 1983, s. 44; Bülbül, a. g. m., s. 170-172. Karal, a. g. e., C. 5, s. 18. Bülbül, a. g. m., s. 172-173. Karal, a. g. e., C. 5, s. 15; Bülbül, a. g. m., s. 173. Canning’e göre, aslında Rusya Türkiye’nin istenildiği zaman müdahale edilebilecek bir konumda kalmasını isterken, müdahaleye meydan bırakmayacak kadar medenileşmesini arzu etmiyordu. Bunun için de, engel olabilmek için elinden geleni yapıyordu. Bkz. Poole, a. g. e., s. 160. Karal, a. g. e., C. 5, s. 19; Berkes, a. g. e., s. 191-192. 53 2. İç Sebepler Islahât Fermânı her ne kadar büyük devletlerin yoğun baskı ve çabaları sonucunda ilan edilmiş olsa da İmparatorluğu ıslahât yapmaya iten sebepleri sadece bu faktöre bağlamak doğru olmasa gerektir. Osmanlı İmparatorluğu açısından da Islahât Fermânı’nın ilanını kaçınılmaz kılan siyasî ve ekonomik sebepler vardır. Bu sebepleri özetlemeye çalışacağız. Tanzimat Fermânı’ndan Kırım savaşına kadar geçen süreçte, halka bazı teminatlar verilmiş; bir kısım haklar kabul edilmiş, yargısız idama son verilmiş, müsadere kaldırılmış, işkence yasaklanmış, ülkenin başlıca beldelerinde karma mahkemeler kurulmuş ve bunların düzenli olarak görev yapmaları sağlanmış, merkez ve taşra idârî meclislerinde gayrimüslimlerin üye olmalarının yolu açılmış, reayânın durumu eskiye göre iyileşmişti. Ayrıca mezhep değiştirme serbestisi getirilmişti. Buna rağmen, Müslümanların gayrimüslimleri alt seviyede gören anlayışları tam olarak değiştirilememişti. Ayrıca, Kırım Savaşında, savaşın çıkış sebeplerinin ortadan kaldırılarak Avrupa dengesi ve Doğu meselesinin yeni olaylara sebep olmasını engellemek için yürütülen müzakereler çerçevesinde, yeni reformlara ihtiyaç duyulduğu fikrini dile getiren İngiltere ve Fransa ile ittifak yapılmıştı.192 Müttefik devletler, bu dönemde Osmanlı hükümeti üzerindeki Batılılaşma ve eşitlik ilkelerinin hayata geçirilmesi yönündeki baskılarını yoğunlaştırmışlardı.193 1854-1855’te yapılan idârî reformlarda, özellikle hukukî ve askerî alanda Müslümanlarla Hıristiyanların eşitliğini sağlamak amacıyla yürürlüğe konulan tedbirler, müttefiklerin baskısı ile alınmış, Islahât Fermânı da, Âlî ve Fuad Paşa ile İngiltere, Fransa ve Avusturya büyükelçileri tarafından Paris görüşmelerine yetiştirmek üzere hazırlanmıştır.194 192 193 194 Abdurrahman Şeref, Tarih Musahabeleri, s. 154; Davison, Reform, s. 53; Andıç, a. g. e., s. 47. Rusların 3 Temmuz 1853’te Memleketeyn’i işgal etmelerinin ardından Londra Elçisi Musurus Paşa’nın, konu ile ilgili İngiltere dışişleri bakanı Lord Clarendon’la yaptığı görüşmelerde Clarendon, kendilerinin savaşa destek vermelerinin, Osmanlı ülkesindeki Hıristiyanlarla ilgili daha köklü reformlar yapılmasına bağlı olduğunu ifade etmişti. Osmanlı devleti bu yaklaşımdan dolayı oldukça rencide olmuş olmakla birlikte, İngiltere’nin desteğini göz ardı edemezdi. Bkz. Andıç, a. g. e., s. 24-25. Islahat Fermânı’nın hazırlanmasında hiç şüphesiz en büyük payın sahibi İngiltere büyükelçisi Canning ve Fransa büyükelçisi Thouvenel’dir. Canning, Islahat Fermânı’nı ikisi Müslüman, ikisi Katolik ve biri Ortodoks beş kişiyle kaleme aldığını belirtirken Müslüman temsilcilerin böyle bir 54 Nitekim Bâb-ı Âlî, Viyana’da ikinci bir konferans toplanması zamanının yaklaştığı sıralarda Fransa’nın tavsiyesiyle Hıristiyanlar hakkında müttefikleri memnun etmeye yönelmiştir.195 Diplomatik baskıların tahammül sınırlarını zorlamaya başladığı bu dönemde konu, ilki 24 Mart 1855 ve ikincisi, özel cizye gündemiyle olmak üzere 26 Mart 1855 tarihinde arka arkaya gerçekleştirilen iki Meclis-i Meşveret toplantısında müzakere edilmiştir. Bu çerçevede Hıristiyanların şahitliği, kendilerine verilecek rütbeler ve devlet hizmetinde istihdamları, askere alınmaları, kilise tamir ve inşası ile cizye meseleleri ayrıntılı olarak değerlendirmeye tabi tutulmuştur. 28 Mart 1855 tarihli irade ile de, toplantılarda alınan kararlar uygulamaya konulmuştur.196 Alınan kararlarla bir anlamda, daha sonra yayımlanacak Islahât Fermânı’nın önündeki engeller kaldırılmıştır. Toplantılarda, yapılması kararlaştırılan reformların şer’î hukuka uydurulmasına azami derecede dikkat edilmeye çalışılmış; yapılan müzakereler sonunda bunları, devletin içinde bulunduğu durum dolayısıyla zaruret prensibine dayandırmanın zorunlu olduğu kanaatine varılmış; ancak konjonktür dikkate alınarak bu prensibin saklı tutulması mütalaası benimsenmiştir. Zaruret ilkesinin sadece bu reformlar için değil, bunların tamamlayıcısı niteliğindeki Islahât Fermânı’nın ön gördüğü reformlar için de dayanak oluşturduğu düşünülebilir. 195 196 metni kabul etmelerinin kendisi açısından bile mucize olduğunu itiraf etmektedir. Bkz. Poole, a. g. e., s. 267. Kırım savaşı boyunca devam ederek üçüncü tur Viyana görüşmeleri esnasında doruğa ulaşan ve Fermân’ın öngördüğü yeni düzenlemelerin öncüsü ve hazırlayıcısı niteliği taşıyan reformlar arasında Osmanlı yönetimini en fazla meşgul eden reform ise, cizyenin “iâne-i askeriye”ye dönüştürülmesi konusudur. Konuyla ilgili geniş bilgi için bkz. Yıldız, a. g. m., s. 78, 81. Engelhardt, a. g. e., s. 113. BOA. İ. Hr. 5875/1. Rütbe meselesinin, elkap ve hitapların bütün farklı unsurlar için ortak olarak kullanılabilecek bir şekle konulmasıyla çözülmesi ve Hıristiyanlara, halen yürürlükte olduğu gibi rütbe-i ûlâya kadar rütbe tevcih olunması kararlaştırılmıştır. Halihazırda Hıristiyanların, elçilik gibi görevlerde istihdam edilmekte olmalarının, kendilerinden devlet hizmetinde yararlanıldığının açık bir göstergesi olduğu vurgulanmış ve bu uygulamanın bundan sonra da devam ettirileceğinin Avrupa'ya bildirilmesiyle yetinilmesi kabul edilmiştir. Kilise tamir ve inşası meselesi, âyinle ilgili görülerek bu konuda yürürlükte olan kısıtlamaların, dışardan gelen tepkiler ve içerde yol açtığı hoşnutsuzluklar sebebiyle ve ayrıca gelişen zaman ve şartlar içerisinde devam ettirilemeyeceği belirtilmiş ve daha müsamahalı bir usul benimsenmesi kararlaştırılmıştır. Hıristiyanların askerliği meselesi, eskiden olduğu gibi sadece Avrupalıları ve Hıristiyan tebaayı hoşnut etmek için değil, daha önemlisi bütünüyle Müslümanlara yüklenen ülkenin savunması yükünün diğer unsurlar üzerine de dağıtılarak Müslümanlar aleyhine işlemekte olan nüfus ve sosyo-ekonomik güç orantısının dengelenmesi bağlamında mütalaa edilmesi gereken bir mesele olarak değerlendirilmiştir . İlk toplantıdan iki gün sonra ayrı bir oturumda yeniden ele alınan cizye meselesi Hz. Ömer'in Beni Tağlib kabilesiyle ilgili özel uygulamasına göre çözüme bağlanmış ve cizyenin, bundan sonra “iâne-i askeriye” adıyla tahsil edilmesi kararlaştırılmıştır. Bkz. Yıldız, a. g. m., s. 81-83. 55 Dolayısıyla dönemin idarecileri açısından bu ilke, reformlara karşı oluşabilecek muhalefeti etkisizleştirmek için en mühim dayanaklardan biri olmuş olmalıdır.197 Osmanlı İmparatorluğu savaştan sonra imzalanacak barış antlaşmasında İngiltere ve Fransa’nın desteğine muhtaçtı. Ayrıca, İmparatorluk için hala büyük bir tehdit unsuru olan Rusya karşısında, Osmanlı toprak bütünlüğünü savunan İngiltere ve Fransa ile birlikte hareket etme zorunluluğu vardı. Bunlar da barışın ön şartı olarak Osmanlı İmparatorluğu’nun gayrimüslim tebaasının durumunun yeniden düzenlenmesi konusunda ısrar etmekteydiler. 1853’den beri canlı tutulan konu, Avusturya’nın 16 Aralık 1855 günü Rusya’ya verdiği barış şartlarını içeren 4 maddelik teklifi ile, yeniden teyit edilmiş ve Osmanlı İmparatorluğu’na başka bir tercih hakkı bırakılmamıştı.198 Teklifte, Tuna ve Karadeniz ile ilgili maddelere 4. madde olarak; Sultanın onur ve şerefi zedelenmeksizin, Hıristiyan uyrukların hak ve imtiyazlarının pekiştirilmesi konusu eklenmişti.199 Diğer taraftan, Avrupa’nın “hasta adamı” olarak kabul edilen Osmanlı İmparatorluğu, toprak bütünlüğünü korumanın yanında, bir Avrupa devleti olarak kabul görmek istiyordu. Bunun için “The Concert of Europe” “Avrupa Uyumu” içinde yer almak en büyük gayesiydi. Islahât Fermânı, Osmanlı Devleti’ne Avrupa Uyumu’nun kapılarını açacak altın bir anahtar olarak görülmüştür.200 Ayrıca Osmanlı devlet adamlarına göre, gayrimüslimleri Müslümanlarla eşit hale getirecek böyle bir fermân, yabancı devletleri himaye bahanesiyle Osmanlı İmparatorluğu’na karışmaktan mahrum bırakacak, “Osmanlılık” fikrinin doğması için olumlu bir zemin hazırlayacak, milliyetçilik akımının tesirlerini azaltacaktı. 197 198 199 200 Yıldız, a. g. m., s. 83-85. Eşitlikçi yönde ve gelişen sosyal değişimin etkisiyle atılan bu adımlardan dolayı, Müslümanların infiallerinden doğabilecek istenmeyen durumları önlemek için hükümet, pek çok ihtiyati tedbir almış ve bu tedbirler, 7 Mayıs 1855 tarihinde ilan edilmiştir. Bkz. Engelhardt, a. g. e., s. 113-114. Poole, a. g. e., s. 253; Okandan, Recai G., Âmme Hukukumuzun Anahatları, İstanbul, 1971, s. 73; Armaoğlu, 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi, s. 246. Poole, a. g. e., s. 253; Palmer, a. g. e., s. 226-227. Islahat Fermânı’nın Batılı devletlerin yoğun talepleri sonucunda ilan edildiğini Paris’te yapılan anlaşmaya Osmanlı hükümeti adına katılan delegasyonun İstanbul’a gönderdikleri raporlarında açıkça değinilmektedir. Bunlara göre, tüm devletler fermân ile ilgili bir maddenin antlaşmada yer alması hususunda müttefik olmuşlardır. İmparatorluk ise çok karşı olduğu, dördüncü madde olarak adlandırılan bu hususu kabullenmek zorunda kalmıştır. Bkz. BOA. İ.Hr. 6538/1. Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, (Trc. Metin Kıratlı), Ankara, 1988, s. 116. Cevdet Paşa, Kırım Savaşına kadar Avrupalıların Osmanlı Devletini Avrupa dışında kabul ettiklerini, ondan sonra ise Avrupa devletlerinden saydıklarını ve Osmanlı Devletinin Avrupa Devletler Hukukuna nail olduğunu söylemektedir. Bkz. Ahmet Cevdet Paşa, Ma‘rûzât, (Haz. Yusuf Halaçoğlu), İstanbul, 1980, s. 4. 56 Ekonomik açıdan da Islahât Fermânı’nın ilanı önemli bir mecburiyet olarak ortaya çıkmaktadır. Zira, Osmanlı maliyesi uzun süreden beri iflasın eşiğindedir. Düzenli bir vergi sisteminin kurulamaması, paranın değerinin sabit tutulamaması, kapitülasyonlar ve ticari sözleşmelerle yabancı devletlere tanınan malî ayrıcalıkların gittikçe artması, devletin ciddi bir bütçe ortaya koyamaması ve bunların sonucunda çok büyük boyutlarda zorunlu dış borçlanmaya gidilmesi İmparatorluğun ekonomik çöküşünü hazırlamış ve Islahât Fermânı’nın gerekçelerinden birisi olmuştur.201 B. Islahât Fermânı’nın İlanı ve Paris Barış Antlaşması Paris Kongresi’ne katılan devletlerin barış antlaşmasına gayrimüslim tebaa hakkında bir madde koydurmalarını önlemek ve kongre öncesinde ilgili devletlerin sevgi ve sempatilerini kazanmak gayesiyle, 11 Cemâziyelâhir 1272 / 18 Şubat 1856 tarihinde Bâb-ı Âlî’de, devlet ileri gelenleri, Şeyhülislâm, patrikler, hahambaşı kaymakamı ve bazı devletlerin temsilcilerinin katıldığı bir merasimde Islahât Fermânı okunmuş, Fermân’ın birer kopyası da Paris Kongresi’ne katılan devletlere verilmiştir.202 Fermân’ın suretleri diğer devletlerin elçilerine de verilmiş, meclislerde okunarak halka duyurulması için de vilayetlere gönderilmiştir. Vilayetlerde okunmasından sonra çeşitli cemaat liderleri dua ve teşekkürlerini Sadaret Makamına iletmişlerdir.203 Dış devletlerde de, konuya özellikle basın ilgi duymuş ve kendi kamuoylarına memnuniyet verici olarak lanse etmiştir.204 Islahât Fermânı’nın okunmasından bir hafta sonra, 25 Şubat 1856’da Avrupa devletlerinin temsilcileri, Viyana’da belirlenen esaslar doğrultusunda imzalanacak bir barış antlaşmasına şekil vermek üzere Paris’te bir araya gelmişlerdi. Görüşmeler başladığında en çok tartışılan maddeler, Hıristiyanlara verilecek haklar, Karadeniz’in tarafsızlığı ve Rusya’ya kabul ettirilecek şartlar oldu. Yapılan 24 toplantının sonunda, 34 maddelik barış antlaşması 30 Mart 1856’da Paris’te imzalandı.205 201 202 203 204 205 Karal, a. g. e., C. 5, s. 203; Bülbül, a. g. m., s. 162-164, 175. BOA. İ. Hr. 6534; Davison, Reform, s. 3. Örneğin, Ankara ve Trabzon Ermeni ve Katolik cemaatlerine mensup idarecilerin teşekkürleri için bkz. BOA. İ. Dah. 23010. Örneğin Fransa’nın resmi yayın organı olan Monitör gazetesinde yer alan ve Avrupa’nın fermândan memnuniyetini ifade eden haber ve yorum, Osmanlı daimi elçisi tarafından tercüme edilerek Sadarete gönderilmiştir. Bkz. BOA. İ. Hr. 6569. Ayrıca, Atina Maslahatgüzarının, Islahat Fermânı’nın Yunanistan’da ortaya çıkardığı memnuniyet verici durum ve muhabbet ile Osmanlı idaresindeki bölgelerden Atina’ya gelenlerin tekrar dönme niyetine girdiklerini ifade ettiği mektuplar için bkz. BOA. İ. Hr. 6562. BOA. İ.Hr. 6652/1; Abdurrahman Şeref, Tarih-i Devlet-i Osmaniye, C. 2, s. 350-355; Ahmet Lütfi, Vak‘a-Nüvis Ahmet Lütfi Efendi Tarihi, (Yay. Münir Aktepe), İstanbul, 1984, C. 9, s. 230-244. 57 Antlaşma, Osmanlı devlet adamları ile İstanbul’da ve diğer vilayetlerde halkın ekseriyeti tarafından memnuniyetle karşılanmasına206 rağmen, Islahât Fermânı’nın meydana getirdiği olumsuz havayı gideremedi.207 Paris Kongresine katılan devletler, Islahât Fermânı’nın antlaşmada özel bir madde ile yer alması ve resmen senet ittihaz edilmesi talebinde bulunmuşlardı.208 Osmanlı başmurahhası Âlî Paşa, böyle bir maddenin antlaşmaya eklenmesine şiddetle karşı çıkarak, bunun senet almak manasına geldiğini ve daha önce reddedilmesinden dolayı savaşa yol açan, Prens Mençikof’un talebine benzediğini, dolayısıyla bunun resmi taahhüt olarak ele alınacağı fikrini uyandırdığını söyledi. Ayrıca, böyle bir durumun Rusya’nın 1774 Küçük Kaynarca Antlaşmasının yedinci maddesini farklı yorumlayıp Rum Ortodoks Kilisesi üzerinde himaye hakkı elde etme209 girişimine benzediğini belirtti. Kabul edilebilecek fıkranın ise şu şekilde olabileceğini söyledi: “Devletler, Padişahın cömertliğinden sâdır olan Fermân’ın neşrini memnuniyet nazarıyla görürler.” ya da “Fermân-ı hümayûnun tastîrini intâç eden a‘mâl ve terakki-perverîyi takdir ederler...” Ayrıca maddenin, Hıristiyan tebaanın himayesine dönük ve savaşın çıkış sebebi olan, eski muahede hükümlerinin kaldırıldığını içermesini, böylece bu konunun açıklığa kavuşturulmasını istedi.210 Rus temsilci Orlov ise, fermânı antlaşmaya olduğu gibi geçirmek suretiyle Hıristiyan azınlıkların yeni ve iyileştirilmiş durumlarını sonsuza kadar devletler arası 206 Tamamı 1272 yılı Şevval ayında çeşitli kaymakamlıklar tarafından Sadarete gönderilen Türkçe ve Arapça mazbatalarda, Paris Antlaşmasının imzalanmasıyla ilgili olarak Sadaretten gönderilen emirnamenin köylere kadar her yerde halka okunduğu ve her yerde büyük sevinçle karşılandığı bildirilmektedir. Bkz. A. MKT. UM. 235/60. Ayrıca, diğer bazı belgelerden antlaşmanın imzalanmasından sonra her tarafa fermân gönderildiği ve meclislerde okunmasının istendiği anlaşılmaktadır. İstanbul’a gelen cevaplar arasında yer alan Kudüs Ermeni Patriğinin, Padişahın cemaatlerine olan lütuflarından dolayı teşekkürlerini bildirdiği arzuhali dikkat çekmektedir. Bkz. BOA. A. DVN. 125 / 86. 207 Engelhardt, a. g. e., s.128. 208 Paris Konferansı toplanmadan önce Londra Büyükelçisi Kostaki Bey Lord Clarendon ile görüşmüş ve görüşmenin içeriğini İstanbul’a iletmişti. Burada belirtildiği şekliyle İngiltere Başbakanının görüşleri şöyledir: “Islahat Fermânı’nın ilan edilmesiyle gayrimüslimler hakkında yapılabilecekler fazlasıyla yapılmıştır. Bu hususun antlaşmada zikredilmesi gereksizdir. Zaten böyle bir şeyin istenmesi Kırım Savaşının esas sebeplerinden birisi olan Rusya’nın hamilik talebine benzer. Dolayısıyla bu konunun Paris’te konuşulmasına bile gerek yoktur.” Fransa’nın İstanbul Büyükelçisi de buna benzer sözler sarfetmiştir. Ancak konferans başlayınca tüm devletler Fermân’ın, başka bir ifade ile gayrimüslimlerin durumlarıyla ilgili bir maddenin metne konulması hususunda ittifak etmişlerdir. Zira, burada atılacak bir temele ileride atıflarda bulunularak Osmanlı devletine müdahale imkanı sağlanmış olacaktır. Bkz. BOA. İ. Hr. 6537. 209 Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, Ankara, 1995, C. 4/1, s. 425. 210 BOA, İ.H., 6538/1; Engelhardt, a. g. e., s. 126-127. Fermân’ın antlaşma metninde ne surette zikrolunabileceğini görüşmek üzere toplanan “Meclis-i Akd”in almış olduğu kararlar için bkz. BOA. İ. Hr. 6592/4. 58 bir garanti altına almaya çalışıyordu. Napolyon bu konuda Ruslar’a yakın durmakla birlikte Avusturya’nın da desteğini alan İngiltere; Osmanlı’nın, Padişahın reformları kesinlikle yapacağı güvencesine arka çıkmaktaydı. Zira Palmerston’un İngiliz sefirine yazdığı gibi “İngilizler bu savaşı, Sultan ve Müslümanları Türkiye’de kontrol etmek için değil, Rusları Türkiye dışında tutmak için” yapmışlardı.211 Konu etrafında devletler ayrı ayrı tezler getirmekteydi. İngiltere, Osmanlı ülkesindeki Hıristiyan halkın hakları meselesinin kongrede yeri olmadığını söyleyen Âlî Paşa’ya hak vermekle birlikte meselenin gündeme getirilmesinin kaçınılmaz olduğunu, alınan kararlarda Osmanlı devletini destekleyeceğini belirtiyor; bu kararların Sultanın hükümranlığını ihlal etmeyecek ve Osmanlı’nın içişlerine müdahaleye yol açmayacak biçimde olmasını istiyordu. Uzun müzakerelerden sonra kongrenin on üçüncü ve on dördüncü oturumlarında bir uzlaşma ile neticelendi ve ilgili fıkra, yumuşatılarak212 Paris Barış Antlaşmasının dokuzuncu maddesinde şu şekilde düzenlendi: “Zât-ı Hazret-i Padişahî, tebaalarının saâdet-i hallerine masrûf olan himmet-i mütevâliyeleri muktezâsınca kavmiyyet ve diyânet ayırmadan, cümlesinin ıslâh-ı halleriyle beraber memâlik-i şâhânelerinin Hıristiyan ahâlisi haklarında niyât-ı inâyetkârânelerini te’yid ider bir kıt‘a fermân-ı âlî ihsân buyurmuş olduklarından ve bu bâbta olan efkâr-ı şâhânelerine bir delil-i cedîd ibrâz etmek istediklerinden irâde-i müstakille-i şâhânelerinden sâdır olmuş işbu fermân-ı âlînin düvel-i muâhedeye tebliğini tensîb buyurmuşlardır. Düvel-i muâhede, bu tebliğin kadr-i âlîsini isbat ve te’yid ederler. Fakat şurası karargîrdir ki bu tebliğ maddesi, Zât-ı Hazret-i Pâdişâhînin ne kendi tebaasıyla olan muâmelât-ı şâhânelerine ve ne de Saltanat-ı Seniyyelerinin idare-i dahiliyesine gerek münferiden ve gerek müştereken müdâhale etmek için hiçbir halde düvel-i muâhedeye bir hak ve salâhiyet vermeyecektir.”213 Bu madde ile, Islahât Fermânı’na padişahın isteği ile ilan edilmiş bir belge görüntüsü verilmiş, Fermân’ın yabancı devletlere Osmanlı İmparatorluğu’nun içişlerine bir müdahale hakkı bahşetmediği kesin bir dille ifade edilmişti. Gerçekte ise bu, zevahiri ve devletin hükümranlık haklarını şekil bakımından kurtarmanın 211 212 213 Davison, Reform, s. 5; Palmer, a. g. e., s. 141-142. BOA. İ. Hr. 6592; Palmer, a. g. e., s. 233. Paris Antlaşmasının tam metni için bkz. BOA. İ. Hr. 6652/1; Ahmet Lütfi, Tarih C. 9, s. 230-244; Abdurrahman Şeref, Tarih Musahabeleri, s. 168; Andıç, a. g. e., s. 68-88. 59 ötesinde bir anlam taşımıyordu. Artık, devlet içindeki Hıristiyan tebaanın hakları ile ilgili kararların alınmasında yetki, büyük devletlerin eline geçiyordu.214 Nitekim, dokuzuncu madde hiçbir zaman uygulama alanı bulamamış, Islahât Fermânı yabancı devletlerin Osmanlı İmparatorluğu’nun içişlerine müdahalesini meşrulaştıran hukukî bir belge haline gelmiş ve gayrimüslim unsurların bağımsızlıklarını kazanmaları konusundaki gayretlerini daha da kolaylaştırmıştır.215 Hatta bütün dünya Hıristiyanları bu maddeyi Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Hıristiyan halkın lehine yayın propagandası yapmak için bir dayanak noktası kabul ettiler. Yine bu dokuzuncu maddeye dayanarak, Osmanlı İmparatorluğu idaresindeki Hıristiyanlar, devamlı olarak Osmanlı idaresini, yabancı devletlere şikayet etme fırsatını buldular. Osmanlı Devleti, antlaşmanın dokuzuncu maddesiyle, Paris Antlaşmasına taraf devletlere bütün gayrimüslim tebaanın avukatlığını tanımış oluyordu. Bu, hukuk bakımından olmasa bile fiilen böyle idi. Büyük devletler İmparatorluğun iç işlerine karışmamayı taahhüt etmiş olmalarına rağmen, devleti baskı altına alacaklar, ıslahâtların kendi çıkarları doğrultusunda uygulanmasını isteyeceklerdir. Hatta kendi usullerinin kabulünü zorlayacaklardır. Paris Antlaşması, Osmanlı İmparatorluğu için bir garanti olmaktan çok, siyasî anlaşmazlık ve rekabetin tohumlarını taşıyordu. Islahât Fermânı da, Osmanlı kamuoyunda en çok bu yönüyle yankı yapmıştır.216 C. Fermân’ın İçeriği ve Özelliği 18 Şubat 1856’da Müslüman olmayan tebaanın haklarını korumak ve imtiyazlarını artırmak düşüncesiyle ilan edilen Islahât Fermânı, hükümlerinden de anlaşılacağı gibi İngiltere başta olmak üzere Avrupa devletlerinin uzun yıllar süren baskıları ve çabaları sonucu Bâb-ı Âlî’nin kabul etmek zorunda kaldığı bir ıslahât programıdır. Fermân’ın içerdiği gayrimüslimlerle alakalı maddeleri, fermânda yer alan hükümlerin nasıl hayata geçirileceğini kararlaştırmak üzere toplanan “Meclis-i Meşveret” tutanağına göre217 anlatmaya ve söz konusu meclisin bu maddelerle ilgili almış olduğu uygulama kararlarını yansıtmaya çalışacağız. 1. Fermânda can ve mal emniyeti ile namus dokunulmazlığı hususunda, Osmanlı Devleti tebaasının tamamına vaat ve ihsan edilen teminat yeniden tekit 214 215 216 217 Armaoğlu, a. g. e., s. 197. Davison, Roderic H., “Ottoman Diplomacy at the Congress of Paris (1856) and Question of Reforms”, VII. TTK Kongresi 25-29 Eylül 1970, Ankara, 1973, s. 585; Sander, a. g. e., s. 225. Karal, a. g. e., C. 5, s. 246, C. 6, s. 7. BOA. İ. MM. 258. 60 ediliyor, etkin bir şekilde uygulamaya konulması için gerekli tedbirlerin alınacağı belirtiliyordu. Meclis-i Meşveret bu maddenin yürütülebilmesi için, çıkarılan kanunların eksiksiz uygulanması gerektiğini, bunun da ancak ehil memurlar sayesinde yapılabileceğini belirterek bundan sonra ehil ve tecrübeli memur alınması gerektiğini, uygunsuz hareketlerde bulunanların iş başından uzaklaştırılarak yerlerine uygun olanların atanmasını kararlaştırmıştır. 2. Fermân ile Hıristiyan tebaanın dinî işlerine hiçbir şekilde karışılmayacağı ve eskiden beri elde ettikleri imtiyazlarına dokunulmayacağı yeniden vurgulanıyor, bunun yanında cemaat şeflerinin o zamana kadar sahip oldukları idârî yetkilerinde bazı değişiklikler yapılıyordu. Patriğin sadece dinî yetkileri olduğu belirtilerek dünyevî yetkileri elinden alınıyordu. Artık cemaatlerin yönetimi, ruhbanlar ve halk tarafından seçilecek üyelerden oluşan karma meclislerce (meclis-i muhtelit) sağlanacaktı. Devlet, gayrimüslim uyruklarının, cemaat şeflerinin kesin otoritelerine dayanarak yaptıkları haksız uygulamaları konusundaki şikayetleri sonucu bu karara varmış; cemaatlere mensup, din adamı olmayan (laik) halka, kendi yönetimlerine katılma hakkı tanımıştı. Her cemaat bir kurul seçecek ve bu kurul cemaatin işlerini idare edecekti. Cemaatlerce oluşturulacak meclislerin, gayrimüslim halkın temsilcisi olarak seçtikleri patriğe berat verilecek ve kaydı hayat şartı ile tayin olunacaktı. Patrik ve diğer din adamlarının tayinleri ile ilgili usuller belirlenecekti. Meclis bu hususta, patrikliklere birer buyrultu gönderilerek söz konusu meclislerin oluşturulması için halktan ve metropolitlerden uygun olanların toplanmasını ve devletin bu meclislerde birer memur görevlendirmesini kararlaştırmıştır. 3. Fermânda Patrik seçimleri belli ilkelere bağlanırken, kendilerine maaş bağlanan din görevlilerinin her ne surette olursa olsun halktan para toplamaları yasaklanmış, vergi koyma yetkileri de ellerinden alınmıştır. Ancak din adamlarının kişisel mallarına dokunulmayacağı garanti edilmiştir. Cemaatlerin idaresi din adamları ve halkın karışık olarak yer aldıkları meclislere bırakılmıştır. Meşveret meclisi bu konuda da bir buyrultu yazılmasını uygun bulmuştur. Müslüman olan ve olmayan tebaadan farklı vergi toplanması şeklindeki İslâm vergi hukukundan kaynaklanan kural da “müsavât-ı tekâlîf”, vergi eşitliği maddesiyle uygulamadan kaldırılmıştı. Daha önce de belirtildiği gibi, bundan sonra gayrimüslimlerden cizye alınmayacaktı. 61 4. Aynı din veya mezhebe mensup olan kişilerin yaşadıkları şehir, kasaba ve köylerde âyinleri için gerekli olan mahallerle hastane, okul vb. yerlerin aslı gibi tamir ettirilmesine; yeni inşa edilecek mahaller için ise, patriğin tasvibi alınarak Bab-ı Âlî’ye yapılan müracaatlarda, mülkî bir problem olmadıkça mani çıkarılmayacağı vurgulanmış, bu tür yerlerde âyine müteallik işlerin açıkça icra edilebileceği garanti edilmiştir. Çeşitli din ve mezhep mensuplarının birlikte yaşadıkları yerlerde ise, her bir cemaat yukarıdaki usule uyarak kendi mahallerini tamir ve yeniden inşa etmeye muktedir olacaklardı. Meclis bu maddenin yürürlüğü için Divan-ı Hümâyun Kaleminden özel bir nizam çıkarılmasını kararlaştırmıştır. 5. Fermâna göre, bir mezhebe tabi olanların adedi ne kadar olursa olsun, tam bir serbestlik içerisinde âyinlerini icra edebilmeleri için gerekli tedbirler alınacaktır. Bundan dolayı sıkıntı olmayacaktır. Kimse din veya mezhebini terk etmeye zorlanmayacaktır. Bu konuda da buyrultu yazılması kararlaştırılmıştır. 6. Mezhep, dil veya ırk cihetleriyle tebaadan bazılarını bazılarından aşağı gösteren; lâhik oldu, mürd oldu, lâşesi ilkâ edildi, mesfûr vb. bütün tabir, lakap, lafız ve kelimeler yazı ve konuşma dilinden çıkartılmıştır. Meclis, bu şekilde kullanılan lakapların tespit edilerek, bir nizam hazırlandıktan sonra taşrada görev yapan memurlara gerekli emrin gönderilmesini kararlaştırmıştır.218 7. Din ve milliyet farkı gözetilmeksizin bütün tebaa devlet memuru olabilecektir. Bu hususta sadece ehliyet ve kabiliyet ölçü alınacaktır. Meclis bu hükmün uygulanması için, Meclis-i Tanzimat tarafından yapılan mertebelerle ilgili nizamnamenin mütalaa olunarak bir şekil verilmesini kararlaştırmıştır. Islahât Fermânı’nın bu maddesiyle “zimmet” kurumunun önemli bir ayrımcılığı ifade eden, devlet hizmetine girişte “Müslüman olma şartı” kaldırılmıştır.219 218 219 Hıristiyanları hafife almak babında kullanılan bazı tabirlerin yasaklandığına dair 9 Şaban 1278 / 9 Şubat 1862 tarihinde tüm vilayetlere hitaben bir yazı yazılmıştır. Cezâyir-i Bahr-i Sefîd Mutasarrıfına yazılan bir şukka da, söz konusu yazı hatırlatılarak bundan sonra gerek sözlü gerekse yazılı ifadelerde söz konusu tabirlerin kullanılmaması emredilmektedir. Bkz. BOA. A. MKT. UM. 506/27. Bozkurt, Gülnihal, “Rewiew of the Otoman Legal System”, OTAM, S. 3, 1992, s. 119. Fermân’ın akabinde bu hüküm uygulamaya geçilince devlet hizmetine giren gayrimüslimlerin sayısında çok hızlı bir artış olmuştur. Konu ile ilgili geniş bilgi için bkz. Finley, Carter V., “The Acid Test of Ottomanism: The Acceptance of Non-Muslims in the Late Ottoman Bureaucracy”, Christians and Jews in the Ottoman Empire: the Functioning of a Plural Society, (Ed. Braude, B., - Lewis, B.), New York and London, 1982, C. 1, s. 339-344. 62 8. Kanunî ehliyet ve vasıfları taşıyan herkes hangi din ve mezhepten olursa olsun askerî ve mülkî mekteplerde okuyabilecektir. Meclis bu hususun Kaptan Paşa, Bab-ı Seraskerî ve Tophane-i Âmire Müşirine bildirilmesini kararlaştırmıştır. 9. Her cemaat kendi milli dilinde eğitim yapmak üzere okul açabilecektir. Yalnız bu okulların tedrîs usulleri ve öğretmenlerinin seçimi, azaları devlet tarafından belirlenecek bir meclis tarafından yapılacak ve teftiş edilecektir. Meclis-i Meşveret bu madde ile ilgili olarak; oluşturulacak meclislerin görevlerinin Meclis-i Maârif tarafından bir nizamname ile belirlendikten sonra icrası için Meclis-i Tanzimat’a verilmesini kararlaştırmıştır. 10. Müslümanlarla gayrimüslimler arasında veya gayrimüslimlerin kendi aralarında çıkacak ticaret veya cinayet davâlarına bakmakla yükümlü olan karma mahkemeler kurulmuş ve bu mahkemelerde yargılamaların açık yapılacağı, gayrimüslimlerin şahitliklerinin kabul edileceği, herkesin kendi dinine göre yemin edeceği hükümleri getirilmiştir. Normal hukuka ait davâlarda bile eyalet veya vilayet muhtelit meclislerinde vali ve beldenin kadısı bulunacak, davâlara şer’an veya nizamen bakılacaktır. Meclis-i Meşveret bu hususta, Meclis-i Vâlâ ve diğer meclislerden birer veya ikişer üyenin Meclis-i Tanzimat’ta toplanarak bir nizamname hazırlamalarını kararlaştırmıştır. Daha sonra bu mahkemelerdeki davâların nasıl görüleceği ve karma mahkemelere üyelerin seçimi hakkında bir irade çıkartılarak tüm eyaletlere gönderilmiştir.220 11. Hıristiyan veya diğer gayrimüslimlerden iki kişi arasında vuku bulan miras hukuku gibi davâlar, davacılar tarafından istendiği takdirde, patrik, cemaat reisleri veya meclislerine havale edilebilecektir. Meclis, taşrada bulunan memurlara buyrultu ve emirname gönderilerek maddenin icrasını tembih etmeyi kararlaştırmıştır. 12. Vergi hususundaki ve hukuk alanındaki eşitliğin, görev eşitliğini gerektirdiği belirtilerek, Hıristiyan ve diğer gayrimüslimlerin de Müslümanlar gibi askerlik yapmalarının zorunluluğu vurgulanmıştır. Bedel ödemek suretiyle fiili hizmetten muaf olunması usulü kabul edilmiş, gayrimüslimlerin orduda ne şekilde istihdam edileceklerinin bir tüzükle düzenlenerek en kısa zamanda ilan edileceği 220 BOA. İ. MM. 245. 63 açıklanmıştır. Meclis-i Meşveret gerekli fermânın bir an önce çıkarılarak süratle uygulamaya konmasını kararlaştırmıştır. 13. Eyalet, liva ve sancak meclislerindeki Müslüman, Hıristiyan ve diğer gayrimüslim üyelerin seçim usullerini belirlemek ve oyların doğru biçimde kullanılmasını sağlamak amacıyla bu meclislerin kuruluş ve düzenlemelerine ait mevcut nizamnamelerin tekrar gözden geçirileceği belirtilmiş, verilen hüküm ve kararın herkes tarafından bilinebilmesi ve takip edilebilmesi için gereğinin etkin bir şekilde yapılacağı vaat edilmiştir. Meclis, halen uygulamada bulunan nizamnamenin Meclis-i Tanzimat’tan istenerek değerlendirilmesini ve aksaklıkların tespit edilerek yeni bir nizamname ile bunların giderilmesini kararlaştırmıştır. 14. Her cemaatin ruhânî liderleri ile devlet tarafından bir yıl süre ile atanacak birer memurun, bütün tebaayı ilgilendiren konularda Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliyye’de görüşmelere katılacakları belirtilmiştir. Meclis-i Meşveret bu maddenin derhal uygulamaya konulmasını kararlaştırmıştır. 15. Fermânda ayrıca, hapishanelerin yeniden düzenlenerek modernize edilmesi ve buralarda insan haklarına uygun ortamın hazırlanması için gerekli kanuni düzenlemelerin yapılması, idam cezası ile cezalandırılanların affedilmeleri veya cezanın icrasının Padişahın yetkisinde olduğu, yabancıların mülk sahibi olmalarını temin için gerekli hukukî düzenlemelerin yapılması, verginin doğrudan toplanmasının temini ile bu hususta olabilecek suiistimallerin önlenmesi, gelir giderin düzenlenerek maaşların düzgün bir şekilde ödenmesi, mahalli vergilerin üretim ve ticarete mani olmayacak şekilde düzenlenmesi, suçluların mallarının müsadere edilmesi hükmünün kaldırılması, işkencenin kaldırılması, Meclis-i Vâlâ üyelerinin reylerini hür bir şekilde kullanabilecekleri ve bundan dolayı sorgulanmayacakları, rüşvet, ifsat ve irtikap suçlarını işleyenlerin din ve makamlarına bakılmaksızın cezalandırılacakları, ticaret ve üretimin artırılması amacıyla banka gibi gerekli kurumların kurulması ve yolların yapımı başta olmak üzere gerekli tedbirlerin alınması konularında da kararlılık gösterilmiş ve vaatlerde bulunulmuştur.221 221 BOA. İ. MM. 258. 64 Görüldüğü gibi Islahât Fermânı, daha çok gayrimüslim tebaaya yönelik din ve vicdan özgürlüğü konularını düzenleyen, tebaa arasında din farklarına dayalı muameleyi kaldırarak eşitlik esasını getiren ve bu yönde yapılacak reformları sıralayan bir vesikadır. Kısaca fermân, şeklen de olsa devletin ve toplumun idârî, siyasî, sosyal, hukukî, malî, bayındırlık ve eğitim alanlarında yeni duruma göre yeni bir yapılanmaya tabi tutulması için köklü tedbirler alınmasını öngörüyor ve bunların hangi konuları içine aldığını sıralıyordu. Yeni bir dönemin başlangıcını haber veren fermânda ülke sınırları içindeki halkların eşitliği özel olarak vurgulanıyor ve gayrimüslimlere, haklarını ne şekilde güvence altına alacakları tek tek açıklanıyordu.222 Eşitliğin tam olarak tesisi için gayrimüslimlerin soysal ve hukukî durumlarının iyileştirilmesi yönünde radikal bir adım atılıyor ve kendilerine “...Bir vakitde görülmüş ve işitilmiş olmayarak... inâyet ve ihsân buyurulan imtiyâzât” bahşediyordu. Fermân, aynı zamanda “tebaanın her birini bir karındaş hükmüne” koymaktaydı.223 Dolayısıyla Tanzimat’ı başlatan Gülhane Hattı Hümayûnu’nun ikinci bir aşaması görümünde olan Islahât Fermânı, Tanzimat dönemine kadar “millet-i hâkime” olan Müslümanlardan bu imtiyazlı durumu alıyor, din farkı gözetmeksizin bir “Osmanlı” vatandaşlığı kurmaya çalışıyordu.224 Aynı hükmün Tanzimat Fermânı için de geçerli olduğu daha önce belirtilmişti. Ancak orada işaret edilerek geçilen bu hususa, bu fermânda etkin bir şekilde vurgu yapıldığı söylenebilir.225 Islahât Fermânı’nın muhtevası dikkatle incelendiğinde, gayrimüslimlere verilen hakların çoğunun, fermânda da belirtildiği gibi, daha önceki dönemlerde, özellikle Tanzimat Fermânı’ndan sonra onlara verilen birtakım hakların, Avrupalıları memnun ve ikna edebilmek için yeni bir sunum ve versiyonla takdim edildiği görülecektir. Bir kısım maddeler ise Avrupa’nın baskısı ve iç kamuoyundan gelecek tepkilerin dengelenmesi maksadıyla belirsiz ifadelerle geçiştirilmiş ve bu şekilde, ilgili maddelerin her iki tarafın isteklerine uygun olarak yorumlanmasına imkan vererek işin içinden sıyrılmak hedeflenmiştir. Nitekim, bazı Müslümanlar Fuat Paşa’ya “Bu maddenin hükmünce bundan sonra reayâdan dahi vükelâ olmak lazım 222 223 224 225 Davison, Reform, s. 5. BOA. A. MKT. UM. 226/62. Eryılmaz, Bilal, “Osmanlılarda Millet Sistemi”, Osmanlı, C. 6, Ankara, 1999, s. 259; Demirci, s. 141-142. Gawrych, a. g. m., s. 522. 65 gelecek” dediklerinde “Reayâdan vükelâ ve vüzerâ olmak şöyle dursun Meclis-i Vâlâ âzâsı dahî olamayacaklarına Fermân’ın bir yerinde delil vardır ki hîn-i hacette Hıristiyan tebaadan bazıları meclise celble müzakereye idhâl olunacakları maddesidir. İşte bu madde anların âzâlıklarına sed olmak üzere Fermân’a derc edilmiştir” cevabını vermiştir.226 Ancak devletin içinde bulunduğu durum, söz konusu maddenin Paşanın anladığı gibi uygulanmasına hiç izin vermemiş, Hıristiyanlar lehine yapılacakların mesnedi olmuştur. Paşanın bu sözleri, tepkileri savuşturmak için söylemiş olabileceği fikri daha uygun görünmektedir. Meşrutiyet dönemine kadar, Osmanlı Devleti’nin iç ve dış siyasetinde önemli izleri olan Islahât Fermânı’ın giriş kısmında, Osmanlı Devleti’nin medeni milletler arasındaki haklı yerini alması ve önemini arttırabilmesi için, şimdiye kadar yapılmış olan düzenlemelerin yeniden tekidi ve genişletilmesi arzusu belirtilmekte, bütün Osmanlı tebaasının refahını arttıracak ve devletin iç durumunu da kuvvetlendirecek bazı yeniliklere ihtiyaç duyulduğu ifade edilmektedir. Islahât Fermânı ile Tanzimat Fermânı’ndaki ilkelerin her din ve mezhepteki vatandaşlara uygulanacağının açıkça belirtilmesi, İslâm kamu hukukunun “zimmet” kurumu ve ilkelerinin terk edildiğini, artık zimmîlerle Müslümanların hukuken ve siyaseten eşit tutulacaklarını göstermektedir. Devlet bu eşitliği sağlamak için, temelde kendi hukuk ilkelerine ters düşen ya da onlardan tamamen farklı olan, pek çok kanun ve kurumu Batı’dan alarak benimserken, bir yandan da gayrimüslimlerin eskiden beri süregelen ayrıcalıklarını teyit etmektedir. Tüm tebaaya uygulanacak ilkelerin yanısıra, sadece gayrimüslimlere ait eski imtiyazların devam ettirilmesi, Fermân ile amaçlanan eşitlik ilkesini uygulanamaz hale getirirken, Şer’i mahkemeler, cemaat mahkemeleri ve konsolosluk mahkemelerinin yanında, yeni çıkartılacak kanunları uygulayacak nizamiye mahkemelerinin kurulması, yargıda birlik esası gibi en önemli unsurlardan birinin yolunu da kapatmıştır.227 Yasalar önünde eşitlik, din farkı gözetilmeksizin herkese memur olabilme hakkı, gayrimüslim tebaaya askerlik hizmeti mecburiyeti getirilmesi, vergi reformu, rüşvetle mücadele gibi bazı hususlar, Tanzimat Fermânı’nda veya ondan sonraki düzenlemelerde dile getirilen ve bu fermânda tekrarlanan hususlardır. 226 227 Cevdet Paşa, Tezâkir, C. 1, s. 71. Bozkurt, Gülnihal, “Islahat Fermânı’nın Düşündürdükleri”, Tarih ve Toplum, S. 146, 1996, s. 2425. 66 D. Tanzimat ve Islahât Fermânlarının Benzer ve Farklı Yönleri Islahât Fermânı her şeyden önce, geçmişi oldukça eski sayılabilecek ıslahât anlayışındaki radikal bir kopuşu simgeleyen en önemli kırılma noktalarından biri, belki başta gelenidir. Fermân’ın bu özelliğini belirginleştiren en önemli veriler, Kırım Savaşı esnasında barışın temel ilkeleri olarak ortaya atılan dört madde ile gayrimüslimlere verilecek imtiyazların ele alınarak Fermân’ın yolunu açan 26 Mart l856 tarihli Meclis-i Meşveret mazbatasında görülebilir. Mazbatada yer alan ifadeler, alınan kararlar doğrultusunda yapılacak reformların öncekilerden tamamen farklı olacağını, kesinlikle savsaklama ve oyalama gibi bir anlayışın mümkün olmadığını açıkça ortaya koymaktadır. 18 Şubat 1856 tarihli Hatt-ı Hümayun’un, bu anlayışla kaleme alınmış olması kuvvetle muhtemeldir.228 Hem Gülhane Hatt-ı Hümayunu, hem de Islahât Fermânı, Osmanlı İmparatorluğu’nun buhranlı devirler geçirdiği sıralarda hazırlanmıştır. Gülhane Hattı Hümayunu Osmanlı-Mısır harbinin, Islahât Fermânı da Kırım harbinin sonlarında kaleme alınmış, her iki fermânda da temel hedef; çeşitli alanlarda, bazı Batılı fikir ve kurumların benimsenmesi, ya da uyarlanmasını içine alan dahili reorganizasyon tedbirleriyle devleti yeniden canlandırmaktı. Her iki fermânın hazırlanmasında da Batılı devletlerin tesirinin varlığı inkar edilemez bir gerçektir. Ancak bu benzerliğe rağmen aralarındaki fark olarak, ilkinde inisiyatifin tamamen elden alınmamış olduğu söylenebilir.229 Her iki fermân da bir anayasa ve kanun değildi. Sultan’ın tebaası ile ilgili haklarda iyileştirmeler yapacağını ifade ettiği beyannamelerden ibaretti. Namus, mal ve can emniyeti etkin bir şekilde vurgulanıyordu. Bu hususlar Islahât Fermânı’nda daha genişti. Ancak her ikisinin gayesi de kaynaşmış bir “Osmanlı” toplumu oluşturmaktı.230 Gayrimüslim cemaatler tarafından bakılınca; yeni düzenlemelere ve diğer cemaatler arasındaki imtiyazlı yerini kaybetmesine sebep olacağı düşüncesiyle Rum 228 229 230 Yıldız, a. g. m., s. 80. Davison, Reform, s. 6; Ongunsu, “Âmme Hukukumuzda Tanzimat”, s. 114. Gölen, Zafer, “Osmanlı Devletinde Islahat Hareketleri ve Tanzimat”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 118, 1999, s. 109-111; Küçük, Cevdet, “Osmanlı Devletinde Millet Sistemi”, Yeni Türkiye, S. 32, 2000, s. 412-413 67 Ortodoks Patrikhanesinin her iki fermâna da karşı olması,231 diğer taraftan her iki fermânın da hem Müslüman hem de gayrimüslim halkı memnun etmemesi, hatta tepkilerle karşılanmış olmasını232 benzer noktalar olarak sıralayabiliriz. Bununla birlikte aralarında önemli farklar da bulunuyordu. Gülhane Hatt-ı Hümayunu ile Islahât Fermânı arasında ilk esaslı fark, ilkinde şeriata vurgu yapılırken ikincisinde yapılmamasındadır.233 İlk fermânda eşitlikten; ırz, can ve mal emniyeti bazında bahsedilirken, şeriata bağlılığa vurgu yapılması muhtemelen Müslümanların gönlünü almak ve tepkilerden kurtulmak için konulmuştu. Fakat ikincisinde getirilen birçok hüküm, şeriat hukukuyla taban tabana zıttı. Dolayısıyla göz boyamak için bile olsa şeriattan bahsedilmemiştir. Osmanlı adaletname ve fermân geleneği içerisinde muhtemelen şeriattan bahsetmeyen ilk belge olmuştur. Gülhane Hatt-ı Hümayunu, dış tesirlerden çok iç dinamiklerin zorlamasıyla Osmanlı devlet adamlarınca hazırlandığı halde,234 Islahât Fermânı’nın esasları, tamamen dış baskılar sonucunda yabancı temsilcilerle birlikte hazırlanmıştır.235 Nitekim Fermân’ın mukaddime kısmındaki Osmanlı Devleti’nin iyiliğini isteyen ve dostu bulunan büyük devletlerin yardım ve himmetlerine temas edilmesi,236 yabancı devletlerin tesirini gösteren açık ifadelerdir. Hazırlanış şekline paralel olarak Gülhane Hattı, hazırlandıktan sonra sadece bilgi için yabancı devletlerin elçilerine bildirildiği halde Islahât Fermânı, Paris Kongresine katılacak devletlere, uluslar arası hukuka istinaden girişilmiş bir mükellefiyetin sonuçlandırılmış bir belgesi olarak sunulmuştur. Başka bir ifade ile 231 Güler, Ali, XX. Yüzyıl Başlarının Askeri ve Stratejik Dengeleri İçinde Türkiye’deki Gayrimüslimler (Sosyo-Ekonomik Durum Analizi), Ankara, 1996, s. 18. 232 Küçük, “Osmanlı Devletinde Millet Sistemi”, s. 413. 233 Küçük, Cevdet, “Osmanlılarda Millet Sistemi ve Tanzimat”, s. 1018. 234 Gülhane Hattı’nı Padişah adına yazan ve ilan eden Reşit Paşa, Osmanlı devletinde bürokrasinin (Kalemiye) görüşlerine ve dileklerine tercüman olmaktaydı. Bkz. İnalcık, “Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümayunu” s. 614. 235 Karal, a. g. e., C. 6, s. 5. Uygur Kocabaşoğlu, Tanzimat ve Islahat Fermânlarının Osmanlı ülkesinde yürütülmekte olan misyonerlik faaliyetlerine olan etkisini izah ederken, misyonerler açısından Tanzimat Fermânı’nın da önemli olduğunu belirtmekte, Islahat Fermânı’nın, özellikle Amerikalı Protestan misyonerlerle işbirliği içerisinde çalışan İngiltere Büyükelçisi Canning’in baskıları ile hazırlandığını söylemekte, dolayısıyla da fermânda misyoner parmağı olduğunu ima etmektedir. Bkz. Kocabaşoğlu, Uygur, Kendi Belgeleriyle Anadolu’daki Amerika, İstanbul, 1989, s. 72-74. 236 BOA. Tanzimat-ı Hayriye Defteri, s. 109. 68 ilki sadece iç hukuku ilgilendirirken ikincisi iç ve dış hukuk arasında bir münasebet teşkil etmiştir.237 Tanzimat Fermânı dinî atıfları olmakla birlikte daha çok hukukî ve askerî konularda düzenlemeler öngörürken, Islahât Fermânı dinî inanış, din ve mezhep serbestisi ve cemaatlerin yeniden yapılandırılması konularında yoğunlaşmıştır.238 Islahât Fermânı Tanzimat Fermânı’na göre daha ayrıntılıydı. Tanzimat Fermânı bütün Osmanlı tebaasını ilgilendiren genel prensipler koyarken Islahât Fermânı, Tanzimat Fermânı’nın ilkelerini yeniden vurgulayan ve bunun kapsamını daha da genişleten bir metindi, dinî veya etnik kökeni ne olursa olsun bütün Osmanlı tebaasının eşitliğini daha net bir biçimde vurgulamaktaydı.239 Ayrıca, Tanzimat Fermânı’ndan farklı olarak, daha çok gayrimüslim Osmanlı vatandaşları için hükümler ihtiva eden Islahât Fermânı, gayrimüslimlerin Osmanlı toplumundaki eski statülerini büyük ölçüde değiştirmekte ve durumlarını yeniden düzenlemekteydi. Bu çerçevede gayrimüslimlere; bütün kamu görevlerine gelebilme, eyalet meclislerinde ve Meclis-i Vâlâ’da temsil edilme gibi siyasî haklar verilmişti.240 E. Fermân’ın Hıristiyanlara Yönelik Hükümlerinin Uygulanması 1. İdari Yapıya Yönelik Reformlar ve Uygulamalar a. Merkezî Meclisler Tanzimat'tan sonra Hariciye Nezareti ve Meclis-i Vâlâ’nın öncülüğünde gerçekleştirilen reformlar çerçevesinde özellikle nezaretlerin kurulmasının ve oluşturulan meclislerin özel yerleri ve önemli rolleri olmuştur.241 İktidarın merkezîleştirilmesi anlayışına paralel olarak, geleneksel Meşveret Meclisi, Divan-ı Hümayun tecrübesi ve Batıdaki çeşitli meclislerden etkilenerek242 bunların yerine bu dönemde değişik kurumlar kurulmuştur. Nezaretler üstü ve nezaret meclisleri olmak 237 238 239 240 241 242 Karal, a. g. e., C. 6, s. 5; Abadan, “Tanzimat Fermânı’nın Tahlili”, s. 46. Engelhardt, a. g. e., s. 44; Özcan, Azmi, “Islahat Fermânı ve Din Hürriyetinin Sınırları”, Osmanlı Devletinde Din ve Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan), İstanbul, 2000, s. 107-108. Okandan, “Amme Hukukumuzda Tanzimat Devri”, s. 108-109; Dağı, İhsan D., “Osmanlı Reform Hareketleri ve Avrupa Faktörü”, Yeni Türkiye, No: 33, 2000, s. 156. Şahin, Süreyya, Fener Patrikhanesi ve Türkiye, İstanbul, 1980, s. 58; İnalcık, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, s. 3; Üçcan, Fikret, “Tanzimat’ın ‘Müsavat’ İlkesi ve Siyasî Sonuçları”, Türkiye Günlüğü, No: 18, 1992, s. 117. Akyıldız, Ali, “Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatlarının Yeniden Yapılanma Süreci (18361856)”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, No: 3, 2000, s. 65. Seyitdanlıoğlu, a. g. e., s. 32. 69 üzere iki kategoride incelenebilecek olan bu meclislerin ilk grubunda yer alanlar modern manada bir kabineye doğru atılmış önemli bir adım niteliği taşımakta ve bir hukuk devleti anlayışına gidildiğini göstermektedir.243 Meclis-i Hass-ı Vükelâ, Meclis-i Vâlâ’nın daha geniş katılımlısı durumundaki Meclis-i Âlî-i Umûmî,244 Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye, Meclis-i Âlî-i Tanzimat ve Şûrâ-yı Devlet gibi genel meclisler, idarede kolektif organlara önem verilmesi, yasama faaliyetlerinin organize bir şekilde yürütülmesi, alınacak kararların daha geniş bir platformda tartışılmasının sağlanması ve padişahların kişisel iktidarlarının kısıtlanması gibi önemli değişikliklere işaret etmektedirler.245 i. Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye Sultan II. Mahmud, danışma kurulu niteliğindeki “Meclis-i Meşveret” ve “Meclis-i Şûrâ” gibi meclislerin faydasını Mustafa Reşid Paşa’nın da teşvikleriyle iyice anlamış ve bu meclisleri resmi bir yapıya kavuşturmak için Batıdaki parlamenter işleyişe benzeyen iç kurallarla 24 Mart 1838’de Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâmı Adliyeyi kurmuştur.246 Tanzimat'tan sonra oluşturulan meclislerin bir üst kuruluşu olan ve bugünkü Yargıtay ve Danıştay’ın dengi kabul edilebilecek olan bu meclis, diğer meclislerin almış olduğu karar ve tekliflerin onay makamı olmuştur. Bu yönüyle şekil bakımından Batı ülkelerindeki meclislerle benzerlik göstermektedir. Ancak, Padişahın meclisin aldığı kararlardan sadece istediğini yürürlüğe koyma hakkına sahip olması dolayısıyla meclis, danışma organı olarak kalmıştır.247 Kanun ve tüzük hazırlama görevine ilaveten meclisin bir de yargılama görevi vardı. Özellikle Tanzimat’a aykırı davranan yöneticiler, yargılanarak çeşitli cezalara çarptırılıyordu. Ayrıca taşra meclislerinde çözülemeyen hukukî meseleler, hırsızlık, adam öldürme ve eşkıyalık gibi suçlarla ilgili yargılamalar da bu meclis tarafından yapılmaktaydı. Yasama görevi 26 Eylül 1854 tarihinde kurulan “Meclis-i Tanzimat”a 243 244 245 246 247 Ceylan, Ayhan, “Parlamentoya Uzanan Süreçte Türk Kamu Hukukunda Danışma”, Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), Ankara, 2002, C. 13, s. 589-590. Meclis-i Umûmî ile ilgili geniş bilgi İçin bkz. Seyitdanlıoğlu, a. g. e., s. 65-74. Ceylan, a. g. m., s. 590. Çadırcı, Musa: Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, Ankara 1991, s. 185; Dursun, Davut, “Türk Siyasî Hayatında Klasik / Geleneksel Sistemden Modern Sisteme Geçiş Çabaları”, Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), Ankara 2002, C. 14, s. 587; Seyitdanlıoğlu, a. g. e., s. 35. Karal, a. g. e., C. 6, s. 120; Çadırcı, a. g. e., s. 189. 70 devredilerek yetkileri, yargı görevi ile sınırlandırıldı.248 Fakat iki ayrı reform meclisi oluşturmanın ortaya çıkardığı bazı sıkıntılar sebebiyle iki meclis, 14 Temmuz 1861'de Meclis-i Ahkâm-ı Adliye adıyla birleştirilerek Mülkiye, Muhakemât, Kavânîn ve Nizamât daireleri adlarıyla üç bölüme ayrıldı.249 Islahât Fermânı’nda Meclis-i Vâlâ’nın yeniden yapılandırılması da vaat edilmişti.250 Bu doğrultuda Fermân’ın ilanından üç ay kadar sonra gerçekleştirilen düzenlemeyle, ilk defa merkezî bir hükümet organında gayrimüslim üyeler görev almışlardır. 8 Ramazan 1272 / Mayıs 1856’da atanan bu üyeler, Bâb-ı Âlî ve cemaat şefleri tarafından belirlenmiş ve padişah tarafından atanmışlardır. 251 İlk gayrimüslim temsilciler; Rum Milletinden, Bulgar asıllı olup Rum milletinin ileri gelenlerinden kabul edilen İstefenaki Bey (Stephen Vogorides); Katolik Ermenilerden, Darphane Müdürü Mihran Bey (Düzyan); Gregoryen Ermenilerden, İzmir ve Beyrut gümrükleri mültezimi Ohannes (Dadyan); Protestan Milletinden, Milletvekili; Latin Milletinden, Vekil Corci; Yahudilerden, sarraf Halim’in oğlu Menahim idi.252 Üyelerin bir yıl süreyle görev yapmaları planlanmıştı. Ancak, ilk kez atanan üyelerin 1864 yılına kadar görevde kaldıkları anlaşılmaktadır.253 1863 yılında söz konusu üyelerin görev sürelerinin çoktan geçtiği anlaşılınca her sene yıl başında, atamayı mümkün kılmak üzere üyelerin görev süreleri bir yıl daha uzatılmıştır.254 Bundan sonraki yıllarda meclise her yıl gayrimüslim üye ataması yapılmıştır. Önce, sadece gayrimüslimlerle ilgili toplantılara katılıp oy kullanmaları kararlaştırılmıştı. Ancak 1867’de gayrimüslim üyelerin statüleri daimi hale getirilmiştir.255 ii. Meclis-i Âlî-i Tanzimat Görevi “devlet umûrunun ıslâhını ve memleket ma‘mûriyetinin tekessürünü mûcib olan her türlü usûl ve nizâmı yeniden müzakere ve mütâlaa etmek”256 şeklinde 248 Çadırcı, a. g. e., s. 190; Shaw, Stanford J., “19. Yüzyıl Osmanlı Reform Hareketinde 1876 Öncesi Merkezî Yasama Meclisleri I”, (Trc. Püren Öngören), Tarih ve Toplum, No: 76, Nisan 1990, s. 205. 249 Karal, a. g. e., C. 6, s. 120; Akyıldız, Ali, “Meclis-i Vâlâ-yı Ahakam-ı Adliye”, DİA, C. 28, s. 251. 250 Tanzimat-ı Hayriye Defteri, s. 110. 251 Ortaylı, İlber, Tanzimattan Sonra Mahalli İdareler (1840-1878), Ankara, 1974, s. 36; Seyitdanlıoğlu, a. g. e., s. 83; Ceylan, a. g. m., s. 591. 252 BOA. İ. Hr. 6668. 253 Seyitdanlıoğlu, a. g. e., s. 84. 254 BOA. İ. MM. 451. 255 Davison, Reform, s. 93. 256 Karal, a. g. e., C. 6, s. 122. Tanzimat Meclisinin görev, yetki ve sorumlulukları ile Meclis-i Vâlâ’dan faklı olarak yürüttüğü hizmetler ve çalışma usulleri hakkında geniş bilgi için bkz. Shaw, 71 ifade edilen ve memuriyetleri ile ilgili hususlarda vükelâyı bile yargılama yetkisi verilen Meclis-i Tanzimat, diğer meclislerin üstünde bir statü ile 3 Muharrem 1271 / 26 Eylül 1854 tarihinde kurulmuştur. 257 Yapılacak reformlar için bir koordinasyon merkezî olarak tasarlanan Meclis, Meclis-i Vâlâ’nın nizamname ve kanun tasarıları hazırlama görevini devralmıştır.258 1856 senesinde, Islahât Fermânı’nın gereği olarak Meclis-i Tanzimat’a da gayrimüslim üyeler atanmıştır.259 İstenen neticelerin alınamaması sebebiyle Meclis-i Âlî-i Tanzimat, 6 Muharrem 1278 / 7 Temmuz 1861’de Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye ile birleştirilmiş ve görevleri Meclis-i Vâlâ’nın, Kanun ve Nizamat Dairesine devredilmiştir.260 Yasama organı niteliğindeki bu dairede gayrimüslimler söz sahibi olamamıştır.261 Meclis-i Tanzimat, 1868 yılında Şûrâ-yı Devlet ve Divan-ı Ahkâm-ı Adliyenin kurulmasına kadar çalışmalarını bu şekilde yürütmüştür.262 iii. Şûrâ-yı Devlet 1867 yılında Fransa, siyasî rejiminde köklü bir değişiklik yapmış, Conseil d’Etat’ı kurmuştu. Fransa’nın İstanbul büyükelçisi, Âlî Paşa’nın yakın dostu idi ve Osmanlı idaresinin liberal müesseselerle takviye edilmesini, Müslüman ve Hıristiyanlardan oluşan ve Fransa’nın Conseil d’Etat’ına benzer bir meclisin oluşturulmasını tavsiye ediyordu. Yine Âlî Paşa Girit’ten gönderdiği layihasında, Hıristiyanlara yönetimde fırsat eşitliği verilmesi görüşünü belirtmişti. Aynı yıl, Sultan Abdülaziz yaptığı Avrupa ziyaretinde bu organın çalışmasına şahit olmuş ve Osmanlı Devleti’nde de uygulanabileceğine kanaat getirmişti. Bu dönemde, Fuat Paşa Müslüman ve Hıristiyanlardan oluşan bir Şûrâ-yı Devlet oluşturulması fikrini ortaya atmıştı. Genç Osmanlıların teklifleri arasında da bir devlet şûrâsı kurulması fikri yer alıyordu.263 Diğer taraftan 1864 yılında çıkarılan yeni vilayet kanunuyla eyalet sisteminden vilayet sistemine geçilmiş, idare meclisleri oluşturulmuş, böylece 257 258 259 260 261 262 263 Stanford J., “19. Yüzyıl Osmanlı Reform Hareketinde 1876 Öncesi Merkezî Yasama Meclisleri II”, (Trc. Püren Öngören), Tarih ve Toplum, No: 77, Mayıs 1990, s. 40-41. Ahmet Lütfi, Tarih, C. 9, s. 105; Berkes, a. g. e., s. 214; Seyitdanlıoğlu, a. g. e., s. 49. Çadırcı, a. g. e., s. 189; Neumann, Christoph K., Araç Tarih Amaç Tanzimat, (Trc. Meltem Arun), İstanbul, 1999, s. 24. Davison, Reform, s. 93; Seyitdanlıoğlu, a. g. e., s. 51. Cevdet Paşa, Ma‘rûzât, s. 34; Seyitdanlıoğlu, a. g. e., s. 53-54; Çadırcı, a. g. e., s. 189. Davison, Reform, s. 94. Çadırcı, a. g. e., s. 189. Karal, a. g. e., C. 7, s. 145-146; Shaw, Stanford J., “19. Yüzyıl Osmanlı Reform Hareketinde 1876 Öncesi Merkezî Yasama Meclisleri II”, s. 43; Ceylan, a. g. m., s. 591-592. 72 merkezde sağlanamayan kuvvetler ayırımı taşrada sağlanmıştı. Vilayetler ile merkez arasındaki ilişkilerin güçlenmesini sağlayacak bir organa ihtiyaç hissediliyordu. Özetle Şûrâ-yı Devlet’in kurulması hususunda bir konsensüs oluşmuştu. Bu gelişme ve gerekçelerin neticesinde, yargı ve icrayı birbirinden ayırmak amacıyla; idârî yargıya bakmak ve devlete danışmanlık yapmak üzere Meclis-i Vâlâ’nın yerine Şûrâ-yı Devlet, adlî davaların yüksek temyiz ve istinaf mahkemesi olarak da Divan-ı Ahkâm-ı Adliye 11 Zilkade 1284 / 4 Mart 1868 tarihinde kurulmuştur.264 Hükümetin, kanun ve nizamların çıkarılarak uygulanması ve vatandaşların güvenliğinin sağlanması şeklinde özetlenebilecek iki ana görevi bulunuyordu. Şûrâyı Devlet ve Divan-ı Ahkâm-ı Adliye yargı ile yasama ve yürütmenin görevlerini birbirinden ayırıyor, böylece hükümetin yargıya müdahalesi önlenmek isteniyordu.265 Şûrâ-yı Devlet’in görev ve çalışma esaslarını düzenleyen tüzük “Şûrâ-yı Devlet Nizamnamesi” adıyla 8 Zilhicce 1284 / 2 Nisan 1868 tarihinde yürürlüğe konuldu.266 Ancak, meclis 10 Mayıs 1868’de Bâb-ı Âlî’de yapılan bir törenle açıldı. Şûrâ-yı Devlet’in açış konuşması padişah adına sadrazam tarafından okundu. Abdülaziz konuşmasında önemli görevlerini sıralıyor, zulüm, zorbalık ve keyfiliğin kaldırılması gerektiğini vurguluyordu. Kanun ve nizamların yapılması için Şûrâ-yı Devlet’in, bağımsız yargı organı olarak da Divan-ı Ahkâm-ı Adliye’nin kurulduğunu vurgulayarak her iki meclisin de “her sınıf tebaadan” oluşturulduğunu, din ve mezhep farkı gözetmeden Avrupa’dan örneklerle açıklıyordu.267 Muhtemelen ilk kez bir sultan geçmiş kanunları halkın önünde eleştirmiş, yenileşmeye vurgu yaparken geçmişi karalamış ve geri kalmışlığın sebebini eski kanun ve nizama bağlamıştır. Gerek padişahın konuşması gerekse gayrimüslimlere temsil hakkı verilmesi, içerde ve dışarıda memnuniyetle karşılandı. Hıristiyan cemaatlerin ruhânî reisleri saraya gelerek şükranlarını sundular. Çeşitli bölgelerden üye olarak seçilenler 264 265 266 267 Ölmezoğlu, Ali, “Cevdet Paşa”, İslâm Ansiklopedisi, C. 3, İstanbul, 1963, s. 114 123; Davison, Reform, s. 94; Seyitdanlıoğlu, a. g. e., s. 55-56; Mutaf, Abdülmecit, “Şûrâ-yı Devlet 1868-1922”, Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), Ankara, 2002, C. 13, s. 600. Seyitdanlıoğlu, a. g. e., s. 57. Düstur, Birinci Tertip C. 1, s. 325-327. Seyitdanlıoğlu, a. g. e., s. 59; Ceylan, a. g. e., s. 592. Abdülaziz yaptığı açış konuşmasında; “Her bir kanunun saygı ile karşılanması umûmî menfaate uygun olmasıyla mümkündür. Eski zamanlarda memleket menfaatleri için tanzim edilen kanunlardan zamanımızda dahi istifade etmek bizce mümkün değildir. Filhakika o zamanlarda kabul edilen esas kaideler ve tanzim kılınan kanunlar ve nizamlar tebaamızın bugünkü ihtiyaçlarına cevap verse idi şimdi Avrupa’nın en medeni ve en iyi idare edilen hükümetleri arasında bulunurduk” demiştir. Bkz. Engelhardt, a. g. e., s. 255; Karal, a. g. e., s. 148. 73 İstanbul’a gönderilirken alkışlarla uğurlandılar. Padişahın eski hukukla ilgili sözlerine rağmen Şeyhülislâm şûrânın kurulmasıyla padişahın eskileri gölgede bırakacak bir ilerleme gerçekleştirdiğini söyledi. Bununla birlikte az da olsa ulema kaynaklı bazı itirazlar da görülmüş, genç Osmanlılar tarafından da Şûrâ’nın gerçek halk meclisini engellemek için kurulduğu eleştirisi yapılmıştır.268 Kuruluşundan itibaren ilk bir yıl içerisinde meclise 41 üye atandı. Bunların 28’i Müslüman 13’ü de Hıristiyan’dı. Eskiden oluşturulan meclislere göre daha demokratik bir yapıda oluşturulan Şûrâ’nın üyeleri hükümet tarafından, eyaletlerden gelen listeler içerisinden seçimle belirleniyordu. Her iki kurulda da 1/3 oranında gayrimüslim, 2/3 oranında da Müslüman üye bulunması kararlaştırılmış, böylece sınırlı da olsa merkezî düzeyde halkın temsil edilmesi ve yasamaya katılması sağlanmıştı. Diğer taraftan da Şûrâ’nın kurulmasıyla parlamenter sisteme geçişte önemli bir adım atılmış oluyordu.269 iv. Meclis-i Meb‘ûsân Yukarıda da izah edildiği gibi, Tanzimat döneminde Osmanlı idaresi eskiye oranla danışmaya daha fazla önem vermiş çeşitli meclisler oluşturulmuştur. Islahât Fermânı’ndan sonra ise gayrimüslim vatandaşların da söz konusu meclislere üye olarak kabul edilmesiyle bir nevi temsil ilkesi gelişmeye başlamış, Batı’nın da tesiriyle Yeni Osmanlılar grubu başta olmak üzere toplumun çeşitli kesimlerinde bir temsilciler meclisi oluşturulması, diğer bir ifade ile meşrutî bir sisteme geçilmesi fikri gelişmiştir. Yeni Osmanlılar görüşlerini en özet ifadesiyle “Usûl-i Meşveret” ve “Kanun-i Esasî” temeline oturtuyorlardı. 10 Mayıs 1876’da çıkan olaylar neticesinde değişen hükümette Yeni Osmanlılar da görev almışlar ve Padişah Abdülaziz’i hal’ ederek kendileri ile temasta bulunan V. Murat’ı başa getirmişlerdir. Yapılan hazırlıklardan sonra270 23 Aralık 1876 tarihinde de Kanun-i Esasî ilan edilmiştir.271 268 269 270 271 Engelhardt, a. g. e., s. 256; Seyitdanlıoğlu, a. g. e., s. 59-61. Davison, Reform, s. 241-243; Seyitdanlıoğlu, a. g. e., s. 59. Kanun-ı Esasîyi hazırlamak üzere Server Paşa başkanlığında oluşturulan 31 kişilik komisyonda üçü Ermeni üçü de Rum olmak üzere toplam altı gayrimüslimin bulunması dikkat çekicidir. Özellikle Ermeni Kirkor Odyan Efendi’nin Midhat Paşa’nın yardımcısı ve dostu olması sebebiyle parlemento ve anayasa konularında Paşa’nın fikirlerinin oluşmasında önemli katkı sağladığı bilinmektedir. Bkz. Engelhardt, a. g. e., s. 360; Öke, Mim Kemal, Ermeni Meselesi, İstanbul 1986, s. 53; Engelhardt, a. g. e., s. 360. Armağan, Servet, Anayasa, Seçimler ve Anayasa Mahkemesi, İstanbul, 1975, s. 19; Dursun, a. g. m., s. 590. 74 Meclis-i Meb’ûsân, Kanun-i Esasî ’nin öngördüğü Osmanlı Parlamentosunu oluşturan iki meclisten biri olup halkın seçtiği vekillerden oluşuyordu. Kanun-i Esasî her 50.000 erkek nüfus için; otuz yaşını geçmiş, medeni haklarını kaybetmemiş, yabancı devlet imtiyazına sahip olmayan, Türkçe bilen bir Osmanlı vatandaşının gizli oyla vekil olarak seçilmesi, seçim usulü ile ilgili olarak da bir kanun çıkarılması hükmünü getirmişti. Ancak seçimin yapılması için hazırlanan geçici ta’limâtta bu şartların tamamına uyulmadı. Vekil sayısının 80’i Müslüman, 50’si gayrimüslimlerden 130 kişi olması benimsendi ve illere kontenjanları bildirildi. 29 Ekim 1876’da ilk seçimler yapıldı. Bu seçimde mebusları doğrudan halk değil, daha önce halk tarafından seçilmiş olan vilayet, sancak ve kaza idare meclislerinin üyeleri seçtiler.272 Seçimlerden sonra ilk meclis 69’u Müslüman 46’sı da gayrimüslim olmak üzere toplam 115 üyeden oluştu ve 18 Mart 1877 günü açılışı yapıldı.273 Söz konusu meclisin % 40’ının gayrimüslimlerden oluşması oldukça dikkat çekicidir. Seçimin yapıldığı dönemde Osmanlı nüfusunun %34’ünün gayrimüslimlerden oluştuğu274 düşünülürse mecliste gayrimüslimlere daha fazla temsil imkanı verildiği görülür. 13 Aralık 1877’de çalışmalarına başlayan ikinci dönem mecliste ise 56 Müslüman 40 gayrimüslim olmak üzere toplam 96 vekil vardır.275 Burada oran biraz daha yükselmiş yaklaşık % 42’ye ulaşmıştır. Ayrıca Osmanlı Parlamentosunun ikinci meclisi olan Heyet-i Ayan’a 17 Mart 1877 tarihinde ilk defa tayin edilen 27 üyenin 9’u gayrimüslim olup, 1879’da bunların sayısı 11’e çıkarılmıştır.276 Kabul edilerek yürürlüğe konulmasından dolayı cemaatlerin teşekkür ettiği277 Kanun-ı Esasî, din ve mezhep farkı gözetmeden tüm vatandaşların, eğitim ve öğretim hürriyeti dahil olmak üzere, temel hak ve hürriyetlerini eşit bir şekilde garanti altına 272 273 274 275 276 277 Akyıldız, Ali, “Meclis-i Meb’ûsân”, s. 245. İlk meclis seçimleri ile ilgili geniş bilgi için bkz. Armağan, Servet, “Memleketimizde İlk Parlamento Seçimleri”, Kanun-u Esâsî’nin 100. Yılı, Ankara, 1978, s. 147-168. Güler, Ali, Osmanlı Devletinde Azınlıklar, İstanbul, 1997, s. 33. Akyıldız, “Meclis-i Meb’ûsân”, s. 246. Ortaylı, İlber, “İlk Osmanlı Parlamentosu ve Osmanlı Milletlerinin Temsili”, Kanun-u Esâsî’nin 100. Yılı, Ankara, 1978, s. 176. Engelhardt, bahsettiğimiz bu gerçekleri görmezden gelerek ayanların tümünün Müslümanlardan seçildiğini, bir rakam vermeden Meclis-i Meb’ûsân’a seçilen vekillerin de azınlıkta bırakıldıklarını söylemektedir. Bkz. Engelhardt, a. g. e., s. 364-365. BOA. Y. EE. 67/30. Ermeni Millet Meclisinin padişaha sunduğu 24 Zilhicce 1293 / 10 Ocak 1877 tarihli mazbatada, daha önce yapılan idârî değişikliklerin Avrupa devletlerinin tesir ve zorlaması sonucu yapıldığının söylenmiş olduğu belirtilerek şimdi devletin kendiliğinden tüm vatandaşlarını tereddütsüz bir şekilde eşit kabul ettiği, bunun birliği kuvvetlendireceği ve Ermeni milletinin bu durumdan son derece memnun olduğu vurgulanarak millet adına teşekkür edilmektedir. 75 almıştır. 11. Madde’de, devletin resmi dininin İslâm olduğu belirtilirken, tanınmış bütün dinlerin mensupları için ibadet hürriyeti sağlanmakta ve kiliselere verilmiş bulunan imtiyazlar teyit edilmektedir.278 Yine Anayasa’da ifadesini bulan din hürriyeti anlayışının bir neticesi olarak, değişik dinî cemaatlere mensup üyelerin bulunduğu Meclis-i Meb’ûsânın Cuma ve Pazar günleri tatil olması kararlaştırılmıştır.279 b. Taşra Teşkilatında Reformlar i. Vilayet Sistemi Şüphesiz merkezî idarede yapılan reformların başarısı, taşrada uygulanmasına bağlıydı. Dolayısıyla, taşra idaresinde, merkezdeki yenileşmeye uygun değişiklikler yapılması gerekiyordu. Islahât Fermânı öncesinde eyaletlerden İstanbul’a delege çağrılması, eyaletleri denetlemek için merkezden müfettişler gönderilmesi ve valilerin yönetimi altında yerel nüfusun temsiline imkan sağlayacak meclisler oluşturulması280 yöntemleri kullanılmıştı. İdârî reformun geliştirilmesine yönelik olan bu yöntemlerle, Tanzimat Fermânı’nda vaat edilen eşitlik ilkesi hükümet kurullarında temsil suretiyle ilk defa uygulamaya konulmuştu.281 Islahât Fermânı’ndan sonra ise, büyük Avrupa devletleri fermânda yer alan, eyalet ve vilayet meclislerinde görevlendirilen gayrimüslimlerle ilgili hükümlerin282 derhal tatbik edilmesini istiyorlar ve bunun için baskı yapıyorlardı. Zira, bunlar Osmanlı Hıristiyan tebaasının zulüm altında olduğunu düşünüyorlar ve Müslümanlarla eşit şartlar altında mülkî idareye katılmalarının temin edilmesiyle problemin çözüleceğine inanıyorlardı. 1859’da durumun araştırılması için uluslar 278 279 280 281 282 Abadan, Yavuz, “Osmanlı İmparatorluğunda Anayasa Sistemine Geçiş Hareketleri”, Ank. Ün. Hukuk Fak. D., C. 14, S. 1-4 (1957), s.22. Akyıldız, “Meclis-i Meb’ûsân”, s. 246. Gayrimüslimlerin de üye olarak katıldıkları ‘Muhassıllık Meclisleri’nden başka gerçekleştirilen önemli bir yenilik de, 1845 yılında kurulan ve taşradaki insanların sıkıntılarını, kendi temsilcileri aracılığıyla dile getirmelerine imkan sağlayan “Taşra İmar Meclisleri”dir. Bunun için her bölgenin ileri gelenlerinden bir Müslüman ve bir gayrimüslim iki kişi İstanbul’a çağırılmış ve Meclis-i Vâlâ’da görüşleri dinlenmiştir. Ayrıca bunlar 12 Mayıs 1845'te toplanan Meclis-i Umûmîye de katılmışlardır. Böylece, Osmanlı tarihinde ilk defa halkın temsilcileri dolaysız olarak fikirlerini söyleme imkanı bulmuştur. Bkz. Seyitdanlıoğlu, Mehmet, “Tanzimat Dönemi İmar Meclisleri”, OTAM, No: 3, Ankara, 1992, s. 323-332. Davison, Reform, s. 95. Islahat Fermânı’nda bu husus, “...eyalât ve elviye meclislerinde tebaa-i Müslime ve Îseviyye ve sâireden bulunan âzânın emr-i intihâblarını bir sûret-i sahîhaya koymak ve ârânın doğruca zuhûrunu temin eylemek için işbu meclislerin sûret-i tertîb ve teşkilleri hakkında olan nizâmâtın ıslâhına teşebbüs...”şeklinde geçmektedir. 76 arası bir tahkikat komisyonu önerilmiş, ancak Osmanlı idaresi hükümranlığa ters gördüğü bu teklifi reddetmişti. Bunun yerine, Sadrazam Kıbrıslı Mehmet Paşa bizzat eyaletlere giderek halkı dinlemiş ve neticede bir düzenleme yapılmasının zorunlu olduğu anlaşılmıştır.283 Söz konusu amaçları gerçekleştirmek üzere 7 Cemaziyelahir 1281 / 8 Kasım 1864 tarihinde, Fransız “departmente” usulüne göre hazırlanmış284 “Vilayet Nizamnamesi” yayımlandı.285 Nizamname ile Osmanlı Devleti’nin eyalet ve sancak şeklindeki mülkî idare şekli değiştirilerek topraklar yeni idarî dairelere ayrıldı. Bunların en büyüğüne vilayet adı verilirken vilayetler sancaklara, sancaklar kazalara, kazalar nahiye ve köylere ayrıldı. Kanun, eskisine göre daha muntazam bir hiyerarşi getirmekteydi. Hiyerarşinin üst kesimindeki üç kademenin yöneticilerini; vali, mutasarrıf ve kaymakamları padişah, muhtarları ise halk seçiyordu.286 Kanun, merkezî denetimle yerel otoriteyi uzlaştırmak, eyalet merkezinde kamu işlerinin yürütülmesini hızlandırmak ve meclisteki temsilî niteliği artırmak suretiyle eyaletleri düzeltmeyi amaçlıyordu.287 Kanunun hazırlanmasında, 9 Haziran 1861 tarihli Cebel-i Lübnan statüsünün288 bütün ülkede yaygınlaştırılması için Batılı devletlerin yaptıkları baskının da önemli payı olmuştur.289 283 284 285 286 287 288 289 Karal, a. g. e., C. 7, s. 152; Bozkurt, a. g. e., s. 111. Engelhardt, a. g. e., s. 185; Ortaylı, Mahalli İdareler, s. 41. Sungur söz konusu düzenlemenin Fransız usülünden alındığı şeklindeki değerlendirmeyi yanlış bulduğunu belirterek, sistemin bürokrasinin tarihi tecrübe ve buluşlarına dayandığını, modern dönem Türkiye’sinde ve Osmanlı devletinden ayrılan ülkelerde aynı şekilde bir taşra sistemi uygulandığını belirtmektedir. Bkz. Sungur, Mutullah, “XIX. Yüzyıl Osmanlı Devleti’nde Taşra İdaresi ve Vilayet Yönetimi”, Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), Ankara, 2002, C. 13, s. 750-751. Düstur, 1. Tertip, C. 1, s. 608-624. Vilayet Nizamnamesi, 1-5. maddeler, Düstur, 1. Tertip, C. 1, s. 608; Karal, a. g. e., C. 7, s. 153. Davison, Reform, s. 142. Âlî Paşa kanunun amacını “Halkın memleket işlerine iştirâki kaide-i esâsiyesinin tatbik mevkiine konulması ve cârî olan merkeziyet usûlündeki mutlâkıyet idâresinin tahfîf ve izâlesi maksadına mâtûf’ şeklinde açıklamıştır. Bkz. Karal, a. g. e., C. 7, s. 154. 1860 olaylarının arkasından düzenlenen 1861 tarihli geçici kanun uyarınca Lübnan, geniş yetkilerle donatılmış bir mutasarrıf olarak Katolik bir Ermeni olan Garabet Artin Davud Paşa’nın yönetimine verilmişti. Mutasarrıfın yanında her cemaatin bir vekili ve her cemaat tarafından seçilmiş ikişer üyeden oluşan bir meclis bulunuyordu. 1864’te gerçekleştirilen düzenleme ile konuya ilişkin nizamname gözden geçirilmiş; bu çerçevede valinin yetkileri artırıldığı gibi, farklı mezheplerin temsili hususunda meclis, daha da geliştirilmiştir. Bkz. Davison, Reform, s. 143-144. Ancak, meclise katılacak üyeleri cemaatlerin seçmesi hususu sadece Lübnan’a has olarak kalmıştır. Zira, 1864 ve 1871’de çıkarılan vilayet nizamnamelerinde meclislere katılacak gayrimüslim cemaat üyelerinin kendi cemaatleri tarafından seçilmesi hususu yer almamıştır. Osmanlı idaresi böyle bir yetkiyi hükümranlık hakları için tehlikeli bulmuştur. Bkz. Ortaylı, Mahalli İdareler, s. 38. Ortaylı, Mahalli İdareler, s. 39; Samur, Sabahattin, Suriye Vilayetinin İdârî ve Sosyal Yapısı (1840-1908), (A. Ü. Basılmamış Doktora Tezi), Ankara, 1988, s. 19. 77 Görünürde müdahaleleri önlemek için çıkarılan nizamname ile Müslüman ve gayrimüslim halkın idareye katılması sağlanmıştır. Nizamname, mülkî idarenin her kademesinde üyelerinin çoğunun seçimle belirlendiği bir idârî meclis ve bir mahkeme ortaya çıkarmıştır. Her kademedeki üyelerin seçimi aynıydı.290 Çıkarılan kanunun ülkenin her tarafında uygulanamayacağı dikkate alınarak; önce Niş, Vidin ve Silistre’nin birleştirilmesiyle kurulan Tuna Vilayetinde Midhat Paşa’nın valiliği sırasında başarı ile uygulandı.291 Daha sonra bütün imparatorluğu kapsamak üzere bazı değişikliklerle “İdare-i Umûmîye-i Vilayet Nizamnamesi” adı ile 29 Şevval 1287 / 22 Ocak 1871 tarihinde yeniden yayımlandı.292 Vilayet, sancak ve kazalarda mülkî amire bağlı birer idare meclisi oluşturulmak suretiyle temsil ilkesi, her üç kademede de genişletilmişti.293 Sancak ve kaza meclislerinde mahallin gayrimüslim ruhânî liderleri tabii üye olarak yer aldıklarından, bunların daha önce olduğu gibi vilayet meclislerinde temsil edilmeleri uygulaması kaldırılmış oldu. Vilayet, sancak ve kaza meclislerinde seçimle gelen iki Müslim ve iki gayrimüslim üye bulunması uygulamasıyla; seçim ve temsil ilkesi, ilk defa alt birimlere kadar yayılmıştır ki bu oldukça önemli bir gelişmedir.294 Vilayet kanunu ile gelen diğer bir yenilik ise her vilayet, sancak ve kazada başkanı Şeyhülislâm tarafından atanan bir hukuk ve ceza mahkemesi kurulmasıdır. Hukuk meclislerinin üyeleri, kanun bilgisi olan bir memur ile mümeyyiz olarak seçilen üç Müslim ve üç gayrimüslimden oluşuyordu.295 Bu dağılım Müslümanların yoğun olduğu bölgelerde Hıristiyanlar lehine, Hıristiyanların yoğun olduğu bölgelerde ise Müslümanlar lehine bir temsil getirmekteydi. Değişik inanç 290 Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 139. Meclislere üye seçim sistemi için bkz. Engelhardt, a. g. e., s. 186. 291 Cevdet Paşa, Ma‘rûzât, s. 34. Söz konusu valilikte Midhat Paşa üç yıl başarılı çalışmalar yapmıştır. Genel mecliste Müslim ve gayrimüslimler eşit sayıda temsil edilmişler, düzenli toplantılar yapılmıştır. Müslüman ve gayrimüslimlerin çocukları karışık okullarda okumuşlardır. Bkz. Bozkurt, a. g. e., s. 112. 292 Bkz. İdare-i Umûmîye-i Vilayet Nizamnamesi, Düstur, 1. Tertip, C. 1, s. 625-651; Ortaylı, Mahalli İdareler, s. 48. Söz konusu nizamname önceki nizamname ile oluşturulan idârî birimlerdeki tüm görevlilerin ve kurulların görev ve yetkilerini detaylı bir şekilde izah etmektedir. Vilayet yönetimine yeni bir iş bölümü planı getirirken merkezin denetimini artırmaktadır. Bkz. Sungur, a. g. e., s. 754-758. 293 Üyelerin seçiminde, meclislerdeki Türk memurlara tayin edici söz hakkı vermesi dolayısıyla, nüfus itibarıyla çoğunluğu gayrimüslimlerin oluşturduğu Balkan bölgelerinde bile meclislerde çoğunluğu Müslümanlar elde tutmuşlardır. Sistem bu yönüyle eleştirilmiştir. Bkz. Engelhardt, a. g. e., s. 186-187; Davison, Reform, s. 146-147. 294 BOA. A. MKT. UM. 440/84; Davison, Reform, s. 148. 295 Bkz. Vilayet Nizamnamesi, 19. madde, Düstur, 1. Tertip, C. l, s. 611. 78 mensupları arasındaki karma davalara bakan bu mahkemelerin kurulması, yargı ve yürütme arasındaki ayrılığı biraz daha belirginleştirmiştir.296 ii. Gayrimüslimlerin Taşra İdaresinde Yer Almaları Tanzimat Fermânı’ndan sonra, taşra idârî birimlerinde oluşturulan büyük ve küçük meclislere eşitlik gereği gayrimüslim üyelerin de atandıklarını önceki bölümde belirtmiştik.297 Islahât Fermânı’ndan sonra gayrimüslimler gerek merkez gerekse taşra idaresinde kurulan meclislerde etkin bir şekilde görev almışlardır. Vilayet Nizamnamesi illerde başkanlığını valinin yaptığı Vilayet İdare Meclisleri oluşturmuştur. Meclisin tabii üyeleri; şer’i mahkemelerin müfettişi, defterdar, mektupçu, hariciye müdürü ve ikisi Müslüman ikisi de gayrimüslimlerden, seçimle gelen dört kişidir.298 Vilayetlerde oluşturulan diğer bir meclis de Meclis-i Umûmî-i Vilayet’tir. Meclisin üyeleri, sancaklara bağlı kazaların her birisinden seçilen ikisi Müslim ikisi gayrimüslim dörder kişinin, sancak merkezinde toplanmasından sonra, aralarından açık oyla seçtikleri üçer kişinin mutasarrıf tarafından vilayet merkezine gönderilmeleriyle teşekkül ediyordu. Başkanlığını valinin yaptığı meclis, yılda bir defa vilayet merkezinde toplanır ve en çok kırk günlük bir zaman zarfında bölge ile ilgili meseleleri görüşerek teklifler getirirdi.299 1864 Nizamnamesiyle sancak yönetimi mutasarrıfa bırakılmış; buralarda vilayettekine benzer şekilde kurulan ve başkanlığını mutasarrıfın yaptığı Liva İdare 296 297 298 299 Davison, Reform, s. 149. Nizamnamenin 20. maddesi söz konusu mahkemelerin Şer’î mahkeme veya kilise mahkemesinde görülmesi gereken davalar ile ticaret mahkemesinde görülmesi gereken davalar haricindeki diğer davalara bakacağını hükme bağlamaktadır. Bkz. Düstur, 1. Tertip, C. l, s. 611. 1849 tarihinde yürürlüğe konulan bir yönetmelikle eyalet merkezlerinde, büyük meclislerden ayrı olarak hükümet tarafından atanan bir başkan, vali, defterdar, hakim, müftü, katip, halktan dört Müslüman üye ile gayrimüslim cemaatlerin birer temsilcisinden oluşan Eyalet Meclisleri kurulmuş, önce pilot bölge olarak seçilen Edirne ve Bursa’da uygulamaya konulan yeni yönetim biçimi bilahare bütün ülke çapında yaygınlaştırılmış ve 1864 Vilayet Nizamnamesine kadar yürürlükte kalmıştır. Bkz. Çadırcı, a. g. e., s. 219; Seyitdanlıoğlu. “Yenileşme Dönemi”, s. 505. Vilayet Nizamnamesi, 13. madde Düstur, 1. Tertip, C. l, s. 610; Çadırcı, a. g. e., s. 254-255. Vilayet idare meclislerinin en önemli fonksiyonlardan biri, yabancı müdahalesinin önlenmesinde valinin dayandığı en güçlü dayanak olmasıdır. Bu yolla konsolosların müdahaleleri ve azınlıklarla ilgili sefirlerin Bâb-ı Âlî’ye yapacakları şikayetler etkisiz hale getirilmiştir. Bu tür konularda yalnız başlarına hareket etmekten çekinen valiler, sorumluluğu meclise yüklemek suretiyle daha cesur davranışlar sergileme imkanına kavuşmuşlardır. Aynı konularda yerli Hıristiyanların da mülkî idarelerle çatışmaya girmektense kararlara katılmayı tercih ettikleri görülmektedir. Bkz. Ortaylı, Mahalli İdareler, s. 57-58. Vilayet Nizamnamesi, 25-28. maddeler, Düstur, 1. Tertip, C. l, s. 612, 613; Ortaylı, Mahalli İdareler, s. 77. 79 Meclisleri oluşturulmuştur. Meclisin tabii üyeleri liva merkez hakimi, muhasebe müdürü, tahrirat müdürü, müftü ve gayrimüslim cemaat liderleri ile halk tarafından seçilen ikisi Müslüman ikisi gayrimüslim dört kişidir.300 Bunlar, sancağın maliye, bayındırlık, eğitim, tarım ve ticaret işlerinin yürütülmesiyle görevlendirilmişlerdir. İdârî uyuşmazlık konuları da buralarda görülmüştür. Hukukî ve adlî davalara müdahale yetkisi yoktur. Liva idare meclisinin oluşumu, gayrimüslim toplulukların temsili açısından Vilayet İdare Meclislerine göre farklılık göstermiştir. Özellikle Anadolu ve Arabistan’da dağınık bulunmaları sebebiyle gayrimüslimler pek çok livada ya bir üye ile temsil edilmişler ya da hiç temsil edilememişlerdir.301 1864 Nizamnamesiyle oluşturulan diğer bir meclis de Kaza İdare Meclisi’dir. Meclis, Kaymakamın başkanlığında hakim, müftü, gayrimüslim cemaat reisleri, kaza katibi ile Müslüman ve gayrimüslimden seçilmiş üç kişiden oluşmaktaydı.302 Klasik dönemden beri Osmanlı idârî birimlerinin en alt kademesini şehirlerde mahalleler, kenar bölgelerde ise köyler oluşturmuştur. Mahalleler, XIX. yüzyılın ilk yarısına kadar imamlar tarafından idare ediliyordu. II. Mahmud döneminde muhtarlıkların kurulmasıyla, imamların yetkileri azaltılmıştı. Bununla birlikte imamlar, eskisi kadar olmasa bile mahalle ve köy idaresinde etkili olmaya devam etmişlerdir.303 1864 ve 1871 nizamnameleri, köylerde Müslüman ve gayrimüslimlere kendi müstakil idarelerine sahip olma hakkı vermiştir. Her sınıf halkın kendileri tarafından seçilen ikişer muhtarı bulunacaktır. Ancak bir sınıf halk 20 haneden az olursa o zaman tek muhtarı bulunacaktır.304 Her köyde her sınıf ahâli için 3 ile 12 kişi arasında üye ile oluşturulan ihtiyar meclislerinde imam ve papazların tabii üye olarak bulunmalarını hükme bağlamıştır.305 300 301 302 303 304 305 Vilayet Nizamnamesi, 33. madde, Düstur, 1. Tertip, C. l, s. 614. Ortaylı, Mahalli İdareler, s. 66. Vilayet Nizamnamesi, 46-47. maddeler, Düstur, 1. Tertip, C. l, s. 616-617; Ortaylı, Mahalli İdareler, s. 69; Çadırcı, a. g. e., s. 259-260. İmamların Osmanlı devletindeki konumlarıyla ilgili geniş bilgi için bkz. Beydilli, Kemal, Osmanlı Döneminde İmamlar ve Bir İmamın Günlüğü, İstanbul, 2001, s. 6-12. Vilayet Nizamnamesi, 54. madde, Düstur, 1. Tertip, C. l, s. 618. Vilayet Nizamnamesi, 58. madde, Düstur, 1. Tertip, C. l, s. 618. Nizamnamenin 5. maddesi kasaba ve şehirlerde 50 hanenin bir mahalle olarak kabul edileceğini ve her mahallenin bir köy hükmünde olacağını hükme bağlamıştır. Bkz. Düstur, 1. Tertip, C. l, s. 608. 80 İdare meclisleri mülkî, malî ve idarî meseleleri görüşür, hukukî meselelere karışmazdı. Danışma meclisi niteliğinde olduklarından aldıkları kararları merkezî hükümet aynen uygular veya uygulamayabilirdi. Bununla birlikte halktan seçilen meclis üyeleri devlet görevlileri ile halk arasında aracılık yapmışlar, bu yolla önemli işler gerçekleştirmişlerdir.306 Taşradaki meclislerde gayrimüslimlerin görevlendirilmesi uygulamasının ilk dönemlerinde bazı problemler yaşanmış, ancak daha sonra gayrimüslim ve Müslüman üyeler arasındaki çatışmalar büyük ölçüde kesilmiş, her iki taraf da ortak çalışmaya alışmıştır.307 Diğer taraftan, değişik mezheplere mensup Hıristiyanların bulunduğu bazı bölgelerde oluşturulan meclislerde, aralarında temsil ve protokol problemi çıktığı, rekabet yaşandığı ve bunun da görüşmelere yansıdığı anlaşılmaktadır.308 Osmanlı idaresi bu problemi, cemaatlerin bölgedeki nüfus yoğunluğuna göre takdim edilmeleri ilkesi ile çözmüştür. Yani bölgede hangi cemaate mensup olanların nüfusu daha fazla ise ondan başlanmak üzere cemaat temsilcileri protokol sırasına konulmuşlardır.309 2. Sosyal Hayata Yönelik Reformlar ve Uygulamalar a. Gayrimüslimlerin Askerliği ve Cizye Sorunu Önceki bölümde, eşitlik anlayışının bir gereği olarak gerçekleştirilmek istenen gayrimüslimlerin askere alınması meselesine değinmiştik. Islahât Fermânı’nda da askerlik konusu yeniden dillendirilmiş,310 ancak gayrimüslimler buna karşı tepki göstermişlerdir. Bilindiği gibi klasik dönemde gayrimüslim tebaa, İslâm hukukunun bir gereği olarak, askerlikten muaf tutulmaları karşılığında cizye adı verilen bir vergi ödemekteydi. Buradaki muafiyetin asıl gayesi gayrimüslimlerin, inanç özgürlüğünün bir parçası olarak kendi dindaşları ile savaşmak zorunda bırakılmamasıydı.311 İhtiyaç duyulması halinde, geri hizmetlerde veya teknik 306 307 308 309 310 311 Saydam, Abdullah, “Tanzimat Devri Reformları”, Türkler, (Ed.: Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), Ankara, 2002, C. 11, s. 789. Ortaylı, Mahalli İdareler, s. 62. Ortaylı, Mahalli İdareler, s. 58-59. BOA. A. MKT. UM. 282/1. Bu esasa göre, her yıl Müslümanlardan 30.000 Hıristiyanlardan ise 25.000 erat alınması ve Hıristiyan subayların orduda Albaylığa kadar terfi edebilmeleri kararlaştırılmıştır. Bkz. Karal, a. g. e., C. 6. s. 160. Özel, Ahmet, “Gayri Müslim”, DİA, C. 13, s. 422. 81 hizmetlerde, cizyeden muaf tutularak ve Müslümanlarla birlikte savaşma yükümlüğü dışında tutulmalarına özen gösterilerek gayrimüslimlerden asker alınmıştır.312 Gayrimüslimlerin muvazzaf olarak askerliğie alınmaları ile ilgili ilk adım II. Mahmud zamanında atılmıştır. 1837 yılında, reayânın donanmada muvazzaf olarak beş yıl süreyle istihdam edilmesi kararlaştırılınca, Hıristiyanlar arasında panik ve hoşnutsuzluk ortaya çıkmış; gayrimüslim halkın dağlara çıkması, başka yerlere firar etmesi ve çeşitli gerekçeler göstererek asker vermekten kaçınması üzerine karardan vazgeçilmiştir. 313 Kırım savaşından sonra müttefik devletlerin, Hıristiyan tebaa ile ilgili yapılmasını istedikleri reformlara ilişkin diplomatik baskıları zirveye ulaşmıştır. Bu baskılar neticesinde durumu değerlendiren hükümet, 24 ve 26 Mart 1855 tarihlerinde iki Meclis-i Meşveret toplantısı yapmış ve Islahât Fermânı’nın yolunu açan köklü kararlar almıştır. Bunların en önemlisi de cizyenin, şer’i bir dayanağa uygun olarak, iâne-i askeriye adıyla tahsiline karar verilmiş olmasıdır.314 312 313 314 İslam tarihi boyunca çeşitli dönemlerde yapılan uygulamalar için bkz. Gülsoy, a. g. e., s. 14-17. Osmanlı devleti, klasik dönemin başlangıcından itibaren, ihtiyaç duyduğu zamanlarda Hıristiyan askerlerden istifade etmiştir. Fetih siyasetine uygun olarak sipahi, voynuk ve martoloslar, eflakler ve Hıristiyan tımar erleri, topçuluk, zemberekçilik, tüfenkçilik ve muhafızlık gibi alanlarda kendilerine çeşitli imtiyaz ve muafiyetler vererek Hıristiyan askerlerden yararlanmıştır. Müslüman nüfus çoğalıp bunların yerini tuttukça da bunları geri hizmetlere çekmiş veya tamamen görevlerine son vermiştir. Bunlara ilave olarak neccarlar, bennalar ve yaycılar gibi bazı Hıristiyanlar da vergi muafiyeti karşılığında kalelerde çalıştırılmıştır. Daha geniş bilgi için bkz. Orhunlu, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğunda Derbend Teşkilatı, İstanbul, 1967; Vasit, Milan, “Osmanlı imparatorluğunda Martoloslar”, (Trc., Kemal Beydilli), Tarih Dergisi, No: 31, Mart 1977; Ercan, Yavuz, Osmanlı İmparatorluğunda Bulgarlar ve Voynuklar, Ankara, 1986. BOA. İ. Dah. 16662/23; Gülsoy, a. g. e., s. 30-33. Buna rağmen, bahriyeye bu dönemde çoğunluğu Rumlardan oluşan 1491 Hıristiyan asker alınmıştır. 1845 yılında gayrimüslimlerden yine donanma için 142 asker alınmış, 1847 yılında ise 1156 asker alınması kararlaştırılmış ancak istenilen sayıya ulaşılamamıştır. Aynı sene yapılan bir bakanlar kurulu toplantısında konu müzakere edilmiş, gayrimüslimlerden düzenli bir şekilde asker alınmasının uygun olacağı benimsenmiştir. Ancak kafalarda var olan tereddütler yüzünden karar uygulamaya konamamıştır. 1851 ve 1852 yıllarında kur’a usulü ile asker alınmaya çalışıldıysa da başarılı olunamamıştır. Kimi yerde kur’a bile çekilemezken, kimi yerde kendisine kur’a isabet edenler teslim olmadan kaçmışlardır. Çok az sayıda asker alınabilmiştir. Bkz. Gülsoy, Ufuk, “Cizye’den Vatandaşlığa: Osmanlı Gayrimüslimlerinin Askerlik Serüveni”, Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), Ankara, 2002, C. 14, s. 86-87. BOA. İ. Hr. 5875/1; Davison, Reform, s. 94; Yıldız, a. g. m., s. 82-83. Konu, meclis-i meşveret tutanağında özetle şöyle geçmektedir: “...Cizye maddesi dahî her nasılsa Avrupa’nın nazarında Hıristiyanlık içün bir alâmet-i aleniyye-i hakâret gibi görünerek ve cümlenin ziyâdesiyle gücüne giderek şu nâm ve sûrette alınmakta olan verginin bir âhar tarîkle tahsîli bütün Avrupa’nın cümlei âmâlinden olup eğerçi bir aralık re’sen tahsîl-i cizye usûlü terkle milletçe alınmağa karar verilmiş ve bununla biraz oyalandırılmış ise de Avrupa’nın murâdı bu olmayıp şu nâmın kaldırılması sûreti olmağla bu bâbta vukû bulmakta ve bundan sonra vukûa gelecek olan teklif ve ısrârlardan kurtulmanın çâresi görülmediği cihetle buna bir tarîk bulunmak lâzimeden olup elhâletü hâzihi Hıristiyan tebaa hidemât-ı askeriyeden muâf olmaları cihetiyle buna mukâbil olarak askerlik bedeli yahut nâm-ı âharla bundan hâsıl olan vâridâtı tahsil etmek ve devletin akçesini 82 1855 Mayıs’ında, Kırım savaşında had safhaya ulaşan asker ihtiyacının karşılanması ve Müslümanların yükünün hafifletilmesi maksadıyla ve eşitliğin de bir gereği olarak Hıristiyanların da askerlik yapmaları kararlaştırıldı.315 Kararla belli sayıda gayrimüslimin, Albaylığa kadar yükselebilme yolu da açık olmak üzere orduya dahil edilmesi planlanıyordu. Gayrimüslim çocukları da askerî okullara kabul edilecek, ihtiyaç fazlası oldukları için sevk edilemeyecek olanlar, diğer vergilerine ilave edilmek suretiyle “iâne-i askeriye” adıyla başka bir vergi ödeyeceklerdi.316 Buna rağmen karar, özellikle Rumeli kıtasında büyük tepkilere yol açtı. Çeşitli bölgelerdeki halk dağlara veya komşu ülkelere kaçmaya başladı. Toprakların terk edilmesinin sıkıntılarını gören hükümet kanunu düzeltmek zorunda kaldı. Sınırdaki illerin halkını askerlikten muaf tuttu ve askere alınacak gayrimüslimlerin sayısını 10.000 'den 7.000' e indirdi. Hatta, daha sonra bundan da vazgeçildi.317 Konu, Islahât Fermânı’nda da ayrı bir madde olarak yer aldı.318 Ancak hükümet, daha önce yaşanan sıkıntıları dikkate alarak, bu yükümlülüğün bedel verilerek de yerine getirilebileceğini belirtmek zorunda kalmıştı. Fermânda geçen “nakit akçe verilmesi” ibaresi ile kastedilen, Müslümanların askerlik hizmeti yerine verdikleri muafiyet bedeli ile fiili hizmet dışındaki gayrimüslimlerden alınacak bedel-i askerî vergisi idi. Böylelikle, teorik de olsa eşitlik sağlanmış ve Müslümanlara verilen askerlik yerine bedel ödeme imkanı, gayrimüslimlere de verilmiş oldu.319 Fermân’ın gayrimüslimlerin askerliği ile ilgili maddesinde yer alan, bu hizmetin nakit bedel ile yapılabileceği ibaresi gayrimüslimler için oldukça önemliydi. Bu husustaki eşitsizlik, ayrıcalıklı konumlarını devam ettirebilmeleri için 315 316 317 318 319 zâyi eylemek kâbil ve eshel ise de... ve iâne-i askeriye alınacak şey bu meseleye dahi muvâfık düşeceğine mebni...” Bkz. BOA. İ. Hr. 5875/1. Takvim-i Vekâyî, 26 Şaban 1271; Gülsoy, a. g. e., s. 57-59. Saydam, “Tanzimat Devri Reformları”, s. 795; Gülsoy, “Cizye’den Vatandaşlığa: Osmanlı Gayrimüslimlerinin Askerlik Serüveni”, s. 87. Engelhardt, a. g. e., s. 128; Bozkurt, a. g. e., s. 121; Gülsoy, a. g. e., s. 60. Konu ile ilgili paragraf fermânda şu ifadelerle geçmektedir: “verginin müsâvâtı tekâlif-i sâirenin müsâvâtını mûcip olduğu misüllü hukukça olan müsâvât dahî vezâifçe olan müsâvâtı müstelzim olduğundan Hıristiyan vesâir tebaa-i gayrimüslime dahî ahâli-i İslâm misüllü hisse-i askeriye itâsı hakkında muahharan verilen karâra inkıyâd mecbûriyetinde bulunması ve bu hususta bedel vermek veya nakden akça itâsıyla hizmeti fiiliyeden muâf olmak usûlünün icra olunması ve İslâmdan mâadâ tebaanın sunûf-ı askeriye içinde sûreti istihdâmları hakkında nizâmât-ı lâzime yapılıp müddet-i kalîle-i mümkine zarfında neşr-ü ilân kılınması.” Bkz.. BOA. Tanzimat-ı Hayriye Defteri, s. 111. Gülsoy, a. g. e., s. 62. 83 önemliydi. Zira, kendilerine avantaj sağlıyordu.320 Bedelli askerlik konusunda Müslümanlarla aralarında önemli bir fark vardı ki o da; Müslümanlar için sınırlı ve ihtiyari olan uygulamanın gayrimüslimler için mecburi olması idi.321 Böylece asırlardır devam eden cizye ödenmesi mecburiyeti kaldırılmış, yerine isim olarak farklı olmakla birlikte özellikleri itibarıyla cizyeye benzeyen “bedel-i askerî” getirilmiştir.322 Söz konusu verginin cizyenin yerine konulduğu gayet açıktı. Bazı yerlerde verginin miktarı da cizye ile aynıydı. 15-75 yaşları arasındaki gayrimüslim erkeklerden alınan verginin miktarı ortalama 28 kuruştu. Cizyede olduğu gibi din adamları, fakirler ve iş göremez durumda olanlar muaf tutulmuştu. Vergi cemaat üzerinden hesaplanıyor, devlet sancak ve kazaların vereceği miktarı bildiriyor, mahalli idare meclisleri ödenmesi gereken miktarı kasaba, mahalle ve köylere bölüyor ve gayrimüslim cemaatler de mükelleflere malî durumlarına göre taksimatı yapıyorlardı.323 Ortalama bir gayrimüslimin ödediği yıllık 28 kuruş civarındaki “bedel-i askerî” vergisi, meslek sahibi bir ustanın iki günlük yevmiyesine tekabül ediyordu.324 Oysa Müslümanlar bu vatandaşlık görevi için ömürlerinin en önemli ve verimli yıllarını veriyorlardı. Askerlik, verimlilik ve nüfus açısından Müslümanları zayıflatırken askere gitmeyen gayrimüslimler nüfus bakımından çoğalmışlar, ticaret ve sanayie hakim olmuşlar, önemli şehirlerde çoğunluğu oluşturmaya başlamışlardı.325 1860’lı yıllarda Genç Osmanlılar kaleme aldıkları 320 321 322 323 324 325 Bozkurt, a. g. e., s. 65; Cevdet Paşa, gayrimüslimlerin en önemli vatandaşlık görevi olan askerlik hizmetini yapmadan siyasî olarak Müslümanlara eşit kabul edilmelerini “emr-i garib” olarak nitelemektedir. Bkz. Cevdet Paşa, Tezâkir, C. 1, s. 74. Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 103-104; Gülsoy, “Cizye’den Vatandaşlığa: Osmanlı Gayrimüslimlerinin Askerlik Serüveni”, s. 87. BOA. İ. Hr. 5875/1. BOA. Tanzimat-ı Hayriye Defteri, s. 131-132. Bozkurt, a. g. e., s. 124; Gülsoy, “Cizye’den Vatandaşlığa: Osmanlı Gayrimüslimlerinin Askerlik Serüveni”, s. 87-88. Konu ile ilgili geniş bilgi için bkz. Gülsoy, a. g. e., s. 67-83. İngiltere’nin İzmir konsolosu Blunt’ın verdiği rakamlara göre 1830-1860 yılları arasında İzmir’deki Türk nüfus 80.000’den 41.000’e düşerken Rum nüfus, 20.000’den 75.000’e yükselmiştir. Ayrıca şehirde 6000 Ermeni bulunmaktadır. Konsolos: “Hıristiyan-Müslüman karışımı herhangi bir kasaba ya da köye gidiniz. Türk mahallesinde in cin top atar, ıpıssız sokaklarda tek Türk çocuğu göremezsiniz. Hıristiyan mahallesinin sokakları ise cıvıl cıvıl çocuk doludur. Şunu kesinkes söyleyebilirim ki, Hıristiyanlar Müslümanlardan çok daha iyi durumdadırlar. ” demektedir. Askerlik konusunun çalıştığımız dönemde ifade ettiği anlamı göstermesi bakımından İngiltere’nin Trabzon Konsolosu Pelgrave’nin 1868 yılında Londra’ya yazdığı rapor son derece dikkat çekicidir. Rapor şöyledir: “Bugünkü durumda muvazzaf olsun, ihtiyat olsun, bütün askerlik yükü müslüman halkın omuzlarındadır. Gerçi Hıristiyanlar hazineye küçük ve önemsiz bir bedel ödemektedirler. Ama bu, onların askere gitmemekle elde ettikleri avantajlara oranla bir hiçtir. Askerlik bedeli adamakıllı yüklü olsa bile yine de Müslüman tebaanın zavallı omuzlarındaki 84 yazılarda bu hususu sıkça gündeme taşımışlar, “nüfûs-u İslâmiye ifnâ ediliyor” görüşünü işlemişledir.326 Muhtemelen bunların hepsi de Osmanlı idarecileri tarafından iyi bilinmesine rağmen, konu tam olarak rayına oturtulamamıştır. Bu arada bir taraftan da konuyla ilgili, Meclis-i Vâlâ, Meclis-i Tanzimat ve Dar-ı Şûrâ-yı Askerî’de görüşmeler kesintisiz devam etmiştir.327 Görüşmelerde, gayrimüslimlerden 1857 yılında fiilen asker alınmaya başlanması ve bu zaman zarfında, ordudaki istihdamlarına ilişkin düzenlemelerin yapılması kararlaştırılmıştı. Ancak, düzenlemelerle ilgili nizamnameler hazırlanmadığı için gayrimüslimler 1909 yılına kadar fiilen askere alınamamışlardır.328 Osmanlı vatandaşlarının eşit olduğu, Tanzimat Fermânı’ndan sonra hemen her vesile ile, muhtemelen hem Batıya mesaj vermek hem de içerideki gayrimüslimleri teskin etmek amacıyla sık sık vurgulanmıştır. Şüphesiz haklarda eşitlik görevlerde de eşitliği gerektirmektedir. Bu münasebetle gayrimüslim Osmanlı vatandaşlarının da Müslümanlar gibi askerlik yapması gerekiyordu. Zaten Batılı devletler ayrımcılığın bir göstergesi olarak gördükleri cizyenin kaldırılmasını istiyorlardı. Paris Barış Antlaşması öncesinde Osmanlı hükümeti buna yönelik uyarlamaları gerçekleştirdi. Cizyeyi kaldırdı, gayrimüslimlerin askerlik yapmalarını kararlaştırdı ve bedel-i askerî denilen vergiyi almak suretiyle uygulamaya başladı. Osmanlı bu uygulama ile aslında baştan beri devam edegelen devlet ve hukuk anlayışını değiştiriyordu. Kanaatimizce her ikisinde de seküler bir anlayışa 326 327 328 muazzam yükün altında düştüğü yoksulluğu hiçbir zaman dengeleyemez. Şurası iyice bilinmeli ki, Müslüman nüfusun Hıristiyanlara oranla hızla azalmasının, buna karşılık Hıristiayn nüfusun gittikçe artmasının gerçek nedeni budur. İmparatorluğun üretici olmayan tüm unsurlarını Müslümanlar oluşturuyorlar. Bu apaçık bir adaletsizliktir...” Bkz. Şimşir, Bilal N., Osmanlı Ermenileri, Ankara, 1986, s. 13-14. Bozkurt, a. g. e., s. 123; Gülsoy, “Cizye’den Vatandaşlığa: Osmanlı Gayrimüslimlerinin Askerlik Serüveni”, s. 89. Bu günlerede konu ile ilgili yapılan tartışmalarda ortaya atılan çeşitli fikirler, tavsiveler ve görülen mahzurları içeren bir yazı için bkz. Ali Efendi, “Şehir Mektubu No: 35”, Basiret, No: 506, 13 Şaban 1288. Gayrimüslim cemaat temsilcilerinin de katılımıyla 1856 Haziranında gerçekleştirilen bir toplantıda, alınacak asker sayısının belirlenmesi ve ordu içindeki istihdam şekilleri üzerinde duruldu. Buna göre, 1857 yılı için alınması düşünülen 16660 asker adayından sadece 3500’ü orduya alınacak ve bu sayı her sene aşamalı olarak artırılarak 20.000’e çıkarılacaktı. Bu rakama ulaşıldığında Müslümanlardan alınacak asker sayısı 30.000 olacaktı. Ancak istihdam şekliyle alakalı görüş birliğine varılamadı. Kaynaşma ve eşitlikten bahsederek Müslümanlarla gayrimüslimlerin askerliklerini aynı taburlarda, birlikte yapmalarını savunanlar olduğu gibi, gayrimüslimlerin kendi aralarında anlaşmalarının, birlikte ibadet etmelerinin bile mümkün olmadığını söyleyerek ayrı taburlar da istihdam edilmelerinden yana görüş belirtenler de vardı. Bkz. Engelhardt, a. g. e., s. 143; Karal, a. g. e., C. 6, s. 160-161, C. 7, s. 182-183; Gülsoy, a. g. e., s. 64-65. Cevdet Paşa, Ma‘rûzât, s. 34; Gülsoy, a. g. e., s. 69. 85 geçilmişti. Kabul edilen uygulamanın İslâm hukuku, Osmanlı’nın devlet ve cihad anlayışı ile bağdaştırılması mümkün değildir. Gayrimüslimlerin ne için askerlik yapacağı konusu kafalarda netleşmediği için de düzenli bir şekilde asker alımına, başka bir ifadeyle kanunu tüzüğü belli bir uygulamaya geçilememiştir. Milliyetçilik ve ulus devlet fikirlerinin gittikçe yaygınlaştığı bu dönemlerde, değişik milletlere mensup gayrimüslimlerin, tüm çabalara rağmen oluşturulamamış olan Osmanlılık veya vatan mefhumu için askerlik yapması, gerekirse canını feda etmesi ümit edilememiştir. Ayrıca, öncesini hesaba katmasak bile 500-600 yıllık Osmanlı geleneğinde askerlikle mükellef tutulmayan gayrimüslimlerden bu görevi itirazsız kabul etmelerini beklemek de her halde boş olurdu. Zaten gösterilen tepki bunun bir göstergesidir. b. Mahmî329 Sorunu ve Vatandaşlık Kanunu Osmanlı İmparatorluğu, 16. yüzyılda Kanuni Sultan Süleyman döneminde başlayıp diğer asırlarda yaygınlaşarak devam eden bir şekilde, uluslar arası diplomatik ilişkilerin geliştirilmesi bağlamında, bazı ülkelerin vatandaşlarına “imtiyâzât” (kapitülasyon) adı altında tek taraflı, taşıma, serbest dolaşım ve satış gibi bazı ayrıcalıklar tanıyan koruma sistemi getirmiştir. Sisteme göre Osmanlı Devleti sınırları içerisinde faaliyet gösteren gayrimüslim, kendi ülkesinin himayesinde kabul ediliyor ve kendisine diplomatik dokunulmazlık anlamına gelen bir berat veriliyordu. Zamanla bu hakların hukukî ayrıcalıkları da içermeye başlaması ve gayrimüslim tebaaya da tanınması, devletin zayıflamasına paralel olarak da bunların süresiz olarak teyit edilmesi, devleti gerçek zaafa düşüren hususlar olmuştur.330 Yabancı ülkeden gelen bir kimsenin Osmanlı tebaasından birisinden daha fazla imtiyaza sahip olması, gayrimüslim Osmanlı vatandaşlarını bu imtiyazları elde etme fikrine itmiştir. Kapitülasyonlardan dolayı yabancı elçi ve konsolosların tercüman çalıştırma hakları vardı. Bundan yararlanarak, başta cizye olmak üzere bazı vergilerden de kurtulmak isteyen gayrimüslim Osmanlı tebaasından pek çok kimse, yabancı elçi ve konsoloslara rüşvet vererek tercümanlık beratı almışlardır. Böylece 329 330 Mahmî kelime olarak, himaye ve muhafaza olunan, birisinin himayesi altında bulunan anlamına gelmektedir. Bkz. Şemsettin Sami, a. g. e., s. 1305. Istılahta ise, Osmanlı İmparatorluğu vatandaşı olsun veya olmasın, dış devletlerin koruması altında Osmalı Devleti sınırları içerisinde yaşayan kimselere genel olarak bu ad verilmektedir. Sousa, Nasim, The Capitulatory Regime of Turkey Its History, Origin and Nature, Baltimore, 1933, s. 93; İnalcık, Halil, “İmtiyâzât”, DİA, C. 22, s. 245-252; Engelhardt, a. g. e., s. 314-315. 86 İmparatorluk topraklarında yaşamasına rağmen pek çok yükümlülükten muaf tutulan Hıristiyanların sayısı hızla artmıştır.331 17. yüzyıldan itibaren elçi ve konsoloslar, gerçekte tercüman olmayan kişiler için de bu beratları temin etmeye başladılar. Böylece bu beratı alanlar ve bunların hizmetinde olanlar imtiyazlar elde ederek malî ve hukukî avantajlar elde etmiş oluyorlardı.332 Uygulamanın kötüye kullanılması gittikçe yaygınlaşıyordu.333 Daha 1793’te sadece Halep’te, gerçekte 6 tercüman bu görevi yapmasına karşılık 1500 kişinin tercümanlık beratı aldığı ortaya çıkmıştı. Aynı dönemde Ruslar, Rumlar ve Ermeniler üzerinde; Fransızlar Katolikler üzerinde; İngilizler ve Prusyalılar Protestanlar ve Museviler üzerinde koruyuculuk hakkı iddiasında bulunuyorlardı.334 Diğer taraftan Avrupa ülkeleri kapitülasyon imtiyazlarını kendi vatandaşı olmayan kimselere de sağlayabiliyorlardı. Osmanlı vatandaşı bir kimse, bir elçi veya konsolostan bir “patente” temin edince yabancılara sağlanan imtiyazlardan yararlanabiliyordu. Kapitülasyonlar giderek, elçilik ve konsoloslukların verdikleri beratlar, iş yaptıkları esnaf ve Avrupa ile ticaret yapan gayrimüslimleri kapsayacak şekilde, amacından tamamen saptırılıp yozlaştırılarak genişletilmiştir.335 331 332 333 334 335 Karal, a. g. e., C. 7, s. 174. Bir berat için Fransa elçisi 400.000 frankın üzerinde ücret aldığını söylerken İngiltere elçisi de 2000 ile 3000 sterlin arasında değişen miktarlarda para aldığını açıklamıştır. Bkz. Sousa, a. g. e., s. 98. Gayrimüslimlerin başka devletlerin vatandaşlıklarına ve himayelerine girmek istemelerinin sebebi, “A’râz-ı fâsidelerini icraya yol bulmak ve bu temeyyüz ve sahâbet-i mahsusa sayesinde bir takım muzır işlerini yürütmek gayesiyle her biri bir devlet-i ecnebiye himayetini istihsale çalışmakta oldukları görülerek...” şeklinde izah edilmektedir. Bkz. BOA. İ. Hr. 6207/lef 2. Geniş bilgi için bkz. Gönen, Yasemin Saner, Osmanlı İmparatorluğunda Yabancıların Adlî Ayrıcalıkları, (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul, 1998, s. 172-206. Bozkurt, a. g. e., s. 139-140. İzmir’in Urla kasabasında Yunan Konsolos vekilinin kısa bir zamanda 200 pasaport dağıttığı haberi için bkz. Tasvîr-i Efkâr, 7 Rabiulahir 1281 / 9 Eylül 1864, def’a, 228, s. 1. Sonyel, Salahi R., “Osmanlı İmparatorluğu’nda Koruma Sistemi ve Kötüye Kullanılışı”, Belleten, C. 50, S. 213, Ağustos 1991, s. 359-361. Yabancı devletlerin gayrimüslim Osmanlı vatandaşlarını bu haklardan yararlandırmalarının sebeplerinden bazıları için bkz. Kodaman, Bayram, “Avrupa Emperyalizminin Osmanlı İmparatorluğuna Giriş Vasıtaları (1838-1914)”, Milli Kültür, Haziran 1980, s. 23-33. Buna göre Avrupalı devletler, kendi sanayi mallarını, parasını, bankasını, tekniğini, her türlü yatırımını, kültür ve zihniyetini Osmanlı İmparatorluğuna getirmeye çalışırken Türkçe ve batı dillerini bilen, ticaretten anlayan gayrimüslim cemaatlerden büyük ölçüde faydalanmışlardır. Gayrimüslimler her alanda hem Avrupa nüfuzunun İmparatorluğa girişine vasıta olmuşlar, hem de Avrupa sömürüsünden fazlaca yararlanmışlardır. Dolayısıyla İmparatorluğun iktisaden sömürülmesinde ve siyaseten parçalanmasında vazife almışlardır. Kodaman, a. g. m., s. 32. Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 148; Bozkurt, Gülnihal, “Azınlık İmtiyazları – Kapitülasyonlardan Tek Hukuk Sistemine Geçiş”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, S. 14 (40), 1998, s. 248. 87 1808’de Ruslar tarafından “mahmî” statüsüne kavuşturulan Rum Osmanlı vatandaşı sayısı 120.000’e ulaşmıştı. Avusturya’nın Buğdan’da 200.000, Eflak’ta 60.000 koruması bulunuyordu. Kırım savaşı sırasında, İngiliz korumasındaki Osmanlı vatandaşı sayısı yaklaşık bir milyona ulaşmıştı.336 1851 yılında Rusya ile iplerin gerilmesinden sonra Rusya vatandaşlığına geçenlerin ya asli tabiiyetlerine dönmeleri, ya da ülkeyi terk etmeleri, konsolosların da hazır bulunduğu toplantılarda kendilerinden istenmiş, bunların bir kısmı ülkeyi terk edip giderken bir kısmı da Osmanlı tabiiyetine geri dönmüştür.337 Ayrıca bu devletler, Osmanlı vatandaşlarını kendi tabiiyetlerine geçiriyorlardı. Özellikle Yunanistan’ın bağımsızlığından sonra çok hızlı bir değişim olmuştu.338 Bu durumda olanların sayısını tespit etmek için zaman zaman komisyonlar kurularak çalışma yapılmış, tedbir alınmaya çalışılmıştır.339 Bu da ciddi mahzurlar taşıyordu. Örneğin 1841’de Türk mahkemesine çıkan bir Hıristiyan Osmanlı vatandaşı, mahkemenin tehir edilmesi üzerine Odesa’ya giderek bir Rus pasaportu almış ve 10 gün sonra yanında Rus tercümanı ile, Rus vatandaşı olarak mahkemeye çıkmıştır.340 Tanzimat dönemi öncesinde bunlara karşı bazı tedbirler alınmaya çalışılmışsa da çok başarılı olunamamıştır. Tanzimat’tan sonra daha ciddi tedbirler alınmaya başlanmış; hükümetler, güç ve baskıları altında ezildikleri ülkelere kapitülasyonları kaldırtmayı başaramayınca en azından mahmî problemini çözmeye çalışmışlardır. Söz konusu ülkelerle sık sık yazışmalar yapılmış, bazı tedbirler alınmıştır.341 336 337 338 339 340 341 Sousa, a. g. e., s. 98; Bozkurt, “Azınlık İmtiyazları – Kapitülasyonlardan Tek Hukuk Sistemine Geçiş”, s. 249. Tasvîr-i Efkâr, 3 Cemaziyelahir 1281 / 3 Kasım 1864, def’a, 244 , s. 1. Engelhardt, a. g. e., s. 316. Tasvîr-i Efkârda yer alan bir habere göre, 1280 yılında kurulan bir komisyon, İzmir’de bulunan Hıristiyanların %40’ının Yunanistan başta olmak üzere yabancı devletlerin vatandaşlıklarına geçtiklerini tespit etmiştir. Yine aynı gazetenin 3 yıl sonra 1283 yılında yaptığı bir tespite göre İzmir’deki gayrimüslimlerin %70’i başka devletlerin vatandaşlıklarına geçmişlerdir. Yazıda, İzmir’de 20.000 civarında Yunan vatandaşı olduğu, bu sayının Atina’nın nüfusunun yarısına eşit olduğu, şehirdeki Rumların %90’ının Yunan tabiiyetine geçtiği belirtilmekte ve konunun sadece mezhep ve millet gayreti ile izah edilemeyeceği, ülkede konsolosların devreye girmesiyle yabancıların işlerinin yerlilere göre daha çabuk yapıldığı gibi hususlar üzerinde durulmaktadır. Bkz. Tasvîr-i Efkâr, 30 Muharrem 1280 /17 Temmuz 1863, Def’a, 110, s. 2; 16 Rebiulahir 1283 / 28 Ağustos 1866, def’a, 416, s. 4. Karal, a. g. e., C. 7, s. 174-175; İnalcık, “İmtiyâzât”, s. 250-251. BOA. İ. Hr. 8553; Bozkurt, “Azınlık İmtiyazları – Kapitülasyonlardan Tek Hukuk Sistemine Geçiş”, s. 248. Osmanlı hükümetinin konu ile ilgili müracaatından sonra İngiltere Dışişleri Bakanı Türkiye’de görev yapan konsoloslarına, Osmanlı vatandaşlarına himaye veya vatandaşlık statüsü verilmemesi için bir ta’limât göndermiştir. Bkz. BOA. İ. Hr. 8405. 88 1841’de Osmanlı tebaasından iken başka bir devletin tabiiyetine geçenlerin üç ay içerisinde ülkeyi terk etmek mecburiyetinde olacakları, miras haklarından mahrum olacakları, emlakini üç ay içerisinde satmak zorunda kalacakları ve Osmanlı tabiiyetinde kalan çocuklarının, yabancı devlet himayesinden yararlanamayacakları açıklanmıştır. Buna rağmen, konsoloslar eski alışkanlıklarına devam etmişler, ülkeden hiç ayrılmamış kimselere bile vatandaşlık belgeleri düzenlemişlerdir.342 Bakkal, manav, kasap vb. çok sayıda kişiyi hizmetlerinde çalışıyor göstererek onlara himaye statüsü kazandırmışlardır.343 Yine bir tedbir olarak kabul edilen bir kanunla, başka devlet vatandaşlarına, Hicaz bölgesi hariç olmak üzere, Osmanlı Devleti’nde emlak sahibi olma imkanı getirilirken Osmanlı tebaasında iken ayrılıp başka ülke vatandaşlığına geçenlere bu kanunun hükümlerinin uygulanmaması kararlaştırılmıştır.344 Alınan tedbirlerin, sadece Hıristiyanların tabiiyet statüsünün belirlenmeye çalışılmasından dolayı başarılı olamadığı anlaşılınca, eşitlik ilkesi de göz önünde bulundurularak problem kökünden halledilmek üzere 19 Şubat 1869 tarihinde “Tâbiiyyet-i Osmaniye” kanunu çıkarılmıştır.345 Kanunun 5. maddesinde, Osmanlı tebaasından izin alarak yabancı tabiiyete geçenlerin o tarihten itibaren yabancı sayılacakları, devletin izni olmadan tabiiyet değiştirmenin hükümsüz kabul edileceği ve Osmanlı tabiiyetinin ancak padişahın izni ile terk edilebileceği; 6. maddede, başka devlet vatandaşlığına geçenlerin vatandaşlıktan düşürülebileceği ve bunların ülkeye Diğer taraftan, himaye ve vatandaşlık hususlarının sadece Batılı devletlerle sınırlı kalmadığı, tarih içerisinde zaman zaman Osmanlı devleti ile değişik ilişkiler içerine giren bir İslâm ülkesi olan İran’ın da Osmanlı vatandaşlarına vatandaşlık verdiği anlaşılmaktadır. 17 Muharrem 1272 / 29 Eylül 1855 tarihli irade ekinde İran elçiliğine verilmek ve Osmanlı Devleti Tahran Büyükelçiliğine gönderilmek üzere hazırlanan müzekkerede; yaklaşık 10 yıldan beri Osmanlı vatandaşı olan bazı Ermenililere İran’a hiç gitmemiş olmalarına rağmen, elçi ve konsoloslar tarafından İran pasaportu verildiği ve himaye iddiasında bulunulduğu belirtilerek, diğer devletlere uygulandığı gibi, İran pasaportu alarak ülkeden ayrılanlara karışılmayacağı, ancak Osmanlı devleti sınırları içerisinde oturmaya devam edenlerin Osmanlı vatandaşı kabul edilerek kendilerine geçerli hukukun uygulanacağı ve mütekabiliyet esasının kabul edileceği bildirilmiştir. Bkz. BOA. İ. Hr. 6207. 342 Sousa, a. g. e., s. 101-102; Karal, a. g. e., C. 7, s. 176; Bozkurt, “Azınlık İmtiyazları – Kapitülasyonlardan Tek Hukuk Sistemine Geçiş”, s. 250. 343 BOA. Düvel-i Ecnebiye Defteri, (İngiltere-1275), No: 3, s. 18. 344 BOA. İ. MM. 2379; BOA. Cevdet Hariciye, 5674; Tasvîr-i Efkâr, 7 Rabiulahir 1284 / 8 Ağustos 1867, def’a, 507, s. 1-2. 345 Bkz. Düstur, I. Tertip, C. 1, s. 16-18; Tasvîr-i Efkâr, 3 Zilkade 1285 / 25 Şubat 1869, def’a, 496, s. 1-2. 89 giremeyecekleri; 9. maddede, Osmanlı Devleti’nde ikamet eden her şahsın yabancı tabiiyetinde olduğunu ispat etmedikçe Osmanlı sayılacağı hükümleri getirilmiştir.346 1851 Fransız Vatandaşlık Kanunu’ndan yararlanarak hazırlanan kanun, din şartı koymaması, bütün tebaaya şamil olması ve Avrupa devletlerinde uygulanmakta olan kanunlara benzemesine rağmen devletler çıkarlarına ters gördüklerinden kanuna itiraz ettiler. Ancak kanunun geçmişi kapsamadığı açıklandıktan sonra, bunu teminat kabul ederek razı oldular. Böylece Osmanlı Devleti yıllardır devam eden ihtilafı çözmüş ve vatandaşlarının hukuk yönünden eşit olduklarını gösteren önemli bir delile de sahip olmuştur.347 Bundan sonra söz konusu devletler himaye uygulamasını durdurmuşlar, tabiiyetlerine geçmek isteyen Osmanlı vatandaşlarına verdikleri pasaportlara Türkiye’de koruma sağlamayacaklarını yazmışlardır.348 19. yüzyılda, paranın son derece kıymetli olduğu bir dönemde, Osmanlı gayrimüslimlerinin 2-3 bin sterlin gibi bir miktar ödeyerek çeşitli avantajlar elde etmek için çeşitli ülkelerin elçi veya konsoloslarından berat satın alıp onların himayesine girdikleri anlaşılmaktadır. Berat satın almakla gayrimüslimlerin büyük kazançlar elde ettikleri oldukça açıktır. Aksi takdirde bu kadar büyük bir meblağın ödenmesinin anlamı olmazdı. Diğer taraftan milyonlarla ifade edilen sayıda kişiye berat verildiği düşünülünce Osmanlı ekonomisinin uğradığı kayıp hesaplanabilir veya devletin ekonomik olarak çöküş sebebi anlaşılabilir. Batılı devletlerin böyle bir uygulama ile, hem para kazandıkları, pazara hakim oldukları, istediklerini Osmanlı sınırlarına soktukları hem de, Osmanlı Devleti’ni gittikçe zayıflatarak sonunu hazırladıkları; gayrimüslim Osmanlı vatandaşlarının da kendi çıkarları için devletin çıkarlarını göz ardı ettikleri ve söz konusu devletlere maşa oldukları söylenebilir. Osmanlı Devleti, çıkarılan vatandaşlık kanunu ile, klasik İslâm hukukunun tebaa anlayışını terk ederek tamamen seküler bir uygulamaya geçmiş, maziye dönük olmasa bile bundan sonraki dönemde mahmî sorununa bir çözüm getirerek devletin geleceğini bu sıkıntıdan kurtarmaya çalışmıştır. 346 Bkz. Düstur, I. Tertip, C. 1, s. 17-18. Sousa, a. g. e., s. 105-106; Bozkurt, “Azınlık İmtiyazları -Kapitülasyonlardan Tek Hukuk Sistemine Geçiş”, s. 250-251. 348 Bozkurt, a. g. e., s. 150. 347 90 c. Dinî Özgürlüklerin Kullanımı Günümüz dünyasında bile din özgürlüğü denildiği zaman ilk önce akla gelen husus, kişinin istediği dini seçebilmesi, o dinin rituellerini yerine getirebilmesi ve bu hususta herhangi bir engellemeye maruz kalmamasıdır. İslâm hukuku ile idare edilen Osmanlı Devleti’nde, kuruluştan itibaren gayrimüslimlerin dinî özgürlükleri, o dönemdeki dünya devletlerine kıyaslandığında oldukça ileri düzeydedir. Ancak 19. yüzyılda gelişen ve onun devamı olan günümüz anlayışıyla kıyaslandığında bazı sınırlandırmaların söz konusu olduğu görülmektedir. Örneğin, zorla İslâmlaştırma yapılmamış olmasına rağmen, İslâm dinine giren kişilerin irtidat etmeleri kesin olarak yasaklanmıştır. Bu da yukarıda izah edildiği gibi uluslar arası camia tarafından yanlış bulunmuş ve değiştirilmesi istenmiştir. 19. yüzyılın başlarına kadar gayrimüslimlerin din veya mezhep değiştirmeleri ile ilgilenilmemişken bu asırda, yoğun misyonerlik faaliyetleri karşısında cemaat kaybeden patriklerin müracaatı üzerine, muhtemelen geleneksel yapının ve toplum barışının bozulmaması hususları da göz önüne alınarak mezhep değiştirme yasaklanmıştır. Önceki bölümde detaylı bir şekilde konu edindiğimiz gibi, Tanzimat Fermânı’ndan sonra Avrupa devletlerinin baskıları ile, gayrimüslimlerin mezhep değiştirmeleri ile ilgili yasak kaldırılmış; uluslar arası camiaya, sonradan İslâm dinine girenlerinin irtidat etmeleri halinde idam edilmeyeceklerine dair yazılı, asli olarak Müslüman iken irtidat edenlerin idam edilmeyeceklerine dair de sözlü garanti verilmiştir. Islahât Fermânı’nda yer alan, “Bir mezhebe tâbi olanların adedi ne miktar olursa olsun ol mezhebin kemâl-i serbestî ile icrâ olunmasını temin için tedâbîr-i lâzime ve kaviyyenin ittihâz kılınması ve mezheb ve lisan veyahut cinsiyet cihetleriyle sunûf-ı tebaa-i saltanatı seniyyemden bir sınıfın âhar sınıftan aşağı tutulmasını mutazammın olan kâffe-i tabirât ve elfâz ve temyizât muharrerâtı divâniyyeden ilelebed mahv-ü izâle kılınması ve âhâd-ı nâs beyninde veyahut memurîn taraflarından dahi mûcib-i şîn ve âr olacak veya namusa dokunacak her türlü tarif ve tavsifin istimali kanunen menolunması ve çünkü memâlik-i mahrûsemde bulunan her din ve mezhebin âyini berveçh-i serbest-i icrâ olunduğundan tebaa-i şâhânemden hiçbir kimesne bulunduğu dînin âyinini icradan menolunmaması ve bundan dolayı cevr-ü ezâ görmemesi ve tebdili dîn ve mezheb etmek üzere kimse icbâr 91 olunmaması.”349 ifadeleri ile bütün din mensupları eşit kabul edilmiş ve günümüzde uluslararası antlaşmalara konu olan din özgürlüklerine eşit sayılabilecek bir anlayışın temin edilmesi kararlaştırılmıştır. Fermânda bu şekilde ifade edilen hususlar, devletin vatandaşlarına sağlamayı garanti ettiği haklar olarak hem içeride hem dışarıda ilan edilmiştir. Osmanlı Devleti bu hususları tek tek uygulamaya koymuştur.350 Zaten uluslar arası camianın çok yoğun bir baskısı ve takibi söz konusudur. Hem ekonomik hem de askerî yönden yardıma muhtaç hale gelen devlet, muhtemelen kendisini istenilen her hususu uygulamaya koymak zorunda hissediyordu. Dolayısıyla, fermânda yer alan özgürlükler uygulamaya konulmuştur. Esasında tebaası olan gayrimüslimlerin mezhep değiştirmeleri Osmanlı Devleti’ni çok ilgilendirmeyen bir konudur. Ancak bazı dönemlerde kimi yerlerde yaşanan sıkıntılar statükonun muhafazasını gerekli kılmıştır. Örneğin, Yunanistan’ın bağımsızlığından sonra, devlete pamuk ipliği ile bağlı bulunan Girit’in durumu böyledir. Buna rağmen, reformların bir gereği olarak devlet, buradaki mezhep değişimlerine bile müdahalede bulunmamıştır. 18 Cemaziyevvel 1276 / 13 Aralık 1859 tarihinde kaymakamlar tarafından Girit valisine gönderilen yazılarda; hassas olan bölgede çok sayıda yabancı papazın, mezhep değiştirmenin serbest bırakıldığını yayarak halkı kendi mezheplerine davet ettikleri ve bu durumda olanlara bir şey yapılmadığı ifade edilmektedir.351 Sadaret’ten Kudüs ve Kıbrıs Mutasarrıflıklarına gönderilen 17 Safer 1291 / 5 Nisan 1874 tarihli şukka da mezheple ilgili konuların dikkate alındığını, mezhep 349 350 351 BOA. Tanzimat-ı Hayriye Defteri, s. 110. Osmanlı devleti garanti altına aldığı din hürriyetinden tam olarak istifadeyi temin etmek ve potansiyel manileri ortadan kaldırmak amacıyla, 9 Rebiulahir 1275 tarihinde çıkarılan Ceza Kanununun “İmtiyazat-ı Mezhebiyeye Taarruz edenler” başlıklı 11. Faslı’nın 132. maddesinde, “Sunûf-u tebaa-i şâhânenin devletçe izin verilen âyinlerine bir kimse tarafından taarruz vuku bulur veya bunların icrasına fiilen veya tehdîden mâni olursa o kimseye derece-i muâmelesine göre bir haftadan üç aya kadar hapis cezası verilir.” hükmünü getirmiştir. Bkz. BOA. Meclis-i Tanzimat Defteri, No: 1, s. 113. Devlet tüm dinlere ve din adamlarına eşit bir şekilde yaklaştığını öncelikle yapmış olduğu kanunlarda göstermiştir. 1275 tarihli Ceza Kanununun 19. maddesine zeyl olarak 9 Muharrem 1279 / 7 Temmuz 1862 tarihinde çıkarılan fıkra buna güzel bir örnektir. 19. madde, 18-70 yaşları arasında olup işledikleri suç dolayısıyla kürek cezasına çarptırılanların, boyunlarına cezalarını belirten bir levha asılarak şehir meydanında iki saat teşhir edilmelerini amirdir. Söz konusu fıkra ise şöyledir: “Ehl-i İslâm’dan ulemâ, meşâyih, hutebâ ve eimme ile milel-i sâireden sıfât-ı ruhânîsi olanlar dahi teşhîr kâidesinden muâf ve müstesnâ tutulur.”350 Buradaki ifadelerden, Osmanlı devletinin değişik dinlere mensup din adamlarına ayrımcılık yapmaksızın sergilediği yaklaşımını anlamak mümkündür. Bkz. BOA. Meclis-i Tanzimat Defteri, No: 1, s. 93; BOA. Meclis-i Tanzimat Defteri, No: 2, s. 50. BOA. A. M. 21/24. 92 değiştirmeye müdahale edilmemekle birlikte meşru kilise idaresinin otoritesinin devamı için gerekli yardımın sağlandığını, huzuru bozanların gerektiği gibi cezalandırıldıklarını göstermektedir. Belgede, Kudüs’ün Beyt-i Câlâ köyündeki Ortodoks Hıristiyanları, Patriğe karşı ayaklanmaları ve gösteri yapmaları için kışkırtan Sûri İshak ile arkadaşları İsa Halil ve İsa Ferec’in askerler eşliğinde Kıbrıs’a sürülmeleri, Kıbrıs’ta belirli bir yere iskan ettirilerek göz önünde bulundurulmaları ve Hıristiyan halk arasındaki ihtilafların giderilerek sükunetin temin edilmesi emredilmektedir.352 Din değiştirenler ile ilgili konular, içeride ve dışarıda muhtemelen en sıkı takip edilen konular olmuştur. Osmanlı Devleti de verdiği garanti çerçevesinde uygulamayı gerçekleştirmiştir. Selanik Valisine yazılan 6 Safer 1275 / 15 Eylül 1858 tarihli tahrirde Sıra Şuh köyü Hıristiyanlarından bir kızın Müslüman olması ile ilgili bazılarının sual sorduğu, bunlara bilgi bulunmadığı şeklinde cevap verildiği ve problemin bir an önce halledilmesinin önceki yazıda da istendiği belirtilmektedir. Sonuç olarak, kızın sorgulanarak ihtilafların halledilmesi ve problemin çözülmesi emredilmektedir.353 Bunun için Müslüman olan kız gayrimüslim temsilcilerin de hazır bulunduğu mahalli mecliste sorgulanacak, yeni dinini özgür iradesi ile kabul edip-etmediği tespit edilecek ve tutulan tutanak meclis üyelerince imzalanacaktır. Yine benzer bir hadise 3 Safer 1273 / 3 Ekim 1856 tarihinde Varna’da yaşanmıştır. Hıristiyan bir kız mahalli meclise müracaat ederek Müslüman olmak istediğini söylemiş, piskoposun ve annesinin hazır bulunduğu mecliste yapılan soruşturmada, kendi arzusuyla Müslüman olmak istediğini tekrarlamıştır. Mümeyyiz 352 353 BOA. A. MKT. MHM. 475/26. Konuyla ilgili teklifin Kudüs Mutasarrıflığından geldiği başka bir belgeden anlaşılmaktadır. 23 Muharrem 1291 / 12 Mart 1874 tarihli belgeye göre, Sûri İshak önceden bir Ortodoks papazı olduğu halde mezhebe muhalif hareketleri dolayısıyla azledilmiş, o da adı geçen köyde yaşayan Hıristiyanların dörtte birini kendine inandırmış olup köyde bulunan iki kiliseden birisinin kendilerine tahsisini istemiştir. Bir gün yanındakileri alıp kiliseye girmiş ve orada âyin yapmıştır. Diğer cemaatle aralarında çıkan tartışmalardan sonra idare konuya el atmış ve durum Patrikhaneye bildirilmiştir. Patrik cevabında kiliselerin Ortodoks Hıristiyanları için açılmış olduğunu başkalarına vermenin mümkün olmadığını bildirmiştir. Adı geçenlerin yapılan muhakemelerinde Sûri İshak’ın esas suçlu olduğu, arkadaşları İsa Halil ve İsa Ferec’in de olaya önayak oldukları anlaşılmış ve tutuklanmışlardır. Fakat hapishaneye gelen ziyaretçiler vasıtasıyla Sûri İshak köylüleri yönlendirmeye devam etmektedir. Olaya karışıp da gözaltına alınmayanlar gelerek o ne yaptı ise bizde yaptık, o suçluysa bizde suçluyuz, bizi de tutuklayın diye gösteri yapmaktadırlar. Beyt-i Câlâ köyünde yaşayan halk son derece kavgacı olup daha önce basit bir meselede çıkan tartışmadan dolayı karşılıklı dört kişi ölmüş pek çok kişi de yaralanmıştır. Yine böyle bir çatışma çıkmaması için sanıkların uzak bir yere sürülmeleri uygun olacaktır. Bu esnada da köyde bulunanların arası sulh edilerek emniyet temin edilecektir. Bkz. BOA. A. MKT. MHM. 475/26. BOA. A. MKT. UM. 325/91. 93 ve muhayyıza olan kızın Müslümanlığı şer’an sahih olmakla birlikte, piskopos on iki buçuk yaşında olduğu için kızın kendisine teslim edilmesi gerektiğini bildirmiştir. Ancak kızın piskoposa teslimi, Müslüman halkın tepkisine sebep olacağından meclisin ittifakıyla gereği yapılmak üzere İstanbul’a gönderilmesi kararlaştırılmıştır.354 Diğer taraftan Müslüman iken Hıristiyan olanlara da aynı muamele uygulanmış, herhangi bir ceza verilmemiştir. 27 Cemaziyelevvel 1277 / 11 Aralık 1860 tarihli bir belgeye göre, Hanya Sancağına bağlı köylerden birisinde Salih efendi kızı Elvan, yanında annesi olduğu halde meclise müracaat ederek dinini değiştirip Mariya ismini aldığını beyan etmiştir. Yapılan tetkik ve sorgulamadan sonra, dinini kendi arzu ve isteğiyle değiştirdiği ve akıl baliğ olduğu anlaşıldığından serbest bırakılmıştır. Belgenin takdimi babında eyaletten başkente yazılan yazıda durum daha açık bir şekilde izah edilmektedir. Buna göre; Girit adasında birkaç senedir bazı Müslüman kızlar din değiştirmektedir. Alınan tedbirler dedikoduya sebep olmaktan öte bir işe yaramamıştır. Şu halde zorlama ve aldatma olmadan kendi rızasıyla din değiştiren kişiler kendi hallerine bırakılmakta ve durum İstanbul’a bildirilmektedir.355 Islahât Fermânı’nda yapılan taahhütlerden birisi de gayrimüslimleri küçük düşürücü lâşe, mürd, mesfûr vb. ifadelerin kullanılmasının yasaklanmasıydı. Osmanlı hükümeti 9 Şevval 1273 / 2 Haziran 1857 tarihli bir yazı ile gayrimüslimler hakkında bu şekilde ifadeler kullanılmasını yasaklamıştır. Cezâyir-i Bahr-i Sefîd Mutasarrıfına yazılan 8 Ramazan 1278 / 9 Mart 1862 tarihli şukkada, kimi yerlerde Hıristiyanları hafife almak babında kullanılan bazı tabirlerin devam ettiği, oysa bunların yasaklandığı hatırlatılarak bundan sonra gerek sözlü gerekse yazılı ifadelerde söz konusu tabirlerin kullanılmaması emredilmektedir.356 354 355 356 BOA. A. MKT. NZD. 230/40. BOA. A. MKT. UM. 446/36. Amasya meclisinin benzeri bir husus hakkında merkeze yazdığı 13 Rabiulevvel 1276 tarihli yazı için bkz. BOA. A. MKT. UM. 377/10. Clogg, Islahat Fermânı’ndan sonra, Osmanlı devleti kayıtlarına göre Müslüman olan 20 bin civarında kişinin, Avrupa devletlerinin elçiliklerine müracaat ederek kendilerinin aslında Hıristiyan olduklarını ve bu şekilde kaydolmak istediklerini bilirterek müracaat ettiklerini söylemektedir. Bkz. Clogg, Richard, “The Greek Millet in the Ottoman Empire”, Christians and Jews in the Ottoman Empire: the Functioning of a Plural Society, (Ed. Braude, B., - Lewis, B.), New York and London, 1982, C. 1, s. 186. BOA. A. MKT. UM. 506/27. 94 Osmanlı Devleti sadece din özgürlüğünü genişletmekle yetinmemiş, âyinlerini huzur içerisinde yapabilmeleri için gayrimüslimlere elinden gelen yardımı yapmayı da esirgememiştir. Kudüs Mutasarrıflığına ve Maliye Nezaretine yazılan 27 Şevval 1277 / 8 Mayıs 1861 tarihli bir tezkirede yer alan ifadelere göre, Kudüs’te Kamame Kilisesi yakınında bulunan tabakhaneden yayılan kokular Hıristiyan tebaayı rahatsız etmekte ve şikayetlerine sebep olmaktadır. Şikayetlerin giderilmesi için tabakhanenin şehir dışında bir yere taşınması, taşınma dolayısıyla ortaya çıkan on bin kuruşluk masrafın devlet tarafından karşılanması ve Maliye Nezaretince ödeme yapılması, kilise yakınındaki yere bölge halkı çocuklarının okuyacağı iki katlı resmi bir rüştiye mektebi yapılması emredilmiştir.357 Yine benzer bir husus Kudüs Valiliğine yazılan başka bir tezkirede zikredilmektedir. Belgede, paskalya esnasında Kudüs’te bulunmak isteyen çok sayıda Rum’un Kudüs’e hareket ettiği haber verilmekte, gelenlerin perişan olmamaları için şehrin içinde bulunan ve o anda boş olan topçu kışlasında misafir edilmelerinin uygun görüldüğü belirtilmekte ve gerekli tedbirin alınması istenmektedir.358 Din hürriyetinin önemli göstergelerinden birisi de ibadethane yapımına engel olunmamasıdır. Önceki bölümde ifade ettiğimiz gibi Osmanlı Devleti’nde Tanzimat öncesi dönemlerde, çok sıkı bir şekilde takip edilmemekle birlikte kilise yapımı konusunda sınırlandırma yapılmıştır. Islahât Fermânı’nda ibadethanelerin serbest bir şekilde yapılabilmesi konusu da işlenmiştir.359 Fermânda, kilise başta olmak üzere 357 358 359 BOA. A. MKT. MVL. 127/21. BOA. A. MKT. UM. 306/82. Fermân’ın konu ile ilgili bölümü şöyledir: “ahâlisi cümleten bir mezhepte bulunan şehir ve kaza ve karyelerde icrâ-yı âyine mahsûs olan ebniyenin ve gerek mektep ve hastahâne ve mezarlık misillü sâir mahallerin hey’et-i asliyeleri üzere tâmir ve termimlerine bir gûna mevânî ikâ olunmayıp böyle mahallerin müceddeden inşası lazım geldikçe patrik veya rüesâ-yı milletin tasvibi halinde bunların resm ve suret-i inşâsı bir kere canibi Bâb-ı Âlîmize arzolunmak iktizâ edeceğinden ya süver-i mârûza kabûl ile müteallik olacak irade-i seniyye-i mülûkânem mûcibince iktizâsı icrâ veya bir müddet-i muayyene zarfında olbâbda olan itirazât beyan olunup bir mezhebin cemaati yalnız olarak yani sâiriyle karışık olmıyarak bir mahalde bulunur ise o yerde âyine müteallik husûsâtı zâhiren ve alenen icrâda bir türlü kuyûda dûçâr olmayıp ahâlisi edyân-ı muhtelifede bulunan cemaatlerden mürekkeb olan şehir ve kasaba ve karyelerde ise her bir cemaatin takımı sakin olduğu ayrıca mahalde bâlâda bast-ü beyân olunan usûle ittibâen kendi kilise ve hastahâne ve mektep ve mezarlıklarını tâmir ve termime muktedir olabilmesi ve müceddeden inşa olunması iktizâ eyleyen ebniyeye gelince bunlar için ruhsat-ı lâzimeyi patrikler veyahut cemaât metropolitleri cânibi Bâb-ı Âlîmizden istidâ edüp Devleti Aliyyemizce bundan bir gûna mevâni-i mülkiyye olmadığı halde ruhsat-ı seniyyem erzan kılınması ve bu mâkule işlerde hükümet tarafından vuku bulacak muamelât külliyyen hasbî olması..”. Bkz. BOA. Tanzimat-ı Hayriye Defteri, s. 110. 95 cemaatlere ait binaların tamirine engel olunmayacağı; yeni binaların yapımı için de, Bâb-ı Âlî’den izin alınması gerektiği ve güvenlik bakımından bir engel olmaması durumunda harç alınmaksızın iznin verileceği belirtilmektedir. Gerçekten de devletin bu konuda problem çıkarmadığı Kilise Defterlerindeki kayıtlardan anlaşılmaktadır. Zira, söz konusu defterler, çeşitli cemaatlerin değişik yerlerde kilise yapmalarına verilen izinlerle doludur.360 Burada vurgulanması gereken husus, devletin önceki dönemlerde İslâm hukukuna dayanarak kilise yapımını sınırlandırırken bu dönemde dünyevî hukuka dayanması ve güvenliği tek sınırlandırma sebebi saymasıdır. Bugün de ibadethane yapımı konusunda güvenlik ve imar planı sınırlandırma sebebidir. Kiliselerde çan çalınmasının yasak olması da eskiden beri Avrupa devletleri tarafından tenkit edilmiştir. Osmanlı Devleti bu dönemde, tamamen gayrimüslimlerden oluşan yerlerde çan çalınmasını serbest bırakmış, karışık yaşanılan yerlerde ise tahta çalınmasına izin vermiştir.361 Selanik Valisine yazılan 24 Ramazan 1274 / 8 Mayıs 1858 tarihli bir tezkirede Selanik’teki bir kiliseye Rusya tarafından bir çan hediye edildiği ve çalınması için izin istenildiği belirtilmektedir. Söz konusu talebe valilik tarafından, ahâlisi tamamen Hıristiyanlardan oluşan yerlerde çan çalınabileceği, ancak diğer din mensuplarının da yerleşmiş olduğu mahallerde çan çalmanın yasak olduğu şeklinde cevap verilmesi emredilmektedir.362 Rusya’nın bu vesileyle Rum milleti üzerinde var olduğunu iddia ettiği hamiliğini pekiştirmeye gayret ettiği söylenebilir. Ayrıca, uluslar arası ilişkileri kullanarak halkın karışık olduğu yerlerde geçerli olan çan çalma yasağını delmeye çalıştığı da düşünülebilir. Diğer taraftan kiliselerde kullanılan ikonlar, mumlar vb. bir çok malzemenin yurt dışından getirildiği ve devletin bunlardan gümrük vergisi aldığı anlaşılmaktadır. Cezâyir-i Bahr-i Sefîd Valisine hitaben yazılan bir tezkirede, bölgedeki kiliselerde kullanılmak üzere satın alınan mumlardan vergi alındığını belirtilen ve bunun 360 Süryani kiliseleri için Diyarbakır Valisine yazılan yazı için bkz. Kilise Defteri, No: 1, s. 53; Katolikler için bir kilise yapımına izin verilmesi hususunda Tuna Vilayeti, Tulcu Sancağı, Köstence Kazası yetkililerine yazılan yazı için bkz. Kilise Defteri, No: 1, s. 53; Bulgar milleti için bir kilise yapımına izin verilmesi için Edirne Valisi ve Gelibolu Mutasarrıfına yazılan yazı için bkz. Kilise Defteri, No: 1, s. 100; Tuna Vilayeti, Turnova Sancağı, Dağardı? Kazası, Aruncular Köyünde yaşayan ve kiliseleri olmayan gayrimüslimler için yeni kilise yapılmasına izin verilmesi bağlamında yazılan yazı için bkz. Kilise Defteri, No: 1, s. 4; Hüdavendigar Vilayeti, Karasi Sancağı, Evciler Köyünde yaşayan ve kiliseleri bulunmayan Rumlara kilise yapımı için izin verilmesi konulu yazı için bkz. Kilise Defteri, No: 1, s. 1. 361 BOA. Gayrimüslim Cemaat Defterleri, No: 4, s. 35. 362 BOA. A. MKT. UM. 130/75. 96 yasaklanmasını isteyen bir dilekçenin ulaştığı belirtilerek, bu ve benzeri vergilerin Tanzimat’tan önce alındığı gibi sonrada lağvinin uygun bulunmadığı, eskiden olduğu gibi alınmaya devam edilmesi hususunun Valiliğinize bildirilmesi Maliye Muhasebe Meclisi ve Meclis-i Vâlâ tarafından uygun görülmüştür denilmektedir.363 Ancak Islahât Fermânı’ndan sonraki yıllarda genişleyen dinî özgürlükler alanında böyle bir vergi uygun görülmemiş ve 7 Zilhicce 1281 / 3 Mayıs 1865 tarihinde çıkarılan “Devlet-i Aliyye ve Düvel-i Ecnebiye Tebaasından ve Mezâhib-i Muhtelifeden Bi’l-Cümle Ruhban Takımıyla Bunların Manastır ve Emâkin-i Sâiresi Hakkında Gümrük Muafiyeti”364 nizamnamesi ile bu husus düzenlenmiştir. Âyinlerde, kilise ve manastırlarda kullanılan her türlü eşya ile millet hastanelerinde ve eczanelerinde kullanılan ilaçlar vergiden muaf hale getirilmiştir.365 Ayrıca, binalardan alınacak vergilerin belirlendiği 21 Rebiulahir 1278 / 26 Ekim 1861 tarihli nizamnamenin 5. maddesinde de ayrım yapılmadan “ebniye-i hayriye ve mîrîyeden resm alınmayacağı” belirtilmiştir.366 d. Müslüman ve Gayrimüslim Topluluklar Arasındaki İlişkiler Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluş döneminde tesis edilen ve İstanbul’un fethiyle birlikte geliştirilen iki toplum arasındaki iyi ilişkiler, Fransız ihtilalinden sonra gelişen milliyetçilik düşüncesinin Osmanlı topraklarında yayılmaya başlamasına kadar devam etmiştir. Önceki dönemlerde iki toplumu birbirinden ayıran tek şey din farkı idi. Bu da “hidayet meselesi” olarak görüldüğünden fertler birbirlerine çok farklı gözlerle bakmıyorlardı. Ancak milliyet düşüncesi geliştikten sonra farklar artmaya başladı. Özellikle bazı devletler tarafından yapılan planlı kışkırtmalar neticesinde düşmanlıklar ortaya çıktı ve toplumun bazı kesimlerinde çatışmalar oldu.367 Çok dar çerçeveli çatışmalar olduğu gibi bazen de siyasî olay 363 BOA. A. MKT. MVL. 83/83. Bkz. Düstur, I. Tertip, C. 2, s. 610-617. 365 Gayrimüslimlerin din özgürlükleri konusunda, Türkiye’de yapılan reformların değerlendirilmesi babında İngiliz Konsolosu Wood tarafından merkeze yazılan 27 Kasım 1877 tarihli rapor için bkz. Şimşir, a. g. e., s. 115-143. 366 BOA. Meclis-i Tanzimat Defteri, No: 2, s. 41. 367 Şam Valiliğinden Sadaret makamına gönderilen 18 Şevval 1278 / 18 Nisan 1862 tarihli yazıdan, daha önce valiliklere hitaben, Müslümanlarla Hıristiyanların arasını bozmak isteyenlerin olduğu, çeşitli iftiraların özellikle basın yoluyla yayılmak istendiği, devletin içinde bulunduğu sıkıntıları vesile ederek fesat çıkarmak isteyenler olduğu, bunlara fırsat vermemek için gerekli tedbirlerin alınmasını isteyen bir emirname gönderildiği anlaşılmaktadır. Şam Valiliği bu emirnameye cevaben kaleme aldığı yazısında kendi bölgelerinde bir hadise olmadığı, Müslümanlarla Hıristiyanların iyi geçindiğini, fesatçılara fırsat vermemek için tedbirlerin artırıldığını ve her zaman konuya hassasiyetle yaklaşıldığını bildirmektedir. Bkz. BOA. A. MKT. UM. 560/34. 364 97 olarak adlandırılabilecek çatışmalar çıkmaya başladı. Hıristiyanların yabancı devletlerin ajanları gibi görülmeye başlanması ve onlar lehine yapılan ıslahâtların baskı ile devlete kabul ettirildiğine dair inancın yayılması ise bu çatışmaları hızlandıran etmenler oldu. Devlet, toplumun her kesimine eşitlik anlayışı ile muamele etmeye çalışmış, sebebi ne olursa olsun gayrimüslim vatandaşlarını memnun etmeye çalışmıştır. 10 Şevval 1277 / 21 Nisan 1861 tarihli irade buna güzel bir örnektir. Hanya kalesi dışında yaşayan Müslümanlara Ramazan ayında her gün 25 dirhem zeytin yağı ile pirinç verilmektedir. Hıristiyanlara da 48 gün olan oruçlarında (perhiz-i kebirlerinde) aynı miktarda yardım yapılması eyalet meclisince teklif edilmiş, Girit Valiliği nasıl muamele edileceğini sormuştur. İradede oradaki Hıristiyanlara da aynı şekilde yardım yapılmasının uygun bulunduğu belirtilmektedir.368 Osmanlı Devleti’nin vatandaşlarına eşit muamele ettiğini gösteren başka bir belge de 24 Şevval 1285 / 7 Şubat 1869 tarihli iradedir.369 Katolik Patrikvekili, Beyoğlu’nda fakir Ermeni Katolik çocukları için yapılan okula diğerlerine yapıldığı gibi günlük 20 okka et ile 40 okka ekmek verilmesini istemiş ve irade bu doğrultuda çıkmıştır. Metinde yer alan, “emsaline tatbikan” ifadesinden de devletin Müslüman ve Hıristiyan çocukların okuduğu diğer okullara da bu şekilde yardım yaptığı anlaşılmaktadır. Bu da devletin hem toplumlara eşit muamele ettiğini hem de sosyal devletin yapması gereken bir görevi ifa ettiğini göstermesi bakımından dikkat çekicidir. Ancak devlet gayrimüslimlere her ne kadar eşit ve iyi muamele ederse etsin, onları ne kadar korumaya çalışırsa çalışsın370 bazı grup veya devletlerin daha çok 368 369 370 BOA. İ. Hr. 10200. İradenin ekinde yer alan eyalet meclisi mazbatasının hem Türkçe hem de Latince yazılmış olması ve Müslüman üyelerin Türkçe metnin, Hıristiyan üyelerin ise Latince metnin altını imzalamış olmaları dikkat çekicidir. Meclis mazbatası 24 Şaban 1277 / 7 Mart 1861 tarihlidir. Valinin üst yazısı 7 Ramazanda yazılmıştır. Dolayısıyla iki yazı arasında 15 günlük bir süre vardır. İstanbul’dan iradenin alınması ise yaklaşık bir ay sonra olmuştur. Bütün işlem yaklaşık 45 günde tamamlanmıştır. Bu da, bürokrasinin tahmin edilenden daha hızlı işlediğini göstermektedir. 2 Rebiulevvel 1275 / 10 Ekim 1858 tarihli Sadaret tezkiresi de özellikle toplumların kaynaştırılmaya çalışılması bakımından ilginçtir. Belgede, Filibe ve Pazarcık taraflarında yağan şiddetli yağmurlardan dolayı zarar gören Hıristiyan halkın perişanlıktan kurtulması için halktan ayni yardım toplanması istenmektedir. Bkz. BOA. A. MKT. UM. 332/84. BOA. İ. Hr. 13917. 15 Zilhicce 1276 / 4 Temmuz 1860 tarihinde Bosna valiliğince yazılan yazıda Avusturya devletinin Bosna’ya askerî müdahale için hazırlık yaptığının öğrenildiği belirtilmekte ve ne yapılacağı sorulmaktadır. Sadaretten verilen cevapta devlet sınırlarını muhafaza etmenin tüm 98 kendi amaçları doğrultusunda gayrimüslimleri devlet ve Müslüman vatandaşlar aleyhine kışkırttıkları görülmektedir.371 Daha çok etnik bölünmenin mümkün olabileceği yerlerde bu sebepten olaylar çıkmıştır. Rumeli meclisinden Sadarete yazılan 1 Safer 1275 / 10 Eylül 1858 tarihli mazbatadan, halkın birlik ve beraberliğini temin etmek amacıyla emirname yazılarak taşraya gönderildiği anlaşılmaktadır. Söz konusu emirnamede, tebaanın asayiş, emniyet ve dostane ilişkilerinin, bazıları tarafından bozulmaya çalışıldığı, kargaşa çıkarmak için bu gibilerin Hıristiyan kılığına girerek Müslüman halka saldırdıkları, Müslüman kılığına girerek Hıristiyanlara zulmettikleri, halkı ayaklandırmak için ellerinden geleni yaptıklarının tespit edildiği belirtilmektedir. Böyle fesatçılara fırsat vermemek için tüm vatandaşların güvenliklerinin sağlanması; can, mal ve ırzlarının korunması; 371 askerî ve mülkî erkanın görevi olduğu hatırlatılmakta, zaman geçirmeden gerekli tedbirlerin alınması istenmektedir. Ancak tedbirler alınırken Bosna’da mukim gayrimüslimlerin incitilmemesi özellikle tembih edilmektedir. Böyle bir hareketin bahane edilerek gayrimüslimlerin emniyet ve asayişlerinin bozulmaması istenmektedir. Özelikle böyle bir şey henüz ortaya çıkmadan memlekette huzur içerisinde yaşayan gayrimüslimlerin asayişlerini bozacak uygunsuz davranışta bulunulmaması, bir şikayete sebebiyet verilmemesi kesin ifadelerle emredilmiştir. Bkz. BOA. A. MKT. NZD. 316/93. Yunanistan’ın Rumeli ve Girit Hıristiyanlarını isyana teşviki hususlarında yapılması gerekenleri içeren 14 Rebîülahir 1295 / 17 Nisan 1878 tarihli Meclis-i Vükelâ mazbatasına göre; Yunan devleti şark meselesinin ortaya çıkışından beri Osmanlı memleketlerine eşkıya sevk ederek düşmanca bir tavrın içerisindedir. Rusların son galibiyetlerinden sonra yapılan Ayastefanos andlaşmasının Slav unsurun emeline müsait şartlar içeren maddesinden, kendi menfaatine bazı kazanımlar elde edebilmek için fiilen işe karışmaya cesaret etmektedir. Bunun için Yanya ve Tırhala sınırlarından çok sayıda eşkıyayı Osmanlı hududuna göndermiş olup, gönderilenlerin ekseriyeti nizami Yunan askerlerinden oluşmaktadır. Halktan gruplar halinde isyan etmeye başlayanlar vardır. Bu karışıklıklara sebebiyet veren Yunanistan harp ilanına da cesaret edemeyip Yanya ve Tırhalada hem din ve hem mezhep oldukları halkın durumuna dayanamayan vatandaşlarının ve asker firarilerinin sınırı geçtiklerini iddia etmekte, Osmanlı devletiyle olan iyi ilişkilerini bozmak niyetinde olmadığını söylemektedir. Bu savunma, gizlenmesi mümkün olmayan durumu görmezlikten gelmeye imkan vermemektedir. Yunanistan bir taraftan eşkıya sevkı ile içeride karışıklıklar çıkmasına sebebiyet verirken diğer taraftan da Batı dillerinde çıkardığı gazetelerde yayınladığı iftira ve yalanlarla Osmanlı idaresinde yaşayan Hıristiyanlar hakkında dünya kamuoyunu aldatmaktadır. Girit’te çıkan önceki ayaklanma neticesinde Paris’te yapılan konferans kararı gereği Yunan devleti Osmanlı topraklarına eşkıya sevk etmemeyi resmen taahhüt etmesine rağmen bu ahit ve misakını unutarak Osmanlı tebaasını hem Girit, hem de Rumeli’de isyana teşvik etmektedir. Vakit geçirmeden güçlü tedbirler almak gerekmektedir. Söz konusu bölgelerde bulunan askerî gücün bu tedbiri alarak isyanları bastırması mümkün değildir. Hem deniz hem de karadan bölgeye hareket edecek bir askerî güç hazırlanması gerekmektedir. Kandırılarak isyanlara katılanların silah bırakarak verilen süre içerisinde köylerine dönmeleri durumunda affedilecekleri ve takibata uğramayacakları ilan edilerek kandırılanlara dönüş imkanı verilmeli ve isyana devam edenler ise şiddetli bir şekilde cezalandırılmalıdır. Adalarda ve Rumeli’de bulunan Yunan eşkıyalarının bertaraf edilerek kovulması ve bu hareket sonrası ne türlü tedbir alınması gerekiyorsa şimdiden o tedbirlerin alınması gerekmektedir. Bkz. BOA. Y. EE. 84/118. 99 devletçe temin edilen haklardan eşit olarak herkesin yararlandırılması hususlarında azami dikkat ve gayretin gösterilmesi emredilmektedir.372 Bazı bölgelerde sözlü yapılan kışkırtmalardan başka fiili bir karşılaşmayı temin etmek amacıyla silah dağıtıldığı da görülmüştür. Sadaretten Beneluka kaymakamlığına yazılan 28 Cemaziyelahir 1278 / 31 Aralık 1861 tarihli emirnamede Sırp eşkıyası tarafından gayrimüslim Osmanlı tebaasına silah dağıtıldığı, bir kısmı toplatıldığı halde hala 1000’den fazla silahın mevcut olduğu belirtilmekte, gerekli tedbirlerin alınarak bu silahların toplatılıp muhafaza edilmesi emredilmektedir. Silahların toplatılması işinin Hıristiyan tebaanın korkutulup ürkütülmeden yapılması da tembih edilmektedir.373 Devletin gösterdiği bütün gayretlere ve toplumları bir arada tutmaya yönelik çalışmalarına rağmen büyük çoğunluğu Müslüman ve Hıristiyanlardan oluşan Osmanlı toplumu incelediğimiz dönemde birlik ve beraberliğini kaybetmiş, yıkıcı faaliyetler etkili olmuş, ayrılığı düşündürecek unsurlar, bir arada tutacak bağlardan daha kuvvetli hale gelmişti. Dolayısıyla Osmanlı Devleti, tarihi olarak sonuna yaklaşıyor, pluralist toplum olma özelliğini kaybedeceği günlere doğru ilerliyordu. 3. Eğitim Hayatına Yönelik Reformlar ve Uygulamalar Önceki bölümde de izah edildiği gibi Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk dönemlerinden itibaren Hıristiyanların önemli imtiyazlarından birisi de çocuklarını istedikleri gibi eğitebilmeleridir. Cemaat okulları patriklerin sorumluluğuna tevdi edilmişti. Kiliselerin yanında mektepler kuruluyor, buralarda papazlar tarafından temel eğitim denilebilecek bir eğitim yaptırılıyordu. Devletin bu okullarla ilgili herhangi bir nizamı veya bunlara herhangi bir müdahalesi bulunmuyordu. Üst düzey eğitim ise belirli merkezlerde yapılıyordu. Tanzimat döneminin başlangıcından itibaren, eşitliğin temin edilmesi ve geri kalmanın çarelerinin bulunması bağlamlarında eğitim konusu yoğunlukla üzerinde durulan ve tedbir alınmaya 372 373 BOA. A. MKT. UM. 325/26. Amasya meclisinin 23 Muharrem 1277 / 11 Ağustos 1860 tarihli yazısına göre de, Amasya’da ipek ticaretiyle meşgul olan İngiltere vatandaşı Mösyö Gurel vilayete gelerek Cuma günü namazdan sonra Müslüman halkın Hıristiyanlara karşı harekete geçerek onları yok edeceklerine dair emrinde çalışan bir Ermeni’den duyum aldığını ifade etmiştir. Derhal meclis toplanarak durumun soruşturulmasına geçilmiş, konu ile ilgili ismi geçen bir çok kişi meclise çağrılarak soruşturmaya alınmıştır. Haberlerin asılsız olduğu, bazı yanlış anlamalardan kaynaklandığı, çevre ilçelerde, özellikle Merzifon’da halkların birbirlerine karşı bir problemi olmadığı anlaşılmıştır. Meclis Amasya’da bulunan Müslüman ve Hıristiyan halklar arasında bir problem olmadığı, birbirlerine güvendikleri ve birbirlerinden emin oldukları hususlarının Sadarete bildirilmesine karar vermiştir. Bkz. BOA. A. MKT. UM. 419/88. BOA. A. MKT. UM. 528/62. 100 çalışılan bir konu olmuştur. Islahât Fermânı’ndan sonra ise konu ile ilgili yapılanlar daha da artmış ve bir sistem kurulmuştur.374 Bu dönemde gayrimüslimlerin eğitimi konusu; gayrimüslim çocuklarının devlet okullarına alınması, cemaatlerin kendi okulları ve yabancı okullar şeklinde üç kısımda incelenebilir. a. Gayrimüslim Çocuklarının Devlet Okullarına Kabul Edilmeleri Tanzimat dönemine kadar tüm devlet okulları Müslümanlara tahsis edilmiş, gayrimüslim çocukları sadece kendi cemaatlerinin okullarına gitmişlerdir. Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye kapılarını gayrimüslim çocuklarına açan ve tebaa çocuklarının karışık olarak eğitim aldıkları ilk kurum olmuş, başta itirazları olmakla birlikte Yahudi ve Hıristiyanlar çocuklarını bu kuruma 1840’ta göndermişlerdir.375 Islahât Fermânı’nda gayrimüslimlerin eğitimi konusuna bir paragraf ayrılmış ve yapılacaklar ana hatlarıyla açıklanmıştır.376 Söz konusu hususlar tamamen gayrimüslimlere verilen birtakım haklardan ibarettir. Buna göre gayrimüslimler, yaş ve sınav konularında gerekli görülen şartları yerine getirdiklerinde, hem askerî ve mülkî mekteplere kabul olunacak, hem de kendi okullarını açabileceklerdi. Bu da aslında Müslüman çocuklara göre onlara ayrıcalık tanınması anlamına gelmektedir. Islahât Fermânı’nda vaz’ edilen hususlar, eğitimin artık bir devlet politikası olarak ele alınması ve bir bakan tarafından yürütülmesi ihtiyacını ortaya çıkarmıştır. Bunun için de -varlığından bahsedilebilirse- öncekine göre daha otonom ve güçlü bir yapı ile 5 Ramazan 1273 / 28 Nisan 1857 tarihinde Maârif-i Umûmîye Nezareti kurulmuştur.377 Islahât Fermânı’ndan kısa bir süre sonra yazılan 5 Muharrem 1273 / 5 Eylül 1856 tarihli tezkire378 ile Fermân’ın ruhuna uygun bir şekilde, Mekteb-i İdadiye, Harbiye, Bahriye ve Hendesehaneye gayrimüslim çocuklarından 10’ar kişi alınması 374 375 376 377 378 Somel, Selçuk Aşkın, The Modernization of Public Education in the Ottoman Empire 1839-1908, Brill, 2001, s. 42. Geniş bilgi için bkz. Ergin, a. g. e., C. 2, s. 726-727. Konu ile ilgili paragraf şöyledir: “Saltanatı seniyyem tebaasından bulunanlar mekâtib-i şâhânemin nizamâtı mevzularında gerek since ve gerek imtihanca mukarrer olan şerâiti ifâ eyledikleri takdirde cümlesi bilâfark ve temyîz Devlet-i Aliyyemin mekâtib-i askeriye ve mülkiyesine kabûl olunması ve bundan başka her bir cemaat maârif ve hiref ve sanâyie dâir milletçe mektepler yapmağa mezûn olup fakat bu mâkule mekâtib-i umûmîyenin usûlü tedrîs ve muallimlerinin intihâbı, âzâsı taraf-ı şâhânemden mansûb muhtelit bir Meclis-i Maârifin nezâret ve teftîşi tahtında olması.” Bkz. BOA. Tanzimat-ı Hayriye Defteri, s. 110. Ahmet Lütfi, Tarih, C. 9, s. 135; Unat, Faik Reşit, Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış, Ankara, 1964, s. 21; Somel, a. g. e., s. 43. BOA. İ. Dah. 23317. 101 kararlaştırılmıştır. Konu ile ilgili olarak çıkarılan diğer bir irade de 22 Recep 1280 / 2 Ocak 1864 tarihlidir.379 Bu iradede sonraki yıllarda ihtiyaca göre öğrenci alınacağı belirtilirken o sene için Rum, Ermeni, Bulgar ve Katolik Ermeni milletlerinden 8’er çocuk alınarak bunların 16 adedinin Harbiye, Bahriye ve Hendesehaneye, diğer 16’sının ise Paris’te bulunan Mekteb-i Osmanî’ye gönderilerek 8’ine hukuk, diğer 8’ine ise mühendislik ve askerlik okutulması kararlaştırılmıştır. Cemaatler kararı olumlu karşılamış; Rum ve Ermeni cemaat meclisleri padişaha ayrı ayrı teşekkür mazbataları göndermişlerdir.380 1861 yılı başlarında yayımlanan ve eğitim bakanlığının görev ve yetkilerini belirleyen “Maârif Nezaretinin Vazifelerine Dair Mevâd” başlıklı ta’limâtta okullar derecelendirilmiş, yüksek okullar haricinde kalan okullar maârif nezaretinin idaresine tevdi edilmiş ve sıbyan mektepleri haricindeki tüm okullarda eğitimin muhtelit (Müslüman ve gayrimüslim çocukların karışık) olacağı belirtilmiştir.381 Muhtemelen döneme damgasını vuran Osmanlılık düşüncesinin etkisiyle karma eğitim, devlet politikası olarak benimsenmiştir. Zira, karma eğitimin farklılıkları yok edeceği ve toplumu aynı ideal etrafında birleştirerek bir ‘Osmanlı Milleti’ oluşturabileceği düşünülmüştür. Ayrıca, eğitim işlerini düzenlemek üzere gayrimüslimlerin de yer aldığı bir “Meclis-i Muhtelit” kurulmuş, Türkçe eğitim dili olarak kabul edilmiş ve tüm öğretmenlerin Türkçe bilmeleri şart koşulmuştur.382 Eğitimle ilgili atılan önemli adımlardan biri, Islahât Fermânı’nda taahhüt edilen reformların uygulamaya konulması için, başta Fransa olmak üzere Avrupa 379 380 381 382 BOA. İ. Hr. 11755. BOA. İ. Hr. 11810; Tasvîr-i Efkâr, 24 Zilkade 1280 / 1 Mayıs 1864, def’a, 191, s. 1. Unat, a. g. e., s. 22. Cemaatlerden sıbyan mektepleri açarak kendi hocaları vasıtasıyla çocuklarına temel eğitim yaptırmaları istenirken bazen maslahat gereği bu okulların devlet tarafından da açıldığı anlaşılmaktadır. Örneğin Mostar’da Latin taifesi rüştiyeye konulmak üzere 18 çocuk getirmişler, ancak bunlar okuma yazma bilmediklerinden, Müslüman çocuklarla birlikte Kur’an ve ilmihal öğrenmeleri ve taleplerinin reddedilmesi de uygun olmadığından, masrafları devlet tarafından karşılanıp bir öğretmen tutularak sınıf açılmış, okulun açılışında çocuk sayısı 50’ye ulaşmış ve bu çocuklara Müslüman hoca tarafından okuma yazma öğretilmiştir. Sadece Katoliklere mahsus olmamasına rağmen açılışına onlar sebep olduklarından okula Katolik Okulu denilmiştir. Bkz. Cevdet Paşa, Tezâkir, C. 3, s. 18-19. Bilim, Cahit Yalçın, Tanzimat Devri’nde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma (1839-1876), Eskişehir, 1984, s. 26-27, 34. 6 Cemaziyelahir 1291 tarihli bir irade gayrimüslimlere Türkçe öğretimi hususunda kurumlaşılmasını öngörmektedir. Buna göre, Türkçe öğretilmeyen okullara Maarif Nezareti tarafından seçilecek öğretmenler gönderilecek ve bunların maaşları cemiyetler tarafından ödenecektir. Tüm okullara bu ders konularak kitapları basılacak ve fakir çocuklalarına Türkçe kitaplar ücretsiz verilecektir. Bu okullardan mezun olup, yüksek tahsillerini Türkçe tamamlamak isyenlerle Rum okullarında Türkçe öğretmeni olmak isteyenlerin masrafları karşılanacaktır. Bu hususları idare etmek üzere de bir cemiyet kurulacaktır. Bkz. BOA. İ. MM. 2128. 102 devletlerinin baskıları neticesinde 1869 yılında kabul edilen Maârif-i Umûmîye Nizamnamesi olmuştur.383 Eğitim teşkilatında önemli düzenlemeler yapılmasını öngören bu nizamname ile Daire-i İlmiye ve Daire-i İdare olmak üzere iki şubeden oluşan ve yılda iki defa bakanın başkanlığında toplanacak olan Meclis-i Kebir-i Maârif teşkil edilmiştir. İlmiye dairesinin görevi; okullarda okutulacak kitapların telif ve tercümesiyle Türkçe’nin gelişmesini, Avrupa'daki okullarla irtibat sağlanmasını temin etmekti.384 Yarısı Müslümanlardan, yarısı da gayrimüslimlerden oluşan idare dairesi ise, ülkedeki bütün maârif meclisleri, okullar, müzeler, kütüphaneler ve matbaalarla ilgilenecekti. İlave olarak eğitimle ilgili her türlü plan ve programı da hazırlayacaktı. Yeni meclis, her iki dairenin görüştüğü konuları karara bağlamak ve eğitim politikalarını belirlemekle yükümlüydü.385 Maârif-i Umûmîye Meclisi ilk kez 27 Zilhicce 1280 / 3 Haziran 1864 tarihinde 6 Müslüman, 2 Rum Ortodoks, 2 Gregoryan Ermeni, 2 Katolik, 1 Protestan ve 1 Yahudi üye ile iki sekreterden oluşmak suretiyle açılmıştır.386 Gayrimüslim üyelerin sayılarının Müslüman üyelerinkinden fazla olması oldukça dikkat çekicidir. Ayrıca, her vilayette Müslim ve gayrimüslim üyelerden oluşan Vilayet Maârif Meclisleri387 bakanlığın taşra teşkilatı veya şubesi olarak kurulmuştur. Böylece, gayrimüslimlere eğitim idaresinin her kademesinde yer verilmiştir. Nizamname öğretim sistemini düzenlemiştir. Buna göre mektepler, umûmî ve husûsî olarak ikiye ayrılıyor; umûmî mektepler, ilköğretim kurumlarını oluşturan sıbyan, orta öğretim kurumlarını oluşturan rüştiye, idadi ve sultani, yüksek öğretim kurumlarını meydana getiren darülmuallimin (erkek öğretmen okulu), darulmuallimat (kız öğretmen okulu) ve darulfunûndan (üniversite) ibaretti. Husûsî 383 Maarif-i Umûmîye Nizamnamesi, Meclis-i Tanzimat Defteri, No: 2, s. 221-242; Düstur, I. Tertip, C. 2, s. 184-219. 1867 yılında, bir eğitim reformcusu olan Fransa Eğitim bakanı Jean Victor Duruy Islahat Fermânı’nda vadedilen esasların uygulamaya konulması babında Osmanlı devletine bir nota vererek karma orta eğitim kurumları, bir üniversite ve meslek okulları ile kütüphaneler açılmasını istedi. İki yıl içerisinde de Osmanlı hükümeti çıkardığı nizamname ile bunları yasalaştırmıştır. Bkz. Unat, a. g. e., s. 47; Karal, a. g. e., C. 7, s. 200. 384 Bkz. 133-137. maddeler, Düstur, C. 2, s. 205-206. 385 Bkz. 138-142. maddeler, Düstur, C. 2, s. 206-207; Bilim, Tanzimat Devri’nde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma (1839-1876), s. 30-33; Akyıldız, a. g. m., s. 79-81. Bkz. Somel, a. g. e., s. 46. 386 Somel, a. g. e., s. 51. 387 Bkz. 143-152. maddeler, Düstur, I. Tertip, C. 2, s. 207-210. Mecliste, biri Müslim biri gayrimüslim iki muavin, ikisi Müslim ikisi gayrimüslim dört muhakkik, dört ile on arasında da Müslüman ve gayrimüslim üye bulunacaktır. 103 mektepler ise Müslüman, gayrimüslim ve yabancılar tarafından açılan özel kurumlardı. Nizamnamede bunların açılışı, program, öğretmen ve öğrenci durumlarıyla malî idarelerinin nasıl olacağı açıkça belirtiliyordu. Her köy ve mahallede bir sıbyan mektebi, 500 haneli kasabalarda rüştiye, 1000 haneli kasabalarda idadi, şehir merkezlerinde sultani, İstanbul’da kız ve erkek muallim mektepleri ile darulfunun, uygun bulunan yerlerde de kız rüştiyeleri açılması planlanmıştı. Sıbyan ve rüştiye mektepleri kız ve erkekler için ve Müslüman ve gayrimüslim çocukları için ayrı ayrı olacak, diğer okullar ise karma eğitim verecekti.388 Nizamnamede en dikkat çeken husus, okulların faklılıklarının belirlenmesi ve muhtemelen en fazla ihtiyacın orada hissedilmesi dolayısıyla ilk ve orta öğretime vurgu yapılmış olmasıdır. Ayrıca, medrese eğitiminin konu edilmemesi, dinî eğitimin ve ulemanın kontrolünün dışında, Batı tarzında ve Batı’nın sempatisini kazandıracak, Osmanlılık düşüncesine hizmet edebilecek modern bir eğitim modeli planlandığını göstermektedir.389 Nizamnamede temel öğretim anlatılırken, “Sunûf-ı gayr-i müslime etfâline kendi usûl-i dinîyeleri tedrîs olunacaktır ve iş bu usûl-i dinîye tedrîsleri rüesâ-yı ruhânîye ma‘rifetiyle bi’t-ta‘yîn tedrîs kılınacaktır.”390 denilmektedir. Karma öğretim yapılan okullardan bahsedilirken bunların gayrimüslimlerin özel günleri ile bayram günlerinde de tatil edilmesi391 kararlaştırılmıştır. Ayrıca, her milletin kendi dilinin okutulmasına ilave olarak mezheplerine dair olan derslerin de kendi dillerinde okutulması392 benimsenmiştir. Bu maddeler, Osmanlı Devleti’nin gayrimüslimlerin eğitimi konusuna yaklaşımını göstermektedir. Buna göre devletin; 388 389 390 391 392 Tekeli, İlhan – İlkin, Selim, Osmanlı İmparatorluğunda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, Ankara, 1993, s. 67. Davison, Reform, s. 245-246; Bilim, Cahit Yalçın, Türkiye’de Çağdaş Eğitim Tarihi 1734-1876, Eskişehir, 2002, s. 170-171. Bkz. 6. madde, Düstur, 1. Tertip, C. 2, s. 185. Osmanlı devleti gayrimüslim çocuklarının kendi dinî kültürleri üzere yetiştirilmeleri konusunda hassas davranmıştır. Devlet uyruğu olan gayrimüslim yetim çocukların eğitimini üstlenmiş, onları kendi dinlerine göre eğiterek hem sosyal bir devlet olduğunu hem de din anlayışını ve politikasının esassını göstermiştir. Sadaretten Maarif Nezaretine yazılan bir yazı bunları göstermesi bakımından ilginçtir. Yazıda, Niş eyaletinde yetim ve kimsesiz Müslüman ve Hıristiyan çocuklar için bir ıslahhane açılması, 5-13 yaşları arasındaki çocukların buraya alınarak kendi dinlerinden olan öğretmenlerin idaresinde yetiştirlmeleri ve bunlara okuma-yazma öğretilmesi, daha sonra yine kendi dinlerinden olan ustaların yanında terzilik ve ayakkabıcılık gibi mesleklerde yetiştirilmeleri istenmektedir. Bkz. BOA. A. MKT. MHM. 302/67. Bkz. 8, 25, 40. maddeler, Düstur, 1. Tertip, C. 2, s. 185, 189, 191. Bkz. 23. madde, Düstur, 1. Tertip, C. 2, s. 188. 104 dinlerini öğrenme ve yaşamaları anlamında din hürriyetlerine saygı duyduğu, milli dillerini ve dolayısıyla kültürlerini yaşatmalarından rahatsız olmadığı, kendisini hala çoğulcu bir toplum gördüğü ve hangi sebeple olursa olsun bunun gereğini yerine getirme düşüncesinde olduğu söylenebilir. Nizamnamenin çıkarılmasıyla birlikte Osmanlı Devleti’nin eğitimle ilgili tüm problemlerinin çözüldüğünü düşünme imkanı yoktur. Zaten uygulama çok hızlı olmamıştır. Örneğin 1871’e gelindiğinde, yani nizamnameden iki yıl sonra, Vilayet Maârif Meclislerinin sayısı henüz üçtür. Bunlar da Girit, Bağdat ve Tuna vilayetlerindedir.393 Diğer taraftan okullaşmanın veya okula giden nüfusun da çok hızlı artmadığı görülmektedir. 1874’te İstanbul’daki 18 erkek rüştiyesinde 1859, 10 kız rüştiyesinde 294 öğrenci bulunuyordu. Bu yıllarda İstanbul’da yaşayan Müslüman nüfusun 200.000 civarında olduğu düşünüldüğünde rüştiye eğitiminin bile çok küçük bir kesime ulaştığı söylenebilir.394 Rüştiyeler az da olsa yayılma istidadı göstermiş, ancak orta öğrenimin diğer kurumları olan idadiler ve sultaniler, bu günkü orta okul ve liselere denk olan okullar, nizamnamede öngörüldüğü şekilde yayılamamıştır. Rüştiyenin üstünde sultaninin altına ve ona hazırlayıcı olarak 1000 haneli kasabalarda açılması planlanan idadiler, 1872 yılında Cevdet Paşa’nın bakanlığı döneminde sadece İstanbul’da 4 adet açılmıştır. 1876’da sayı 7’ye çıkmıştır. İstanbul dışında ise ilk ve tek idadi 1875 yılında Yanya Vilayeti, Tırhala Sancağı, Yenişehir Kasabasında açılmıştır. Oysa gayrimüslimlerin bu dönemde yaygın olarak orta öğretim kurumları mevcuttur ve ilk öğretim ile yüksek öğretim arasında bu kurumların olması zaruridir. Buna rağmen, İstanbul’da açılan Galatasaray Sultanisi hariç, diğer sultanilerle idadilerin yaygınlaşması 1881’li yıllara kalmıştır. 395 Galatasaray Sultanisi İstanbul’da nizamnameden önce 1868 tarihinde, Sultan Abdülaziz’in 1867 yılında gerçekleştirdiği Paris ziyareti sırasında,396 İstanbul’da Fransız liselerine benzer bir okul açılmasına karar vermesinden sonra açılmıştır.397 Okulun kuruluş amacı değişik inanç ve düşüncedeki çocukları kaynaştırarak Osmanlı 393 Bilim, Tanzimat Devri’nde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma (1839-1876), s. 35. Karal, a. g. e., C. 7, s. 200-201; Tekeli, – İlkin, a. g. e., s. 64-65. 395 Ergin, a. g. e., C. 2, s. 496; Karal, a. g. e., C. 7, s. 202; Engelhardt, a. g. e., s. 248; Bilim, Tanzimat Devri’nde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma (1839-1876), s. 65-66. 396 Tasvîr-i Efkâr, 12 Rebiulevvel 1284 / 14 Temmuz 1876, def’a, 500, s. 2. 397 Ergin, a. g. e., C. 2, s. 481; Karal, a. g. e., C. 7, s. 203; Davison, Reform, s. 246. 394 105 birliği yaratmak ve eğitim sistemine yabancı dilde öğretim yapan Batı standartlarında bir kurum kazandırmaktı.398 25 Cemaziyelahir 1287 / 27 Nisan 1868 tarihinde yayınlanan nizamnamesine399 göre her sınıf tebaa çocuklarının eğitim göreceği okul, mezunlarının her türlü memuriyete alınacağı veya yüksek okullara gidebileceği, Avrupa’nın ikinci derece mekteplerine denk olarak açılmıştır. Cazip görünen bir proje olmasına ve eğitim dili Fransızca, müdür ve öğretmenleri Fransız olmasına rağmen çeşitli iç ve dış kaynaklı sebeplerle Rumlar ve Yahudiler çocuklarını bu okula göndermek istememişler, Papa Katolik çocuklarının gönderilmesini yasaklamış, Türkler de isteksiz davranmışlardır. Okula kayıtsız şartsız rağbet gösteren unsur da, en çok istifade edenler de Bulgarlar olmuştur. Okul paralı olmasına rağmen hükümet 75 Müslüman ve 75 gayrimüslim öğrenciye burs sağlamış ve okul 341 öğrenci ile öğretime başlamıştır. Daha sonra, Fransa hükümetinin etkin girişimleri sonucu Papalık yasağı kaldırmış, Yahudilere yemek yapması için kendi milletlerinden bir aşçı çalıştırmaları imkanı verilmiş, diğer cemaatlerle Türklerin de güvenleri temin edilerek her milletten öğrenci alımı temin edilmiştir. Bir yıl sonra öğrenci sayısı 640’a ulaşmıştır. Ancak, incelediğimiz dönemde emsalleri yapılamamış ve tek örnek olarak kalmıştır.400 Orta öğretim yapan okullardan başka Tanzimat döneminde çok sayıda meslek okulu ve yüksek okul da kurulmuş, Islahât Fermânı’ndan sonra gayrimüslimler bu okullara da kabul edilmişler ve karma eğitim yapılmıştır. Hatta orta öğretimde devlet okulunu tercih etmeyen çok sayıda gayrimüslim öğrenci sunduğu iş avantajları nedeniyle bu okulları tercih etmiştir. Örneğin Tıbbiye, Ziraat Okulu, Mülkiye ve Sanayi okulları böyledir. Tıbbiyeden mezun olanlar orduya atanmışlardır.401 398 399 400 401 Engelhardt, a. g. e., s. 249-250; Bilim, Türkiye’de Çağdaş Eğitim Tarihi 1734-1876, s. 236. Engelhardt, De Monde gazatesinde okulun açıldığı tarihte yayınlanan ilginç bir makaleyi nakletmektedir. Makalede şöyle denmektedir: “Bu karma okul, Fransa hükümetinin himayesinde kaldığı sürece devam edecektir. Eğer Fransa aradan çekilecek olursa aynı eğitimle birliği sağlanmak istenen karma unsurların karşılıklı düşmanlık ve nefretlerinin etkisiyle derhal yıkılacaktır. Şeyhülislam, Papanın Katolikleri okula gitmekten alıkoyan emirnamesini oldukça takdir etmiştir; ulema İstanbul’da eski nüfuzunu kaybetmemiş olsaydı Osmanlı vükelâsı, unsur ve dil anlaşmazlığından dolayı Babil Kulesi’ne benzeyen bu okulun kuruluş ve açılışına taraftar görünemezlerdir.” Bkz. Engelhardt, a. g. e., s. 251. Mekteb-i Sultani Nizamatını Havi İlanname, Düstur, 1. Tertip, C. 2. s. 245-246. Ergin, a. g. e., C. 2, s. 481-486; Karal, a. g. e., C. 7, s. 203-204; Engelhardt, a. g. e., s. 251-252; Bilim, Türkiye’de Çağdaş Eğitim Tarihi 1734-1876, s. 238-240; Tekeli – İlkin, a. g. e., s. 65. Söz konusu yüksek okullar ve meslek okulları hakkında geniş malumat için bkz. Ergin, a. g. e., C. 2, s. 513-721; Bilim, Türkiye’de Çağdaş Eğitim Tarihi 1734-1876, s. 288-323. Hem karma eğitim yapıldığını göstermesi hem de bunlara imtiyaz sağlandığını göstermesi bakımından 3 Muharrem 106 İncelediğimiz dönemde karma öğretim yapan kurumların sayıları hızlı bir şekilde artmamış olmasına rağmen, gerek cemaatlerin kendi okullarındaki artış, gerekse yabancılar tarafından açılan çok sayıdaki okula bunların çocuklarının devam etmesi dolayısıyla, hem okul hem de öğrenci sayısı bakımından gayrimüslimlerin durumu Müslümanların durumundan çok daha iyidir. b. Gayrimüslim Cemaatlerin Okulları Osmanlı Devleti’nin idaresinde bulunan gayrimüslim cemaatler eskiden beri imtiyazlarına sahip çıkarak kendi müesseselerini kurmuşlardır. Eğitim alanı da en çok üzerinde durulan konulardan birisi olmuştur. Tanzimat’tan sonra eğitim işine çok daha yoğun bir destek verilmiş, kendi dil ve kültürlerini yaşattıkları okullarının sayısı ve buna paralel olarak öğrenci ve yetişmiş eleman sayısı artmıştır. Hatta Tanzimat dönemine genel olarak bakıldığında, gayrimüslim cemaatlerin toplam okul ve öğrenci sayısının Müslümanlarınkinden fazla olduğunu söylemek mümkün görünmektedir.402 Osmanlı Devleti’nin en kalabalık azınlık grubunu meydana getiren Rumlar eskiden beri faaliyetlerini devam ettiren Fener Rum Mektebi, Heybeliada Papaz Mektebi, Kuruçeşme Rum Darulfununu vb. okulların yanında gerek İstanbul’da gerekse taşrada çok sayıda okul açmışlardır.403 1860’dan sonra düzenlenen cemaat nizamnamesi ile de eğitim işi din adamlarının elinden alınarak muhtelit meclise verilmiştir.404 Islahât Fermânı ile verilen özel okul açma hakkı405 ve Maârif Nizamnamesinde belirlenen cemaatlerin ayrı okullar açabilmeleri ile ilgili 402 403 404 405 1285 tarihli belge dikkate şayandır. Belgeye göre, çoğunluğunu gayrimüslimlerin oluşturduğu dökmeci esnafı dökmeci şirketi kurmuşlardır. Devlet, şirkete vergi ve gümrük muafiyeti tanımış, bu alanda çalışan Müslüman ve gayrimüslimlerin okuma-yazmadan başlamak üzere meslek eğitimlerini tamamlamaları için okul açılmıştır. Böylece hem kazancın hem de eğitimin önü açılmıştır. Bkz. BOA. A. MKT. MHM. 405/89. Engelhardt, bu dönemde İmparatorluğun henüz orta öğretim kurumları mevcut değilken ülke genelinde ve İstanbulda gayrimüslim cemaatler tarafından açılmış çok sayıda okul bulunduğunu, bunun da galip milletin malup milletlerden aşağı kalması gibi bir mahzuru ortaya çıkardığını söylemektedir. Bkz. Engelhardt, a. g. e., s. 248. Geniş bilgi için bkz. Ergin, a. g. e., C. 2, s. 737-748; Bilim, Türkiye’de Çağdaş Eğitim Tarihi 1734-1876, s. 382-383. Bkz. BOA. Y. EE. 112/24, Rum Patrikhanesi Nizamnamesi, Meclis-i Muhtelit-i Dâimî Azasının Vezâifi, 3. Madde. Patrikhanelere yazılan bir tezkerede Islahat Fermânı’nda vaad edilen hürriyetlerin bir gereği olarak cemaatlerin okul ve kilise yapmalarına engel çıkarılmayacağı, ancak her hangi bir yanlışlığa meydan verilmemesi için yapılacak binanın durumu ile masrafının nasıl karşılanacağının bildirilmesi, bugünkü anlamda proje sunulması istenmektedir. Bkz. Tanzimat-ı Hayriye Defteri, s. 148-150. 107 maddeler406 bir dönüm noktası teşkil etmiş, çok sayıda okul açılmış ve özellikle çalıştığımız dönemde serbest bir eğitim yapılmıştır.407 1870 yılında sadece İstanbul’da Rum okullarının sayısı 105, öğrenci sayısı ise 15.000’e ulaşmıştır.408 Ermeni cemaatinin bir kurum olarak okula sahip olması Rum cemaatine göre daha geç olmakla birlikte409 18. asır başlarından itibaren kiliselerde cemaat çocuklarına temel eğitim yaptırılmıştır. 19. yüzyılın başlarından itibaren de hem İstanbul hem de taşrada hızlı bir okullaşma faaliyeti başlamıştır. Daha 1834 yılında Anadolu’daki Ermeni okulu sayısı 120’ye ulaşmıştır.410 Okulların idaresi ile ilgili olarak da cemaat 1853’te, 14 kişilik bir Maârif Komisyonu oluşturmuştur.411 Ermeni Patrikhanesi Nizamnamesi’nin 45. maddesinde412 daha önce kurulan Maârif Komisyonu, dolayısıyla seküler Ermeni eğitim anlayışı aynen devam ettirilmiştir. Bundan sonra, öncesine kıyaslanamayacak ölçüde hızlı bir gelişme olmuştur. 1859 yılında yapılan bir istatistiğe göre İstanbul’da, 42 Ermeni okulu ve bu okullarda okuyan 1555 kız, 4376 erkek olmak üzere toplam 5531 öğrenci bulunmaktaydı.413 1871 yılında Ermeni Maârif Komisyonu tarafından yayınlanan bir istatistiğe göre ise erkek, kız ve karma okulların sayısı 48’dir. Talebe sayısı da toplam 5822’dir. 1874 yılında yayınlanan bir başka veriye göre de, Anadolu’daki 28 murahhaslık bölgesinde 469 ilkokul hizmet vermektedir. Daha sonraki yıllara ait istatistiklerde öğrenci ve okul sayısının gittikçe düştüğü görülmektedir. Örneğin 1887 yılında Ermeni okullarındaki toplam öğrenci sayısı 3816’ya 1900’de ise İstanbul’daki Ermeni okulu sayısı 40’a gerilemiştir.414 Okul ve öğrenci sayısındaki 406 407 408 409 410 411 412 413 414 Mearif-i Umûmîye Nizamnamesi, 3, 18, 129. maddeler, Düstur, C. 2, s. 184, 187, 204. Tekeli – İlkin, a. g. e., s. 102-103. Ubucini, Rum okullarında çocuklara Osmanlı devletinin yıkılması gerektiği fikrini aşıladıklarını, buna rağmen Osmanlı hükümetinin bu okullara dokunmadığını yazmıştır. Bkz. Akyüz, Yahya, “Cevdet Paşa’nın Özel Öğretim ve Tanzimat Eğitimine İlişkin Bir Lâyihası”, OTAM, S. 3, 1992, s. 108. Issawi, Charles, “The Transformation of the Economic Position of the Millets in the Nineteenth Century”, Christians and Jews in the Ottoman Empire: the Functioning of a Plural Society, (Ed. Braude, B., - Lewis, B.), New York and London, 1982, C. 1, s. 277. İstanbul’un fethinden sonra 18. asrın sonuna kadar uzanan devirde Osmanlı İmparatorluğu hudutları içerisinde mektep mahiyetinde Ermeni müessesesine tesadüf edilmemektedir. Bkz. Ergin, a. g. e., C. 2, s. 750. Tekeli – İlkin, a. g. e., s. 106; Ermeni milletinin eğitimi ile Amerikalıların yakından ilgilenmeleri ve açtıkları çok sayıda okul ile cemaatin eğitimini üstlenmelerinin neden ve sonuçları hakkında bkz. Akgün, “Amerikalı Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rolü”, s. 6-9. Ergin, a. g. e., C. 2, s. 752-756; Tekeli – İlkin, a. g. e., s. 106. BOA. Y. EE. 112/25. Ergin, a. g. e., C. 2, s. 757. Ergin, a. g. e., C. 2, s. 758; Bilim, Türkiye’de Çağdaş Eğitim Tarihi 1734-1876, s. 386; Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 177. 108 düşüşün sebebi daha çok, yabancılar tarafından Osmanlı Devleti’nin hemen her köşesinde açılan okullar olmalıdır. Zira, bu okullara gayrimüslimlerin fazlaca rağbet ettikleri bilinmektedir. İstatistikî bilgilerin ışığında söylenecek diğer bir husus da 1875’li yıllara kadar, başka bir ifade ile Islahât Fermânı’nın ilanından sonra yaklaşık 20 yıl içerisinde gayrimüslim cemaatlerin yeteri kadar okul açarak çocuklarının eğitimi konusunda bir eksik bırakmamış olduklarıdır. Zira, bu dönemden itibaren okullarının ve bu okullarda okuyan öğrencilerinin sayısının azalması buna işaret etmektedir. Yukarıda da izah edildiği gibi, Osmanlı Devleti’nde bu yıllarda özellikle orta öğretim yapan okullar henüz yeterli seviyeye çıkamamıştır. Osmanlı Devleti’nin kendi istatistiklerine göre 1897 yılındaki gayrimüslim okullarının sayılarını burada zikretmek uygun görülmektedir. Bu yıl itibarıyla gayrimüslimlere ait toplam okul sayısı 6.739 olup, bunların 5.982’si ilkokul, 687’si rüştiye ve 70’i idadiyedir. Rumların 4.390, Gregoryen, Katolik ve Protestan Ermenilerin 922 ve Bulgarların 693 okulları bulunmaktadır. Okullarda 2.278 bayan, 8.605 erkek olmak üzere toplam 10.883 öğretmen görev yapmaktadır.415 1896 yılına ait bir veri de oldukça dikkat çekicidir. Buna göre, Osmanlı rüştiyelerinde okuyan Müslüman öğrenci sayısı 31.000 iken gayrimüslim okullarında okuyan öğrenci sayısı 76.000’dir. İdadi seviyesinde de bu sayı, 5.000 Müslümana karşılık 11.000 gayrimüslim öğrenci şeklindedir.416 c. Yabancı Okullar Osmanlı Devleti’nde gayrimüslim vatandaşların dışında yabancıların da çok sayıda okul ve eğitim kurumları vardı. Yabancı eğitim kurumlarının en eskisi Katolik okullarıdır. Daha 16. yüzyılda papa Latin çocuklarının eğitimi için Cizvitleri göndermiş, bunlar da daha sonra Sen Benuva olarak adlandırılan okulu açmışlardır. Kanuni Sultan Süleyman ile I. Fransuva arasındaki dostluktan ve kapitülasyonlardan yararlanan417 Katolikler, Fransa’nın desteği ile Osmanlı topraklarında 17. yüzyıldan itibaren yoğun dinî faaliyetlerde bulunmuşlardır. Avusturya ve İtalya’dan gelen 415 İstatistiki veriler için bkz. Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 177-180. Issawi, a. g. m., s. 277. 417 Cevdet Paşa kapitülasyonlarda eğitim ile ilgili her hangi bir madde bulunmadığını, Osmanlı devletinin kötülüğünü isteyen ve onu yalnız bırakmayı planlayan bazı devletlerin Türkleri, Avrupa kamuoyu önünde cahil ve kanun tanımaz olarak lanse ettiklerini, buna karşı Osmanlı hükümetlerinin de eğitim sever kanuna bağlı olduklarını göstermeye çalıştıklarını ve Islahat Fermânı’ndan sonra eğitim ile ilgili yapılan çalışmaların da bu düşünceye dayandığını söylemektedir. Bkz. Akyüz, “Cevdet Paşa’nın Özel Öğretim ve Tanzimat Eğitimine İlişkin Bir Lâyihası”, s. 91-92. 416 109 papazlar da Fransızlara yardım etmiştir. Bu yüzyılda Osmanlı topraklarında en aktif cemaat Kapüsenlerdir. Bunlar da Saint Louis Mektebini bu dönemde açmışlardır. Bunları daha sonraki yüzyıllarda çok sayıda yeni okul takip etmiş, okullarda Katoliklerin yanı sıra çok sayıda yerli Hıristiyan çocuğu da tahsil yapmıştır. 1839 yılında sadece İstanbul’daki Katolik okulu sayısı 40’a öğrenci sayısı ise yaklaşık 6.000’e ulaşmıştır. Bu öğrencilerin 4.000’i Osmanlı Hıristiyanlarının çocuklarıdır. Islahât Fermânı’ndan sonra da Katolik okulları açılmaya devam etmiş, günümüzde hala varlığını devam ettiren Saint Pierre ve Saint Joseph gibi önemli okullar açılmıştır.418 Osmanlı sınırlarında okul açan diğer bir grup da Protestanlardır. Bu cemaat Osmanlı Devleti tarafından sonradan tanındığı gibi ülkede kurumlarını oluşturması ve okul açması da diğerlerine göre daha geçtir. Protestanlar özellikle Suriye ve Lübnan gibi merkeze uzak yerlere ağırlık vermişler, ilk okullarını 1824 yılında Lübnan’da açmışlardır. 1834 yılında da Beyoğlu, Bursa, İzmir ve Trabzon’da okullar açmayı başarmışlardır. Anadolu’da Islahât Fermânı’ndan sonra, Fırat Koleji, Antep Koleji ve Merzifon Anadolu Koleji gibi önemli okullar açılmıştır. Cemaatin ülkede açtığı en meşhur okul 1863 yılında Amerikalılar tarafından açılan Robert Kolejidir.419 Osmanlı topraklarındaki Amerikan okulları, çoğu Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde bulunmak üzere 1865-1890 yılları arasında son derece hızlı bir şekilde çoğalmıştır. 1845-1850 yılları arasında 7 Amerikan okulu varken 1855’te sayı 38’e, 1890’da ise 464 gibi şaşırtıcı bir rakama ulaşmıştır. Özellikle 1870 yılından sonra dinî eğitimim dışında eğitim veren kolejler açılmıştır. 15 yıl sonra 1904’te de sayı 465’tir.420 Dolayısıyla 1890’da doyuma ulaşılmış olduğu görülmektedir. 418 419 420 Ergin, a. g. e., C. 2, s. 769-782; Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 180. Cevdet Paşa özel okulların açılması ile ilgili olarak da, buna izin veren Nizamnamenin 129. maddesinin; öğretmenlerin diplomalı olması, program ve kitapların tasdik ettirilmesi ve açılışlarına izin verilmiş olmasının önemli şartlar olarak zikredildiğini, ancak bu şartların uygulanmadığını, uygulanmak istendiğinde elçiliklerle prolem yaşandığını belirtmektedir. Bkz. Akyüz, “Cevdet Paşa’nın Özel Öğretim ve Tanzimat Eğitimine İlişkin Bir Lâyihası”, s. 94. Ergin, a. g. e., C. 2, s. 783-785; Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 183; Tekeli, – İlkin, a. g. e., s. 115; Şişman, Adnan, “Misyonerlik ve Osmanlı Devletinin Son Döneminde Kurulan Yabancı Sosyal ve Kültürel Müesseseler”, Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), Ankara, 2002, C. 14, s. 173-179. Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 184; Tekeli – İlkin, a. g. e., s. 112-118; Polat, İlknur, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Açılan Amerikan Okulları Üzerine Bir İnceleme”, Belleten, C. 52, 203, 1988, s. 634-635. 110 Tanzimat döneminde, özellikle Islahât Fermânı’ndan sonra gerek Osmanlı uyruğu olan gayrimüslimler tarafından gerekse Avrupa ülkeleri ve Amerika’dan gelen kişi ve gruplar tarafından çok sayıda,421 muhtemelen ihtiyacın üzerinde, çeşitli seviyelerde okul açıldığı görülmektedir. Bu okulların açılmasının nedeni olarak değişik siyasî ve ekonomik sebepler sayılabilir. Ancak bunların iyi niyetle sadece gayrimüslim Osmanlı vatandaşlarının veya farklı etnik grupların eğitim ihtiyacını karşılamak için kurulduğu söylenemez.422 Şüphesiz bu kurumların önde gelen amaçlarından biri, değişik etnik kökene mensup gayrimüslim Osmanlı uyruklarının uluslaşma bilincine erişmelerini sağlamak, böylece Osmanlı Devleti’ni yıkıma götürmektir.423 Gerçekten de değişik gruplar için faaliyet gösteren birçok milliyetçi bu okullardan yetişmiştir. F. Islahât Fermânı’na Tepkiler 1. Müslümanların Tepkileri Islahât Fermânı, Hıristiyan milletlerin anayasal gelişmesinin başlangıcı ve ulusal bağımsızlık isteklerinin bir manifestosu niteliğinde olup büyük ölçüde onların haklarını geliştirmeye yönelik hükümler içermekteydi.424 Fermân’ın getirdiği haklar, Müslümanlarla gayrimüslimleri, hukuken eşit hale getirdi. Bu eşitlik, siyasî hakları da kapsamaktaydı. Askerlik gibi önemli bir vatandaşlık görevini yerine getirmeyen 421 422 423 424 Yabancılar tarafından açılan tüm okullarla ilgili özet bilgiler için bkz. Fendoğlu, Tahsin, “Amerika Birleşik Devletleri’nin Misyonerleri ve Osmanlı Devleti”, Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), Ankara, 2002, C. 14, s. 189-195;Tekeli, – İlkin, a. g. e., s. 112-123. Kodaman, Osmanlı toraklarında yabancı okulların açılması ile ilgili dikkati celbeden bir yorum getirmektedir. Ona göre, 1830’lu yıllardan itibaren Osmanlı devleti Batı için önemli bir pazar olmaya başlamıştır. Fakat devletin tüm yapısı onlardan farklıdır ve bu nüfuzu zorlaştırmaktadır. Dolayısıyla Avrupa başta devlet adamları olmak üzere Osmanlıların zihniyetini kendi liberal anlayışına göre değiştirmeye koyulmuş ve bunu üç sahada yapmıştır. 1838’de iktisadi ve ticari liberaliz, 1856’da kültürel liberalizm, 1876’da da siyasî liberalizm benimsetilmiştir. Kültürel emperyalizmin gerçekleşmesinin en önemli aracı ise ülkenin her tarafına yayılan yabancı okullardır. Bu okullar temsil ettikleri kültürün merkezi ve üssü durumunda olmuşlardır. Bkz. Kodaman, a. g. m., s. 25. Benzer bir başka yorum için bkz. Polat, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Açılan Amerikan Okulları Üzerine Bir İnceleme”, s. 627-628. 2 Recep 1277 / 14 Ocak 1861 tarihli bir iradeye göre, gerek cemaat okullarında gerekse yabancı okullarda yurt dışından getirtilerek okutulan bazı kitaplarda zararlı, bölücülük unsuru taşıyan bölümlerin olduğu Patrikhaneler ve bu okullarda görev yapan öğretmenler tarafından bildirilmiştir. Bundan kurtulabilmek için kitapların yurt içinde yazdırılması ve Patrikhaneler tarafından incelendikten sonra Meclis-i Muhtelitin mazbatası üzerine basılması kararlaştırılmıştır. Bkz. BOA. İ. MM. 914. Konu ile ilgili Meclis-i Maariften Maarif Nezaretine yazılan bir yazı için bkz. BOA. A. MKT. NZD. 307/6. Berkes, s. 213; Eryılmaz, Bilal, Tanzimat ve Yönetimde Modernleşme, İstanbul, 1992, s. 140. 111 gayrimüslimlerin, siyasî alanda Müslümanlarla eşit hale getirilmesi, uzun yıllar devletin yükünü omuzlamış olan Türklerin tepkisine neden oldu.425 Askerlik yapmayan gayrimüslim Osmanlı vatandaşları, tarım, sanat, ticaret ve endüstride kendilerini geliştirme imkanı elde etmişlerdi. Türkler ise, ülke yönetimi ve askerlik hizmetleriyle uğraştıkları için ekonomik ve ticari faaliyetleri bir ölçüde gayrimüslimlere bırakmışlardı. Bu nedenle, gayrimüslim reayânın kentlisi de köylüsü de Müslümanlardan zengindi.426 Avrupa devletleri de her fırsatta girişimlerde bulunarak gayrimüslimler lehine çeşitli haklar elde ediyorlardı. Devlet görev ve rütbeleri gayrimüslimlere açılmıştı. Müslümanlar hakkında mahkemede şahitlikleri bile kabul edilmezken, artık mahkeme üyeliğine atanmaları söz konusuydu. İşte bu iktisadi, sosyal ve siyasî şartlar, geleneksel hukuk ve yapının belirlediği statüyü değiştirmişti. Tanzimat’tan sonra yoğunlukla yaşanan bu problemler Osmanlı toplumunu germiş, Müslümanlar, bir toplum olarak gayrimüslimler hakkında yapılan değişimlerle daha ilgili olmuşlar ve bunlara karşı çeşitli tepkiler göstermişlerdir. Islahât Fermânı ile gayrimüslimlere özel haklar tanınarak zenginliklerine şimdi de politik hakların ilave edilmesine bazı Müslümanlar, atalarının kanlarıyla kazanılmış olan millî ve mukaddes haklarının kaybedildiği şeklinde tepki vermiştir. Hakim millet olma vasfının yitirildiğine inanan bu kesim “Âbâ-ü ecdadımızın kanıyla kazanılmış olan hukûk-ı mukaddese-i milliyyemizi bugün kaybettik. Millet-i İslâmiye, millet-i hâkime iken böyle bir mukaddes haktan mahrum kaldı. Ehl-i İslâm’a bu bir ağlayacak ve matem edecek gündür” diyorlardı.427 Halk arasında büyükelçilerin; “Eski vükelâ işimizi zorlaştırıyordu, yeni vükelâ istediklerimizden daha fazlasını verdi.”, “Bâb-ı Âlî’nin bu kadar fedakârlık edeceğini ummuyorduk. Canning ne dediyse hükümet kabul etti.” dedikleri şeklinde dedikodular dolaşıyordu. Halk, işin içinde Reşit Paşa ve eski Şeyhülislâm Arif Hikmet Bey olsaydı hükümler değiştirilmiş olurdu diyerek Fermân’ın hazırlanmasında ve kabul edilmesinde etkili 425 Gülsoy, Ufuk, “Çöküşe Götüren Reçete: Islahat”, Tarih ve Medeniyet, S. 19, 1995, s. 30. Abdurrahman Şeref, Tarih Musahabeleri, s. 64. Namık Kemal, haklı olarak, “Memur olmak bize ne fayda sağladı? Biz sıkıntılar içindeyken Hıristiyanlar sanat ve ticaretle uğraşıp Avrupa seviyesine geldiler” diyerek şikayet etmişti. Bkz. Kuntay, M. Cemal, Namık Kemal Devrinin İnsanları ve Olayları Arasında I, İstanbul, 1944, s.184; Eryılmaz, Tanzimat, s. 141. 427 Cevdet Paşa, Tezâkir, C. 1, s. 68; Ahmet Refik, “Türkiye’de Islahat Fermânı”, Türk Tarih Encümeni Mecmuası, No: 4 (81), 1 Temmuz 1340, s. 195; Karal, a. g. e., C. 6, s. 10. 426 112 olan devlet görevlilerini zemmediyordu.428 O zamana kadar İngilizlere muhabbet duyan Osmanlı kamuoyunun, özellikle Canning’in bu konudaki yoğun gayretlerinden sonra onlara karşı sempati hissini kaybettiği söylenmiştir.429 Genel olarak bakıldığında Müslüman Türk vatandaşların büyük bir kısmı, dış baskılar neticesinde kabul edildiğini düşündükleri Fermâna karşıydı.430 Ancak Cevdet Paşa’nın, Müslüman kisvesindeki birtakım alafranga çelebiler olarak nitelendirdiği yarı Batılılaşmış efendiler ile bazı devlet ileri gelenleri, Islahât Fermânı’nı Batılı devletlerle ilişkilerin ve ittifakın bir delili olarak görüyorlardı. Bunlar Müslümanlarla gayrimüslimlerin kaynaşacağını, karışık mahallelerin oluşacağını ve medeniyetin gelişeceğini söylüyorlardı. Hatta bu kişiler karışık yaşanan mahallelerde emlak fiyatlarının artacağı ümidini taşıyorlardı.431 Diğer taraftan bazı Müslümanlar, Fermânı hafife almışlar, alay konusu yapmışlardır. Bu kabilden olarak, Fermân’ın yayınlanmasından sonra Mehmed Paşazade Said Bey adında biri, namaz kılmakta olan bir hocanın yanına giderek, “Ne kılıyorsun Hoca Efendi; Fermân okundu görmedin mi? Tebaa-i gayrimüslime ile beraber olacağız” diyerek alay etmişti. Bu ifadeler Kaymakam Paşaya iletilince onu şiddetle azarlamış ve Said Bey özür dilemek, hatta devreye Paşa’nın yakınlarını sokarak af dilemek mecburiyetinde kalmıştır.432 Toplumun ileri gelenlerinden olmayan birisinin yapmış olduğu basit bir şakaya bu kadar ilgi gösterilmesi ve sert bir karşılık verilmesi, aslında toplumda yoğun bir tepkinin olduğunu, Osmanlı 428 429 430 431 432 Cevdet Paşa, Tezâkir, C. 1, s. 69-70. Islahat Fermânı’nın hazırlanmasında baş rolü oynayan Lord Canning Gülhane Hattından beri, Bâb-ı Âlî’den koparılan tavizlerin pekiştirilmesi, toplu olarak yasalaştırılması ve bunların uygulanmasını temin için bir dış baskının meydana getirilmesini istiyordu. Bu nedenle Islahat Fermânı, Canning’in bütün meslek hayatının bir ürünü ve Türkiye'de ıslahat uğrunda gösterdiği gayretlerin doruğu olarak yorumlanmıştır. Elçi, “yasayı kaleme alma sırasında birlikte çalıştığım beş kişiden ikisinin Müslüman, ikisinin Katolik, birisinin Ortodoks olmasına rağmen, ortaya çıkardığımız programın kabul edilmesi mucize gibi bir şey oldu. İtiraf edeyim ki müzakereler sırasında arkadaşlarımın, özellikle Müslüman olanların önyargılarını alt edeceğimi hiç sanmıyordum.” şeklindeki ifadeleriyle hayretini ortaya koymakta ve böyle bir sonuca ulaşmayı ümit etmediğini işaret etmektedir. Bkz. Poole, a. g. e., s. 267-269. Ahmet Refik, “Türkiye'de Islahat Fermânı”, s. 199. Davison, Reform, s. 57. Cevdet Paşa, Tezâkir, C. 1, s. 68; Davison, Reform, s. 58. Ahmet Refik halkın bu üzüntüsünün yersiz olduğunu söyleyerek; yeniçeri zihniyetinin sadece fethetmekten ibaret olduğunu, fethedilen yerlerin halklarına yüksek medeniyet, saadet, refah ve adalet götürülemediğini, eşitliğin Müslümanlara bile sağlanamadığını dolayısıyla bu atmosfer altında düşünen Müslümanların da, gayrimüslimlerin eşitliği fikrine karşı çıktıklarını söylemektedir. Bkz. Ahmet Refik, “Türkiye'de Islahat Fermânı”, s. 196. Cevdet Paşa, Tezâkir, C. 1, s. 69; Karal, a. g. e., C. 6, s. 10. 113 idarecilerinin de bu tepkilerden endişe duyduğunu, tepkinin büyümesinden korkulduğunu göstermesi bakımından ilginç görünmektedir. Islahât Fermânı, daha önceleri üst düzey görevler yapmış Osmanlı devlet adamları arasında da tepki ile karşılanmıştır. Muhalifler fermânı daha Bâb-ı Âlî’de okunduğu andan itibaren tenkit etmeye başladılar. Bunlar arasında hükümeti endişeye düşürecek kadar kuvvetli tenkitler yapan Mustafa Reşid Paşa da vardı.433 Tanzimat Fermânı’nın mimarı sayılan Mustafa Reşid Paşa, Islahât Fermânı’nın ülkeyi tahrip etmek için Avrupa’ya verilmiş bir silah olduğunu ileri sürüyor, bu tavizleri veren Âlî ve Fuad paşaları da hainlikle itham ediyordu. 434 Nitekim Reşit Paşa, fermân hakkındaki düşüncelerini Mabeyn’e takdim ettiği bir tezkire ile ekinde yer alan layihada geniş biçimde ortaya koyuyor, itirazının Fermân’ın geneline değil bazı maddelerine olduğunu belirtiyordu.435 Paşaya göre, Müslümanların tepkisi düşünülmeden Hıristiyanlara düşündüklerinin çok ötesinde imtiyazlar verilmişti. Reşit Paşa, fermânda vaat edilen tam eşitliğin, hakim millet ile yönetilenler arasındaki eşitliği kaldırarak Osmanlı İmparatorluğu’na geçmiş altı yüz yılda olduğundan tamamen farklı bir renk vereceğini, Müslüman kamuoyunun bunu kabul edemeyeceğini, önce zihinlerini buna hazırlamak gerektiğini vurguluyordu. Islahât, zaman içinde toplumda huzursuzluk yaratacak dış müdahalelere meydan verilmeden yapılması gerekirken bu önemli nokta gözden kaçırılmıştı. Reşid Paşa, eşitliğe dayalı yeni düzenlemelerin içtimaî huzursuzluklara yol açmasından ve özellikle Anadolu ve Arabistan’da sosyal patlamalara sebep olmasından endişe ediyordu. Hükümeti muhtemel olaylara karşı bir hazırlık yapmadığı için eleştiriyordu. Ayrıca Islahât Fermânı’nın yabancı sefirlerle birlikte hazırlanmış olması ve Paris Antlaşması’nda yer almasının uluslar arası hukuka konu olması bakımından Osmanlı Devleti’ni yeni siyasî sıkıntılara sokacağını ileri sürüyordu. Mustafa Reşid Paşa, halk nazarında nüfuzlu bir kişiydi. Bu sebeple, tenkitleri ağızdan ağza dolaşarak, büyük tesir yapıyordu. Eski nâzırların ve ulemanın bir çoğu 433 434 435 Karal, a. g. e., C. 6, s. 7. Engelhardt, a. g. e., s. 138. Bu tezkire ve ekinin tam metni için bkz. Ahmet Lütfi, Tarih, C. 9, s. 244-252; Cevdet Paşa , Tezâkir, C. 1, s. 75-82; Ahmet Refik, “Türkiye'de Islahat Fermânı”, s. 204-212. 114 Paşa’nın düşüncelerini paylaşıyorlardı.436 Muhtemelen Reşid Paşa, Fermân’ın hangi baskılar altında kabul edildiğini en iyi bilen şahsiyetlerden birisidir. Ancak, o dönmede iktidarda bulunmamasının verdiği rahatlıkla bu tespitleri yapmış, işaret ettiği her konuda haklı olduğunu tarih ortaya koymuştur. Mustafa Reşid Paşa’nın muhalefette olmaktan kaynaklanan şahsi kırgınlığından hareketle bu eleştirileri getirdiği437 düşünülebilirse de bunların yersiz olmadığı kesindir. Kısaca, Islahât Fermânı’nın ilanı muhalefetteki siyasîler tarafından, zaman ve şartların icabı olarak kabul edilmekle birlikte; yönetim kadrosu, bazı maddelerinin değiştirilmesi mümkün olduğu halde Avrupalılara hoş görünmek için böyle yapmamaları, zamana yayılmak suretiyle kademeli olarak yapılması gereken reformları bir anda yapmaları, gayrimüslimlerin bile beklemedikleri kadar ileri gitmeleri, siyasî hakları vermekte hızlı davrandıkları cihetleriyle eleştirilmişlerdir.438 Fermânı savunanlar, Fuat Paşa’nın devletin dayandığı dört temel esas olarak gösterdiği Millet-i İslâmiye, Devlet-i Türkiye, Selâtîn-i Osmaniye ve Payitaht-ı İstanbul’dan her hangi birine zarar gelmediğini öne sürüyorlardı. Aleyhtekiler ise, Müslümanlarla gayrimüslimlerin eşitlenmesiyle bu esasların zedelendiğini söylüyorlardı.439 Öte yandan Fuat Paşa, “Fermân-ı Âlînin evvelce [ısdârı] pek isâbet olmuş. Zirâ vaktiyle davranılıp da ısdâr olunmamış olaydı mevâdd-ı mündericesi birer birer muâhedeye derc olunacak imiş” şeklinde sözler söyleyerek bu düşüncesini Âlî Paşa’dan geldiğini rivayet ettiği tahriratlarla desteklemeye çalışırken karşıtları buna, “şeyhin kerameti kendüden menkûl”şeklinde karşılık vermişlerdir.440 Fermân’ın ilanına karar veren hükümet üyelerinin elbette tenkitlerden rahatsız olmaları normaldi. Ancak muhalefetin önüne geçmek için tehdit yolunu kullanmaları hoş gözükmemektedir. Şeyhülislâm Arif Efendi’den sâdır olduğu rivayet edilen eski vekillerin mahkemeye verileceği sözüne alınan Reşit Paşa, Ahmet Cevdet Paşa’yı devreye koyarak, tenkit etme hakkı olduğu ve mahkemeden 436 437 438 439 440 Karal, a. g. e., C. 6, s. 8; Davison, Reform, s. 57. Engelhardt, a. g. e., s. 138. Cevdet Paşa, Tezâkir, c. 1, s. 74; Davison, Reform, s. 57. Cevdet Paşa, Tezâkir, c. 1, s. 85. Cevdet Paşa, Tezâkir, c. 1, s. 85. 115 çekinmediği cevabını iletmişti.441 Bu diyalog esnasında Şeyhülislâm Arif Efendi’nin söylediği; “Bunlar hep fena şeylerdir. Lakin ne çare mukaddemâ 12 sene evvel mürted maddesine karar verildikte Frenk donanması burada yok idi. Şimdi donanmalarından başka İngiliz ordusu Üsküdar’da ve Fransız ordusu Maslak’dadır. Ne yapalım ol vakit verilen karar üzere madde-i ma‘lûme ki te’hir-i katl ile te’vil olunmuş idi. Bu kerre ta‘mim olundu ve Fermân’da yer alan şeyler yeni değildir.”442 şeklindeki sözler, savunma ve yansıtma psikolojisi içinde söylenmiş olsa da Fermân’ın ilanının arka planını, en azından yöneticilerin hissettiği havayı yansıtması bakımından son derece dikkat çekicidir. Bu tepkilere karşı Osmanlı hükümeti, Fermân’ın hükümlerini Avrupalılara ve Müslümanlara farklı şekillerde yorumlamıştır. Nitekim Fermân’ın hükümlerine göre bir gayrimüslimin nazır dahi olabileceğinin söylenmesi üzerine Fuad Paşa itiraz etmiş ve nazır olmak şöyle dursun Meclis-i Vâlâ üyesi bile olamayacağını ileri sürmüştür.443 Daha sonra, uygulamanın bunun aksine olduğunun görülmesi, bu sözün günü kurtarmak amacıyla söylenmiş olduğunu ortaya çıkarmıştır. 2. Hıristiyanların Tepkileri Islahât Fermânı, gayrimüslimlere “...Bir vakitde görülmüş ve işidilmiş olmayarak... inâyet ve ihsân buyurulan imtiyazât” bahşediyordu. Fermân, bütün tebaayı hukuk yönünden eşit kabul edip “her birini bir karındaş hükmüne” koyma ümidiyle hazırlanmıştı.444 Bu yönüyle fermândan en çok Hıristiyan halkın memnun olması gerekirdi. Ancak Engelhardt, beklenenin aksine Islahât Fermânı’na en büyük tepkinin, “aşağı sınıf halk” olarak tanımladığı gayrimüslimlerden geldiğini söylemektedir.445 Bunda, kilise yetkililerinin açıkça tepki göstermelerinin ve halkın durumu tam olarak kavrayamamasının rolü önemli olsa gerektir. Aslında, bazı Rumların haricindeki gayrimüslim halk Fermânı, kendilerini “millet-i mahkûme”, yönetilen toplum statüsünden kurtardığı için, siyasî bir berat olarak görmüştü.446 Genelde olumlu olan yaklaşıma rağmen, Hıristiyanları yöneten dinî hiyerarşi oldukça tepkiliydi. Bunların tepkisinin temel sebebi, eşitlik fikrinin 441 442 443 444 445 446 Ahmet Refik, “Türkiye'de Islahat Fermânı”, s. 200-202; Karal, a. g. e., C. 6, s. 8. Cevdet Paşa, Tezâkir, c. 1, s. 71-73. Cevdet Paşa, Tezâkir, C. 1, s. 71; Ahmet Refik, “Türkiye'de Islahat Fermânı”, s. 199. BOA. A. MKT. UM. 226/62. Engelhardt, a. g. e., s. 139. Ahmet Refik, “Türkiye'de Islahat Fermânı”, s. 197; Eryılmaz, Tanzimat, s.145. 116 otoritelerini zayıflatması ve Fermân’ın ilgili hükümlerinin uygulanması durumunda gelirlerinin azalması endişesiydi.447 1856 fermânı ile kilisenin dilediğince vergilendirme yetkisine son verilmişti. Ekonomik bağımsızlıklarının yanı sıra sosyal ve politik çıkarlarının da üstüne düşürülen bu gölgeler, Hıristiyan din adamlarını reformların düşmanı haline getirdi. Çünkü dinî şefler milletler üzerindeki otoritelerini kaybetmekten, daha açık ve gerçekçi bir ifadeyle, artık onları daha fazla sömürememekten korkuyorlardı.448 Cemaatlerinden aldıkları aidatın kaldırılarak maaşa bağlanmaları, göreve başlarken devlete sadakat yemini etmeleri, din adamlarından oluşan sinod meclisine halktan da üye seçilmesi gibi hususlar patrik ve metropolitlerin büyük tepkisine yol açtı.449 Ancak bu gayrimüslim cemaat temsilcileri, tepkilerini resmi olarak iletmekten çekiniyorlar; hatta çoğu zaman fermândan dolayı teşekkürlerini bildiriyorlardı.450 Nitekim Rum patriği, metropolitler ve millet rüesâsı ortak bir teşekkür arizası takdim etmişlerdi.451 Bunlara ilave olarak Rum hiyerarşisi, Tanzimat’tan sonra da devam eden gayrimüslimler arasındaki önceliğini, dolayısıyla mutad ayrıcalıklarını kaybetmekten korkmaktaydı. Toplumdaki konumları itibarıyla Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler olarak sıralanan gayrimüslim cemaatlerin eşitlenmesi, özellikle Rumların hoşuna gitmemişti. Hatta bazıları biz İslâm’ın üstünlüğüne razı idik, devlet şimdi bizi 447 448 449 450 451 Ahmet Refik, “Türkiye'de Islahat Fermânı”, s. 197; Davison, Reform, s. 58. Engelhardt, a. g. e., s. 139; Davison, Reform, s. 58. İngiliz Büyükelçisinin reformların uygulanışı hakkında bilgi vermeleri için kendi konsoloslarına yazdığı 11 Haziran 1860 tarihli yazıya cevaben Selanik Konsolosu: “Hıristiyan otoriteler, ki bununla dinî şefleri ve kocabaşıları kastediyorum, yetki alanlarıyla kıyaslanırsa Müslüman otoritelerden daha haris ve zâlim davranmaktadır. Piskoposlar ve metropolitler pek çok zulüm olayından suçludurlar. O kadar ki eğer bunları Türkler yapsaydı, Hıristiyanlar arasında büyük bir infial dalgası meydana gelirdi. Daha birkaç gün önce Vodena Piskoposu kendisine bağlı sadece 10 aileden oluşan küçük bir köyden 1000 kuruş istedi.” şeklinde cevap verirken, Preveze konsolosu A. Cathcart, 20 Temmuz 1860 tarihli raporunda şöyle yazmaktadır: “Hıristiyanlar arasında kendi yetkilerinin katliam ve zulmünden dolayı büyük hoşnutsuzluk vardır. Bunların yetkileri sınırsızdır. Türkiye’nin her yerinde olduğu gibi burada da Hıristiyanların papazları suçladığı pek çok adaletsizlik vardır. Rüşvet, irtikap gibi. Küçük rütbeli papazlar diğer köylüler gibi hayatlarını idame için toprakta çalışmaktadırlar. Bunlar cahildir. Zenginleri ise kilise mallarından istifade etmektedirler. Her türlü entrika, para ve nüfuz ile döndürülmektedir.” Bkz. Bozkurt, Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu, s. 6364. Davison, Reform, s. 58. Fermândan dolayı bazı yerlerin murahhaslarından gelen teşekkür nameler için bkz. BOA, İ. Dah. 23010. BOA, İ. Hr. 6552. 117 Yahudilerle eşit hale getirdi diye hayıflanmışlardır.452 Nitekim, Islahât Fermânı okunup atlas keseye konulduğunda, bir daha bu keseden çıkmaması temennisinde bulunduklarını daha önce belirtmiştik. Aslında ortaya konulan bu tepki, Fermânda yer alan, Hıristiyanların mezhep örgütlenmelerinin yeniden düzenlenmesi hususunun Osmanlı yönetiminin başını ağrıtacağını gösteriyordu. Ancak yine de Rum Patriği, fermânı kiliselerde neşretmek hususunda bir süre tereddüt etmiş, fakat daha sonra aldığı kesin emir üzerine bunu yerine getirmek zorunda kalmıştı.453 Yukarıda izah edildiği gibi Fermânla Hıristiyan halka tanınan haklar, Hıristiyan din adamlarının muhalefeti ile karşılaşmıştır. Din adamlarının bu muhalefetlerini, uygun bir dille kendi cemaatlerine işleyerek, onların görüşlerini bu doğrultuda oluşturmaya çalıştıklarını, özellikle entelektüel birikimi olmayan kesimin de bu görüşleri benimsediğini ve savunduğunu tahmin etmek güç değildir. Buna rağmen cemaat işlerinin idaresinde sivillerin de yer alacağını anlayan entelektüel kesimle Rum Patrikhanesinin baskılarından kurtulacaklarını düşünen Bulgarlar Fermânı olumlu karşılamışlardır.454 Gayrimüslim halkları reformlara karşı çıkma nedenlerinden biri de, statülerinde lehlerine değişiklik yapılmasını isterlerken; sosyal ve siyasal eşitliğin doğal sonucu olan hak ve mükellefiyetlerde de eşitlik fikrine katlanamamalarıdır. Öyle ki, yüzyıllardır kendi cemaatleri tarafından dinî vergilerle sömürülen Hıristiyan halk, genelde devlete az vergi veriyorlardı. Özellikle ticaretle uğraşan halk artık mal ve güçlerine göre vergi ödeyeceklerdi. Bu sınıfta bulunan ve büyük kar elde eden Hıristiyan halka, askerlik görevi de çok ağır bir yüktü. Başka işlerle uğraşan halk kesimi de, kendilerine getirilen yeni statüyü kuşku ya da kayıtsızlıkla karşıladı. Onlar için önemli olan kendilerine tanınan haklar değil, birdenbire karşılarına çıkarılan askerlik göreviydi. Aslında Hıristiyan halk, kendisini hiçbir zaman Osmanlı vatandaşı olarak görmemişti. Dünyada da yeni olan bu duygu, geleneksel İslâm ve Osmanlı politikasının, millet anlayışının bir sonucu olarak onlarda gelişmemişti. Bu nedenle askerlik onlara çekici gelmiyordu.455 452 453 454 455 Cevdet, Tezâkir, C. 1, s. 68; Ahmet Refik, “Türkiye'de Islahat Fermânı”, s. 196; Davison, Reform, s. 59. Engelhardt, a. g. e., s. 145. Davison, Reform, s. 58-59. Ahmet Refik, “Türkiye'de Islahat Fermânı”, s. 203; Davison, Reform, s. 59; Bozkurt, a. g. e., s. 65. 118 Milliyetçilik bilinci olan bir kısım gayrimüslimlerin de, reformların çökmekte olan İmparatorluğu güçlendirerek, bağımsız devlet kurma ideallerine ulaşmada engel oluşturacağından kaygılanarak reformlara tepki gösterdikleri düşünülebilir. Müslüman ve Hıristiyan kaynaklı bu tepkiler, çeşitli yerlerde birtakım olayların patlak vermesine, kanlı çatışmaların başlamasına neden olmuştur. G. Islahât Fermânı’nın Etkisiyle Çıkan Siyasî Olaylar Osmanlı Devleti’nin ıslahât hareketleri tarihinde önemli bir yer tutan Islahât Fermânı’nın uygulamaya konulmasıyla birlikte ülkenin her tarafında çeşitli olaylar patlak vermeye başlamıştır. Fermân, genel olarak, Müslümanlara verilen hakların gayrimüslimlere de tanınması şeklinde son derece makul bir karakterde olmasına rağmen, Müslüman tebaa gayrimüslimlere verilen hukukî ve siyasî haklardan hoşnut olmamış, muhtemelen güçlü devletlerin gayrimüslimler lehine düzenlemeler yapılması yolundaki baskılarına da içerlemişti. Diğer taraftan Hıristiyanlar arasında da, Müslümanların kendilerine yönelik katliama girişecekleri şayiası yayılıyordu.456 Müslümanlarla gayrimüslimlerin arası bu psikolojik ortamda iyice açılmaya başlamıştı. Bu durum, maniple etmek isteyenler için iyi bir fırsattı. Nitekim esas itibarıyla gayesi farklı olan bazı kişi veya grupların istismarı neticesinde çeşitli bölgelerde iki kesim arasında sıcak çatışmalar olmuştur. Reşit Paşa, yukarıda söz konusu ettiğimiz layihasındaki öngörülerinde haklı çıkmıştır. Devlet, olaylara elden geldiğince süratle müdahale etmiş, suçlular ağır bir şekilde cezalandırılmış ve benzerlerinin meydana gelmemesi için dikkatli davranmıştır. Buna rağmen Avrupa devletleri bu olayları, bazen Osmanlı Devleti’nin bağımsızlığını görmezlikten gelme anlamına gelen çeşitli müdahaleleri için gerekçe olarak kullanmışlardır. Her biri ayrı bir krize dönüşen bu tip tepkilerin ilki Maraş’ta ortaya çıkmış, bunu Cidde, Halep ve Suriye olayları takip etmiştir.457 Ayrıca, esas olarak milliyetçilik temelli olmasına rağmen, Balkanlarda da Islahât Fermânı ile irtibatlı bazı olaylar cereyan etmiştir. 1. Maraş Olayları Islahât Fermânı Maraş’ta okunduğu zaman, gayrimüslim halk bunu memnuniyetle karşılarken Müslümanlar rahatsız olmuşlar, Fermân’ın mecliste 456 457 Karal, a. g. e., C. 6, s. 27-28. Ülkenin değişik yerlerinde ortaya çıkan bazı tepkiler için bkz. Gülsoy, Ufuk, “1856 Islahat Fermânı’na Tepkiler ve Maraş Olayları”, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul, 1991, s. 448-450. Cevdet Paşa, Tezâkir, C. 1, s. 98; Karal, a. g. e., C. 6, s. 28. 119 okunmasına bile tepki göstermişlerdi.458 Maraş Mutasarrıfının İstanbul’a yazdığı yazılardan anlaşıldığına göre bölgede daha önce verginin tevzii ile ilgili bir tartışma vardır. Müslümanlar, şehrin toplam vergisinden bir miktarının daha gayrimüslimlere yüklenmesi konusunda çeşitli girişimlerde bulunmuşlar, konu mecliste görüşülerek belli bir noktaya getirilmiş ancak üzerinden çok geçmeden Islahât Fermânı ulaşmış ve mecliste okunmuştur. Bunun üzerine içlerinde meclis üyesi olanların da bulunduğu şehrin ileri gelenlerinden oluşan bir grup, gayrimüslimlere tanınan bu serbestlikleri bahane ederek devlete karşı olan bazı yükümlülüklerini yerine getirmeyeceklerini söylemişlerdir. Başlarına topladıkları bazı kişilerle de çarşı ve pazardaki dükkanları kapattırmışlardır. Mutasarrıfın aldığı tedbirlerle dükkanlar yeniden açılmıştır. Başka olay çıkmaması için bu olayları çıkaranların mutlaka cezalandırılmaları gerekmekte, bunun için de destek güce ihtiyaç bulunmaktadır.459 Daha sonra ise, bir İngiliz tüccar ile bir esnaf arasında çıkan anlaşmazlık, önceki olayda adı geçen şahıslar tarafından ustaca maniple edilmiş, dört bin civarında kişinin katıldığı sosyal bir kitle hareketine dönüştürülmüştür. Hadise şöyle gelişmiştir: Maraş’ta bulunan ve bir ara konsolos vekilliği görevini de yürütmüş olan Kirmani adlı İngiliz tüccar, bir duruşmayla ilgili Naib Tevfik Efendiye hakaret etmiş, mutasarrıf ve meclisin ileri gelenlerince yatıştırılmaya çalışılan Naib, sokağa çıkarak halkı isyana teşvik etmiştir. Halk toplanarak tüccarın evine saldırmıştır. Bu esnada tüccar saldırganlardan birini vurmuş, halk da evini yakmak suretiyle karısı ve bir çocuğuyla birlikte onu öldürmüştür. Şehirde sayıları dört-beş yüz kadar olan asker olayı önleyememiş, ancak bölgeye sevk edilen destek gücün ulaşmasıyla hareketin büyümesi ve diğer şehirlere sıçraması önlenmiştir.460 İsyan bastırıldıktan sonra, yağmalanan eşya bulunmuş, bulunamayan kısmı ise devlet tarafından tazmin edilmiştir. Ayrıca, olayda ölen İngiliz’in sağ kalan oğluna kaydı hayat şartı ile aylık 500 Frank maaş bağlanmıştır.461 458 459 460 461 BOA. İ. Dah. 22853/lef 3. BOA. İ. Dah. 22853/lef 3 ve 4. BOA. İ. Dah. 22853/lef 3; Cevdet Paşa, Tezâkir, C. 1, s. 98; Gülsoy, a. g. m., s. 451-458. BOA. İ. Dah. 22915. Maraş olayları ile aynı dönemde, bölgeye yakın iller olan Halep ve Nablus’ta da daha çok fermâna tepkiden doğduğu bilinen Hıristiyanların evlerinin ve kilisenin yağmalanması, papaz ve konsolosun tartaklanması gibi daha küçük çaplı bazı olaylar olmuş, yine Osmanlı devleti tazminat ödemek mecburiyetinde kalmıştır. Bu olaylar için bkz. BOA. İ. Hr. 14088; Gülsoy, Ufuk, “1856 Halep ve Nablus Olayları”, Tarih İncelemeleri Dergisi, No: 9, İzmir 1994, s. 283-286. 120 2. Cidde Olayları Bölgede meydana gelen dinî mahiyetli diğer bir olay, 15 Temmuz 1858’de meydana gelen Cidde olayıdır. Esas itibarıyla bir gemiye İngiliz bayrağı mı yoksa Müslüman bayrağı mı çekileceği konusunda meydana gelen tartışmadan dolayı çıkan olaylar, bazı kışkırtıcıların teşvikleri ile dinî bir mahiyet almış ve Cidde halkı toplanarak Hıristiyan halka saldırmıştır. Şehirdeki askerî güç olayları bastırmada yetersiz kalmış, dindaşlarını korumak için çaba gösteren İngiliz konsolosu, ailesi ile birlikte Fransız konsolosu ve Cidde’de bulunan 22 kadar Hıristiyan tüccar malları yağmalanarak öldürülmüştür. Birlikte hareket etmeye karar veren İngiltere ve Fransa, Osmanlı Devleti’nin hukukunu hiçe sayarak Cidde’ye bir filo göndermiş ve intikam almak için şehri topa tutmuş, olayın faili gördükleri 10 kişiyi idam etmişlerdir.462 Daha sonra da her iki devlet maddi ve manevi tazminat olarak 50.000 kese istemişlerdir. Bu miktar çoğu suçsuz olan Cidde halkının yıllarca ödeyemeyeceği bir miktardır. Dolaysıyla, hazine tarafından ödenerek, vergilerinin katlanmasıyla halktan alınmasına karar verilmiştir.463 Osmanlı Devleti ayrıca olaylara dahil oldukları tespit edilen çok sayıda kişiye sürgün başta olmak üzere çeşitli cezalar vermiştir.464 Olayları bahane ederek bölge halkına gözdağı vermek isteyen İngiltere ve Fransa’nın yaptığı Osmanlı Devleti için onur kırıcı idi ve haklı görülecek bir tarafı yoktu. Gemi komutanlarının yaptıkları Osmanlı Devleti tarafından usulen İngiltere’ye şikayet edilmiş, onlar da teessüflerini bildirmişlerdir.465 Ancak bu olaylar Müslüman halk üzerinde çok olumsuz bir etki bırakmıştır. Başka bazı sebepler olmakla birlikte bunlar, Suriye’de cereyan eden olayların en önemli faktörü olmuştur. 3. Suriye Olayları Arapların Şam dedikleri geniş Suriye bölgesi, Osmanlı idaresinde Halep, Şam, Sayda ve Bağdat olmak üzere dört eyalete ayrılmıştı. Tarih boyunca değişik 462 463 464 465 Karal, a. g. e., C. 6, s. 32; Gencer, “Tanzimat Fermânı (1839)’dan 1876’ya Kadar Osmanlı İmparatorluğu”, C. 11, s. 458; Cevdet Paşa olayı anlatırken; “her işe müdahale ederek yapmadığını bırakmayan İngiliz konsolosunun layığını bulduğu umumiyetle kabul edilmiş ise de hiçbir şeyden haberi olmayan ve yeni gelmiş bulunan Fransız konsolosunun ölümü herkesi üzmüştür” demektedir. Bkz. Cevdet Paşa, Tezâkir, C. 2, s. 51. BOA. İ. MM. 901. Bkz. BOA. İ. MM. 532/1; BOA. İ. Dah. 29084. BOA. İ. Hr. 8664. Halbuki dönemin Londra Büyükelçisi Kostaki Bey 22 Temmuz 1856 tarihinde İstanbul’a gönderdiği arizasında İngiltere kamuoyunun kötü şeyler düşündüğünü ancak hükümetin, suçluları Osmanlı devletinin cezalandırmasının devletin bağımsızlığının bir gereği olduğunu ve başka bir müdahalenin düşünülmediğini bildirmişti. Bkz. BOA. İ. Hr. 8431/lef 2. 121 milletlerin idaresinde kalmış olan bölgede çeşitli din ve milliyete mensup halklar yaşamaktaydı. Hemen her Hıristiyan mezhebine mensup halk bulunabildiği gibi, Müslümanlar da Mütevelliler ve Dürzîler dahil değişik mezhep ve cemaatlere bölünmüştü. Özetle, homojen bir yapı mevcut değildi ve gruplar arasında, en çoğu Dürzîlerle Marûnîler arasında olmak üzere, sık sık çatışmalar çıkıyordu. 1860’lı yıllarda toplam nüfusları 55-60 bin civarında olan ve Lübnan taraflarında çoğunluğu teşkil eden Dürzîler, aynı dönemde nüfusları 200 bin civarında olan Marûnîlerle pek çok kasaba ve köyde birlikte yaşamaktaydı. İki grup arasında dinden kaynaklanan bir düşmanlık vardı. Bazı Dürzî ağaların Marûnî köylerinde bulunan mukataaları da düşmanlığın artmasına sebep oluyordu. 1844’te, Cebel-i Lübnan’ın biri Müslüman biri Hıristiyan iki kaymakamlığa ayrılması da şikayetleri bitirmemişti. Bölgedeki nüfuzlu kesimler, çeşitli Avrupa devletleriyle ticari ilişkiler tesis etmişlerdi. Bu çerçevede Fransa Marûnîleri, İngiltere ise Dürzîleri örgütlemişti. Diğer taraftan Islahât Fermânı’nın eşitlik ilkesi iki cemaati kaynaştıracağı yerde tepki ile karşılanmış, Cidde olayları da burada bir isyanın patlamasına vesile olmuştur.466 Aslında, Dürzîlerle Marûnîlerin birlikte yaşadıkları köylerde iki grup arasında karışıklıklar 1854’te başlamış, ancak kan dökülmeden önlenmişti. 1860 Mayısında Halep’te bir caminin duvarına Hıristiyanlara karşı gösteri yapılmasını tavsiye eden beyannameler asıldı. Dürzîlerin yoğun olduğu bölgelerde yol kesme ve cinayet gibi bazı olaylar çıktı. Ancak, suçlular bulunup cezalandırılamadı. Marûnîler kendilerine karşı girişilecek toplu bir harekata hazırlanmaya başladılar. Bir taraftan da tehdit algılarını valiye bildirdiler. Konsoloslar da valinin olaylara dikkatini çektiler. Ancak umûmî bir isyanın çıkacağı hesap edilmemişti. Mayıs ayının sonlarında bir çok beldede Dürzîler Marûnîlere saldırmaya başladılar ve katliamlar yaptılar. Gerekli tedbirleri alamayan nizamiye güçlerinin kimi yerlerde kendilerine sığınan Hıristiyanları dahi koruyamaması isyancıları cesaretlendirdi; birçok kasabanın yıkılması, yakılması, yağmalanması ve halklarının öldürülmesi ile sonuçlandı.467 Hariciye Nazırı Fuat Paşa, 9 Temmuz 1860’da, daha çok Avrupa devletlerinin vaki müdahalesini durdurmak için, fevkalade memuriyetle bölgede 466 467 Cevdet Paşa, Ma‘rûzât, s. 22, Ülman, A. Haluk, 1860-1861 Suriye Buhranı, Ankara 1966, s. 5-12; Karal, a. g. e., C. 6, s. 30, 36; Bozkurt, a. g. e., s. 71; Gencer, “Tanzimat Fermânı (1839)’dan 1876’ya Kadar Osmanlı İmparatorluğu”, C. 11, s. 482-484. BOA. İ. MM. 851/3; Karal, a. g. e., C. 6, s. 33-34; Ülman, a. g. e., s. 36-37. 122 görevlendirildi.468 Henüz o Beyrut’a ulaşmadan, hatta iyi bir tesadüfle, görevlendirildiği 9 Temmuz günü olaylar, 20.000 Hıristiyan’a karşılık 130.000 Müslümanın yaşadığı Şam’a sıçradı. Buradaki saldırılarda, kilise, manastır, konsolosluk vb. mekanlarla, rahip, papaz, rahibe gibi din görevlileri ve konsolos gibi diplomatik imtiyaz sahiplerine de itibar edilmeyerek, Hıristiyan olan herkese ve ona ait olan her şeye saldırılmıştır. Şam’da çok sayıda kişinin öldürülmesi469 ve Hıristiyan mahallesinin birkaç saat içerisinde yağmalanması üzerine Fuat Paşa, olayların bölgedeki diğer şehirlere sıçramaması için yanındaki askerin bir kısmını güvendiği komutanlar idaresinde İskenderun, Antakya ve Cebel’e göndermek, kalanlarıyla birlikte kendisi de Şam’a gitmek zorunda kalmıştır.470 Daha önce Cezâyir-i Bahr-i Sefîd’de Fransızlara karşı uzun süre bağımsızlık mücadelesi veren ve yenilince Osmanlı Devleti’ne sığınan Cezayirli Emir Abdülkadir, bu dönemde Şam’da yaşamaktaydı. Emir, olaylar sırasında burada bulunan 1200 Cezayirliyi silahlandırarak asilere karşı durmuş, kendisine sığınan Hıristiyanları koruduğu gibi, pek çok Hıristiyanı da onların elinden kurtarmıştır. Resmi kolluk güçlerinin hemen hiçbir varlık gösteremediği, hatta bazı yerlerde asilere katıldığı olaylarda bu başarıyı gösteren Emir Abdülkadir, Abdülmecid tarafından birinci rütbeden Mecidiye nişanı, III. Napolyon tarafından da Lejyon Donör nişanı ile ödüllendirilmiştir.471 Yanındaki askerle birlikte Şam’a giren Fuat Paşa, burada Müslüman ve gayrimüslim üyelerden oluşan bir komisyon kurmuş, halkın zararlarını tespit ederek tazmin etmiştir.472 Zarar gören Hıristiyanlara 4 yıl vergi muafiyeti tanınmıştır.473 Yargılamadan sonra birinci ve ikinci dereceden suçlu bulunarak ölüm cezasına çarptırılan 167 kişiden 56’sı Şam sokaklarında asılmak, kalan 111’i ise kurşuna 468 Karal, Dışişleri Bakanı Fuat Paşa’nın bu görevle bölgeye gönderilmesinin sebebinin; Suriye meselesinin devletin bir iç meselesi olmaktan çıkarak büyük ölçüde devletler arası siyasî bir mahiyet alması ihtimalinin mevcut olması olduğunu söylemektedir. Bkz. Karal, a. g. e., C. 6, s. 35. 469 Fuat Paşa’nın İstanbul’a gönderdiği rapora göre, Şam’da öldürülen Hıristiyan sayısı 1500’dür. En az 10.000 kişi de çeşitli yerlere sığınmıştır. Bkz. BOA. İ. MM. 851/3. 470 BOA. İ. MM. 872/2; Cevdet Paşa, Tezâkir, C. 2, s. 109-110; Ahmet Lütfi, Tarih, C. 10, s. 17-18; Cevdet Paşa, Ma‘rûzât, s. 23; Karal, a. g. e., C. 6, s. 37. 471 Ahmet Lütfi, Tarih, C. 9, s. 164; Karal, a. g. e., C. 6, s. 34; Emir Abdülkadir’in isyan sırasında bir çok Hıristiyan’ın hayatını kurtarma adına yaptığı işlerle ilgili geniş bilgi için bkz. Fawaz, Leila Tarazi, An Occasion for War – Civil Conflict in Lebanon and Damascus in 1860, London-New York 1994, s. 89-100. 472 BOA. İ. MM. 928/5; BOA. İ. Dah. 32316. 473 BOA. İ. MM. 1086. 123 dizilmek suretiyle idam edilmiş; üçüncü dereceden suçlu bulunarak ebedi kürek cezasına çarptırılanlardan asker olmayanlar ve yağma hareketine kalkışmaktan yakalananlar da İstanbul’a gönderilmiştir.474 Fuat Paşa, görevde eksiklikleri tespit edilen diğer askerler gibi, şahsi dostu olmasına ve olaylar öncesinde İstanbul’u uyarmış olmasına rağmen Şam Valisi Ahmed Paşa’yı da, elindeki birliklerle katliama karşı durmadığı, Cezayirli Emir Abdülkadir kadar bile varlık gösteremediği için kurşuna dizdirmiştir.475 Aynı sıralarda, Şam'daki olaylar dolayısıyla Paris’teki konferansta bir araya gelen Avrupa devletlerinin aldığı karara göre, Fransız ordu birlikleri konferansa katılan devletler adına Beyrut ve Şam’ı işgal edecek ve sükunet tesis edilene kadar orada kalacaktı. Altı büyük devletin isteği üzerine Beyrut ve civarını işgal eden Fransız birlikleri, Fuat Paşa'nın aldığı etkili tedbirler, kararlı ve kesin tutumu sayesinde onun özel görevi tamamlamasının hemen ardından Suriye’den çıkmak zorunda kaldı.476 Daha sonra devletler arası bir mesele hüviyetini kazanan ve epey bir müddetle devleti meşgul eden Cebel-i Lübnan meselesi, yabancı devletlerle özel bir anlaşma yapılması mecburiyetini hasıl etmiştir. Fuad Paşa, tavizsiz hareketiyle açığını bekleyen Beyrut’taki uluslararası komisyonun çalışmalarını felç etmeyi başarmış; bu olay bahanesiyle Suriye’yi kalıcı olarak işgal etmek niyetindeki III. Napolyon’un niyetini boşa çıkarmış ve Fransız işgalinin yayılmasını önleyerek altı ay sonra buranın tamamen boşaltılmasını sağlamıştır.477 İngiltere, Fransa, Rusya, Avusturya, Prusya ve Osmanlı temsilcilerinden oluşan Avrupa komisyonu tarafından hazırlanan 9 Haziran 1861 tarihli Lübnan nizamnamesinin getirdiği statü, Lübnan’ın daha özgür olmasını ve hukukî teminat altına alınmasını sağlamıştır. Nizamnameye göre; Lübnan Bâb-ı Âlî tarafından seçilen ve ona karşı sorumlu olan yürütmenin tüm gücüne sahip, Dayru’l-Kamer’de oturacak ve müşir unvanını taşıyacak Hıristiyan bir mutasarrıf tarafından idare edilecektir. Bölgede bulunan cemaatlerin her birisi aralarından seçtikleri ikişer 474 475 476 477 BOA. İ. MM. 987/1; Ahmet Lütfi, Tarih, C. 10, s. 20; Karal, a. g. e., C. 6, s. 38. Cevdet Paşa, Tezâkir, C. 2, s. 111. Cezalandırılan kişiler ve cezaları ile ilgili geniş bilgi için bkz. Ahmet Lütfi, Tarih, C. 10, s. 20-21. Karal, a. g. e., C. 6, s. 38-39. İlgili devletlerin temsilcilerinden oluşan komisyonun görevleri hakkında hkz. BOA. İ. MM. 864/5. BOA. İ. MM. 872/1. 124 vekille bu idarede yer alacaklardır. Lübnan merkezî idare meclisi; iki Marûnî, iki Dürzî, iki Katolik Rum, iki Ortodoks Rum, iki Mütevellî ve iki Müslüman olmak üzere toplam 12 kişiden oluşacaktı. Bölge, altı kazaya bölünecek ve yine üyeleri cemaatler tarafından seçilecek meclisler tarafından idare edilecekti. Nahiyelerde mümkün mertebe tek bir cemaatin yaşamasına özen gösterilecekti.478 Nizamname hükmüne göre ilk defa, Katolik Ermeni olan Telgraf Müdürü Garabet Artin Davud Paşa, 22 Haziran 1861 tarihinde Cebel-i Lübnan Mutasarrıflığına atanmıştır.479 4. Girit Olayları 1868 yılında yapılan erkek nüfusun sayıma göre 15.000 Müslüman ve 55.000 Hıristiyan’ın yaşadığı Girit adası Osmanlılar tarafından bir eyalet şeklinde idare edilmiştir.480 Özellikle Yunanistan’ın bağımsızlığını kazandığı dönemde Girit’te isyanlar olmuş, ya bağımsız olmayı ya da Yunanistan’a ilhak edilmeyi istemişler, uluslar arası camiada bu talep kabul edilmemiş, ayaklanmalar da bastırılmıştır. Adada yaşayan Müslümanların büyük bir kısmı yerlilerdendi. Anadolu’dan gelenler de Rumca konuşuyorlardı. Hıristiyanlarla Müslümanlar arasında dil ve gelenekler bakımından ortak bir hayat yaşanıyordu. Buna rağmen Islahât Fermânı, adanın iç durumunda önemli değişiklikler yapmış; Hıristiyan halk yoğun bir şekilde büyük mülkler satın almaya başlamış, Müslüman olanlardan bazıları Hıristiyanlığa geri dönmüşlerdir. Bu arada Rusya ve Yunanistan, halkı isyana teşvik etmekten geri durmamıştır. Özellikle buralarda yetişerek Girit’e gelen öğretmenler halkı isyana teşvik etmiştir.481 Girit Hıristiyanlarının Müslümanlar tarafından katledileceklerine dair yabancı gazetelerde yer alan bir iddia482 üzerine III. Napolyon, “Gerekirse Suriye Hıristiyanları için yaptıklarımı Girit Hıristiyanları için de yaparım” 478 BOA. İ. MM. 928/3; Engelhardt, a. g. e., s. 170-171; Karal, a. g. e., C. 6, s. 40-41. Ülman, a. g. e., s. 126-127; Gökbilgin, Tayyib, “1840’tan 1861’e Kadar Cebel-i Lübnan Meselesi ve Dürzîler”, Belleten, C. 10, S. 40, 1946, s. 703; Gencer, “Tanzimat Fermânı (1839)’dan 1876’ya Kadar Osmanlı İmparatorluğu”, s. 485. Söz konusu göreve atanması Ramazan ayına rastlayan Davud Paşa, bir iftardan sonra Ramazandan, iftardan ve Bayezid Camii avlusundan söz açıldığında, “Müslüman1ığı pek severim. Mani olmasalar Ramazanda camilere gitmeği arzu ederim” demiş, Âlî Paşa da buna cevap olarak, “Senin bugünkü itibar ve vezaretin Hıristiyanlığın içündür, Müslümanlığa meylin içün değildir” diye karşılık vermiştir. Bkz. Ahmet Lütfi, Tarih, C. 9, s. 171; Karal, a. g. e., C. 6, s. 41-42. 480 Engelhardt 1882 yılı itibarıyla adanın nüfusunun, 150.000 Hıristiyan, 50.000 Müslüman olmak üzere toplam 200.000 olduğunu söylemektedir. Bkz. Engelhardt, a. g. e., s. 218. 481 Tasvîr-i Efkâr, 3 Recep 1285 / 20 Ekim 1868, def’a, 666, s. 1; Doğan, “Eğitimci Ali Suavi (18391878) ve Galatasaray Lisesindeki Uygulamaları”, s. 522. 482 Tasvîr-i Efkâr, 7 Recep 1283 / 15 Kasım 1866, def’a, 436, s. 1. 479 125 demiştir.483 İsyan için artık ortamın hazır olduğunu fark eden bazı kimseler Girit’in çeşitli bölgelerinden Epitropiya’da toplanarak padişahın Islahât Fermânı’nda vaat edilen hususları yerine getirmesini istediler. 26 Mayıs 1866 tarihli dilekçelerinde; vergilerin azaltılması ve usulünün ıslah edilmesi, köprü ve yollar yapılması, Müslümanlar karşısında Hıristiyanlara garanti sağlamayan adalet sisteminin ıslahı, ferdi hürriyetin garanti edilmesi ve adada okul ve hastaneler yapılmasını istediler.484 Hükümet, vergi ve adaletle ilgili istekleri haklı görmeyerek reddederken, yol, köprü, okul ve hastane isteklerini ise haklı bularak gerekeni yapacağını bildirdi. Toplanan asiler, isteklerinin kabul edilmediğini dolayısıyla silaha sarılacaklarını Girit’teki konsoloslara bildirdiler. Daha sonra Girit Millet Meclisi oldukları iddiasıyla toplanıp, halkı isyana çağırdılar ve katılmayanları tehdit ettiler. 12.000 kişinin katıldığı isyan böylece başlamış oldu. Hıristiyan halk dağlık bölgelere ve adalara çekilirken Müslümanlar da kalelere sığındılar. Sözde meclis, 2 Eylül 1866’da Türk hakimiyetini tanımadığını, Girit’in Yunanistan’a ilhak edildiğini açıkladı.485 483 484 485 Karal, a. g. e., C. 7, s. 18-19; Armaoğlu, 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi, s. 281-282. Oysa daha önce, İstanbul Rumlarından bazıları Fransa Dışişleri Bakanı Mösyö Moitier’e giderek Girit’in Yunanista’a ilhakı konusunda yardım istemişler ancak Bakan bunu yapamayacağını söyleyerek onları geri döndürmüştü. Muhtemelen uluslar arası basında yer alan yanlı haberler Fransa idarecilerinin fikirlerini bu şekilde değiştirmiş olmalıdır. Bkz. Tasvîr-i Efkâr, 17 Cemaziyelevvel 1283 / 27 Eylül 1866, S. 424, s. 1. İngiliz Başkonsolosu Longworth’un bu dönemde kendi hükümetine yazdığı bir rapor Osmanlı idaresinin Girit halkına karşı tavrını ve aslında Islahat Fermânı hükümlerinin uygulandığını açıkça göstermektedir. Rapor şöyledir: “Paşa, Rumlara çok insancıl davrandığı, onlara istedikleri yerde, diledikleri ölçü ve sayıda kilise inşa izni, toprak ve para verdiği halde, Rumlar tarafından kendilerine baskı yapmakla suçlanmaktadır. Halbuki Hatt-ı Hümayuna uygun olarak sonradan Türklere Hıristiyan olma hakkı verildi. Hıristiyanlara da Müslüman olma hakkı verildi. Hatta daha önce baskıdan kurtulmak için Müslüman olanlara tekrar Hıristiyan olma izni verildi. Gene de tatmin olmadılar. Hep Müslaüman fanatizminden bahsettiler, kendileri de fanatiktirler.” Bkz. orijinal belgeden naklen Bozkurt, a. g. e., s. 73. Bozkurt, İngiliz başkonsolosun cümlelerinin kaynağını verdiği dipnotta, (123. dipnot) İslâm devletinin Müslümanların Hıristiyan olmalarına müsaade etmediğini dolayısıyla başkonsolosun yanıldığını belirmektedir. Fakat gerçekte Osmanlı devletinin bu dönemi için başkonsolosun söyledikleri, belki izin verilme anlamında değil ama bir ceza vermemek suretiyle ses çıkarmama anlamında doğru görülmektedir. Zira, bu dönemde çıkarılan ceza kanununda irtidat edenler için bir ceza öngörülmemiştir. Ayrıca Girit Valiliğinden İstanbul’a yazılan bir şukka’da, önceden Hıristiyan iken bir aralık Müslüman olup tekrar Hıristiayan olanlar ile dede ve babasından beri Müslüman olduğu halde sonradan Hıristiyan olanların mirasının nasıl paylaştırılağı sorulmakta, İstanbul’dan yazılan cevapta yer alan, “aslından beri Müslüman iken sonradan Hıristiyan olanların mirasları...” ifadeleri bunların din değiştirmelerine bir şey denilmediğini göstermektedir. İradede bu gibi insanların, ecdatlarının mirasından mahrum olmalarının şer’an ve mütekabiliyet esası gereğince (yani Hıristiyanlardan Müslüman olanlarda olduğu gibi) doğru olduğu söylenmektedir. Tezimizin ihtida ve irtidat ile ilgili bölümünde biz de Osmanlı devletinin irtidat cezasını artık uygulamayacağına dair uluslar arası camiaya garanti verdiğini belirtmiştik. Söz konusu yazışma için bkz. BOA. İ. Girit. 137. Karal, a. g. e., C. 7, s. 19-20; Bozkurt, a. g. e., s. 73-74. 126 Buna karşılık Osmanlı Devleti de bu şekilde davrananları asiler olarak tanımladı ve güç kullanmadan yola gelmeyeceklerini anladığından adaya yeteri kadar askerî kuvvet sevk etti.486 Ordu gerilla birlikleri ile savaşabilecek şekilde küçük birliklere bölünerek mücadeleye başlandı. Konu Osmanlı Devleti’nin bir eyaletinde meydana gelen bir iç mesele olmasına rağmen İngiltere hariç diğer devletler, özellikle Yunanistan, Rusya ve Fransa Hıristiyanlara destek oldu. Gerçekte Girit’te Müslümanlar katledilmesine, canlarını kurtarmak için kalelere sığınmak mecburiyetinde kalmalarına rağmen, Batılı özellikle Yunanistan’daki gazetelerde oradaki Hıristiyanlara yönelik kıyım yapıldığına dair haberler yayınlandı. Sonunda Sadrazam Âlî Paşa adada yeni bir idare sistemi kurmak üzere 2 Ekim 1867’de Girit’e gönderildi.487 10 Haziran 1868’de Girit Vilayet Nizamnamesi488 yürürlüğe konularak, umûmî vilayet nizamnamesine göre Girit’e, Lübnan’a benzer özel bir statü veren ve özerk idare olarak tanımlanabilecek bir statü tanınmıştır.489 Âlî Paşa bir müddet daha adada kalarak yeni düzenlemeyi uygulamaya koymuş, bu girişimler neticesinde isyan hareketi de yatışmıştır.490 5. Selanik Hadisesi Bu dönemde uluslar arası bir krize dönüşen diğer bir olay da Selanik hadisesidir. Aslında olay, son gelişmeler karşısında duyulan öfkenin dışa vurulmasıdır. Zira hemen her yerde Osmanlı kamuoyu galeyana gelmiş durumdadır. Olay şöyle olmuştur: İhtida eden bir Bulgar kızı Müslüman giysileri giyerek Selanik’e gelmiştir. Kız istasyonda Rus asıllı olan Amerikan konsolosu ve adamları 486 487 488 489 490 BOA. İ. Girit. 147. Osmanlı devleti asilere karşı askerî güç kullanmaya karar verirken bu gücü idare edecek yetkililere hitaben yazdığı “işin kolayı bulunarak kuvvet-i cebriye derecesine götürülmeksizin ve sefk-i dimâ edilmeksizin rü’yeti ve ıslahı hasbe’l-vakit daha münasip olacağı... Asilerden isyanda ısrar edenlerin kuvvet-i mevcude-i askeriye ve yine suret-i mu’tedile ile emr-i terbiyelerine bakılması...” şeklindeki emirlerle cezalandırmada ileri gidilmemesi ve devlet şefkatinin gösterilmesi hususlarını tembih etmektedir. Bkz. BOA. İ. Girit. 144. Karal, a. g. e., C. 7, s. 24-25; Bozkurt, a. g. e., s. 74. Bkz. Düstur, I. Tertip, C. 1, s. 652-666. Söz konusu nizamnamede; Osmanlı devleti tarafından atanan valinin biri Müslüman diğeri Hıristiyan iki yardımcısı olması, livalarda görev yapacak olan ve devlet tarafından atanan mutasarrıfların yarısının Müslüman yarısın Hıristiyan olması, Hıristiyan mutasarrıfın yanında Müslüman, Müslüman mutasarrıfın yanında Hıristiyan yardımcı bulunması, kazalara icabına göre Müslüman veya Hıristiyanlardan tayin edilen kaymakamların, Müslüman ise bir Hıristiyan, Hıristiyan ise bir Müslüman yardımcısı olması, vali mutasarrıf ve kaymakamların riyasetinde oluşturulan idare meclislerinde piskopostan başka halk tarafından seçilen 3’er Müslüman ve Hıristiyan bulunması, sadece Hıristiyanların yaşadığı sancak ve kazalarda meclis üyelerinin tamamen Hıristiyanlardan olması, yazışmaların iki dilde yapılması gibi özel hükümler bulunmaktadır. Bkz. Düstur, I. Tertip, C. 1, s. 652-655. Gencer, “Tanzimat Fermânı (1839)’dan 1876’ya Kadar Osmanlı İmparatorluğu”, s. 499. 127 tarafından zaptiyenin elinden alınarak kaçırılmıştır. Müslümanların gözü önünde cereyan eden olay şehirde tepki doğurmuş, toplanan kalabalık halk grubu validen kızın kurtarılmasını istemiştir. Valinin aldığı tedbirlerden tatmin olmayan halk, ertesi gün Selim Paşa Camiinde toplanarak kızın kurtarılması için ısrarını sürdürmüştür. Fransız ve Alman konsolosları bütün ikazlara rağmen söz konusu camiye gitmişler; karşılarında bunları gören halk da kızı bunlardan istemiştir. Konsoloslar, kızın Amerikan konsolosunun evinde olduğunu, hemen getirilemeyeceğini söyleyince de galeyana gelen halk konsolosları öldürmüştür. Olay Avrupa’da büyük tepki uyandırmış ve hemen tüm devletler Selanik limanına savaş gemisi göndermişlerdir. Olaylardan dolayı padişah teessüflerini ve suçluların en kısa zamanda cezalandırılacaklarını bildirmiştir. Nihayet, hükümet de Selanik’e gemilerle asker göndermiş ve açık yapılan yargılamadan sonra suçlular idam edilmiş, vali de değiştirilmiştir.491 Olay, Amerika konsolosunun başlatıp diğerlerinin de ısrarlara rağmen camiye gitmekle tetikledikleri bir provokasyonun eseri gibi gözükmektedir. Eğer bir provokasyon değilse, Osmanlı Devleti’ni, halkı din seçiminde serbest bırakması için sıkıştıran milletlerin ne kadar hazımsız olduklarını göstermektedir. Hıristiyan bir kızın iradesi ile Müslüman olmasını kabul edememişlerdir. Bu olay da, Müslüman ve Hıristiyan halk üzerinde önemli bir etki meydana getirmiş olmalıdır. Ülkenin çeşitli yerlerinde çıkan bu olaylardan başka, yapılan ıslahâtdan memnun olmayarak direkt idareye ve hükümete karşı İstanbul’da kurulan bir cemiyetle çıkarılan bir ayaklanmadan da bahsetmek uygun olacaktır. Osmanlı tebaasından Ferik Hüseyin Daim Paşa ve diğer bazı kurmay subaylar gibi bazı yetkililerin de üye olarak hükümeti yıkmak üzere kurdukları söz konusu cemiyetten 1859 yılında haberdar olunmuş ve cemiyet dağıtılmıştır. Islahât Fermânı okunduğu sırada Kars’ta görevde iken orada Fermâna tepki gösteren ve halkı tepki göstermeye teşvik eden Şeyh Ahmet Efendinin başkanlığını yaptığı cemiyetin asıl amacının, ıslahâtları yapan devlet görevlilerini bir ihtilal ile görevden uzaklaştırmak ve şeriat hükümlerini harfiyyen uygulayacak bir idare getirmek olduğu yapılan sorgularında anlaşılmıştır. Sorgulama Kuleli kışlasında yapıldığı için bu olaya Kuleli Vak’ası denilmiş ve bir fedainin haber vermesi üzerine ortaya çıkan cemiyetin üyeleri 491 Karal, a. g. e., C. 7, s. 98-99. 128 sorgulanarak gerekli cezalara çarptırılmışlardır. Olay, alelade bir saray hareketi olmayıp, ıslahâta ve yabancı baskısına karşı, Müslüman vatandaşların pek çoğunun içinden geçenleri gösteren bir tepkidir. 492 Ancak 1876 yılına gelindiğinde İstanbul’da durum daha da kötüleşmiştir. Yaşanan olaylar, Rumeli’de Mart-Haziran 1876 tarihleri arasındaki Bulgar isyanı sırasında pek çok Müslümanın öldürülmesi halkı iyice galeyana getirmiştir. Halk silahlanmaya başlamış, misillemeden korkan bazı Hıristiyanlar ve Avrupalılar dükkanlarını kapatmışlar, ailelerini Avrupa’ya göndermişlerdir. 8 Mayıs 1876’da medreselerden çıkan öğrenciler büyük camilerin bahçelerinde toplanarak, hükümeti Müslüman kıyımı ve Avrupa devletlerinin müdahalesine karşı sessiz kalmakla suçladılar. Sultan Abdülaziz tepkileri yatıştırmak için Şeyhülislâmlık makamına, reform taraftarı Hafız Hayrullah Efendiyi getirmiştir. Ancak öğrenciler Nedim Paşa’nın da sadaretten alınmasını istemişler, padişah da durumu kontrol altına alabilmek için sadaret makamına mütercim Rüştü Paşa’yı getirmiştir. Böylece Müslüman kıyımına güçlü bir ses çıkarılmış ve harekat hükümet düşürmüştür.493 Islahât Fermânı dolayısıyla gelişen olaylar konusunda özetle şunlar söylenebilir: Osmanlı Devleti bir taraftan isyanları bastırmaya çalışırken diğer taraftan da yeni isyanlar çıkmasın diye ülkede yaşayan Müslüman ve Hıristiyanlar arasında hiçbir fark kalmaması için gayret sarf ediyordu. Hemen her olayda karşısına büyük devletler çıkıyor, onların müdahalelerine imkan vermemeye çalışırken milliyetçilik şuuru gelişen gayrimüslimlerin bağımsızlık taleplerine adım adım yaklaşılmış oluyordu. Karadağ, Sırbistan, Eflâk, Boğdan, Girit ve Hersek’te ayaklanmalar başta Rusya olmak üzere bazı devletlerin kışkırtmaları sonucu çıkmıştı. Sonuç olarak, kısa bir dönem sonra, bütün gayretlere rağmen bu ülkelerin tamamı bağımsızlıklarını ilan ederek Osmanlı idaresinden ayrıldılar. Bu açıdan bakıldığında gayrimüslimler, Osmanlı Devleti’nin dağılmasının sebebi olarak görünmektedir. Kanaatimizce esas sebep, dünyanın artık ulus devlet anlayışı eğilimine girmiş olmasıdır. Artık her millet kendi milli varlığının farkına varmış, kendi kendini idare 492 493 Cevdet Paşa, Tezâkir, C. 2, s. 82-83; Okandan, Recai G., Âmme Hukukumuzun Ana Hatları, İstanbul, 1971, s. 74-75; Karal, a. g. e., C. 6, s. 95-97. Konu ile ilgili geniş bilgi için bkz. İğdemir, Uluğ, Kuleli Vak’ası Hakkında Bir Araştırma, Ankara, 1937; Pedrosyan, Y. A., “1859 Yılındaki ‘Kuleli Vakası’nın Karakterine ve Bunun Türkiye Tarihindeki Yerine Dair”, (Trc. İ. Kaynak), Belleten, C. 33, S. 132, 1969, s. 587-593. Gencer, “Tanzimat Fermânı (1839)’dan 1876’ya Kadar Osmanlı İmparatorluğu”, s. 519-520. 129 etme derdine düşmüştür. Zaten Osmanlı Devleti’nin baştan beri izlediği politika bu milletlerin milli kimliklerini asırlar boyunca muhafaza etmelerini sağlamıştır. Dolayısıyla bilinç çok hızlı bir şekilde gelişmiş, ufak olaylar ayrılık için bahane edilmeye çalışılmıştır. Bunun için de devlet ne yaparsa yapsın, yaptığı pansuman tedbir olmaktan ileri gidememiş, süreyi biraz uzatmıştır. Osmanlı Devleti’nin bu isyanlarla ilgili olarak tedbir almadığı söylenemez. Ancak, ulus devlete gidişi görmemesi veya görmezlikten gelmesi bakımından eleştirilebilir. Gidişatın önceden görülerek, Osmanlılık politikası yerine kendi kontrolünde bağımsız milletler birliği gibi bir yapıya geçilebileceği varsayılabilirse de güçsüz, kendilerine bir katkı sağlamayacağı kesin, yüz yıllardır birlikte olunmaktan usanılmış bir Osmanlı Devleti ile birlik olmayı kimin, hangi milletin isteyeceği sorusu önümüzde durmaktadır. Her halde o gün, Osmanlı Hıristiyanları için dünyada en anlamlı şey, her milletin kendi devletine sahip olması düşüncesidir. Bundan dolayı da Osmanlı Devleti’nin gayrimüslimler hakkında yaptıkları yeterli görülmemiş, hep daha fazlası istenmiş, bağımsızlığın yolu burada görülmüştür. Gayrimüslimlerle ilgili ardı arkası kesilmez düzenlemelerin yapıldığı bu dönemde, özellikle küçük veya büyük tepki hareketlerinin olduğu yerlerde Müslümanlar çoğu kere masum olmalarına rağmen, önce tahrik edilmişler sonra da suçlu gösterilmişlerdir. Yukarıda anlatılan olaylardan anlaşıldığı kadarıyla, Batılı devletlerin bu konuda sanki özel gayretleri olmuştur. Bu şekilde suçlanan ve cezalandırılan Müslüman kamuoyunda gittikçe yükselen bir tepki trendi söz konusu olmuştur. Zaten Tanzimat döneminden beri her gün Hıristiyanlar lehine bir şeyler yapıldığını, kendileriyle çok fazla ilgilenilmediğini, dinlerinden kaynaklanan hukukun terk edildiğini, daha kışkırtıcı bir ifade ile “şeriatın elden gittiğini” sanan Müslümanların karışık düşünce dünyalarına Hıristiyan devletlerin baskıları ile bu tür işlerin yapıldığı fikri de eklenince sert tepkiler ortaya çıkmıştır. Asırlardır Osmanlı Devleti’nde görülmeyen, kilise yıkma, kasıtlı olarak Hıristiyan vatandaşları öldürme, yağmalama ve diplomatik dokunulmazlığı olan kişi ve kurumlara saldırma hareketleri olmuştur. Bu açıdan bakıldığında da Tanzimat döneminde, özellikle Islahât Fermânı’ndan sonra gayrimüslimlerle ilgili Batılı devletler tarafından istenenler, yapılan reformlar, siyasal gelişmeler ve olaylar bir sarmal olmuş, birbirinin sebebi olup, sonucunu etkilemiş gibi görünmektedir. 130 II. BÖLÜM ISLAHÂT FERMÂNI’NIN OSMANLI HIRİSTİYAN UNSURLARININ YENİDEN YAPILANMASINA ETKİSİ 131 A. Cemaatlerde Yeni Düzenlemelerin Yapılması Islahât Fermânıyla Padişah, Hıristiyan tebaasına kendi kurumlarını gözden geçirerek değişiklik yapmaları çağrısında bulunmuştur. Fermânı’nın metninde yer alan “Bâb-ı Âlîmizin nezâreti tahtında olarak mahsûsan patrikhanelerde teşkil olunacak meclisler marifetiyle bi’l-müzakere cânib-i Bâb-ı Âlîmize arz ve ifade eylemeye mecbur olarak Cennetmekan Ebu’l-feth Sultan Mehmed Hân-ı Sâni Hazretleri ve gerek ahlâf-ı izâmları tarafından patrikler ile Hıristiyan piskoposlarına îtâ buyurulmuş olan ruhsat ve iktidar niyât-ı fütüvvet-karâne-i Padişâhânemden nâşî iş bu cemaatlere te’min olunmuş olan hâl ve mevki-i cedîd ile tevfîk olunup ve patriklerin el-hâletü hâzihî cârî olan usûl-i intihâbiyeleri ıslâh olunduktan sonra patriklik berat-ı âlîsinin ahkâmına tatbikan kayd-ı hayat ile nasb ve tayin olunmaları usûlünün tamamen ve sahîhan icrâ ve Bâb-ı Âlîmizle cemaât-ı muhtelifenin rüesâ-yı ruhânîyesi beyninde karar-gîr olacak bir sûrete tatbikan patrik ve metropolit ve murahhasa ve piskopos ve hahamların hîn-i nasbında usûl-i tahlifiyenin îfâ kılınması ve her ne sûret ve nâm ile olursa olsun rahiplere verilmekte olan cevâiz ve avâidât cümleten men olunarak yerine patriklere ve cemaât başlarına varidât-ı muayyene tahsîs ve ruhbân-ı sâirenin dahî rütbe ve mansıblarının ehemmiyetine ve bundan sonra verilecek karara göre kendilerine ber-veçh-i hakkâniyet maaşlar tayin olunup fakat Hıristiyan rahiplerinin emvâl-i menkûle ve gayr-i menkûlelerine bir gûna sekte irâs olunmayarak, Hıristiyan ve sâir tebaa-i gayr-i müslime cemaatlerinin milletçe olan maslahâtlarının idaresi her bir cemaatin ruhbân ve âvâmı beyninde müntehab âzâdan mürekkeb bir meclisin hüsn-i muhâfazasına havâle kılınması.”494 ifadeleri, Hıristiyan cemaatlere Fatih Sultan Mehmet döneminden beri verilen tüm muafiyet ve imtiyazların korunarak, idârî yapılanmalarında husûsî meclisler teşkil edilmek suretiyle önemli değişiklikler yapılacağını gösteriyordu. Başka bir ifade ile, din adamlarının geleneksel statü ve güçleri ilke olarak devam ettirilmekle birlikte etkileri azaltılmış, din adamlarının baskı ve zulmünden şikayetçi olan halk, yönetime katılmaya teşvik edilmiştir. Patriklerin seçim usulleri ıslah edilecek, ömür boyu görev yapmak üzere tayin edileceklerdi. Patrik, metropolit, piskopos ve haham gibi ruhânî reisler “usûl-i tahlifiye”ye tabi olarak devlete sadakat yemini edeceklerdi. Cemaatlerin işleri din adamı (ruhbân) olan ve olmayan üyelerden 494 BOA. Tanzimat-ı Hayriye Defteri, s. 110. 132 oluşan meclisler tarafından idare edilecekti. Kilise içerisinde oluşturulan meclislerin aldıkları kararlar Bâb-ı Âlî’ye arz edilecek, orada tasdik edildikten sonra gereği icra edilecekti.495 1862 yılında Rum Ortodokslar, 1863’te de Ermeniler, cemaat idaresinde ruhban sınıfının yetkisini azaltırken halk kesimin etkisini artıran nizamnamelere tabi kılındılar. Osmanlı Hıristiyanlarının anayasaları olarak görülebilecek bu düzenlemeler, Bâb-ı Âlî’nin temel idârî reform çabalarının bir sonucudur. Bu anlamda bir değişim, hem Hıristiyan toplulukların hem de devletin arzusuydu. Fermânda bu reformlara işaret edilmesinin arkasında ise İngiltere, Fransa ve Avusturya büyükelçilerinin tavsiyeleri vardı. Elçiler, halk denetiminin genişletilmesi, dinî otoritenin sınırlanması ve kilise görevlilerinin maaşlarının sabitleştirilmesi hususlarına destek veriyorlardı. Fermânla, her toplumun kendi idare sisteminde reform yapacak bir komisyon kurması isteniyordu. Osmanlı idaresi bu şekilde bir kilise idaresine geçilmesiyle Avrupa müdahalesinin dizginlenebileceğini umuyordu.496 İkinci bölümde de işaret ettiğimiz gibi, fermânda yer alan hükümlerin nasıl hayata geçirileceğini kararlaştırmak üzere toplanan “Meclis-i Meşveret” bu hususta, patrikliklere birer buyrultu gönderilerek; söz konusu meclislerin oluşturulması için halktan ve metropolitlerden uygun olanlarının toplanmasını ve devletin bu meclislerde birer memur görevlendirmesini kararlaştırmıştı.497 Dolayısıyla bu hususta yapılacak yeniliklerin bir an önce başlatılmak istendiği söylenebilir. Fakat asırlardır oturmuş olan bir teşkilatın yapısının hemen kolayca değiştirilemeyeceği de bir gerçektir. Bundan dolayıdır ki, modern ilkeler üzerine kurulması düşünülen patrikhaneler için Fermân’ın ilanından sonra başlayan çalışmalar, birkaç yıl sonra tamamlanabilmiş, cemaat nizamnameleri çıkarılmıştır. 1857 yılında Osmanlı hükümeti Rum Patrikhanesine bu düzenlemeleri yapacak komisyonun toplanması için bir ta’limâtname gönderdi. Kilise yetkilileri, ruhban sınıfından olmayan kişilerin kilise yönetimine karışmalarına karşı idi. Fakat ta’limât kesindi. Devletin sınırları içerisinde yaşayan Ortodoksların dinî başkanları 495 496 497 Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 117; Benlisoy, Yorgo, - Macar, Elçin, a. g. e., s. 4243. Davison, Reform, s. 114. BOA. İ. MM. 258. 133 olan yedi piskopos ve onu İstanbul, on biri de eyaletlerden gelen toplam yirmi bir halk temsilcisinin katılımıyla İstanbul’da bir komisyon toplandı. 1860 yılına kadar devam eden müzakereler neticesinde bir taslak hazırlandı. Taslak 1862 yılında onaylandı ve “Rum Patrikliği Nizamatı” adıyla yayınlanarak yürürlüğe girdi. Buna göre Padişah tarafından kaydı hayat şartı ile atanan patrik, Hammer’in “Milli Şûrâ” şeklinde isimlendirdiği “Muhtelit Meclis” ve 12 üyeli bir karma Sinod tarafından desteklenecekti. Ayrıca birtakım dinî ve sivil komiteler teşkil ediliyordu.498 B. Rum Ortodoks Cemaati 1. Rum Patrikhanesi Nizamnamesi: Bâb-ı Âlî Divan-ı Hümayun Kaleminde yazılan ve Sadaret-i Uzma Dairesi tarafından yürürlüğe konulan 29 Muharrem 1278 / 6 Ağustos 1861 tarihli499 Rum Patrikhanesi Nizamnamesi ana hatlarıyla şöyledir:500 a. Patrik Seçimi Nizamnamenin patrik seçimini düzenleyen ilk bölümü üç fasıl şeklindedir. Birinci fasıl da İstanbul Patriğinin seçim şekli anlatılmaktadır. Buna göre; İstanbul Patrikliği makamı herhangi bir sebeple boşaldığında, “Metropolitler Cemaati” (eski adıyla Sinod Meclisi) ile “Muhtelit Meclis”in (din adamı olmayanların da üye olduğu millet meclisi) üyeleri toplanıp, İstanbul’da bulunan ve patrik olmak için gerekli niteliklere sahip metropolitlerden birisini kaymakam seçerler. Bunun üzerine kaymakamın görevlendirilmesi ve patrik seçiminin yapılması için Padişah iradesi gönderilir. Kaymakam, metropolitlerin tamamına mektup göndererek; kendi hür iradeleriyle Patrik seçilmesini istedikleri piskoposu 41 gün içerisinde İstanbul’a bildirmelerini ister. Metropolitler cemaati üyeleriyle İstanbul’da bulunan diğer metropolitler de, patrikliğe layık gördükleri piskopos için oy kullanırlar. Kaymakam, kırk bir günlük sürenin bitiminden beş gün önce, seçim meclisinde bulunması gereken rahipler ve halkı davet eder. Belirlenen günde, seçim 498 Benlisoy, Yorgo, - Macar, Elçin, a. g. e., s. 43-44; Hammer, a. g. e., C. 9, s. 523; Clogg, Richard, “The Greek Millet in the Ottoman Empire”, s. 194. 499 Eryılmaz, Rum Patrikliği Nizamnamesinin tarihini 13 Şevval 1277 / 25 Nisan 1861 olarak vermektedir. Bkz. Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 117. Nizamname suretinin yer aldığı arşiv belgesinde ise bizim vermiş olduğumuz tarih vardır. Bkz. BOA. Y. EE. 112/24. 500 BOA. Y. EE. 112/24; Düstur, 1. Tertip, C. 2, İstanbul, 1289, s. 902-937. 134 meclisi toplandıktan sonra kapılar kapatılır501 ve tüm üyelerinin huzurunda oylar tasnif edilerek sayılır. Kendisine oy verilen her kes aday olarak kabul edilir. İsmi sandıktan çıkmadığı halde, meclisin halktan olan üyeleri tarafından patrikliğe adaylığı teklif edilenler de, ruhânî üyelerin 1/3’ü tarafından uygun bulunması halinde aday kabul edilir. Tüm isimlerin yer aldığı bir liste yapılır. Patrik kilisedeki görevine ek olarak, devletin bazı kanunlarının da uygulayıcısı olduğundan, devletin güvenini kazanmış olmalıdır. Bunun için, aday listesi incelenmek üzere Bâb-ı Âlî’ye gönderilir. Şayet listede mülkî işlerde liyakatli olmadığı düşünülen kişiler varsa, bunların isimleri çıkarılarak liste 24 saat içerisinde tekrar Patrikhaneye gönderilir. Aday listesi geldikten sonra, seçim meclisi tekrar toplanır ve listede isimleri bulunan adaylar arasında seçim işine başlanır. Yapılan gizli oylamada en çok oyu alan üç kişi aday olarak belirlenir. İkinci turda üç aday arasından birisi gizli oy ve oy çokluğu ile patrik olarak seçilir. Oyların eşit çıkması halinde, kaymakamın oyu ile seçim sonuçlandırılır. Sonuç Bâb-ı Âlî’ye bildirilir. Seçilen kişi Padişahın huzuruna kabul edildikten sonra gerekli ilan yapılır ve merasim düzenlenir.502 501 502 Burada Katolik kilisesinin reisi olan Papa’nın seçimine benzer bir durum görünmektedir. Papa seçilirken tüm kardinaller kiliseye kapanmakta, dışarı ile iletişimleri kesilmektedir. Seçim işi uzadıkça içeriye gönderilen yiyecek miktarı azaltılarak seçimin bir an önce bitirilmesi için baskı oluşturulmaktadır. Seçim sonuçlanınca beyaz bir dumanla bu durum dışarıya iletilmekte ve kilisenin kapıları bundan sonra açılmaktadır. Nizamnamenin ilanından sonra patriklere verilen beratın içeriğinde değişme olmuş, nizamnamenin bazı hükümlerine beratta vurgu yapılmıştır. Bu özelliklerin görülebilmesi için 18 Şevval 1290 tarihinde Patrik İvakim’e verilen beratı örnek olarak almanın uygun olacağını düşünüyoruz. Beratın baş tarafında önceki Patrik Antimos’un istifasıyla boşalan makama cemaat nizamnamesi gereğince seçim yapıldığı ve cemaat-i metropolidan ve milletin muteber şahısları tarafından 1. Derece Mecîdî Nişan sahibi İvakim Efendinin seçildiği ve bunun da Sultan tarafından uygun bulunması dolayısıyla bu beratın verildiği belirtilmektedir. Beratın içeriği şöyledir: Patrik olarak atanan zat cemaatinin nizamnamesi ve mezhebinin hükümlerine muhalif hareket etmedikçe ve zulüm ve Devlet-i Aliyyeyeye hıyaneti görülmedikçe veya bizzat istifa etmedikçe ömür boyunca azledilmeyecektir. Nizamnamede belirtildiği gibi Patrik, Devlet-i Aliyyeye’de bulunan tüm Rum tebaanın âyinleriyle ilgili bilcümle işlerine bakmak, keşişhanelerinin gelir- gider ve diğer hususlarını denetlemek ve düzenlemek, ruhânîlerin izin ve atamalarını yapmakla görevlidir. Görevlerinde kendisine her hangi bir müdahale veya muhalefette bulunulmayacaktır. Kendisinin, metropolitlerin ve diğer papazların ev ve görev mahallerinde tam bir serbestlik içerisinde âyinlerini yerine getirmelerine haksız yere kimse tarafından mani olunmayacak ve müdahalede bulunulmayacaktır. Patrik ve metropolitlerin idaresinde bulunan kilise ve manastırlar izinsiz veya emr-i şerif olmaksızın teftiş edilmeyecek ve bu suretle haksızlık yapılmayacaktır. Eskiden olduğu gibi devletin sınırları dahilinde bulunan tüm metropolitler, piskoposlar, papazlar, keşişler ve bilcümle Rum tebaa bu zatı üzerlerine patrik bilip patriklikle alakalı meselelerde ona müracaat ederek ona itaat edecek ve verdiği hükümlere uyacaklardır. Sahip oldukları kilise ve manastırlarını kimse ellerinden almayacaktır. Ruhsat ile yapılacak tamiratlarına kimse mani olmayacaktır. Patrik ve cemaat-i metropolidanın mühürleri olmaksızın 135 kimseye metropolitlik ve piskoposluk verilmeyecek dışarıdan bu konuda herhangi bir tasarrufta bulunulmayacaktır. Millet arasında birileri âyinleri üzere nikah veya talak yapmak isterse araya patrik veya belirli vekillerinden başkası girmeyecektir. Patriğin izni olmadan nikah veya talak işlemi yapan ruhânîler cezalandırılacak ve buna kimse mani olmayacaktır. Nikah, talak ve âyinlerle ilgili diğer konularda aralarında tartışan iki Hıristiyan’ın arasını bulmak, gerekli tahkikatı yapmak ve âyinlerinin gereğini yapmak üzere patrik veya onun tarafından görevlendirilen metropolit veya piskoposlar görevli olup başkaları müdahalede bulunmayacaklardır. Eşini boşamak, eşinin üzerine evlenmek, eşinin vefatından sonra üç defadan fazla evlenmek, nikahsız bir hanımla yaşamak âyinlerine muhalif olduğundan bu gibi şahısların kiliselere alınması âyinlerine mugayir olup, böyle kimselerin vefatında cenazelerinin kaldırılması için mülkî idare amirleri tarafından papazlara baskı yapılmayacaktır. Vefat eden metropolit, piskopos, piskopos vekili, papaz, gumnus ve keşişlerin mallarından milletin fakirleri, okul, hastahane ve manastırları, patrik, piskopos lehine yapmış oldukları vasiyetleri şahitler tarafından doğrulandığında geçerli olup, mirasçılarından önce söz konusu yerlere vermek üzere malları alıverilecektir. Patriğin emri altında görev yapan metropolit, piskopos, piskopos vekili, papaz, gumnus ve keşişlerin âyinlerine muhalif bir kabahatleri olması durumunda patrik ve cemaat-i metropolidan tarafından verilen cezaya kimse karışmayacaktır. Görevinden alınan papazların yerlerine yapılan atamalarda dışarıdan her hangi bir müdahalede bulunulmayacaktır. Görevinden azledilmesi gereken metropolit, piskopos, keşiş ve gumnusları patrik, metropolidanın re’yi ile azledecek, yerlerine veya ölenlerin yerlerine yapılacak atamalarda da aynı şekilde hareket edecek ancak bu azil ve atamalarda dışarıdan hiçbir kimse müdahale ve şefaatte bulunmayacaktır. Metropolit ve piskoposların memuriyete başlamaları berat ile olacak bu konuda da dışarıdan her hangi bir rica veya şefaat kabul olunmayacaktır. Patrikliğin emri dairesinde bulunan vilayetlerin metropolitleri ve piskoposlarının azil ve nefyi veya sûi hallerine dair paşalar, kadılar ve naiplerden bir arz veya şikayet vuku bulması halinde sıhhati patrik veya cemaat-i metropolidan tarafından beyan olunmadıkça şikayetleri dinlenmeyecektir. Patrik ve metropolidanın mühürleriyle mühürlenmemiş arza itibar olunmayacaktır. Patrik, metropolit, piskopos ve piskopos vekillerinin her ne surette hukukî davaları olursa olsun Dersaadetten başka yerde davaları görülmeyecektir. Millet fertlerinden hiç kimse kendi rızası haricinde Müslüman olmaya zorlanmayacaktır. Kendi rızasıyla müslüman olmak isteyen olursa usul ve kaidesine uygun bir şekilde gereken yapılacaktır. Patrikliğe ait arazi, çiftlik, çayır, bağ, bahçe, tarla, manastır, değirmen, dükkan ve benzeri millet malları ve vakıflarına dışarıdan müdahalede olmayıp, eskiden beri olduğu gibi tasarruf edilecektir. Patriğin maaşı ve millettin diğer masrafları için gerekli olan miktar verginin milletten toplanması için devletin görevlileri yardımcı olacak, toplanan miktar patriğe teslim edilecektir. Patrik için hasıl olan bağ mahsulü ve tasadduk adı altında verilen yağ, şıra, bal vesâir eşyanın nakline kimse mani olmayacaktır. Patriğin emri altında görev yapan metropolit, piskopos, gumnus, keşiş ve papazlardan bila varis ölenlerin ayni ve nakdi malları patrik için alınacak, buna gerek devlet görevlileri gerekse milletin fertleri müdahalede bulunmayacaktır. Veresesi olanlar hakkında da vaz olan nizamnamenin hükümleri uygulanacaktır. Âyinlerine muhalif nikah yapmak isteyenlere başka yerlerde nikah kıyılmayacak, bazı dirayet ve varlık sahibi kişiler şu hanımı bu beye nikahla diye papazlara baskı yapmayacak veya şu papazı görevden al, şu kiliseye şu papazı ata diye patrik veya metropolite baskı yapmayacaktır. Bir kimseyi terbiye etmek veya cezalandırmak için gönderdiklerinde kimse müdahalede bulunmayacaktır. Dünyayı terk eden bazı keşişler âyinlerine mugayir bir şekilde istedikleri yerlerde gezmeyip, yaşadıkları manastırlarına patrik veya metropolit tarafından gönderildiğinde kimse mani olmayacaktır. Ruhânîlerden İstanbul’a bir menfaatleri için gelmek isteyenler patrik ve cemaat-i metropolidanın izniyle gelerek işlerini takip edeceklerdir. Metropolitlerden ve papazlardan birinin tevkif edilmesi gerektiğinde işlem patrik marifetiyle yapılacaktır. Keşişlerden kendi mahalleri haricinde gezerek fesat çıkarmak isteyenler olur ise patrik veya metropolitler tarafından âyinlerine göre te’dip edilecektir. Kilise ve manastırların vekilleri buraların mallarını yediklerinde veya sattıklarında muhasebesi patrik veya metropolitler tarafından görülecek ve gereği yapılacaktır. Bu konuda da kimse müdahalede bulunmayacaktır. Patriğin cemaat-i metropolidan ve keşişhane mühürleriyle mühürlenmiş arzları geçerli olup, patrikhaneye dair yaptıkları her türlü arz ve ilama müsaade edilecektir. Patriğin elinde gezdirdiği asasına ve âyinlerine dair işlerine mani olunmayacaktır. Patriğin rızası olmadıkça kimse biz sana hizmetçi oluruz diye müdahalede bulunmayacaktır. Patrik patrikliği dairesinde yukarıda belirtildiği gibi 136 İkinci fasıl patrik seçilecek şahısta bulunması gereken özellikleri belirlemektedir. Bu özellikler de şöyle sıralanmıştır: Patrik adayı, olgunluk yaşında, piskopos rütbesinde en az yedi sene kesintisiz ve sicili temiz olarak hizmet etmiş, edep ve iyi ahlak sahibi, fenni ve edebi ilimler ile kilisenin kanunlarını bilen, önceki görevleri sırasında dinin hüküm ve emirlerine riayetiyle tanınmış, her yer ve zamanda Ortodoks mezhebini idare etmeye ve savunmaya muktedir, sultanın güvenini kazanmış, idârî işlerde ehliyetli, kanunlara vâkıf ve en az babasından beri Osmanlı vatandaşı olmalıdır. Üçüncü fasıl patriği seçmek için oluşturulacak heyette bulunacak şahısları belirlemektedir. Buna göre; Seçim meclisi Osmanlı vatandaşı olan ruhban sınıfı ve halk temsilcilerinden oluşur. Ruhban sınıfından; metropolitler cemaati üyeleri, İstanbul’da bulunan diğer metropolitler ve Erikli Metropoliti bulunur. Halktan; 1. Patrikhanenin en önde gelen üç memuru; 2. muhtelit meclisin üyeleri; 3. kalemiye sınıfından birinci ve ikinci dereceye ulaşmış memurların en kıdemlilerinden güvenilir üç kişi, askeriye sınıfından miralay rütbesine ulaşmış iki kişi ve devletin siyasî işlerinde çalışan memurlardan üç kişi; 4. İstanbul’da bulunuyorsa Sisam Kaymakamı, bulunmuyorsa yerine kapı kethüdası; 5. Memleketeyn (Eflak-Buğdan) ve Sırp kapı kethüdaları; 6. sanatkarların en iyi bilinenlerinden dört kişi; 7. ticaret erbabından beş kişi; 8. sarraflardan bir kişi; 9. muteber esnaftan on kişi; 10. İstanbul içinde ve Boğaziçi mahallesinde oturan halktan iki kişi; 11. Kayseri, Kuş Adası, Erikli, Kapıdağı, İzmit, Kadıköy, Selanik, Turnova, Edirne, Amasya, Yanya, Bursa, Manastır, Bosna, Girit, Trabzon, Yenişehir, Filibe, Siroz, İzmir, Midilli, Varna, Vidin, Sofya, Sakız, Üsküp, Isparta ve Kastamonu’dan oluşan 28 metropolitlik çevresi Hıristiyan halkları tarafından belirlenen bölge vekilleridir. b. Piskoposlarla İlgili Hususlar Piskopos seçilecek kişinin; Osmanlı vatandaşı olması, sicilinin iyi olması, Patrikhane veya metropolitlerin emrinde çalışmasından önceki ikamet yerlerinden iyi haline dair şahadetnamesi olması, kamil yaşa ulamış olması, özürlü olmaması, beş sene rahip sıfatıyla Patrikhanede veya bir metropolitin emrinde hizmet etmiş ve iyi hizmetleri ile kilise tarafından bilinir olması, Ortodoksluk ilimlerinde yüksek tahsil cemaat-i metropolidanın re’y ve marifetiyle tam bir serbestlik içerisinde hareket edip, başkaları her hangi bir sebeple ona mani olamayacak ve sıkıntı çıkarmayacak kesinlikle işine müdahalede bulunmayacaktır. Bkz. BOA. Y. EE. 107/67. 137 yaparak diploma almış olması,503 Rumca’dan başka Türkçe’yi ve tayin olduğu bölgenin dilini biliyor olması ve İslâm dini ile ilgili temel bilgilere aşina olması gereklidir. Piskopos seçim ve tayini, metropolitler cemaatinin oy ve tensibiyle yapılır. Gerekli özellikleri taşıyan rahiplerin listesi yapılarak, açık bulunan piskoposluğa üç aday belirlenir. Üç adaydan biri gizli oy ile seçilerek tayin edilir. Oyların eşit olması durumunda patriğin oyuyla çoğunluk temin edilir. Piskoposlar da Patrik gibi kilisenin kanun ve ahkâmına uygun olarak, devlete ihanet, halka zulüm, kanunlara göre görevden alınmalarını gerektirecek kötü hal ve hareketleri olmadıkça hayat boyu görevlerini devam ettirirler. Başka bir yere nakledilemezler. Ancak gerek nüfus fazlalığı, gerekse bölgenin büyüklüğü dolayısıyla önemli olan piskoposluğa tecrübeli bir piskopos tayin edilmesi gerektiğinde, mevcut piskoposlar arasından seçim yapılarak, oy çokluğu ile seçilen kişinin de isteği doğrultusunda tayin yapılabilir. Bir piskopos ilk olarak atandığı piskoposluktan başkasına sadece bir kez naklolunabilir. Piskoposlar görevli oldukları yerde ikamet ederek, idareleri altındaki Hıristiyanların dinî işlerini yürütürler ve teftiş ederler. Yaşlılık ve hastalık gibi engelleri bulunmadıkça veya Patrikhane tarafından İstanbul’da bulunmaları istenmedikçe bizzat yapmaları gereken görevler için vekil tayin edemezler. Piskoposlar ayrıca, eyalet meclisleri ahkâmına uygun olarak ikamet ettikleri memleket meclisine bizzat devam ederek görev yapmak, hasta oldukları veya başka bir mahalle gittiklerinde ruhban sınıfından birisini yerlerine vekil tayin etmek, kaza meclislerine de ruhban sınıfından bir vekil tayin etmek zorundadırlar. Bir bölge halkının çoğunluğunun piskoposları hakkında şikayetçi olması durumunda, metropolitler cemaati, civarda bulunan piskoposlar vasıtasıyla teftiş yaparak piskopos ile şikayetçilerin aralarını bulmaya ve durumu düzeltmeye çalışır. 503 Diploması olmadığı halde güzel ahlak ve edep sahibi olup, mezheple ilgili malumata en iyi derecede vâkıf oldukları bilinen kişiler ile yurt dışında tahsil yapanların, bu rütbeyi almak için İstanbul’da bulunan mezhep mektebinin muallimleri tarafından yapılacak mülakatta başarılı olmaları şarttır. İmtihan edildikten sonra seçime layık görülen kişilerde, Patrikhane veya metropolitlerin biri emrinde beş sene hizmet etmiş olma şartı aranmaz. Bkz. Madde 2-3. 138 Şikayetçiler mahkemeye çıkmakta ısrar ederlerse, piskopos İstanbul’a çağrılır.504 Suçlamalar dinî konularda ise, kilise kanunlarına göre yalnız metropolitler cemaati tarafından; dünya işleri ile ilgiliyse, Patrik, metropolitler cemaati, dördü piskopos, dördü de halktan olmak üzere muhtelit meclisin sekiz üyesinden oluşan bir komisyon tarafından yargılanır ve cezası takdir edildikten sonra Bâb-ı Âlî’ye bildirilir. Eğer piskoposun suçu cinayet ise, Patrikhane tarafından rahiplik sıfatı derhal kaldırılır ve ceza kanununa göre yargılanır. Piskoposlar kendi malları için vasiyet edemezler. Vefat ettiklerinde, cenazeleri için gerekli masraf yapıldıktan sonra, bütün menkul ve gayri menkulleri üçe ayrılır. Bir kısmı, bulunmuş oldukları piskoposluğa gelir getirmek üzere emlak satın alınmasına tahsis edilir. İkinci kısmı, ölen piskoposun akrabası arasında paylaştırılır. Üçüncü kısmı da, ikiye bölünerek biri milletin İstanbul’da bulunan kamu binalarının masraflarını karşılamaya tahsis edilir. Diğer yarısı da, gelirleri, İstanbul Patriğinin yıllık maaşını karşılamak veya milletin İstanbul’da bulunan binalarına harcanmak üzere, gayri menkul satın alınması için kullanılır. Piskoposların kendilerine miras yoluyla intikal ettiği bilinen mallar hakkında vasiyet hakları vardır. Vasiyet bulunmaması durumunda aynı usul takip edilir.505 c. Metropolitler ve Metropolitler Cemaati ile İlgili Hususlar Metropolitler Cemaati, İstanbul Patrikliğine bağlı on iki metropolitten oluşur. İstanbul Patriğine bağlı bütün metropolitler sıra ile ikişer sene metropolitler cemaatinin üyesi olarak tayin edilir. Üyelerden hiç birisi söz konusu cemaatte iki seneden fazla kalamaz. Cemaat üyelerinin yarısı her sene değişir. Cemaat üyelerinin oyları eşittir.506 İstanbul Rum Patriğine tabi bütün Hıristiyanların dinî idaresi, İstanbul Patriğinin başkanlığında bu cemaat tarafından yürütülür. Boş kalan piskoposluk 504 505 506 Nizamnamenin yayınlanmasının ardından Manastır metropoliti ile alakalı böyle bir şikayetin vuku bulduğu ve tetkikin yapıldığı görülmektedir. Rum millet meclisi reisi tarafından Sadarete yazılan yazıda Manastır ve civarı metropoliti hakkında milletlerinden şikayet vuku bulduğu, durumun tetkik ve tahkiki için civar belde metropolitlerinden ve patrikhaneden görevlendirme yapıldığı belirtilerek bunların lehte ve aleyhte olanları dinleyerek problemin nizamname esasına çözüleceği söylenmektedir. Bkz. BOA. A. MKT. UM. 343/43. Makamda iken vefat eden Patriğin terekesi de aynı şekilde üçe ayrıldıktan sonra; bir kısmı İstanbul Patrikliği Makamına ait olmak üzere mülk satın alınmasına harcanır, ikinci kısmı akrabasına verilir ve diğer kısmının yarısı da yine gelir elde üzere Patriklik makamına tahsis edilirken kalanı İstanbul’da bulunan millet binalarına vakıf olarak tahsis edilir. Bkz. Madde, 12. Nizamname Padişah tarafından tasdik edildikten sonra, ilk Metropolitler Cemaati teşkil edilir ve milletin en yakın büyük yortu gününde toplanarak göreve başlar. Bkz. Madde, 11. 139 makamları için seçim ve tayin yapmak, ruhban sınıfını, millet manastırlarını ve İstanbul’daki millet mektebini idare etmek, inançlarını bozacak ve mezhep değiştirmelerine sebep olabilecek her türlü harici etkilere karşı Ortodoks Hıristiyanları korumak, dinin vaaz yoluyla halka anlatılmasını temin etmek için İstanbul ve diğer yerlere liyakatli vaiz ve rahipler tayin etmek, görevlilerin faydalanması ve inancın doğru bir şekilde öğretilmesi için uygun kitap ve yayınlar tedarik ve neşretmek, Patrikhanede bir basımevi oluşturmak ve burada basılacak eserlerin uygunluğunu tetkik etmek bu cemaatin görevleridir. Metropolitleri üç sınıfa ayırarak sayılarını gösteren özel bir defter tertip edilmiştir. Patrik metropolitler cemaati ile beraber, sene sonundan üç ay önce söz konusu deftere göre her sınıftan ikişer kişiyi üyelik süresi tamamlanan üyelerin yerine geçmek üzere davet eder. Görev süreleri dolanlar geciktirmeksizin memuriyet yerlerine dönerler.507 Metropolitler cemaati üyelerinden birisinin, iki senelik üyelik süresi bitmeden vefat etmesi durumunda; vefat birinci senede olursa, onun yerine sınıfına göre göreve gelmesi gereken kişi tayin edilir, görevin ikinci senesinde olursa, kalan süre taşradan gelecek üyenin süresine eklenir. Eyaletlere piskopos olarak yeni tayin olan kişiler, piskoposluk rütbesine yeni ulaşmışlarsa söz konusu bölge piskoposluğunda beş sene, diğer eyalet piskoposluklarından nakil edilmişlerse yeni görev yerlerinde üç sene ikamet etmedikçe meclise üye olamazlar. Meclis üyeliğine atanan piskoposlar derhal İstanbul’a gelirler, çok yaşlı olanlara bu hususta ruhsat tanınabilir. Üyelerden geliri elli bin kuruştan aşağı olanlara görevleri sürelerince İstanbul’da ikamet etmelerine kafi gelecek miktarda ücret tahsis edilir. Patriğin haberi olmadan metropolitler cemaati tarafından alınan kararlar ve metropolitler cemaatinden habersiz Patriğin tek başına aldığı kararlar geçersizdir. Patrik, oy çokluğu ile alınan kararları kabul edip icra etmeye mecburdur. Patrik, görevine muhalif hareket eder ve kendisine metropolitler cemaati tarafından iki kez yapılan ikazı dikkate almazsa, şikayet sebebi olan husus muhtelit 507 Metropolitler kendi görev mahallerinde ikamet ederler ve İstanbul’da kapı kethüdâları bulunmaz. Bazı mümtaz metropolitlerin İstanbul’da ikamet etmeleri adeti kaldırılmıştır. Metropolit ve piskoposlar Patriğin izni ile İstanbul’a gelebilirler. Gelen ve gidenlerin listesi her zaman Patrikhane tarafından Bâb-ı Âlî’ye bildirilir. Bkz. Madde, 2, 10. Metropolitler cemaati üyelerinden görev süresi sona erenler İstanbul’dan ayrılırlar. Bir mazeret dolayısıyla kalması gerekenlere Patrik tarafından uygun bir süre verilir ve durum Bâb-ı Âlî’ye bildirilir. Bu durumda olanlar, mecliste ve kilise içerisinde bulunamazlar. Bkz. Madde, 9. 140 meclisin üyeleriyle birlikte kendisine tekrar hatırlatılır. Patrik yine ısrar ederse, metropolitler cemaati ile muhtelit meclisin üyeleri birlikte Patriğin azlini Bâb-ı Âlî’den talep ederler. İdari görevlerine uygun olmayan bir hareketi olursa, muhtelit meclis tarafından önce müstakil olarak, sonra da metropolitler cemaati ile birlikte gerekli teşebbüs yapılır. Patriğin azli, hem metropolitler cemaati, hem de muhtelit meclis üyelerinin üçte iki çoğunluğu ile istenebilir.508 d. İstanbul Patriği ile Metropolitler Cemaatinin İlişkileri İstanbul Patriği, İstanbul Patrikliğine tabi ve bağlı olan ruhban sınıfının ruhânî reisidir. Bu itibarla; 1. bütün piskoposları kardeş kabul edip şahsi sebeplerden dolayı fark gözetmeyerek her birisine kardeş sevgisi ile muamele eder; 2. ruhban sınıfından haksız yere mağdur edilenler hakkında metropolitler cemaati ile beraber gerekli çalışma ve gayreti gösterir; 3. ruhbanların tavır ve hareketine dikkat ederek takdir edilmesi gerekenleri takdir eder, cezalandırılması gerekenleri metropolitler cemaatinin de ittifakıyla cezalandırır; 4. cemaatin tüm üyelerine şefkat ve merhametle muamele ederek, kötü düşünceye sebep olacak davranışlardan kaçınır; 5. metropolitler cemaatinin yüksek makamı gereğince toplantı esnasında ruhbanlık sıfatına yakışmayacak ve ayıp görülecek sözler söylemekten kaçınır, uygunsuzluklara imkan vermeyerek güzel örnek olur; 6. milletin işlerini, metropolitler cemaatinin ittifakı ile tarafsız, kişisel menfaat fikrinden uzak ve kilise ile milletin kaidelerine uygun bir şekilde yürütmeye gayret eder; 7. metropolitler cemaatinin Patrikhane dışında bir yerde toplanması yasak olduğundan, üyelerin olağan üstü hallerde Patriğin izni ve haberi ile görevlerine dair istişarelerde bulunmaları için Patrikhanede münasip bir oda tahsis eder. Metropolitler cemaati üyeleri de, kilise ve milletin mutlak reisi olan İstanbul Patriğine makamından dolayı hürmet ederek nasihat ve tavsiyelerini tutarlar, görevlerinin ifası hususunda ihtilaf göstermezler, mecliste ve dışarıda güzel tavır içerisinde olurlar, edebe mugayir ve Patriğe zarar verecek hareket ve sözlerden kaçınırlar. 508 Nizamnameden önce Patriğin istifasını isteme yetkisi diğer meclisler olmadığından sadece sinoda yani, metropolitler cemaatine aitti. Patriğin hem dinî hem de dünyevî işlerinden dolayı azlini hükümetten talep edebiliyorlardı. Sinod azalarının Patrik Antimos’un azlini isteyen arzları ve yaptıkları suçlamalar için bkz. BOA. İ. MM. 197/lef 19. Yapılan tahkikat sonunda adı geçen patriğin suçlu olduğu, dinî ve dünyevî otoritesini başka amaçlar için kullandığı, keyfi uygulamalar yaptığı tespit edilmiş ve görevden alınarak yerine cemaat tarafından uygun birisinin seçilmesi uygun bulunmuştur. Bkz. BOA. İ. MM. 197/lef 10. 141 Meclis üyesi olan veya olmayan piskoposlardan birisi, makam sahibi olan kişilerden birini ziyaret etmesi gerektiğinde Patrikten izin alır. İzinsiz ziyaret yapan, Patrik tarafından ikaz edilir. İkinci kez tekrarlanması durumunda metropolitler cemaati huzurunda ikaz edilir. Yine itaat etmezse gerekli tedbire baş vurulur. Piskoposlar, Patriği şan ve itibarına yakışmayan edep dışı sözlerle eleştiremez. Yapan olursa kendisine önce Patrik tarafından nasihat edilir, ikinci defa da cemaat huzurunda ikaz edilir, yine yaparsa gerekli tedbirler alınır. Patriğin izni ve gidilecek mahallin piskoposunun haberi olmadan bir piskopos, diğer piskoposun bölgesine gidip orada on beş günden fazla kalamaz. Haftada üç kez toplanan Metropolitler Cemaatinin üyeleri, her meselenin oy birliği ile çözülmesi için Patrikle birlikte çalışır. Bir madde hakkında oyların eşit olması durumunda Patriğin oyunun bulunduğu taraf tercih edilir. Metropolitler cemaati üyeleri hangi rütbe ve sınıftan olursa olsun aralarında bir fark yoktur. Cemaat üyelerinden birisi, mecliste kullandığı oyundan veya fikirlerinden dolayı Patrik tarafından kınanamaz veya eleştirilemez. Metropolitler cemaatinde, Patrik ve cemaat üyeleri tarafından ruhban sınıfından iki katip görevlendirilir. Bunlardan birine baş, diğerine ikinci katip ismi verilir; başkatip, onun bulunamadığı zamanlarda ikinci katip, meclisin yazılarını yazma, mecliste görüşülmesi gereken evrakı toplantıya arz etme ve mecliste alınan kararlarla yapılan müzakereleri içeren evrakı muhafaza etmekle görevlidir. Kendisine sorulmadıkça mecliste müzakere edilen maddeler hakkında görüş bildirme ve oy verme yetkisi yoktur. Diğer memurlar başkatibin idaresinde çalışırlar. Piskoposluğa aday olabilmek için başkatibin beş, ikinci katibin ise fiilen yedi yıl hizmet etmiş olması gerekir. Haklarında dava olanlar dışında, bir görev veya hastalık sebebiyle Patrik ve cemaatin tensibiyle belirli bir müddet İstanbul’da bulunan metropolitlerin toplantı yapmaları yasak olup, kilisede kendilerine ayrılan yerde kalarak diğer piskoposlar ile beraber âyin yapabilirler ve süreleri sona erince görev yerlerine dönerler. Bir zaruretten dolayı kalması gerekenler hakkında metropolitler cemaatinin görüşü alınarak Patrik tarafından karar verilir. Kiliseye rahatsızlık verecek tarzda ikamet süresini uzatmak isteyen olursa bunlar derhal görev yerlerine döndürülür. 142 Azledilmiş Patrik, görevde bulunmayan metropolit, piskopos ve bu payeye sahip rahipler için Patrik ve Metropolitler Cemaati tarafından maaş takdir edilir.509 Kendi rızaları ile görevden ayrılan piskoposlar, görev yaptıkları bölge haricinde olmak ve Patrik ve Metropolitler Cemaatine bilgi vermek kaydıyla istedikleri yerde yaşayabilirler. Bir piskoposun azli durumunda; suçlandığı husus dinî konularla ilgili ise, ikamet yeri Patrik ve Metropolitler Cemaati tarafından, dünya işleri ile ilgili ise, ikamet yeri Bâb-ı Âlî ile birlikte Patrikhane tarafından kararlaştırılır. Üyeleri, bilgili rahipler arasından Patrik ve Metropolitler Cemaatince belirlenen bir mezhep komisyonu teşkil edilir. Komisyon, ruhban sınıfından olanların hal ve hareketlerinde doğru olmalarına ve ilim tahsil etmelerine önem verir, cahil ve kötü ahlaklı kişilerin bu sınıfa girmemelerine dikkat eder. İstanbul haricinde piskopos bulunan diğer bölgelerde de birer mezhep komisyonu kurulur. Ayrıca her bir piskoposluk bölgesinde dolaşarak ücretsiz vaaz edecek bir vaiz tayin edilir. Büyük piskoposluklarda masrafı bölge Hıristiyanlarınca karşılanan ve o bölgenin piskoposuyla ileri gelen Hıristiyanlarınca yönetilen bir ruhban okulu açılır. Rahip olmak isteyenler, rahiplerin çocukları, keşiş ve rahiplerden daha iyi eğitilmesi gerekenler burada eğitilir. Zeka seviyesi yüksek ve kabiliyetli olup yüksek tahsil yapmak isteyenler, mahallî piskopos aracılığı ile İstanbul mezhep mektebine gönderilir. İstanbul mezhep mektebine ahlaklı ve kabiliyetli öğrenci göndermeleri için Patrik tarafından zaman zaman Piskoposlara ileri gelen Hıristiyan halka çağrıda bulunulur. Söz konusu mekteplerde eğitimin iyi bir şekilde yapılması temin edilir. Milletin fakir kızlarının sığınıp ilim tahsil edeceği, kimsesiz, korunması gereken ve yetim çocukların dinî eğitim ve terbiye alacakları, Patrik, Metropolitler Cemaati ve muhtelit meclisin idaresinde, uygun görülecek bir yerde bir yetimhane yaptırılır. Bunun için Metropolitler Cemaati ve milletin ileri gelenleri gerekli gayreti gösterir. İstanbul millet hastanesi ve Fener’de bulunan millet mektebi, eyalet ve 509 Yukarıda suçundan dolayı azledildiğini belirttiğimiz Patrik Antimos daha sonraki yıllarda zor durumda olduğunu belirterek kendisine maaş bağlanmasını talep etmiştir. Dilekçe Patrikhane tarafından Bâb-ı Âlî’ye gönderilinde durumu Encümen-i Mahsus-ı Vükelâ’da görüşülerek kendisine maaş bağlanmasının uygun olacağı kararlaştırılmıştır. 7 Şevval 1293 / 26 Ekim 1876 tarihli İrade de yer alan “bu misüllü ruesây-ı ruhânîye ma‘zullerine taraf-ı devletten maaş tahsîs kılınmakta olmasına binaen mûma ileyhe dahî emsali gibi beş bin kuruş maaş itâsı...” ifadeleri, eskiden beri azledilen üst düzey din görevlilerine devlet tarafından maaş bağlandığını göstermektedir. Bkz. İ. MM. 2457. 143 köylerde bulunan mektepler ve kamu menfaati için yapılmış diğer kurumlar hakkında dikkat ve ihtimam gösterilir. Mektupların gönderilmesi gibi hizmetler için gereken cüz’i masrafları karşılamak üzere, metropolitler cemaatinin ayrı bir bütçesi olur ve gerekli miktar muhtelit meclis bütçesinden verilir. e. Daimi Muhtelit Meclis ile İlgili Hususlar Milletin daimi muhtelit meclisi, Patriğin başkanlığında dördü piskopos, sekizi halktan olmak üzere on iki üyeden oluşur. Dört piskopos üye, Patrik tarafından verilecek tezkire gereğince sınıfına göre birinci olanlardan, Patrik ve Metropolitler Cemaati taraflarından seçilir. Önemli meseleler görüşülürken veya gerekli gördüğünde Patrik oturuma katılarak başkanlık eder. Muhtelit mecliste, Rumca, Türkçe, Bulgarca ve Fransızca dillerine tercüme yapmaya muktedir bir baş ve bir ikinci katip görev yapar.510 Üyeler iki sene süre ile görev yapar511 ve her sene üyelerin yarısı yenilenir. Üyeler, görevlerini tamamlayarak ayrılmalarından sonra iki sene geçmedikçe yeniden seçilemezler. Muhtelit meclisinin halk kesiminden olup, maaşsız çalışacak üyeleri, otuz yaşının üzerinde olma, İstanbul’da oturuyor olma, asıldan beri Osmanlı vatandaşı olma, idârî işlerde tecrübe sahibi olma ve devlet ve milletçe itibar edilen, güvenilir kişilerden olma şartlarını taşıyan kişiler arasından belirlenen usule göre seçilir.512 Seçim tamamlandıktan sonra seçilen kişilerin isimleri Patrik tarafından Bâb-ı Âlî’ye sunulur. Seçilerek göreve başlayan üye makul bir mazereti olmadan, süresinden önce görevinden istifa edemez. Makul bir gerekçe ile istifa edenlerle görevde iken vefat edenlerin yerine, kalan süre için Patrik, metropolitler cemaati ve muhtelit meclis üyeleri taraflarından bir başkası seçilerek Bâb-ı Âlî’ye arz edilir, bunlar gelecek 510 511 512 Kilise içerisinde başkatibin idaresinde bir büro oluşturulur. Bkz. Madde, 14. Bu şart ruhban sınıfından olan üyeler için geçerli olmayıp, bunların metropolitler cemaatında görev almaları gerektiğinde yerlerine yenileri atanır. Bkz. Madde, 6. Nizamnamede isimleri sayılan çeşitli İstanbul mahallelerinden Hıristiyan nüfuslarının sayısına göre her mahalleden birer ikişer kişi seçilir. (Örneğin, Beyoğlu mahallelerinden iki, Galata’dan iki, Ortaköy’den bir gibi.) Seçilen toplam 22 kişi seçim günü Patrikhaneye gönderilir. Patrik Boğaziçi mahallesi halkına seçim gününü bildirir. Muhtelit mecliste görev alacak halktan olan üyelerin belirlenmesi için, metropolitler meclisi ve muhtelit meclis birlikte toplanır. Her üyenin layık göreceği kişileri teklif etme yetkisi olmakla birlikte adayların tamamının isimleri bir listeye kaydedildikten sonra gizli oyla yapılan seçim neticesinde oy çokluğuna göre muhtelit meclisin halktan olan üyeleri seçilir. Toplantı başından sonuna kadar tutanak tutulur. Bkz. Madde, 4. 144 seçimlere de aday olabilir. Meclis üyelerine iki aydan fazla izin verilemez. İznini uzatarak bu süreden fazla görevine devam etmeyenlerin yerine, aynı usulle seçim yapılır. Mazereti sebebiyle bir aydan fazla bir süre görevine devam edemeyecek olan üye, durumu meclis başkanına haber vermek zorundadır. Habersiz olarak bir aydan fazla bir süre ortadan kaybolan üye istifa etmiş kabul edilir ve yerine yine aynı usulle seçim yapılır. Zimmet veya rüşvet suçlamasıyla üyelerden birisi aleyhine dava açılması halinde, üye piskoposlardan ise piskoposluk nizamnamesi hükümlerine göre, halktan ise ceza kanunu hükümlerine göre yargılanarak durum Bâb-ı Âlî’ye arz edilir. Haftada iki kez toplanan ve havale edilen evrakı, acil olanlarına öncelik vermek şartıyla sıra ile görüşen meclis, millet mektep ve hastaneleri ile diğer kamu binalarını iyi bir şekilde idare eder.513 Söz konusu binalarla İstanbul’daki kiliselerin gelir ve giderlerini denetler. İstanbul Patriğine bağlı manastırların gelirleri, vasiyetname ve vakfiyeleri hakkındaki şikayetleri tetkik eder. Piskoposlar hakkında yapılan dünyevî işlerle ilgili şikayetleri inceler. Mektep bütçesini oluşturacak verginin tarifesini düzenler ve Bâb-ı Âlî’nin kabulüne arz eder. Bu verginin toplanması ve muhafazası için bir bütçe sorumlusu ve iki memur tayin eder. Meclisin yazılı emri olmadıkça hiçbir harcama yapılamaz. Bu görevlilerin yetki ve sorumlulukları meclis tarafından belirlenir. İki Hıristiyan arasında meydana gelen ve Patrikhaneye intikal eden miras hukuku gibi özel davalara da muhtelit meclis bakar.514 Osmanlı Devleti sınırları içerisinde Ortodoks mezhebine mensup olan Hıristiyanlara ait bütün ziyaret yerlerinin düzenlenmesi, mevcut berat, vasiyet ve imtiyazların hükümlerine göre bunların gelir ve giderlerinin idaresi, İstanbul Patriğinin ve söz konusu ziyaret yerlerini idare eden ruhânî reislerin ittifakı ile yapılmak üzere, muhtelit meclisi üyelerinin görevlerindendir. 513 514 Meclis bunların idaresi için Patriğin tensibiyle Hıristiyan Osmanlı vatandaşları arasından memurlar tayin eder. Söz konusu memurların hesapları ile sene boyunca gerçekleşen gelir ve giderlerin toplamı başkatip tarafından özel bir deftere kaydedilir. Bu hesaplar her sene muhtelit meclisi tarafından teftiş edilir. Muhtelit meclisin bütçe muhasebesi, bu işe bakan iki üye tarafından her sene yeni üye seçmek için toplanan seçim meclisi huzurunda açıklanır ve evrakı muhafaza edilir. Bkz. Madde, 5-7. Her Ortodoks Hıristiyan vatandaşın kanun, devlet nizamı ve Hıristiyan terekeleri hakkındaki umûmî kaidelere uygun olarak tertip ettiği vasiyetnamesi devletin bütün kurumlarında muteber ve geçerlidir. Bu şekilde yapılmış olan vasiyetnameler hakkında gereğinin icrası muhtelit meclisin görevidir. Bkz. Madde, 12. 145 Meclis, üyelerin üçte ikisinin hazır olmasıyla toplanır ve oy çokluğu ile karar alır. Oyların eşitliği halinde meclis başkanının bulunduğu taraf tercih edilir. Muhtelit meclisin teşkilinden sonra üç mühür yaptırılarak bunlardan biri dört piskoposa, diğer ikisi de halktan seçilen sekiz üyeye teslim edilir. Mühürlerin anahtarı meclis başkanında bulunur. Vakfiye, vasiyetname, senetler, kilise borçları ve diğer millet borç senetleri bu mühür ile mühürlenir. Muhtelit meclisinde yapılan ilamlar bütün üyeler tarafından imza edildikten sonra yine bu mühürle mühürlenir. Zikredilen evrakın tamamı Patrik tarafından tasdik edilir. Mecliste yazılan her türlü evrak ve dışarıya gönderilen her çeşit yazı deftere kaydedilir. f. Maaşlar ve Diğer Gelirlerle İlgili Hususlar İstanbul Patriği ve İstanbul Patrikliğine bağlı ve tabi piskoposların yıllık maaşları muhtelit mecliste oy birliği ile kabul edilir. İstanbul Patriğinin maaşı, yüz otuz bin kuruşu İstanbul Hıristiyanları tarafından, üç yüz yetmiş bin kuruşu da nizamnamede gösterildiği şekilde,515 piskoposlar tarafından karşılanır. Piskoposlar kendileri için belirlenen miktardaki maaşlarıyla birlikte, bölgelerinden Patriğin maaşına yapılacak katkıyı da toplayarak millet bütçesine teslim ederler. Maaşlar buradan kendilerine taksitler halinde ödenir. Patrikhanede çalışan bütçe memuru, mühür görevlisi ve Patriğin hizmetinde çalışan bütün hizmetlilerin ücretleri ile temsil masrafları İstanbul Patriğinin yıllık maaşından ödenir. Patriğin yapacağı diğer masraflar için millet bütçesinden başka hiçbir ödeme yapılmaz. Piskoposların maaşları; yörenin piskoposu, çorbacılar, kasaba ve köylerden çağrılan temsilcilerin katıldığı toplantıda, bölgenin mevcut nüfusuna ve adalete riayet edilerek tespit edilir. Belirlenen miktar üç nüshaya yazıldıktan sonra biri metropolitlik merkezinde muhafaza edilir, diğeri çorbacılara teslim edilir ve üçüncü nüsha da Patrikhane kayıtlarına girmesi için İstanbul’a gönderilir. Gerekli görülen köylere de birer suret verilir. Her piskopos senede bir kez masraflarını da kendisi karşılayarak bölgesinin her yerini ziyaret eder ve mezhep adetlerine göre takdis, 515 Nizamnamenin bu bölümünde ülke genelinde görev yapan piskoposların alacakları ve İstanbul Patriğinin maaşı için yapacakları katkı yer almaktadır. Maaşlar bölgelerin büyüklüğüne ve orada yaşayan Ortodoks nüfusun miktarına göre yıllık 50.000 ile 100.000 kuruş arasında değişmektedir. İstanbul Patriğinin maaşı için millet sandığına yapılan katkı yaklaşık olarak bölge piskoposunun maaşının % 5’i kadar olduğu gözükmektedir. Örneğin, Kuş Adası Piskoposunun maaşı 100.000 kuruş, Patriğin maaşı için yapılan katkının 5.000 kuruş; Kadıköy Piskoposunun maaşı 70.000 kuruş, Patriğin maaşı için yapılan katkı 2. 700 kuruş. Diğer taraftan Diyarbakır ve Halep gibi Piskoposlarının maaşı düşük olan (12.000-34.000 kuruş) bölgelerden, muhtemelen gelirleri az olduğu için Patriğin maaşı için katkı istenmemiştir. 146 halka dua ve kiliselerde âyin yapar. Ancak panayırlarda veya başka zamanlarda davet edildiğinde masrafları davet edenler tarafından karşılanır. İstanbul Patriğine bağlı bütün piskoposlar, aralarında fark olmaksızın düğün ruhsatı tezkereleri için on kuruş, verilecek boşanma belgeleri için, yüz kuruştan aşağı olmamak şartıyla, boşanan kişilerin maddi durumlarına göre bir miktar alınır. Kiliselerde yapılan düğün ve cenaze âyinlerinde, Hıristiyan halk taraflarından davet edilen piskoposlara verilecek miktar herkesin isteğine bağlı olup, elli kuruştan aşağı olamaz. Piskoposlukta düzenlenip yazılan her kağıt için beş-on kuruş kadar bir miktar alınır. Halkın istediği efrus kağıtları için elli kuruştan az olmamak üzere maslahat ve kişilerin durumuna göre bir miktar alınır ve bunlar memleketin hayır işlerine tahsis edilir. Af namelerden para alınmaz. Mahalle papazları kanuni vergi olarak bölge piskoposuna yıllık on kuruş verir. Gerek malî gerekse nakdî başka bir şey verilmesi yasaktır. Ruhban sınıfı tarafından diğer adlar ile alınan paralar, sadaka tahsili, piskoposların atanmasında yapılan âyinler, mecburi olarak yapılan takdisler, yeni inşa edilen kiliseler için para alınması; papaz ve papaz yardımcısı atamasında piskopos hakkı adı ile para alınması yasaklanmıştır. Rahiplerin kişisel yardımcıları olmaz. Papazlara yardım eden kişilerin ücretleri kiliseye ait olup, piskopos ve çorbacıların tensibiyle belirlenir. Bu bölümde ayrıca, Patrik Vekilinden başlamak üzere patrikhanede çalışan görevliler ve kilise masrafları için yapılacak ödemeler sıralanmıştır. Görevlerine göre söz konusu memurlara 12.000 ile 60.0000 kuruş arasında yıllık maaş tahsis edildiği görülmektedir. g. Manastırlarla İlgili Hususlar Gerek İstanbul Patriğinin gerekse bölge piskoposlarının idaresi altında bulunan bütün manastırlar, etraftaki piskoposların gözetimi altında bulunur. Söz konusu piskoposlar, idareleri altındaki bütün rahiplerin tavır ve hareketlerini gözetir ve manastırların iyi bir şekilde idare edilmesine özen gösterirler. Dünya işlerinden uzaklaşmış keşişlere tahsis edilen millet manastırları üçe ayrılır. Birinci sınıf, içerisinde yirmi keşişten fazla olan manastırlar olup, bu yerlerde manastır ve keşişler hakkındaki mezhep usullerine riayet edilir ve günlük ibadet ve âyinler aksatılmadan yerine getirilir. İkinci sınıf, içerisinde on keşişten fazlasının bulunduğu manastırlar olup, buralarda da mezhep usulleri geçerli olmakla birlikte 147 kutsal ibadetlerden başka haftada üç kez âyin yapılır. Üçüncü sınıf ise, beş keşişten fazlasının bulunduğu manastırlar olup, mezhep usulleri geçerli olmakla birlikte sadece Cumartesi ve Pazar günleri âyin icra edilir. Uzun süreden beri terk edildiğinden yıkılmış, Patrikhane ve mahalli piskoposlar tarafından görevli tayin edilmemiş manastırlar, genellikle başka amaçlar için kullanıldığından keşiş kaydı ve görevli atanması yapılmayacaktır. Bu manastırların durumları hakkında mahalli piskopos, etrafta bulunan köyler, metropolitler cemaati veya muhtelit meclis tarafından bilgi toplanırsa, buraların üç sene içerisinde yeniden düzenlenmesi için bir komisyon kurulur veya kamunun menfaatine uygun olarak manastırın malları başkalarının elinden alınarak milletin hayır ve hasenatı için harcanır. Özellikle Eflak ve Buğdan taraflarında işletilir arazisi olan manastırların emniyet altına alınması, suiistimal ve yıkılmaktan korunması için Patrikhane gayret gösterir. Buralarda bulunan arazilerin iltizam mesnetleri ücretsiz tahkik ve tasdik edilir. Buralardan elde edilen gelirlerin %10’u millet için harcanmak üzere her sene millet bütçesine aktarılır. Nizam ve usule tam olarak uyduğu bilinen ve İstanbul Patriğinin idaresinde bulunan Aynaruz Manastırlarının idare usullerine ve Patrikhane ile ilişkilerine müdahale edilmez, Patrikhane gerekli düzenlemeleri yapar. Manastırların içişleri, keşişlerin davranış ve uygulamaları, görevlilerin tayini, hasılatının idaresi, muhasebesinin tutulması ve incelenmesi hususlarında bunlara ait nizamname hükümlerine göre amel edilir. 2. Nizamnamenin Getirdiği Yenilikler ve Kazanımlar Şüphesiz, adı üzerinde nizamname cemaatin yönetimine düzen getirmiştir. Patrikhane Nizamnamesi olarak isimlendirilmesine rağmen, sadece Patrikhanenin idaresini değil, cemaatin dinî hayatının idaresini düzenlemektedir. Bazı hususlarda var olan geleneği yazılı, dolayısıyla somut hale getirirken geleneğe nesnel olarak uygulanabilme imkanı kazandırmıştır. Önceki dönemlerde mevcut olan ruhban sınıfı hakimiyetine veya tekeline son vererek halkı cemaatin yönetimine ortak etmiştir. Halkın yönetime ortaklığı, hem millet başı olan patriğin seçimine etkin bir şekilde katılımı, hem de kilisenin en önde gelen organlarından birisi olan muhtelit meclisinin çoğunluğunu oluşturmasıyla temin edilmiştir. 148 Nizamnamenin mantığına bakıldığında, kilise içerisinde bir nevi demokratik ortam yaratıldığı, dinî işlerle dünyevî işlerin birbirinden ayrıldığı, ilkini dinî lidere, ikinciyi de ağırlıklı olarak halktan oluşturulan millî meclise verdiği söylenebilir. Önceki dönemlerde sadece ruhbanlardan oluşan Sinod meclisine ait olan patrik seçimine, halkın yoğun bir şekilde katılımı sağlanmıştır. Aday tespitinde daha çok ruhban sınıfının tekliflerine ağırlık verilip, halkın tekliflerinde bile ruhban sınıfının katılımı şartı getirilirken, tespit edilen adaylardan birisinin Patrik olarak seçilmesi hususu, halkın sayı olarak ruhban sınıfı üyelerinden çok fazla olduğu seçim meclisine bırakılmıştır. Seçim meclisi üyeleri içerisinde halktan kabul edilen Patrikhanenin üç memurunu çıkarsak bile yetmiş kişiye yakın halk temsilcisi bulunmaktadır. Başka bir ifade ile çoğunluğu halk temsilcileri oluşturmaktadır. Patrik seçiminde bir denge söz konusudur. Bölgelerden tekliflerin alınmasını kamuoyu yoklaması olarak kabul edersek, buralardan gelen tüm teklifler değerlendirmeye alınarak, tercihlere önem verilmektedir. Seçim işini yürütmekle görevli bir kaymakamın olması, sorumlu birisinin bulunması bakımından önemlidir. Devletin seçime etkisi yok denecek kadar azaltılmıştır. Önceki dönemlerde devlet, seçilmesini istediği şahıs lehine Sinodda girişimde bulunabilirken, şimdi bu imkan ortadan kaldırılmış, devlete, henüz seçime geçilmeden, idârî bakımdan uygun görmediği kişinin ismini kalabalık aday listesinden çıkarma yetkisi tanınmıştır. Ayrıca tüm adayların yarıştığı listeden birinci tur seçimle üç adaya inilmesi ve ikinci turun bunlar arasında yapılmasıyla, daha çok düşünmeye, dolayısıyla millet adına daha isabetli bir seçim yapılmasına imkan verilmiştir. Seçimin özelliği olarak gizli oy ve oy çokluğu ilkelerinin belirlenmiş olması da günümüzdeki demokratik usullerle paralellik arz etmektedir. Klasik dönemde papazlar piskoposları, piskoposlar metropolitleri, metropolitler de Patriği seçiyorlardı. Yeni dönemde piskopos ve metropolitlerin seçimleri meclislere bırakıldı. Patrik ve piskoposlar yine kaydı hayat olarak atanıyorlardı. Metropolitler cemaati yani Sinod, önceki dönemlerde de mevcuttu. Nizamname 8 üyesi halktan 4 üyesi din adamlarından olan 12 üyeli karma meclisi getirmiş ve milletin özellikle dünyevî işlerinin tamamını bu meclisin kontrolüne vermiştir. Bu meclislerde oy çokluğu ile alınan kararları Patrik onaylamaya ve uygulamaya mecbur edilmiştir. Dolayısıyla tek kişinin idaresinden halkın da temsil 149 edildiği meclislerin idaresine geçilmiştir. Hatta söz konusu meclislere 2/3 çoğunluğu sağlamak şartıyla Patriğin istifasını isteyebilme yetkisi verilmiştir. Bu durum önceki dönemlerde söz konusu değildir. Din adamlarına yıllık belirli miktarda maaşlar bağlanmak suretiyle, halktan para toplanması ve suiistimal yapılmasının önüne geçilmiştir. Malî işlerde gelir ve giderler bütçe muhasebesine ve sıkı kontrole tabi tutulmuştur. Ayrıca, dinî hizmetlerden dolayı ücret alınmaması prensibi getirilirken, medeni hukuk çerçevesinde kilise tarafından yapılan nüfus kaydı, evlenme işlemi gibi işlerden dolayı ödenmesi gereken ücretler de liste halinde belirlenmiştir. Bu prensiplerle de din görevlilerinin istismar yapmaları önlenmiş, halk korunmuştur. Piskoposların suçlanmaları ve yargılanmaları hususlarında da klasik dönemdeki uygulamadan farklı maddeler getirilmiştir. Bölge halklarının suçlamaları önemli hale getirilmiş, piskoposların yargılanmalarının esas sebebi olmuştur. Önceki dönemlerde metropolitler, piskoposların ve diğer din görevlilerinin her türlü suçtan yargılanması İstanbul’da Patrikhane mahkemesinde yapılıyordu.516 Yeni dönemde yargılamanın, suçun çeşidine göre değişik yerlerde yapılması usulü, bir bakıma ihtisas mahkemelerinde yargılanmaları usulü getirilmiştir. Piskoposlar, dinî konularda metropolitler cemaati tarafından; dünyevî konularda ise Patrik, metropolitler cemaati ve muhtelit meclisin sekiz liak üyesinden oluşan 21 kişilik bir komisyon tarafından yargılanır. Cinayet davalarında ceza kanuna tabidirler. Bu durumda da kilise onların ruhbanlık niteliğini kaldırır. Bu şekliyle de yargının önü açılmıştır. Bu prensibin günümüzde memurların yargılanması ile ilgili kanunun hükümlerine benzediğini söyleyebiliriz. C. Ermeni Cemaati Klasik dönemde Ermeni kilisesi Rumların haricinde kalan Hıristiyan Osmanlı tebaasının hemen tamamının hükümete karşı tek sorumlusuydu. Başka bir ifade ile Katolik Melkit, Süryani ve Nasturiler de İstanbul Ermeni Patriğinin idaresine verilmişti. Diğer taraftan, İstanbul’da kurulan patriklik, Ermeni idare merkezlerinin en yenisi olmasına rağmen Ecmiyazin, Ahtamar ve Sis Katolikoslukları ile Kudüs 516 Örneğin Sadaret’ten Edirne Valisine yazılan 26 Zilkade 1273 / 18 Temmuz 1857 tarihli buyrultu da Filibe Metropoliti ile bazı millet reisleri arasında bir çekişme olduğu belirtilmekte ve bunun izalesi için gereğinin yapılması ve Metropolitin yargılanmak üzere İstanbul’a gönderilmesi emredilmektedir. Bkz. BOA. A. MKT. UM. 287/85. 150 Patrikliği, Osmanlı sınırları içerisinde olduklarından Başkentte bulunanın üstünlüğünü kabul etmişler, Patrikhane de manevi olarak idare edilen bu piskoposlukları da içine alacak şekilde kurumlaşmıştır.517 Aşağıda geniş bir şekilde konu edileceği gibi, 1831 yılında resmi olarak tanınan Katolik milleti ve 1850 yılında tanınan Protestan milletine mensup cemaatin, hemen tamamının Ermeniler arasından ayrıldığını söylemek yanlış olmayacaktır. Yani, Ermeni toplumu içerisinden kendi inancını paylaşmayan iki yeni millet daha çıkmıştır. Ayrıca manevi bakımdan Ermeniler arasında önemli bir yere sahip olan Ecmiyazin 1828 yılında Rusya’nın hakimiyetine geçmiştir. 1844 yılında İstanbul Patrikliği ile Ecmiyazin arasında görüşmeler yapılmış, Ecmiyazin’in eskiden olduğu gibi, manevi değeri göz önüne alınarak tüm Ermeniler’in en üst Katolikosluğu olarak tanınması kararlaştırılmıştır. Diğerlerinin İstanbul’a bağımlılığı devam etmiştir.518 Osmanlı idaresinin böyle bir duruma karşı çıkmamasının, Ermeni milletinin o dönemde henüz üzerine gölge düşmemiş sadakatinden emin olunması ve sırf dinî görünen bu duruma müdahale etmeyi uygun bulmayışı ile açıklanabileceğini düşünüyoruz. Zira, nizamname incelenirken görüleceği gibi, altından kalkılamayan dinî problemlerin Katolikosluğa havale edilmesi şeklindeki 29. maddesi oranın üstünlüğünün kabul edilmesi anlamına gelmektedir. Sadaretten Padişaha sunulan bir arz da;519 “umum Ermeni milletinin reis-i ruhânîsi olup el-hâletü hâzihî Rusya devleti memâlikinden olan Ecmiyazin şehrinde bulunan patriğin...” ifadeleri Osmanlı Devleti’nin bakışını göstermektedir. 12 Muharrem 1275 / 22 Ağustos 1858 tarihli arz, daha önce İstanbul Patriği olan Matiyus’un Katolikosluğa seçildiğini haber verip, yeni görevine atanabilmesi için Osmanlı vatandaşlığından çıkarılarak yeni görev yerine gitmesine müsaade edilmesi konusundadır. İrade de bu doğrultuda çıkmıştır. Ayrıca, Ecmiyazin Katolikos’unun Padişah’ı ziyaret ettiğini, kendisine mecidiye nişanı verildiğini ve bu kabul ve nişandan dolayı Ermeni Patriği ve Millet Meclisinin teşekkür ettiğini belgelerden görüyoruz.520 Bu şekilde bir kabule rağmen, ileriki yıllarda Katolikosluğun Osmanlı topraklarında bazı yerlere Osmanlı vatandaşı 517 518 519 520 Şahin, M. Süreyya, Türkiye’deki Patrikhaneler, İstanbul, 2003, s. 206. Bardakjian, Kevork B., “The Rise of the Armanian Patriarchate of Constantinople”, s. 96. BOA. İ. Hr. 8449. BOA. İ. Hr. 8860. 151 olmayan papazlar atamak istemesi nedeniyle ilişkilerin bazen gerildiği görülmektedir. Osmanlı hükümetine göre Katolikosluk, bazı mezhep meselelerine bakmaya ve sadece piskoposluk dairesine atanacak olanlara bu ruhânî rütbeyi vermeye yetkilidir. Diğer işlere ve makamlara karışamaz.521 Tanzimat döneminden itibaren kilisesinin idaresinde halk, daha doğru bir ifade ile amira denilen cemaatin zenginleri söz sahibi olmaya başlamışlardı. Sivil işlerin yönetim ve denetimi konusunda 1844 yılında bir meclis kuruldu ve hükümet bu meclisi onayladı. Patriğin başkanlığında oluşturulan mecliste tüccar grup ile Osmanlı idare teşkilatında üst düzeyde görevli olanlar yer alıyordu. Bu idare on yıl kadar devam etti. Islahât Fermânı’ndan sonra kilisede oluşturulan komisyonlarca çeşitli tüzük taslakları hazırlandı. 1862 yılında hükümetin oluşturduğu bir komite ile kilise tarafından oluşturulan bir komite hazırlanan taslağı gözden geçirdiler ve ortak bir rapor hazırladılar. Hazırlanan taslak onaylanarak yürürlüğe girdi.522 1. Ermeni Patrikhanesi Nizamnamesi Bâb-ı Âlî Divan-ı Hümayun Kaleminde yazılan ve Sadaret-i Uzma Dairesi tarafından yürürlüğe konulan 27 Muharrem 1279 / 25 Temmuz 1862 tarihli Ermeni Patrikhanesi Nizamnamesi ana hatlarıyla şöyledir: 523 a. Patrik ve Patrik Seçimi ile İlgili Hususlar İstanbul Patrikliğine aday olan kişi, millet meclislerinin başkanlığını ve yürütme gücünü yükleneceği ve devletin hükümlerinin uygulayıcısı524 olacağı için, devlet ve millet tarafından güvenilen, her yönden bu makam için gerekli niteliklere sahip, piskopos sınıfından, en az babasından beri Osmanlı vatandaşı ve otuz beş yaşını tamamlamış olması gerekir. Patriğin vefatı, istifası veya başka bir sebepten dolayı Patriklik Makamı boşaldığında ruhânî ve cismânî meclisler birleşerek kaymakamlık yapacak birisini 521 522 523 524 BOA. İ. Hr. 13927/1. Davison, Reform, s. 123-124. BOA. Y. EE. 112/25; Düstur, 1. Tertip, C. 2, İstanbul, 1289, s. 938-961. Patrik her zaman üst düzey bir devlet memuru kabul edildiğinden cemaati içerisinde otoritesini temin edebilmesi için devlet kendisine yardımcı olmuştur. Gerektiğinde kolluk güçleri görevlendirilmek suretiyle ona karşı olan isyanlar bastırılmış ve hukukunu yürütmesi için gerekli tedbirler alınmıştır. Bazı Ermenilerin kiliseyi basarak uygunsuz harekette bulunmaları üzerine polisin gerekli tedbirleri almasından dolayı Ermenilerin teşekkürlerini havi belge en yetkili ağızlardan devletin eskiden beri kilise için yaptıklarını içermektedir. Bkz. BOA. İ. Hr. 11071. 152 belirler525 ve Bâb-ı Âlî’den tasdikini talep ederler. İstanbul Patriğinin seçimi umûmî mecliste şu şekilde yapılır: Patrik kaymakamı ülkedeki bütün piskoposların isimlerini içeren bir liste yaparak ruhânî meclise sunar. Bu meclis, umûmî ruhânî meclisi davet eder ve üyelerin gizli olarak verdikleri oylar tasnif edilerek en çok oy alandan başlanmak üzere bir aday listesi oluşturulur. Bu liste kaymakam tarafından cismânî meclise sunulur. Bu meclis de, listede yer alan adaylar arasından beş adayı oy çokluğu ile belirler ve listeyi umûmî meclise arz eder. Her iki meclis tarafından yapılan listeler millet umûmî meclisinde ilan edilir. Bu şekilde, iki meclisin de adaylar hakkındaki görüşünü öğrenmiş olan umûmî meclis üyeleri, gizli oy ve oy çokluğu ile Patriği seçerler. Oylar, dördü kilise mensubu, dördü de halktan sekiz meclis üyesi huzurunda sayılır. Umûmî meclis, cismânî meclisin belirttiği beş adayın haricinde birisini seçebilme yetkisine sahip olmakla birlikte, ruhânî meclisin listesinde olmayan birisini seçemez. İlk turda mutlak çoğunluk sağlanamazsa en çok oyu alan iki kişi arasında ikinci tur seçim yapılır. İkinci turda bulunamayan üyeler oylarını mektup ile kullanabilirler. İkinci turda iki adaya da eşit oy çıkması durumunda kur’a çekmek suretiyle birisi seçilir. Seçim sonuçlanınca bir tutanak düzenlenerek hazır bulunan üyelerce imzalanır ve kaymakam tarafından Bâb-ı Âlî’ye sunulur. Patrik seçilen kişi kendisine yapılan daveti alınca Patrikhaneye gelir. Baş kilisede yapılan ve umûmî meclisin hazır bulunduğu toplantıda; devlet ve millete sadakat göstereceğine, millet nizamnamesinin tam ve doğru bir şekilde uygulanması için dikkat edeceğine açıktan yemin eder. Kaymakamın görevi burada sona erer. Patrik, Bâb-ı Âlî’nin daveti üzerine Padişahın huzuruna çıkar, böylece memuriyeti resmiyet kazanır sonra da görevi ilan edilir. 525 Nizamnamenin kabulünden önce kaymakamlık müessesesi yoktu. Patrik seçimi yapılacağında milletin ileri gelenlerinden eskiden olduğu gibi kilise hukukuna uygun bir seçimle patrik seçmeleri isteniyordu. Örneğin, nizamnamenin kabulünden birkaç yıl önce 15 Şevval 1276 / 6 Mayıs 1860 tarihinde Emeni Patriği cemaat içerisinde çıkan ayrılıklar ve dedi kodular sebebiyle istifa etti. Devlet, kötü bir davranışını görmediği patriğin kalmasından yana olmakla beraber talebini kabul ederek kendisine iki bin kuruş maaş bağlanarak emekli edilmesi ve bir nişan verilmesini kararlaştırdı. Ermeni cemaatinin ileri gelenlerine de kendi usullerine uygun olarak yeni bir patrik seçmeleri bildirildi. Bkz. BOA. İ. Hr. 9611. Emirnamenin kiliseye ulaşmasından sonra seçime katılması gerekenler toplanarak yine istifa eden patriği seçmişler ve çok fazla sayıda imza bulunan bir tutanakla durumu hükümete bildirmişlerdir. Eski Patrik millet iradesinin bu şekilde ortaya çıkmasından sonra iradeye muvafakat edeceğini bildirince de kendisine tekrar berat verilmiştir. Bkz. BOA. İ. Hr. 7116 153 Patriğin nizamname hükümlerine aykırı harekette bulunması suçtur. Umûmî, ruhânî veya cismânî meclisler Patriği suçlayabilirler. Şikayette bulunan veya suçlayan meclis, Bâb-ı Âlî’den izin aldıktan sonra Patrikten umûmî meclisi toplamasını ister. Patrik bundan kaçınırsa durum tekrar Bâb-ı Âlî’ye arz edilir. Bu kez Bâb-ı Âlî, İstanbul’da bulunan en yaşlı piskoposun başkanlığında umûmî meclisin toplanmasını ister. Umûmî meclis kendi üyeleri arasından beşi kilise mensubu, beşi de halktan olmak üzere on kişiden oluşan bir teftiş komisyonu kurar. Komisyon suçlamaları tahkik ettikten sonra meclise bir mazbata sunar. Sonuç gizli oy ile belirlenir ve tutanak oy verenler tarafından imzalanır. Patriğin istifası kararlaştırılmışsa, iki meclisin kaleminde görevli piskoposlar Patriğin huzuruna çıkarak tutanağı tebliğ eder. Patrik, milletin kararını öğrendikten sonra istifa etmeye mecburdur. İstifasından sonra da Bâb-ı Âlî tarafından azledilir. Görevden ayrılan patrik murahhas piskoposlar sınıfına girdiğinden hakkında muhtelit meclis tarafından usulüne göre muamele edilir. Patriğin görevi, nizamname hükümlerine uygun hareket etmek ve onu yürütmektir. Patrik kendisine gelen işleri, ilgili meclise havale eder. Patriğin bir mecliste karar verilen bir madde hakkındaki takdiri ve diğer resmi yazıları o meclis tarafından kabul edilmedikçe geçerli olamaz. Ancak acil bir durumdan dolayı meclis gününü beklemek veya meclisi fevkalade toplantıya çağırmak mümkün olamazsa, o zaman Patrik sorumluluğu üstlenerek gereğini yerine getirir ve tasdik ettirmek üzere konuyu meclise havale eder. Patrik rubanlar, mektep hocaları, kilise, manastır, mektep ve hastane memurlarından nizamnameye ters harekette bulunanların hizmetten atılması hususunu ilgili meclis ve komisyonlara teklif edebilir. Patrik, Patrikhanenin iç harcamalarını kendi maaşından karşılar. Patrik, meclislerde kendi yokluğunda alınan kararları imzalamadan önce, kararlara dair görüşlerini ortaya koyarak yeniden görüşme yaptırabilir. Ancak, tekrar görüşüldükten sonra tasdik edilen kararı, nizamnameye ters görmedikçe imza etmekten kaçınamaz. Patriğin ruhânî ve cismânî meclislerle bunların komisyonlarını değiştirme yetkisi yoktur. Bunlardan birinin nizamnameye ters hareketini gördüğünde önce o meclis veya komisyonların başkanlarından açıklama ister. İkincisinde, uygun olmayan hareketi açıklayarak ihtar eder. Üçüncüsünde, eğer 154 suçlanan heyet millet meclislerinden ise umûmî meclise; komisyonlardan ise delilleri ile birlikte cismânî meclise müracaat ederek bunların değiştirilmesini teklif eder. b. Patrikhane Kalemi (Bürosu) ile İlgili Hususlar Patrikhanede milletin gerekli yazılarını yazmak üzere üç kısımdan oluşan büro bulunur. Bunlar, yazışma bürosu, millet meclisi ve komisyonlarına ait büro ve doğum, evlilik ve ölenlerin kaydının yapıldığı nüfus kayıt bürosudur. İyi derecede Ermenice bilen, Türkçe’ye ve Fransızca’ya da vakıf olan ve Patrikhane bürosunun tüm işlerinden sorumlu bir müdür, cismânî mecliste seçilir ve Patrik tarafından tayin edilir. Patrikhane bürosunun, Ermeni lisanını ve kendi görevlerini iyi bilen yeteri kadar memuru olur. Nüfus kayıt odasından verilen evrak, Patriğin mührü ve kalem müdürünün imzası ile tasdik olunmalıdır. c. Kudüs Patriği ile İlgili Hususlar Kudüs Patriği, Mâr Yakup Makamına kaydıhayat şartıyla atanır ve Kudüs’te bulunan Ermeni milleti ziyaretgahlarının müdürü ve Mar Yakup Manastırı ruhban cemaatinin reisidir. Görevi, söz konusu manastırı usulüne göre yönetmektir. Patriğin söz konusu manastırın nizamına ters harekette bulunması suçtur. Patrik hakkında ya bahsedilen manastırın ruhban cemaati veya İstanbul Patrikhanesinin ruhânî ve cismânî meclisleri tarafından suçlama yapılabilir. Böyle bir durumda, umûmî millet meclisi toplanarak suçlamaları tahkik ettikten sonra suçu sabit görürse, İstanbul Patriği hakkında açıklanan usule göre ya Kudüs Patriğini bir yazı ile düzeni muhafaza etmeye davet eder ya da Patriklik Makamını, zikredilen ruhban cemaati içinden umûmî mecliste gizli oy ile seçilen vekile teslim etmesini ister. Kudüs Patriği vefat ettiğinde söz konusu manastırın ruhban cemaati kendi içlerinden bir kaymakam seçer ve seçilen kişi İstanbul Patrikhanesi meclisleri tarafından da tasdik edilir. Kudüs Patriği de, İstanbul Patrikhanesi meclisleri tarafından seçilir. Patriğin ölümünden sonra kaymakam umûmî ruhban meclisini davet eder. Bu meclis, İstanbul Patriği hakkında umûmî ruhânî mecliste yapıldığı gibi, en az yedi isimden oluşan bir liste yapar. Liste orada bulunanların imzalı mazbatası ile birlikte İstanbul Patrikhanesine gönderilir. Patrik adayının en az otuz beş yaşını bitirmiş olması, babasından beri Osmanlı Devleti vatandaşı olması, söz konusu cemaat piskopos ve ruhbanlarından olması, ve cemaatinden ayrılmamış olması şarttır. 155 Ruhânî ve cismânî meclisler birleşerek isimleri listede kayıtlı bulunanların liyakat durumlarını araştırdıktan sonra seçilmek üzere üç isim belirleyerek bunları umûmî meclise sunar. Kudüs’ten gönderilen liste de millet umûmî meclisinde ilan edilir. Meclis, seçilebilecekler hakkında bilgi sahibi olduktan sonra listelerde adı bulunanlar arasından dindarlığı, ilmi ve ahlakı itibarıyla en uygun olan kişiyi gizli oy ve mutlak çoğunlukla Patrik olarak seçer. Kudüs’ten gönderilen liste de ismi bulunmayan birisi seçilemez. d. Ruhânî Meclis ile İlgili Hususlar Ruhânî meclis kilise ehli, işe vukufiyeti olan, otuz yaşını geçmiş, en az beş sene önce rahiplik ve papazlık rütbesini almış olan on dört üyeden oluşur. Ruhânî meclis, kendi üye sayısının üç katı olarak umûmî ruhânî mecliste gizli oy ile seçilir. İsimler imzalı bir mazbata ile millet umûmî meclisine sunulur. Umûmî meclis, ruhânî meclisin üyelerini bunların içinden gizli oy ile seçer. Seçim mazbatası Patrik tarafından Bâb-ı Âlî’ye arz edilir ve Padişahın iradesine uygun olarak tayin edilirler. Meclisin üyeleri, iki sene görev yaptıktan sonra, ikinci senenin Nisan ayı sonunda dağılırlar ve Mayıs ayı başında yerlerine yenileri seçilir. Görevi biten üyeler iki sene sonra tekrar seçilebilirler. Ruhânî meclis üyelerinden istifa edenler veya başka bir sebeple eksik üye sayısı üçe ulaşırsa bunların yerlerine umûmî mecliste başkaları seçilir. Ruhânî meclisin görevleri; milletin ruhânî işlerinin yürütülmesini gözetmek, mezhep inancını sağlamlaştırmak, Ermeni kilisesinin inanç ve âyinlerini korumak, kiliseler ve kilise ehlinin muntazam olmalarına dikkat etmek, ruhban sınıfının durumlarının ıslahına çalışmak, millet mekteplerini zaman zaman kontrol ederek mezhebin öğretilmesi hususuna gayret etmek, ehliyetli ve kabiliyetli rahip ve papazlar yetiştirmek, millet içerisinde meydana gelen mezhep meselelerini, tahkik ederek kilise usulüne göre çözmektir.526 Ruhânî meclis önemli dinî bir meseleyi çözemezse, İstanbul’da bulunan piskoposlar, kilise vaizi, baş papazlar, ikinci papazlar, gerekirse İstanbul yakınlarında 526 Söz konusu görevlerle ilgili olarak Sadarete yapılan müracaatların, hem Patrik hem de bu meclis tarafından mühürlenerek yapıldığı görülmektedir. İstanbul’da Karaköy’de kiliseye uzak mesafede oturan Ermenilerin, dinî ihtiyaçlarını gidermek için tayin edilen papazın evinde âyin yapmalarına müsaade edilmesi konusunda yazılan yazı için bkz. BOA. Gayrimüslim Cemaat Defterleri, Ermenilerin Ahkâm Defteri, No: 8, s. 14. Maraş’ta bulunan Ermenileri âyine katılmaları için davet mahiyetinde tahta çalınmasına müdahale edilmemesi talebini havi müracaat için bkz. BOA. Gayrimüslim Cemaat Defterleri, Ermenilerin Ahkâm Defteri, No: 8, s. 19. 156 bulunan sancaklardaki murahhaslar toplanarak umûmî ruhânî meclis teşekkül ettirilir. Bu meclis de söz konusu meselenin çözümünü iktidarı haricinde görürse imzalı bir mazbata ile umûmî katolikosa müracaat edilir. Ruhânî mecliste seçim gizli oyla yapılır. Meclis kararları üyelerin çoğunluğu tarafından imzalanmış olma şartıyla yürürlüğe girer. İstanbul ve taşraya yapılacak vaiz tayinleri ile İstanbul’a yapılacak papaz tayinlerinde bu meclisin izni gerekir. Taşradaki papaz tayinlerinde ise mahallin ruhânî meclisi tarafından ruhsat verilir. e. Cismânî Meclis ile İlgili Hususlar Cismânî meclis halktan milli meseleleri ve devletin nizamlarını bilen yirmi kişiden oluşur. Cismânî Meclisin üyeleri gizli oy ve mutlak çoğunlukla umûmî millet meclisinde seçilir. Mazbata, Patrik tarafından Bâb-ı Âlî’ye takdim edilir ve Padişah iradesi doğrultusunda tayin edilirler. Meclisin üyeleri, iki sene görev yaptıktan sonra, ikinci senenin Nisan ayı sonunda dağılırlar ve Mayıs ayı başında yerlerine yenileri seçilir. Görevi biten üyeler iki sene sonra tekrar seçilebilirler. Meclis üyesi olamadıkları iki sene içerisinde diğer hizmetlerde çalışabilirler. Meclis üyelerinden biri bir sebep belirtmeksizin peş peşe üç kez meclise gelmezse sebebi, meclisin kalem görevlisi tarafından yazılı olarak sorulur. Cevap alınamazsa yeniden yazılarak gelecek mecliste hazır bulunmadığı takdirde istifa etmiş sayılacağı bildirilir. Gelmediği takdirde de istifa etmiş sayılır. Cismânî meclis üyeliğinden istifa veya başka bir sebeple ayrılanların sayısı üçe ulaştığında umûmî mecliste bunların yerine başkaları seçilir. Cismânî Meclisin görevleri; milletin cismânî (dünyevî) işlerinin yürütülmesini gözetmek, milletin gelişip ilerlemesi için çalışmak, idaresi altındaki komisyonlar tarafından gönderilen plan ve projeleri mütalaa, tahkik ve tasdik etmek veya çıkan engelleri ortadan kaldırmaktır. Meclis, işleri ait olduğu komisyona havale edip onun görüşünü almadan karar alamaz. Komisyonların kararını kuvvetli sebeplere dayanarak reddedebilir. Ancak kendiliğinden icraya geçemediğinden durumu yine o komisyona havale eder. Bu nizamname hükümlerine aykırı bir hareket görmedikçe komisyonlardan birini değiştiremez. Komisyonun hatasını gördüğünde önce durum hakkında komisyon başkanından izah ister, ikincisinde yazılı olarak komisyonu ikaz eder, üçüncüde üyeleri değiştirir. Bu durumda sebepleri umûmî meclise bir mazbata ile açıklar. 157 f. Cismânî Meclis Tarafından Kurulan Komisyonlar ve Müdürlükler Cismânî meclis tarafından eğitim, hayır müesseseleri, mahkemeler ve manastırların işlerine bakmak üzere dört komisyon ve üç idare komisyonu seçilir. Hizmet süresi iki sene olan komisyon üyelerinin yarısı her sene başında değişir. Mahkeme komisyonun başkanı Patrik Vekili olur. i. Eğitim Komisyonu Eğitim komisyonu halktan ve eğitimcilerden yedi üyeden oluşur. Görevleri; Ermeni milletinin talim ve terbiyesine nezaret etmek, millet mekteplerinin muntazam bir surette bulunmasını sağlamak, erkek ve kız çocuklarının talim ve terbiyesi hususunda oluşan kurumları teşvik etmek ve onlara yardım etmek, mektep hocalarının durumlarını düzeltmek, iyi hocalar yetişmesini sağlamak, ders kitaplarını belirlemek ve temin etmek, yıllık imtihanları düzenlemektir ve bu mekteplerden mezun olanlara diploma vermek. Mezheple ilgili ilim dallarında okuyanlar diplomalarını ruhânî meclisten alırlar. Mezhep kitapları, bunları okutacak öğretmenler ve imtihanlar hakkında da söz konusu meclis yetkilidir. ii. Müesseseler (Tesisat) Komisyonu Tesisat komisyonu halktan ve işe vakıf kişilerden cismânî mecliste oy çokluğu ile seçilen yedi üyeden oluşur. Komisyonun görevleri; İstanbul’da bulunan bütün milli müesseselerle bunların gelirlerinin idaresine bakmak, müesseseleri düzenlemek ve işlemelerini temin etmektir. Milletin İstanbul’da ve taşrada bulunan gayri menkullerinin senetlerinin suretleri bu komisyon tarafından tutulur ve Patrikhane kaleminde muhafaza edilir. Komisyonun bilgisi, cismânî meclisin muvafakati ve Patriğin onayı olmadıkça milli emlakin satış ve devri mümkün değildir. Bu komisyonun bilgisi ve cismânî meclisin rızası olmadıkça İstanbul ve etrafında hiç bir inşaat ve tamirat yapılamaz. Komisyon muhasebe, vasiyet ve hastane müdürleriyle kilise cemiyetlerinin idaresine bakar ve bunların her birinden belirli zamanlarda hesap isteyerek cismânî meclise iletir. Komisyon sene başından iki ay önce gelecek senenin gelir ve giderlerini muhasebe müdürlerinden alarak bir bütçe defteri tanzim eder ve bunu cismânî meclise sunar. iii. Muhakeme Komisyonu Muhakeme komisyonu, dördü kilise ehli dördü de halktan olmak üzere ehliyetli ve kırk yaşını tamamlamış sekiz üyeden oluşur. Üyeler, Patrik ve kilisenin 158 idaresi altında çalışmak üzere muhtelit meclis tarafından oy çokluğu ile seçilir. Bu komisyon, millet arasında ortaya çıkan davalara ve Bâb-ı Âlî’den Patrikhaneye havale edilen davalara bakar. Bakamayacağı davaları, ruhânî konularda ise ruhânî meclise, dünyevî konularda ise cismânî meclise, iki tarafı da ilgilendiriyorsa muhtelit meclise havale eder. Komisyonda bakılan bir dava davalının dilekçesi üzerine bu meclislerden birinde temyiz edilir. iv. Manastır Komisyonu Manastırlar milletin özel mülklerinden olup bunların idaresi, gelir ve giderlerinin teftişi millete aittir. Her manastırın kendi özel usulü vardır. Ruhânî ve cismânî meclislerin toplamı ile teşekkül eden muhtelit meclisin, manastır cemaatlerinin ve manastır komisyonunun fikirlerini aldıktan sonra hazırladığı ve umûmî meclise tasdik ettirdiği talimâtın esasları şöyledir: 1. Her manastırın idaresi o manastır cemaatine ait olup, bütün manastırlara toptan bakma hakkı manastırlar komisyonu aracılığı ile olmak üzere Patrikhane meclislerine aittir. 2. Her manastırın başkanı, Osmanlı vatandaşı, otuz beş yaşını tamamlamış ve ruhban sınıfından olmak şartlarını haiz olarak, o manastırın cemaati tarafından seçilir, muhtelit meclisin muvafakatiyle Patrik tarafından tasdik edilir. 3. Manastırlar milletin maneviyatını yükseltmeye çalışırlar. Her biri gücüne göre papaz mektebi, kütüphane, basımevi ve hastane gibi millet menfaatine müesseseler içerir. Manastırlar komisyonu cismânî mecliste oy çokluğu ile seçilen yedi kişiden oluşur. Komisyonun görevi, her bir manastırın kendi nizamına göre işlemesini sağlamak, gelir ve giderlerini incelemek ve düzenlemektir. Komisyon her manastırın idaresini yürütecek kişileri o manastır cemaatinden seçer. Bu şahıslar manastır başkanının idaresi altında manastırlarını talimâtlara uygun olarak idare ederler ve belirli zamanlarda komisyona bilgi verirler. v. Muhasebe İdaresi Komisyonu Muhasebe müdürleri işin erbabı olan yedi kişiden ibaret olup, cismânî mecliste oy çokluğu ile seçilirler. Bunların görevi, millet bütçesini idare etmek ve muhasebeye bakmaktır. Bütçenin gelirleri, umûmî yardımlar, İstanbul Patrikhanesi Kalemi hasılatı, harcama yeri belirtilmeden millet için yapılan vasiyetler ve hediyelerden oluşur. Giderleri ise Patrikhane ve Patrikhane Kaleminin olağan masrafları, Patrikhanenin idaresinde bulunan milli müesseseler, muhtaç olan kilise cemaatlerine yapılacak yardımlar ve diğer masraflardan ibarettir. Müdürler tesisat 159 komisyonunun bilgisi ve cismânî meclisin muvafakati ile bütün gelirleri tahsil edip giderleri öderler. İdaresi kendilerine bırakılan milletin bütçe muhasebesini yeni usule göre tutarak kayıtları belirli zamanlarda tesisat komisyonuna arz ederler. Kayıtlar komisyon tarafından incelenip tasdik edildikten sonra cismânî meclise sunulur. vi. Vasiyet İdaresi Komisyonu Vasiyet müdürleri üçü kilise mensubu, dördü halktan olan yedi kişi olup, oy çokluğu ile muhtelit mecliste seçilirler. Müdürlerin görevleri, milletin yaptığı vasiyetleri idare etmek, hükümlerin vasiyet edenin niyetine uygun olarak uygulanmasını sağlamaktır. Vasiyet idaresinin özel talimâtı, müdürlerin ve tesisat komisyonunun görüşleri doğrultusunda muhtelit meclis tarafından tertip edilir ve umûmî mecliste tasdik edilir. Muhasebe kayıtları belli zamanlarda tesisat komisyonuna arz edilir. Komisyon tarafından incelenip tasdik edildikten sonra da cismânî meclise sunulur. vii. Hastane İdaresi Komisyonu Hastane müdürleri, ikisi doktor olmak üzere dokuz kişi olup, oy çokluğu ile cismânî mecliste seçilirler. Müdürlerin görevi, millet hastanesinin gelirleri ve millet bütçesinin ödenekleriyle hastaneyi idare etmektir. Bunların tıp usullerine uygun olarak inşa ve idare edilmesine özen gösterilir. Müdürler hastanenin idaresi hususunda tesisat komisyonuna, talim ve terbiye hususlarında da eğitim komisyonuna karşı sorumludurlar. Belirli zamanlarda iş ve işlemlerini bu komisyonlara arz ederler. viii. Kilise Cemiyetleri Kilise cemiyetleri yerine göre en az beş, en çok on iki üyeden oluşur. Üyeler, yirmi beş yaşını tamamlamış ve mahkeme tarafından seçilme hakkından mahrum bırakılmayan kişiler arasından kilise cemaati tarafından seçilir. Görevleri; mensup oldukları cemaatin asayişini temine çalışmak, o cemaatin kilise ve mektebini idare etmek, fakirlerine yardım etmek, cemaat arasında meydana gelen münakaşa ve çatışmaları tahkik ederek kişilerin arasını bulmak, kız ve erkek çocuklara mektepler yapılması için çalışmaktır. Her cemaatin kilise cemiyetinin idaresinde bir bütçesi olup bunun gelirleri, cemaat tarafından yapılan yardımlar, kilise akarları, vasiyet veya başka yollardan gelen miktarlardır. Giderleri ise, kilise ve mektepler için yapılan harcamalarla 160 fakirlere yapılan yardımlardır. Her kilise cemiyeti bulunduğu cemaatte doğan, evlenen ve ölenleri düzgün bir şekilde kaydeder. Cemiyetlerin hizmetlerine göre çeşitli komisyonlar ile münasebetleri olur. Mektepler hakkında eğitim, idârî işler hakkında tesisat, davalar hakkında muhakeme komisyonuna müracaat eder ve söz konusu komisyonlardan her birine ait olan hususlarda o komisyona belli zamanlarda bilgi verir. Kilise cemiyetlerinin görev ve sorumlulukları hakkında gerekli olan talimât ruhânî ve cismânî meclisler tarafından çıkarılır. Kilise cemiyetlerinin üyeleri dört sene görev yaparlar. Beşinci senenin başında üyeler yenilenir. Eski üyeler yeniden seçilebilir. g. Umûmî Meclis ile İlgili Hususlar Umûmî meclis 140 üyeden oluşur. Üyeler üç kısımdır: Birinci kısmı, 1/7’ye tekabül eden 20 kişi İstanbul’da bulunan din görevlileri tarafından seçilecek kilise mensupları; ikinci kısmı, 2/7’ye tekabül eden 40 kişi taşradan gelecek millet vekilleri; üçüncü kısmı, 4/7’ye tekabül eden 80 kişi de İstanbul kilise cemaatleri tarafından seçilecek vekillerdir. Ruhânî ve cismânî meclislerin üyeleri umûmî meclise dahildir. Fakat umûmî meclisin üyesi olarak seçilmemişlerse söz konusu mecliste oy kullanamazlar. Umûmî meclisin üyelerinin çoğunluğu yani, en az 71 üyesi hazır olmadıkça meclis çalışmaya başlayamaz. İstanbul Patriği ve Katolikos gibi milletin önemli görevlileri ile ruhânî ve cismânî meclislerin üyelerini seçmek, bu meclislerin uygulamalarını gözetmek, onlara havale edildiği halde kendilerinin içinden çıkamadıkları meseleleri çözmek ve nizamname hükümlerini uygulamak umûmî meclisin görevlerindendir. Umûmî meclis; iki senede bir nisan ayının sonunda toplanıp geçen iki sene içerisinde yapılan idârî işlerin mazbatasını dinler, uzman memurları aracılığı ile tahsil edilen ve harcanan miktarın muhasebesini inceler, millet meclislerinin bütün üyelerini yeniden seçer, milli gelirlerin idare şekline karar verir ve iki ay sonunda kapanır. Umûmî meclisin bu toplantılarında, zikredilen iki meclisin üyeleri, umûmî meclisin üyesi olduklarından her meselede görüş bildirebilmekle birlikte, sadece gelirler ve seçim maddelerinde oy kullanabilirler. Bundan başka umûmî meclis, Katolikosu seçmek, İstanbul ve Kudüs Patriklerini seçmek, iki meclis arasında veya meclislerle Patrik arasında meydana gelen ihtilafı ortadan kaldırmak, nizamnamenin 161 yeniden düzenlenmesi gerektiğinde ve bir mesele çıktığında olağanüstü toplanır. Olağanüstü toplantıdan önce Patrikhane tarafından Bâb-ı Âlî’den izin alınır. Patrik, umûmî meclisi ruhânî veya cismânî meclislerden birinin muvafakati ile veya umûmî meclis üyelerinin çoğunluğunun dilekçeleri ile toplantıya çağırır. i. Umûmî Meclisin Ruhânî Üyelerinin Seçim Şartları İstanbul’da bulunan bütün kilise mensupları, Patriğin daveti üzerine Nisan ayı sonlarında toplanıp; taşrada görevli olmayan, otuz yaşını tamamlamış, beş sene önceden papazlık ve rahiplik rütbesini almış, davalı olmayan piskopos, papaz veya rahiplerden gizli oy ve oy çokluğu ile umûmî meclis için üye seçerler. Ruhânî üyelerin görev süreleri on sene olup her iki senede bir 1/5’i yenilenir. İlk sekiz sene değişecek üyeler kur’a ile belirlenir. Görevini tamamlayarak ayrılan üyeler tekrar seçilebilirler. ii. Umûmî Meclisin Halktan Olan Üyelerinin Seçim Şartları Seçilebilme şartı, millet için yapılan yardımlar ve şahsi kabiliyettir. Millet için yapılan yardımlarla seçim hakkı elde edebilmek için, yardım olarak en az yıllık yetmiş bin kuruşun verilmesi gerekir. Şahsi kabiliyeti olanlar, devlet bürolarında ve diğer memuriyetlerinde bulunanlar, doktorlar, yazarlar, mektep muallimleri ve millet için faydalı eserler meydana getirmiş olanlar seçilebilir. Seçmenlerin, hukuken engeli olmayan en az yirmi beş yaşını tamamlamış Osmanlı Devleti vatandaşı olmaları gerekir. Seçilebilmek için, Osmanlı Devleti vatandaşı olma, otuz yaşını bitirmiş olma, devlet nizamlarını ve milli çıkarları bilme ve hukuken engeli olmama şartlarını taşımak gerekir. İstanbul kilise cemaatleri tarafından seçilecek seksen üyenin en az yedisinin rütbe sahibi kişilerden olması şarttır. iii. Umûmî Meclis Üyelerinin Seçim Şekli İstanbul kilise cemaatlerinden ve taşradan seçilen vekillerin sayı ve bölgelerini gösterir bir liste tutulur. Her sene Şubat ayının başında, ruhânî ve cismânî meclisler ile komisyon kalem görevlilerinin toplamından oluşan muhtelit meclisin bilgisi dahilinde, Patrikhane bürosunda bulunan umûmî nüfus defterine de bakılarak, taşradaki murahhaslıklara ve İstanbul mahallerinden seçilenlerin sayısına göre her yerden kaç üye seçilecekse Patrik tarafından bölgelerine bildirilir. Üyelerin görev süresi on senedir. Her iki senede taşradan ve İstanbul’dan seçilen millet vekillerinin 1/5’i değişir. Bunların seçim yerlerinin tayininde mahalle ve murahhaslıklar arasında 162 iki senede bir olmak üzere sıra takip edilir. İlk sekiz senede değişim kur’a ile yapılır. Seçim bölgelerindeki nüfusta azalma veya çoğalma olmuşsa buna göre seçilecek üyelerin sayısı yeniden belirlenir. Vefat veya istifa edenlerin yerine üye seçimi hususu da sene başından iki ay önce yapılır. İstanbul mahallelerinden alınacak üye, kilise cemaatleri; taşradan gelecek üye ise, murahhaslıklarda bulunan umûmî meclisler tarafından seçilir. İstanbul veya taşradan seçilen vekillerin,527 seçildikleri kilise cemaatinden ve murahhaslık dairesinden olmaları şart değildir. Ancak İstanbul’da bulunmaları, cemaatlerinin millet içerisindeki maslahatlarını bilmeleri, kendisini seçenler tarafından, millet sevgisi, iffet ve doğrulukları sebebiyle sayılan ve sevilen kişilerden olmaları gerekir. Bu vekiller, umûmî mecliste kendilerini seçen İstanbul veya taşra cemaatlerinin vekilleri sayılır, hepsi eşit haklara sahip umûmî meclis üyesidir. Kilise cemiyetleri seçilen vekillerin isim, adres ve mesleklerini de içeren bir seçim mazbatası düzenleyerek Patriğe sunar. O da cismânî meclise gönderir. Mazbatalar incelenip seçilenlerin durumu araştırıldıktan sonra, millet vekillerinin 527 İstanbul’dan seçilmesi gereken vekillerin sayısı ile seçmek ve seçilmek için gereken şartlar, her ikinci senenin Şubat ayında üyelerin 1/10’unu seçecek cemaatlere Patrik tarafından bildirilir. Vekiller kilise cemiyetleri tarafından buna göre seçilirler. Kilisenin vaizi yoksa baş papaz başkan olup, milletinin ileri gelenlerinden de üç-altı kişi kilise cemiyetine eklenir. Bu cemiyetler kendi cemaatleri içinde seçilme hakkı olanları tespit edip alfabetik sıraya göre listesini yaparak sekiz gün askıda kalmak üzere kilise cemiyeti odasına ilan ederler. Seçenlere kolaylık sağlamak üzere istenen vekil sayısının üç katından oluşan bir liste yapılarak kilise cemiyeti odasında ilan edilir. Fakat seçenler kesinlikle söz konusu listeye uymak zorunda değildir. Taşrada da umûmî meclis üyesi seçimi bu şekilde yapılır. Seçilme hakkı olanların isim listesi ilan edildikten bir hafta sonra kilisede sabah ibadeti bitince, aşağıda tarif edildiği gibi, kilise cemiyeti odasında oy verilmeye başlanır. Kilise başkanı listeyi eline alarak seçilme hakkı olanları sırasıyla çağırır onlar da listede isimlerinin önünü imzalarlar. Sonra seçenler gerekli sayıda vekilin ad, lakap, semt ve durumunu bir kağıda sıra ile yazıp katlayarak oy sandığına atarlar. Her hangi bir sebeple gelemeyenler oy verdikleri kimselerin isimlerini içeren imzalı bir mektup ile oy verebilirler. Oy verme işlemi gizli olup, liste yazılırken başkasına gösterilmez. Oy verme işlemi başladığı gün bitirilir. O gün gelip oy vermeyenlerin dava hakkı yoktur. Hiç bir kimse iki kilise cemaatinde oy veremez. Seçim için birleştirilmiş olan kilise cemaatleri ve kazalar yakın ise iki tarafın seçmenleri bir yere gelerek oy verirler. Aradaki mesafe uzak olursa ayrı yerlerde oy verirler, sonra da iki tarafın oyları birleştirilir. Oy verme işi tamamlanınca oy kağıtlarının bulunduğu sandık kilise cemiyeti huzurunda açılır ve görevli müfettişler oy kağıtlarını sayar. Oyların sayısından dolayı cemiyetin hile yaptığından şüphelenilirse, ertesi Pazar gününden evvel yeniden oy verilmek üzere başka bir gün belirlenir. Seçilmesi istenen vekil sayısına bir defada ulaşılamazsa, kalan sayı da bu şekilde başka bir günde seçilir. Seçmenlerden birisi oy kağıtlarında belirlenenden fazla isim yazarsa, sayıyı aşan isimler kabul edilmez. İsimlerin sıra ile yazılmadığı oy kağıtları da geçersiz sayılır. Seçmenlerin yarısından fazlasının oyunu alan seçilmiş olur. İki kişiye eşit oy çıkması durumunda yaşlı olan seçilmiş olur. Eğer ilk oylamada çoğunluk sağlanamazsa, en çok oy alan iki kişinin isimleri ilan edilir ve ikinci oylama ikisi arasında yapılır. Bkz. Madde, 71-80. 163 usulüne uygun olarak seçildikleri ve belirli günde umûmî meclisin toplantısına katılacakları Patrik tarafından kendilerine bildirilir. h. Meclis ve Komisyonlar Hakkında Bazı Umûmî Maddeler Her meclis ve komisyonun bir bürosu, her büronun şef ve katibi, bazı bürolarda da bunların birer vekilleri olur. Her sene değişerek yenilenen görevlilerin tamamının üyelerden olması şarttır. Üyelerin çoğunluğu yoksa meclis toplanamaz. Bir madde hakkında gereği gibi müzakere yapılıp, hazır olan üyelerin fikirleri alındıktan sonra o madde meclisin oyuna sunulur ve çoğunluk ile karar verilir. Oyların eşit çıkması durumunda, meclis başkanı hazırsa onun, değilse büro şefinin bulunduğu taraf tercih edilir. Muhtelit meclislerde görüşülen maddeler hakkında karar vermek için iki meclisin ayrı ayrı oy vermeleri gerekir. Durum, iki mecliste de oy çokluğu ile aynı şekilde kararlaştırılırsa mesele çözülmüş olur. İki meclisin kararı farklı olursa konu umûmî meclise bırakılır. İki meclisin üyelerinin çoğunluğunun hazır olmadığında muhtelit meclis usule göre toplanmış olmaz. Umûmî meclisin toplantı gününden en az altı gün önce Patrikhane tarafından meclis üyelerine davetiye gönderilir. j. İâne-i Milliye (Yardımlar) ile İlgili Hususlar Milletin buluğ çağına gelip gelir sahibi olan bütün fertleri, milli harcamaların karşılanmasına ortak olmak zorundadır. Bu yardımlar yıllık olarak yapılır ve kimin ne kadar vereceği kişilerin durumuna göre belirlenir. Milli yardımlar iki çeşittir. Birinci çeşidi, umûmî yardımlardır ki, umûmî harcamaların karşılanması için Patrikhane tarafından toplanarak millet bütçesine konulur. İkinci çeşidi, özel yardımlardır ki, her bir cemaatin kendi masraflarını karşılamak üzere kilise cemaatleri tarafından toplanıp kilise cemaatlerinin bütçesine konulur. İstanbul’da umûmî yardımların belirlenmesi ve toplanması hususları cismânî mecliste yapılır ve umûmî mecliste tasdik edilir. Özel yardımlar da kilise cemiyetleri tarafından belirlenir. Taşrada her bir murahhaslık cemaatinin umûmî yardımları ve her bir kilise cemaatinin özel yardımları da açıklandığı gibi belirlenir. Patrikhane bütçesi için taşradan alınmakta olan miktarın murahhaslıklara bölünmesi ve tahsili hakkında umûmî meclisin kararı üzerine alınacak tedbirler Bâb-ı Âlî’den izin alınarak uygulanır. 164 k. Murahhaslıklar ile İlgili Hususlar Murahhaslıklar kendi bölgelerinde toplanan millet meclislerinin başkanlığına ve yürütme gücüne sahiptir. Görevleri nizamname hükümlerinin uygulanmasını gözetmektir. Murahhaslar manastırlarda ikamet edemezler. Murahhaslık meclislerinin toplandığı binalarda ikamet ederler ve mahalli görevlerini devam ettirirler. Murahhas, manastır başkanı ve manastırı ikamet yerinden bir günlük mesafede ise manastırını zaman zaman kontrol etmek şartıyla iki hizmeti birlikte yürütebilir. Manastırı bir günlük mesafeden uzaksa yerine bir vekil tayin eder ve kendisi hizmet yerinde ikamet eder. Gerektiğinde murahhaslık bölgesinde bulunan her yere gidebilir. İstanbul’da olduğu gibi taşrada da her kilise cemaatinin bir cemiyeti, bütçesi ve bir bürosu olur. Murahhaslık merkezinde de bir ruhânî meclis, bir cismânî meclis ve bu meclisin idaresi altında bir bütçesi olur. Her murahhas konağında bir büro olup murahhaslık bölgesinde bulunan kilise cemaatleri nüfus defterlerindeki kayıtları toplayarak kaydeder. Murahhas seçimi, Patrik seçimine kıyaslanarak murahhaslık dahilindeki umûmî mecliste yapılıp, mazbatası mahalli muhtelit meclis vasıtasıyla Patriğe takdim edilir. O da İstanbul muhtelit meclisinin muvafakati ile seçilen kişiyi murahhas tayin eder ve Bâb-ı Âlî’ye arz eder. Murahhaslıklardaki meclisler de İstanbul meclisleri gibi oluşturulurlar ve vazifeleri onlarınki gibidir. Fakat taşra meclislerinin üyeleri bölgelerinin nüfusuna göre yalnız bir defa tayin olunurlar. Bu meclislerin oluşturulma şekli Patrikhane tarafından murahhaslarla istişare edilerek bölgenin nüfusuna göre kararlaştırılır.528 2. Nizamnameler Arasındaki Benzerlik ve Farklılıklar Rum Patrikliği nizamnamesi gibi Ermeni patrikliği nizamnamesi de cemaat açısından önemli kazanımlar içermektedir. Halkın cemaat yönetimine etkin bir şekilde katılımı sağlanmış, demokratik bir ortam getirilmiştir. Din adamlarının 528 Nizamnamenin hatime bölümünde, “Bu nizamnamenin esasına dokunulmadan, bazı maddelerinin uygulamadan sonra değiştirilmesi gerekirse, ilanından beş sene sonra, umûmî meclis ve ruhânî meclislerin üyelerinden üçer, zikredilen dört komisyondan ikişer, bunlardan başka umûmî meclis üyelerinden veya dışarıdan altı kimse olmak üzere toplam yirmi üye seçilerek bir komisyon oluşturulur. Gerekli görülen değişiklikler bu komisyonda kararlaştırılıp umûmî mecliste tasdik edildikten sonra Bâb-ı Âlî’den izin alınıp Padişahın iradesi doğrultusunda uygulamaya konulur.” denilmektedir. Bkz. Madde, 99. 165 yetkileri sınırlandırılırken halk milletin idaresinde söz sahibi kılınmıştır. Ermeni Patrikhanesi Nizamnamesi, birden başlayarak 99’a kadar sıralı maddeler halindedir. Ara başlıklar için ayrı sıra numarası verilmemiş, sıra devam ettirilmiştir. Bu bakımdan daha düzenli görünmektedir. Her iki nizamnamede patrik seçimi hususunda yaklaşık aynı esas ve şartları getirmektedir. Seçim bir kaymakamın idaresinde gerçekleştirilmektedir. Rum Patriği sadece Patrik seçmek için yaklaşık 100 kişiden oluşan seçim meclisi tarafından seçilirken, Ermeni Patriği 140 kişiden oluşan umûmî millet meclisi tarafından seçilmektedir. Rum Patriği seçiminde aday listesi tüm metropolitlerden gelen tekliflerle oluşturulurken, Ermeni Patriğinin seçiminde tüm piskoposların yer aldığı listeyi kaymakam yapmaktadır. İkisinde de aday gösterme ve aday tespitinde din adamları etkin, adaylar arasından birisinin seçiminde ise, sayıları diğerlerine göre çok daha fazla olduğu için, halktan olan vekiller daha etkindir. Rum nizamnamesinde Patrik seçilecek kişinin olgunluk yaşında ve en az yedi yıl piskopos olarak çalışması şart koşulurken, Ermeni nizamnamesinde hizmet şartı aranmamakta ve yaş da 35 olarak netleştirilmiş bulunmaktadır. Rum Patriğinin seçiminde 41 günlük bir takvim belirlenmiş olup hangi gün nelerin yapılacağı belirtilirken Ermeni Patriğinin seçiminde böyle bir takvim verilmemiştir. İki nizamname arasında en önemli farklılıklardan birisi olarak yemin edilmesi hususu görünmektedir. Ermeni Patriği seçilen kişinin seçimden sonra meclis huzurunda sadakat yemini edeceği belirtilirken Rum Patriği için nizamnamede bu husus yer almamıştır. Ermeni Patrikhanesinde oluşturulan meclislerin üyeleri Rum Patrikhanesi meclislerine kıyasla daha çoktur. Ermeni nizamnamesinde meclislerle ilgili daha detay maddeler sıralanıp, tüm komisyonlar anlatılırken, Rum nizamnamesinde komisyonlara pek değinilmemekte, piskoposlarla ilgili maddeler daha detaylı yer almaktadır. Rum nizamnamesinde kilise cemiyetlerinden bahsedilmezken Ermeni nizamnamesinde bunlar detaylı olarak anlatılmıştır. Ayrıca Rum nizamnamesinde din adamlarının suçlanmaları ve yargılanmaları detaylı olarak ele alınmaktadır. Ermeni nizamnamesinde sadece Patrikle ilgili suçlamalara ve bunun sonuçlandırılmasına değinilmiştir. 166 Ermeni Patrikliği Nizamnamesinde Ermeni cemaatinin dünyevî işlerinin görülmesi için tamamen halkın temsilcilerinden oluşan bir millet meclisi kurulurken Rum Patrikliği Nizamnamesi sadece halk temsilcilerinden oluşan bir meclisten bahsetmemektedir. Dolayısıyla Ermeni cemaatinde daha sivil bir yapıya geçildiği söylenebilir. Ayrıca, Rum Ortodoks din adamlarının cemaatleri üzerindeki otoritelerinin daha fazla olmasından dolayı, dünyevî işlerde de onlardan yararlanma düşüncesi ile Rumlar için sadece halktan oluşan bir meclis kurulmadığı veya din adamlarının direnişlerinden dolayı kurulamadığı düşünülebilir. İki nizamnamede yer alan muhtelit meclislerdeki halk ve din adamı temsil oranlarında da farklılıklar vardır. 140 üyeli Ermeni meclisinin 20’sini yani 1/7’sini din adamları oluştururken, 12 üyeli Rum meclisinin 4’ünü yani 1/3’ünü din adamları oluşturmaktadır. Eyaletlerdeki teşkilatlar hususunda, Ermeni nizamnamesi merkezdeki yapılanmayla aynı hükümleri getirirken, Rum nizamnamesinde konu ele alınmamış, inisiyatif metropolitlere bırakılmıştır. Aradaki farklılıkların, Rum din adamlarının cemaatin idaresini ellerinde tutma, sivilleri idareye karıştırmama gayretlerinden ileri geldiği akla gelmektedir. Din adamlarının maaşları, maaşların nasıl toplanacağı, kilisenin gelir ve giderleri, halktan alınacak para miktarları, manastırların gelirleri, miras ve vasiyet gibi malî konularda Rum nizamnamesi çok detaylı hususlar içerirken, Ermeni nizamnamesi sadece bütçenin oluşması babında yardımlara değinmektedir. Her iki nizamnamede de tüm seçimlerin gizli oy ve oy çokluğu ile yapılması esası getirilmişken, Ermeni nizamnamesinde halktan olan vekillerin seçiminde adayların seçilmeleri için, seçmenlerin yani kilise cemiyeti üyelerinin yarıdan fazlasının oyunu almış olmaları şart koşulmuştur. Bu da günümüzde nitelikli çoğunluk olarak adlandırılan husus ile aynıdır. Rum nizamnamesinde seçimlerin oy çokluğu ile neticeleneceğini bildirirken “ekseriyet-i ârâ” tabiri kullanılırken, Ermeni nizamnamesinde “ekseriyet-i ârâ-yı mutlaka” tabiri kullanılmaktadır. İki nizamname arasındaki önemli farklılıklardan birisi de, Ermeni nizamnamesinde Kudüs Ermeni Patriğinin seçimine yer verilirken, Rum Nizamnamesinde Kudüs Rum Patriği ile ilgili bir madde bulunmamasıdır.529 Diğer 529 Kudüs Rum Patrikhanesi için 5 Safer 1291 / 24 Mart 1874 tarihinde ayrı bir nizamname yayınlanmıştır. 17 maddeden oluşan Nizamname, patrik ve sinod meclisinin görevleri ile patrik ve piskoposların seçim usullerini belirlemektedir. Patrikhanede kaleme alınmış, önce Hariciye 167 taraftan Ermeni nizamnamesinde, içinden çıkılamayan dinî bir meselenin umûmî katalikosa havalesi maddesi varken, Rumlarınkinde böyle bir husus yoktur. Bu durum Ecmiyazin’in üstünlüğünün kabulünü göstermesi bakımından ilginçtir. İstanbul Rum Patrikhanesi dinî konularda Ortodokslar bakımından nihai noktadır. Dikkat çekici diğer bir farklılık da, Rum Patriği seçimi için tespit edilen aday listesinin seçimden önce Bâb-ı Âlî’ye arz edilmesi hususudur. Hükümet listeyi inceleyerek uygun görmediği isimleri listeden çıkarmaktadır. Listenin onaylanmasından sonra seçim işine geçilmektedir. Ermeni Patriği seçiminde böyle bir işlem zikredilmemiştir. Rum Patriklerinin siyasî bazı faaliyetlerde bulunmuş olmaları, böyle bir tedbiri gerekli kılmış olmalıdır. Millet-i sadıka olarak isimlendirilen Ermenilere ise, bu anlamda güvenildiği anlaşılmaktadır. Kanaatimizce burada zikredilmesi gereken hususlardan birisi de, her iki nizamnamenin Türkiye Cumhuriyetinin ilanından sonra bazı maddelerinin değiştirilerek halen uygulanmaya devam edildiği hususudur. Bu da nizamnamelerin anlaşıldığı kadarıyla iyi hazırlandığını ve halen cemaatlerin ihtiyaçlarını gidermeye kafi geldiğini göstermektedir. D. Bulgar Eksarhlığı 1. Bulgarların Bağımsız Kilise Talepleri Tanzimat’tan sonra İstanbul başta olmak üzere Bulgarların yoğun olarak yaşadıkları yerlerde çok sayıda gazete çıkmıştır. 1878 yılına kadar, yani yaklaşık 40 yıllık sürede Bulgarca yayınlanan gazete sayısı 105’e ulaşmıştır.530 Özellikle Islahât 530 Nezareti ve Encümen-i Meşverette daha sonra da Meclis-i Vâlâ’da incelenerek uygulamaya konulması kararlaştırılmıştır. Nizamnamedeki seçim usulü Rum Patriğinin seçimine benzemekte ve gerekli onaylar Bâb-ı Âlî’den alındıktan sonra oradaki sinod tarafından seçilmektedir. Kudüs Ermeni Patriği ise İstanbul meclislerince oradan gönderilen listeden seçilmektedir. Bu anlamda aralarında fark vardır. Rum patrikliği daha bağımsız görünmektedir. Gerek seçim işleri yürütülürken, gerekse atama işlemleri yapılırken İstanbul Rum Patrikhanesinin aracı olarak kullanılmaması oldukça dikkat çekicidir. Bu aşamalarda Merkezle Kudüs kilisesi arasında gerekli irtibatı sağlamakla Kudüs Mutasarrıfı görevlendirilmiştir. Nizamnamenin tam metni, Melis-i Vâlâ kararı ve irade metni için bkz. BOA. İ. Hr. 15969. Koloğlu, Orhan, “Türkçe-Dışı Basın”, TCTA, C. 1, s. 98. Bulgarca yayınlanan bazı gazetelere devletin yardım yaptığı anlaşılmaktadır. 25 Şaban 1284 / 22 Aralık 1867 tarihli iradede belirtildiğine göre, Matbuat Odası hulefasından Nikola Efendi, İstanbul’da “Türkiye” adlı Bulgarca bir gazete çıkarmakta olduğunu, gazetenin Bulgar milletinin devlete bağlılığını (sıdk ve ubudiyetini) artırdığını, bazı yabancı fesatçıların zararlı emellerini defetmede önemli işler yaptığını belirterek gazetenin bazı zaruri ihtiyaçları için yardım talep etmektedir. Matbuat müdürlüğü konu hakkında bir takrir vermiş, Sadaret Makamı da gazetenin fitnelerin izalesi yolunda yaptıklarının önemli olduğunu belirterek benzerlerine yapıldığı gibi bu gazeteye de aylık 1000 kuruş yardım yapılmasının uygun olacağını belirtmiştir. İradede teklifin uygun bulunduğu belirtilerek icrası emredilmiştir. Metinde yer alan “İş bu gazeteye de bazı emsali misüllü” ifadesi, sadece bu 168 Fermânı’ndan sonra, kısa bir süre içerisinde bir Bulgar aydın kitlesi ve bunlara bağlı olarak bir Bulgar milli eğitimi ve edebi dili ortaya çıkmış, uzun zamandan beri unutulmuş olan Bulgar milleti anlayışı geliştirilmiştir.531 Bu dönemde yetişen Bulgar aydınları bağımsız bir Bulgaristan’a ulaşmak için bağımsız bir kiliseden başlamak gerektiğine inanmışlardır. Devletin, verdiği destekler ve mahzurlarına dikkat çekilmesine rağmen532 Bulgar okullarında yapılan eğitime göz yummak suretiyle, böyle bir sonuca ulaşılmasına önemli katkı sağladığı söylenebilir. Rum Ortodoks Patrikhanesi, Osmanlının öteden beri bir millet değil, sadece bir dinî bir cemaat olarak kabul ettiği Bulgarları hükümet karşısında temsil eden tek makamdı.533 Ancak, Rum kilisesi içerisinde Bulgarların durumu diğerlerine kıyasla iyi değildi. Rum din adamları Bulgar halka iyi davranmıyor, özellikle köylülere altından kalkamayacakları oranlarda faizle para veriyorlardı. Köylüler masraflarını karşılayamayacaklarını bildikleri için köylerine papaz istemekten kaçınır hale gelmişti. İbadetler Rum usulüne göre yapılıyordu ve üst düzey ruhânî makamlar Bulgarların elinden alınmıştı. Rumeli’deki tüm piskoposluklar Rum asıllı din adamlarının eline geçmişti. Rum ruhban sınıfı Bulgar okulları açılmasına karşı çıkıyordu. Bulgarca yasaklanmıştı. Rumca’nın haricinde başka dillerde yazılmış dinî kitaplar toplattırılarak yaktırılıyordu. Bulgarca konuşulan yerlerde bile Rum din görevlileri üst düzey görevlere getirilince Bulgar asıllı din görevlileri yükselme imkanı bulamıyordu. Bir anlamda Bulgaristan’da bulunan Rum metropolitlikler Rum sömürüsünün merkezi durumundaydı. Bunlar da tabii olarak Bulgarları rahatsız ediyordu.534 Başta Rusya ve Sırbistan olmak üzere bazı devletler bağımsız bir Bulgaristan oluşturmak üzere çeşitli tahriklerde bulunuyor, broşürler dağıtarak halkı isyana 531 532 533 534 gazeteye değil, Bulgarca çıkan diğer bazı gazetelere de devlet tarafından yardım yapıldığını göstermektedir. Bkz. BOA. İ. Hr. 13443. Koyuncu, Aşkın, Bulgar Eksarhlığı, (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Basılmamış Mastır Tezi), Çanakkale, 1998, s. 36. Bulgaristan’daki durumu izah eden 9 Şevval 1262 / 30 Eylül 1846 tarihli bir raporda “...el-hâletü hazihi Bulgaristan’ın her cânibinde ale’l-umum münteşir olan usûl-ü ta’lim ve terbiye ilerüde hükümet-i meşrûa-i Devlet-i Aliyye hakkında vehameti müntic olabilir bazı ahvâl-i ittifakıyyeye dahi esas olur...” denilerek oralarda uygulanan eğitim programının sıkıntılara sebebiyet verebileceğine dikkat çekilmektedir. Bkz. BOA. A. DVN. MHM. 100. Kuruyazıcı, Hasan, Tapan, Mete, Stevi Stefan Bulgar Kilisesi, İstanbul, 1998, s. 13. Hupchick, Dennis P., The Bulgarians in the Seventeenth Century, Jefferson and London, 1993, s. 67; Benlisoy, Yorgo, - Macar, Elçin, a. g. e., s. 45; Sevinç, Necdet, Osmanlıdan Günümüze Misyoner Faaliyetleri, İstanbul, 2002, s. 225. 169 teşvik ediyorlardı.535 Kilisenin bağımsızlığını elde etmesi şüphesiz önemli bir adımdı.536 Bağımsız bir Bulgar kilisesinin kurulması için Bulgar din adamlarının öncülüğünde çalışmalar yapılıyor, din adamları ve halk girişimlerde bulunmaları için teşvik ediliyordu.537 Diğer taraftan da Avrupa kamuoyunu Bulgaristan’da halka zulüm yapıldığına inandırmaya çalışıyorlardı. Daha önceleri toprak meselesinden çıktığı görüntüsü veren Niş ve Vidin isyanlarının altında da bunların parmağı vardı.538 Tulcu Mutasarrıfı Raşit Paşanın Sadarete gönderdiği 1 Zilhicce 1277/ 29 Mart 1861 tarihli telgrafta, Bulgaristan’ın her tarafında bulunan Hıristiyanların kendilerine yeni bir patrik tayin edilmesi taleplerini İstanbul’a ulaştırmak üzere vekiller tayin ettikleri, bölgede bir papazın imza toplarken yakalandığı belirtilmekte ve söz konu şahsa nasıl bir muamele yapılmasının uygun olacağı sorulmaktadır.539 Belge, söz konusu bölgede yürütülen faaliyetlerin hükümet tarafından takip edildiğini göstermesi bakımından ilginçtir. 1858 yılı başlarında Bulgarlar, panayır ve yortu günlerinde gelenlerin sığmamasını gerekçe göstererek İstanbul’da bulunan papaz evlerinin540 genişletilmesi 535 536 537 538 539 540 Rusya’nın Bulgaristan’da yürüttüğü faaliyetlerin bir başka yönünü de Bulgar kilise, manastır ve okullarına yaptığı para ve araç-gereç temini ile çok sayıda Bulgar gencinin Rusya’da eğitim almasını temin etmesi oluşturur. Bu anlamda 1857-1870 yılları arasında yapılan yardımların toplamı, 283. 101 kuruş, 7.155 frank ve 28150 rubledir. Daha çok öğretmen olarak yetiştirilmek üzere seçilerek 1856-1876 yılları arasında Rusya’ya gönderilen öğrenci sayısı da yaklaşık 500’dür. Bu sayede Bulgaristan’da görev yapan öğretmenlerin %80’inini, Rusya’da yetiştirilen öğretmenler teşkil etmiştir. Aynı dönem, Rusya’nın Panortodoksluktan Panslavizme yani din ile değil de ırk ile belirlenen kardeşlik düşüncesine geçişinin yaşandığı dönem olarak dikkat çekmektedir. Bkz. Aydın, a. g. e., s. 32, 54-55; Koyuncu, a. g. e., s. 43-44. Glenny, Balkan tarihçilerinin Bulgar kilisesinin bağımsızlığı için verilen mücadelenin din ile bir ilgisi olmadığı, tamamen siyasal bir çatışma olduğu hususunda müttefik olduklarını söylemektedir. Bkz. Glenny, a. g. e., s. 112. Vucunich, Wayne S., “The Role of Religion in the Development of Balkan Nationalism”, The Balkans in Transition, (Ed. Jelavich, Charles and Barbara), Connecticut, 1974, s. 138-139. Bu bağlamda özellikle Rusya gayret gösteriyordu. Konsolosları aracılığı ile Rusya’ya göç etmeleri durumunda kendilerine iyi bir hayat vadedilmiş, yaklaşık 6000 Bulgar memleketlerindeki mal ve mülklerini ucuz fiyatla satarak Rusya’ya göçmüştü. Ancak orada kendilerine söylenenlerin hiç birini bulamayınca kandırıldıklarını anlamışlar ve 1862 yılı Ocak ayında affedilmeleri ve tekrar memleketlerine dönmelerine izin verilmesini istemişlerdir. Dönüş masrafları da Osmanlı hükümeti tarafından karşılanmak üzere kendilerine izin verildiği gibi iyi muamele görmeleri için bölgede bulunan görevlilere ta’limâtlar gönderilmiştir. Arşiv belgelerinden yapılan alıntılarla konunun geniş izahı için bkz. Koyuncu, a. g. e., s. 41-42. İnalcık, Bulgar Meselesi, s. 28-44; İnalcık, “Tanzimatın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri”, s. 640646; Glenny, a. g. e., s. 112. BOA. A. MKT. UM. 477/15. Söz konusu papaz evi, hükümetin güvenini kazanmış Bulgarlardan birisi olan İstefenaki Bey’in Fenerde bulunan evini bu amaçla bağışlamak isteğini de içeren 18 Haziran 1849 tarihli izin dilekçesi akabinde açılmıştı. Bkz. Kuruyazıcı, Hasan, - Tapan, Mete, a. g. e., s. 14-17. 170 ve kargir olarak yeniden yapılması için Patrikhane aracılığı ile hükümetten izin talebinde bulunmuşlardır.541 Aslında talep edilen bir kilisenin yapımına izin verilmesidir. Ancak diplomatik bir dil kullanılarak papaz evi denilmiştir. Kilise yapımına zor izin verilebileceği düşünülmüş olmadır. İznin bu şekilde istenmesi hükümete kapalı olarak yol göstermektedir. Bulgar milletini kazanma düşüncesinde olan Rum Patriği VII. Kirilos dilekçeyi Bâb-ı Âlî’ye sunmuş ve yapılan incelemeler neticesinde milletin asayişi ve adalet ilkeleri doğrultusunda kilisenin yapımına müsaade edilmiştir. Kilisenin inşası hususunda engel olunmaması ve hiçbir vergi alınmaması 7 Safer 1275 / 28 Eylül 1858 tarihinde çıkarılan fermânda açıkça tembih edilmiştir.542 Islahât Fermânı’nın cemaat ruhânî liderlerinin vergilendirme yetkisine son vermesi, onları maaşa bağlaması ve dünyevî işleri bir meclise havale etmesi, Bulgarları kilisenin tasallutundan kurtarırken yeni isteklerle kilisenin karşısına çıkmalarına ve Bağımsız kilise taleplerinin artmasına sebep olmuştu. İstanbul’daki ileri gelen Bulgarlar, Hariciye Nezaretine ve Cuma Selamlığında Abdülmecid’e, Bulgar milletine kendi piskoposlarını seçme hakkı verilmesi, hükümet nezdinde kendilerini temsil edecek bir şahsın bulunması, kiliselerinde Bulgarca âyin yapılmasına izin verilmesi, yoğun olarak yaşadıkları yerlere Bulgar asıllı piskoposların atanması, çocuklarının askere ve yüksek okullara alınması taleplerini içeren bir dilekçe sundular.543 Bulgarlar bu istekleriyle Osmanlı idaresi içerisinde hem dinî hem de politik otonomi arzularını dile getiriyorlardı. Taleplerden otonomi, yani bağımsız kilise kurma anlamına gelmeyenler uygun görülmüş ancak, patrikhanenin direniş göstermesinden dolayı tamamının uygulanması mümkün olamamıştır.544 Rum Ortodoks Kilisesinin nizamnamesini hazırlamak üzere, ruhânî halk temsilcilerinden oluşturulan milli meclise Tırnova, Vidin, Filibe ve Sofya temsilcileri olarak dört Bulgar asıllı ruhban katıldı. 1858 yılı Ekim ayında çalışmalara başlayan 541 Sunulan tezkirenin sureti için bkz. Ahmet Refik, “Osmanlı İmparatorluğunda Fener Patrikhanesi ve Bulgar Kilisesi”, Türk Tarih Encümeni Mecmuası” No: 85, 1341, s. 75-79. 542 BOA. İ. Hr. 8515. 543 BOA. Gayrimüslim Cemaat Defterleri No: 3, s. 29-32. 544 Macdermott, a. g. e., s. 151; Koyuncu, a. g. e., s. 67-68. Bulgaristan iradelerinden 69 numaralı iradenin ekinde, Bulgarların Rum kilisesinden ayrılmak istemelerinin sebepleri ve Rum Patrikhanesinin kendilerine karşı yapmış olduğu uygulamalar uzun uzadıya sıralanmıştır. Osmanlı idaresine yaptıkları her müracaatta aynı hususları tekrar tekrar dile getirmişlerdir. Bkz. BOA. İ. Bulgaristan, 69. 171 komisyonda Bulgarlar önce piskoposların idare ettikleri halkın dilini bilmelerini545 ve kendilerine kiliselerini idare etmek imtiyazı verilmesini şart koştular. Bağımsız kilise talebi anlamına gelen şartlar reddedildi. Ancak Bulgarların uzun süredir Bulgar cemaatine piskopos olarak atanmasını istedikleri İlarion Makariopolski piskopos olarak atandı. Rum kiliselerinde bu piskoposun idaresinde Bulgarca âyinler yapılmaya başlandı.546 Bazı Bulgarlar kendi kiliselerinde evlenmek için izin istediler. Bundan sonra bazı görevlilerin sürgün edilmeleri ve bazılarının aforoz edilmesi gibi önü alınamayan hadiseler baş gösterdi.547 3 Nisan 1860 Pazar günü Paskalya âyininde Bulgarlar Rum Patriğini istemediklerini belirten gösteriler yaptılar ve Piskopos İlarion âyinde Patriğe yapılan methiyeyi terk ederek Bulgarların Rum Patriğini tanımadığını ilan etmiş oldu. Bulgar sorununa çare bulamayan Patrik VII. Kirilos istifa etti. Yapılan seçime Bulgarlar katılmadılar ve Patrik seçilen II. Yovakim’i Bulgaristan’da bulunan hiçbir ruhânî daire tasdik etmedi. Bulgarlar ruhban hiyerarşisinin kabulü için yeni bir dilekçe daha verdiler fakat bu istekleri de kabul edilmedi.548 Bu hadiselerden sonra Rum Patrikhanesinden ayrılan Bulgarlar ikiye ayrıldı. Uzun zamandan beri Bulgarlar arasında devam eden Katolik propagandası549 545 546 547 548 549 Rum Patrikliği Nizamnamesinin “Piskoposluğa Atanacak Rahiplerin Özellikleri ve Seçim Usulleri” bölümünün birinci maddesinin beşinci fıkrasında; “Piskopos seçilecek ve tayin olacak kişinin Rumca’dan başka Türkçe’yi ve tayin olduğu bölgenin dilini biliyor olması...” şeklinde yer alan şart, Bulgarların dil hususundaki taleplerinin Osmanlı idarecileri tarafından uygun görüldüğünü göstermektedir. Bkz. BOA. Y. EE. 112/24. Aynı dönemde taşrada bulunan bazı kiliselerde Bulgarların kendi dillerinde ibadet edebilmek için gayret gösterdikleri ve bunu başardıkları görülmektedir. Memuriyet-i mahsusa ile Silistre taraflarında bulunan Fahrettin efendiye yazılan 3 Cemaziyelevvel 1274 / 20 Aralık 1857 tarihli bir yazı bu hususu konu edinmektedir. Yazıya göre, Silistre’de bulunan Bulgar ve Eflak taifesi eskiden beri âyinlerini Rum ve Eflak dillerinde yapmaktayken Bulgarlar meclise müracaat ederek kendi dillerinde âyin yapmak istediklerini bildirmişlerdir. Meclis, kilisenin bir tarafında Rumca diğer tarafında ise Bulgar ve Eflak dillerinde âyin yapılmasını uygun görmüştür. Bulgarlar buna razı olmadıklarından papazlar ve metropolidin halktan para aldıkları yönünde şikayetlerde bulunmuşlar, Patrikhane tarafından yapılan araştırmada görevlilerin suçsuz olduğu ortaya çıkmış ve imzalı belgeler sunulmuştur. Konunun idârî açıdan soruşturulması da adı geçenden istenmiştir. Bkz. BOA. A. MKT. UM. 302/41. İlarion ve bazı diğer Bulgar asıllı din adamlarının piskoposluk rutbelerinin kaldırılarak sürgün edilmeleri hakkında bkz. BOA. Gayrimüslim Cemaat Defterleri, No: 3, s. 27; Hammer, a. g. e., C. 9, s. 523, 562. Ahmet Refik, “Fener Patrikhanesi ve Bulgar Kilisesi”, s. 79-80; Jelavich, Charles- Jelavich, Barbara, Balkan National States, s. 132. Katolik Mezhebine geçen Hıristiyanların sorgulanmasını konu edinen bir belgeden, Bulgaristan sınırları içerisinde yoğun bir propaganda yapıldığı ve dış güçlerin işin içerisinde olduğu anlaşılmaktadır. Eyalet valiliğinden Hariciye Nezaretine yazılan 1 Rebiülahir 1276 / 28 Ekim 1859 tarihli belge şöyledir: Yanya ve köylerinde yoğun bir mezhep değiştirme hadisesi yaşanmaktadır. İnsanlar gruplar halinde Katolik mezhebine geçmektedir. Kısa zamanda 100 kişi Fransız kilisesine 172 bazılarında milli varlıklarını ancak bu şekilde sürdürmelerinin mümkün olacağı fikrini oluşturmuştu. Hükümet de Ermeniler gibi Bulgarların da kendi papazlarının idaresinde ve kendi dillerinde Katolik Mezhebine göre ibadet yapmalarını uygun bulmuştu. Hükümet, Rum Patrikhanesinin nüfuzunun kırılmasını hesap ederken Bulgarlar, Bulgar Katolik Kilisesinin Fransa’nın himayesinde olacağını düşünüyorlardı. Nihayet, 1860’ta Bulgar Arhimandırıt’ı, Bulgar halkın belirleyerek tam yetki verdiği vekillerle birlikte Ermeni Katolik Patrikhanesine müracaat etti. Aralarında yapılan müzakerede Patrik, Bulgar kilisesinin de diğer doğu kiliseleri gibi olacağını, Papanın milletin cismânî ve ruhânî teşkilatına kesinlikle karışmayacağını belirtti. Bulgar heyeti, Katolik Mezhebine girdiklerine dair Patriğe biri 2.000 diğeri 145.000 imzalı iki senet verdiler.550 Osmanlı idaresi gerek dış siyaseti, gerekse Hıristiyanlara tanımış olduğu mezhep serbestliği dolayısıyla hadiselere direkt olarak müdahale etmek istemiyordu. İki tarafı da gücendirmeden, tarafların arasını bulmaya gayret gösteriyordu. Osmanlı idaresinin tutumunu konu ile ilgili Sadaretten Padişaha sunulan 29 Cemaziyelahir 1277 / 12 Ocak 1861 tarihli arzdan çıkarmak mümkündür. Arzda şöyle denilmektedir: “...Devlet-i Aliyyenin ittihaz-gerdesi olan usûl iktizasınca bunların tebdil-i mezhep itmelerine devletçe bir şey dinilmek icab itmeyüp şu halin sebebi ise bir müddetten berü Bulgar taifesinin Rum metropolitlerinden olan adem-i hoşnidileri olarak mezheb-i kadiminde kalmış olan Bulgarlar dahi ba‘deizin Bulgaristan’a tayin olunacak metropolit ve piskoposların kendi milletlerinden olması iddiasında olduklarına ve Devlet-i Aliyyeye göre iki tarafı da ye’s ve fütûra düşürmeyecek 550 ve daha sonra konsolosluğuna giderek imza atıp Katolik olmuş, en az 500 kişi de tereddüt yaşamaktadır. Katolikleşmenin sebebi, Fransız konsolosluğunda görev yapan kişilerin halka Fransız himayesi ve desteği sözü vermeleri, ayrıca bölgeye Fransız bandıralı gemi seferi konacağı ve kiliselerinin yapılacağı vaatleridir. Fransızların asıl amacı Girit benzeri bir hadise çıkarmaktır. Katolik mezhebine geçen şahıslardan birinin sorgulanması, metropolitin de hazır bulunduğu bir mecliste yapılmış, yaptıkları bozgunculuklar birinci elden öğrenilmeye çalışılmıştır. Soruşturma tutanağı belgeye ek olarak İstanbul’a gönderilmiştir. Sorguya çekilen şahıs “madem ki metropolit efendi Devlet-i Âliye aleyhinde ettiğim yemini üzerimden kaldırdı ve her şeyi doğru bir şekilde anlatmamı istedi, devlet de benim geçmiş suçlarımı bağışladı ben de paşa hazretleri ve metropolit efendinin huzurunda bildiğim her şeyi doğru bir şekilde açıklayacağım” diyerek ifadesine başlamış ve başta Fransa olmak üzere çeşitli devletlerin diplomatlarının kendilerini teşvik ettiklerini, halk içinde huzursuzluk çıkarmalarını istediklerini, çeşitli suçlar işleyerek Osmanlı sınırları dışına kaçanlarla, özellikle Yunanistan’a kaçanlarla iş birliği yaptıklarını ve Girit’e sıkça gidip geldiklerini açıklamıştır. Bkz. BOA. A. AMD. 91/81. Ahmet Refik, “Fener Patrikhanesi ve Bulgar Kilisesi”, s. 80-83; Engelhardt, a. g. e., s. 173-176; Kuruyazıcı, Hasan, - Tapan, Mete, a. g. e., s. 30. 173 surette bir tarîk-ı tesviye bulmak lazım geleceğine binaen cânibeynin ta‘dil-i metâlibiyle islah-ı zatü’l-beyne çalışmakta olduğundan....”551 1861 Noelinde Katolik kilisesindeki âyine 3-4 bin Bulgar katıldı. Ortodoks Patrikhanesi, Bulgarların bu tutumlarına aforoz ile karşılık verirken, Papa bir emirname neşrederek, Osmanlı hükümeti tarafından kabul edilen cemaatin hukukunu tasdik etti.552 Kilise içerisindeki mücadeleye bir çözüm bulmak isteyen Osmanlı hükümeti, Rum Patrikhanesinden Bulgarlar hakkında yeni düzenlemeler yapmasını istedi. Bulgarların tamamının kiliseden ayrılmasından endişe eden Patrik, 24 Şubat 1861’de konuyu görüşmek üzere, İlarion da dahil Bulgar asıllı 4 metropolitin de katıldığı, genel bir Sinod Meclisi topladı. Yapılan müzakereler sonunda anlaşmazlıklara son vermek üzere bir mazbata hazırlanmış ve 25 Şubat 1861 tarihli bir fermânla ilan edilmiştir. Fermânda; sadece Bulgarların oturduğu yerlere atama yapılırken Bulgarca bilen metropolit ve piskoposların tercih edileceği, boş kalan makamlar için yapılacak atamalarda halkın ittifakla yapmış olduğu tekliflerin göz önünde bulundurulacağı, Bulgar ruhban mektebi açılacağı, Bulgar okullarında Bulgar dili ve edebiyatının okutulmasına öncelik verileceği, mekteplerden metropolit ve mütevellilerin sorumlu olacağı, Bulgaristan metropolitlerinden iki sinod üyesi bulunacağı, Heybeliada Ruhban Mektebine Bulgar çocuklarının da kabul edileceği, Bulgar metropolit ve piskoposlara bağlı kiliselerde âyinlerin Bulgarca yapılacağı, İstanbul’da oturan bazı Bulgar ileri gelenlerinin Patrikhane ve diğer dinî kurumların mütevelliliklerine seçilecekleri, İstanbul’da yaşayan Bulgarların çocukları için bir rüştiye mektebi açılacağı, Bulgaristan’da bulunan metropolit, piskopos ve halka kilise ile ilgili konularda yazılacak resmi yazıların Bulgarca olacağı, Bulgaristan’da bulunan tüm din görevlileri hakkında yapılacak şikayetler için ruhânî memur görevlendirileceği ve Bulgarların taleplerine kolaylık gösterileceği hususları yer almaktadır.553 Daha sonraki yıllarda da gerek Rum Patrikhanesi, gerekse Osmanlı hükümeti nezdinde Bulgarların girişimleri devam etti. Örneğin 1862 yılında, Patriğe müracaat ederek bazı şartlarının kabulü durumunda anlaşabileceklerini bildirdiler. Öne sürdükleri ve Osmanlı Devleti tarafından bir komisyon marifetiyle incelenmesini 551 552 553 BOA. İ. Bulgaristan, 69; Ahmet Refik, “Fener Patrikhanesi ve Bulgar Kilisesi”, s. 84. Engelhardt, a. g. e., s. 177; Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 61. Fermân’ın tam metni ve geniş bilgi için bkz. Koyuncu, a. g. e., 80-83. 174 istedikleri, ancak söz konusu komisyon tarafından incelendikten sonra kilise kanunlarına aykırı bulunan maddeler şunlardı: Sadece Bulgarların bulunduğu yerlere Bulgar piskoposlar atanması, halkı karma olan yerlerdeki piskoposun halkın çoğunluğunun oyları ile belirlenmesi, Patrikhane ile Bulgarlar arasındaki ilişkinin sadece dinî konulara hasredilmesi, Sinod Meclisinin Bulgar ve Rumlardan yarı yarıya oluşması, Bulgar ruhban heyeti ile Patrikhane arasında daimi bir vasıta olmak ve Bulgarların çıkarlarını korumak üzere üyelerinin yarısı ruhânî, diğer yarısı cismânî üyelerden oluşan bir meclis kurularak cismânî üyelerden birisinin hükümet ile cemaatin ilişkilerinde millet başı kabul edilmesi.554 Bu maddelerde açıkça bağımsız bir kilisenin kurulması isteği vardı. Hem Patrikhane, hem de Osmanlı idaresi böyle bir talebi uygun bulmuyordu. 1865 ve 1866 yıllarında gerçekleştirilen uzlaşma görüşmelerinde yapılan tekliflerin, kilise kanunlarına uymadığı gerekçesiyle, Patrikhane tarafından reddedilmesi Bulgarları hiddetlendirdi. Aynı yıl Bulgar eyaletlerinde görev yapan tüm Rum metropolitler ihraç edildi. Bu hareketle Patrikhanenin Bulgaristan’daki hakimiyeti fiilen sona ermişti. Buna engel olamadığı için Patrik Sofronios istifa etti.555 1867 yılında Bulgar temsilcileri Padişaha, beş yüz yıldan beri Osmanlı hakimiyetinde yaşamaktan memnun olduklarını ancak ruhânî olarak bağlı bulundukları Patrikhanenin haklarını gasbettiğini, kendilerine zulmedildiğini içeren ve baskı ve zulümden kurtarılmalarını isteyen uzun bir dilekçe sundular.556 Bu dönemde hükümeti en çok uğraştıran Girit isyanında Rum din adamlarının önemli katkılarının olması, Osmanlı Devleti’ni Bulgarların görüşüne yaklaştırdı. Osmanlı hükümeti Patrikhaneye Bulgarlar tarafından sunulan layihalar hakkında görüş bildirmesini emretti. Patrikhane yine aynı gerekçelerle layihaları reddedince, Osmanlı idaresi iç ve dış siyasetine de uygun bulduğu müstakil bir Bulgar kilisesi kurulması hususunun bir fermânla halledilmesine karar verdi.557 Osmanlı hükümeti, Rum ve Bulgar milletinin ileri gelen güvenilir kişilerinden gayri resmi bir komisyon kurdu. Daha önceki taleplerle Patrikhane tarafından 554 555 556 557 Pawlowitch, Stevan K., A History od the Balkans 1804-1945, London and New York, 1999, s. 105-106; Engelhardt, a. g. e., s. 293. Jelavich, Charles, - Jelavich, Barbara, Balkan National States, s. 133. BOA. İ. Bulgaristan, 69’un leffi. Engelhardt, a. g. e., s. 294-295; Macdermott, a. g. e., s. 163; Koyuncu, a. g. e., s. 93-95. 175 gönderilen görüşler gözden geçirildi ve bir mazbata hazırlandı. Hazırlanan mazbata hükümete ve Patrikhaneye sunuldu. Patrik, esasında kabul ettiği mazbatanın bazı maddelerine, özellikle Eksarh ile ilgili maddeye itiraz etti. Fakat onun istediği düzeltmenin yapılmasının, Bulgarlar tarafından kabul edilmeyeceği ve tekrar başa dönüleceği düşüncesiyle görüşlerine itibar edilmedi. Meclis-i Mahsus-u Vükelâda konu görüşülerek iki tarafın ileri gelenlerince hazırlanacak hükümler doğrultusunda düzenlenecek bir fermânla meselenin çözülmesi kararlaştırıldı. Son on yılda yaşananları özetleyen bir tezkire ile durum Padişaha arz edildi558 ve 8 Zilhicce 1286 / 11 Mart 1870 tarihinde 11 maddeden oluşan Bulgar Eksarhlığı Fermânı ilan edildi.559 Fermân’ın ilanından sonra Katolik mezhebine geçenler de dahil bütün Bulgarlar milli kiliselerinde birleştiler.560 2. Bulgar Eksarhlığı Nizamnamesi 11 maddeden oluşan nizamname diğer cemaat nizamnameleriyle kıyaslandığında cemaatin ruhânî işlerinin nasıl idare edileceğinden çok kuruluş maddelerinden oluştuğu görülecektir. Ancak Adliye ve Mezâhib Nezareti Mezâhib Müdürlüğü antetli ve “Eksarhya Emr-i Âlîsinin Mevâdd-ı Münderecesidir” başlıklı belgenin561 ilk sayfasında nizamnamenin 11 maddesi sıralanırken müteakip 9 sayfada söz konusu maddeler tek tek ele alınarak her maddenin “suret-i icrası” başlığı altında ne anlama geldiği ve nasıl uygulandığı daha doğrusu nasıl uygulanmadığı belirtilmiştir. Bu kısımda söz konusu belgeyi esas alarak nizamnameyi izah etmeye çalışacağız. Birinci maddede “Bulgar Eksarhıyası unvanıyla ma‘nûn olmak üzere bir daire-i mahsûsa-i ruhânîye teşkîl olunup bu dairenin idare-i umûr-u mezhebiyye-i ruhânîyesi bi’l-külliye eksarhıyâya mahsûs olacaktır” denilerek Osmanlı Devleti’nde bir Eksarhın başkanlığında Bulgar Eksarhlığı adı ile yeni bir Hıristiyan kilisesi teşekkül ettirilmiştir. İcra sureti anlatılırken Eksarhlığın daire olarak zikredilmesinin; tamamen müstakil ve kendi başına olmadığına, sahip olduğu kilise imtiyazları sayesinde belirli bir hudut dahilinde hareket serbestliği olan kilise idaresi 558 559 560 561 Hammer, a. g. e., C. 9, s. 563-564; Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 62; Koyuncu, a. g. e., s. 96-98. BOA. Y. EE. Sadrazam M. Kamil Paşa Evrakına Ek. 86-1; Aydın, a. g. e., s. 76-77. Ortaylı İlber, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İstanbul, 2001, s. 119. BOA. Y. EE. Sadrazam M. Kamil Paşa Evrakına Ek. 86-1. 176 kastedildiğine dikkat çekilmektedir. Bu da Osmanlı sınırları içerisinde bulunan bütün Bulgar halkın bu kilisenin idaresine verilmediğini göstermektedir. İkinci maddede, belirtilen dairede bulunan metropolitlerden en üst rütbede olanının “Eksarh” unvanını haiz olacağı ve maiyetinde bulunacak daimi Bulgar Sinodunun kanuni başkanı olacağı belirtilmektedir. Eksarh kelimesi, Ortodoks kilisesi hiyerarşisinde patriğin altında, metropolitin üstünde olan bir din adamını, bağımsız bir kilisenin ruhânî başkanını tanımlamak için kullanılmaktadır. Dolayısıyla iki maddeyi bir arada düşündüğümüzde belirli bir daire içerisinde bir bağımsızlıktan, yarı özerk bir yapıdan söz edilebilir. Bulgar Eksarhlığı bu anlayışla kurulmuş olmalıdır. Zira aşağıda da görüleceği gibi bazı hususlarda Rum Patrikliğine bağlı bırakılmıştır. Üçüncü maddede, Eksarhlığın ruhânî idaresinin, Bâb-ı Âlî tarafından tasdik edilecek ve Ortodoks mezhebinin kanun ve usullerine uygun bir nizamname ile belirleneceği söylenmektedir. Bu nizamnamenin uygulanmasına, ruhânî idaresine, piskoposların ve Eksarhın seçimine Patrik tarafından hiçbir şekilde müdahalede bulunulmayacak ve Eksarh seçildiğinde Bulgar Sinodu durumu Patriğe haber verecek, o da mezhebe göre yapılması gereken tasdik işini derhal yapacaktır. Burada Eksarhlığın kendi içerisindeki müstakilliğine değinilirken, seçimin Rum Patriği tarafından tasdik edilmesi mecburiyeti ile de ona bağlı olduğuna işaret edilmektedir. Dördüncü maddede, Eksarhlığa layık görülen kişi hakkında seçim yapılmadan önce devletin uygun görüşünün alınacağı, Eksarhın berat ile atanacağı ve kilise kanunlarına uygun olarak âyinlerinde İstanbul Patriğinin ismini anmaya mecbur olacağı bildirilmektedir. Bu maddeden de, yeni kurulan kilisenin Rum Patrikliğine bağlı olacağı ve üzerinde devletin kontrol tesis etmek istediği anlaşılmaktadır. İdarenin genel karakteri, iç ve dış siyaseti, dış mihrakların yaptıkları düşünüldüğünde ve diğer kiliselerin nizamnamelerine bakıldığında bunun normal olduğunu söylemek mümkündür. Beşinci madde Eksarhın sorumlu olduğu bölge hakkında, kanun ve nizama göre tavassuta yetkili olduğu hususlarda yerel yönetimlere ve gerektiğinde Bâb-ı Âlî’ye müracaat hakkı olduğunu ve idaresi altında görev yapacak papazların tayininin onun isteğine göre yapılacağını belirtmektedir. 177 Altıncı madde Ortodoks mezhebi ile ilgili istişare ve yardımlaşmayı gerektiren işlerde Bulgar Sinodunun Rum Patriği ve metropolitler cemaatine müracaatını ve onların da gerekli yardımı yapmalarını emretmektedir. Yedinci maddede, Bulgar Eksarhlığının kilisede kullanılan kutsal yağı İstanbul Patrikliğinden talep edeceği hususu yer almaktadır. Altı ve yedinci maddeler birlikte düşünüldüğünde, iki taraf arasında uzlaşma ve yardımlaşmanın tesis edilmeye çalışıldığı anlaşılmaktadır. Sekizinci maddeye göre, İstanbul Patrikliğine tabi piskopos, başpiskopos ve metropolitler Bulgar Eksarhlığına tabi yerlerden; Bulgar piskopos, başpiskopos ve metropolitleri de İstanbul Patrikliği eberhıyalarından engellenmeksizin gelipgeçebilecekler, dinî işlerin takibi için gittikleri vilayet merkezi ve diğer mahallerde ikamet edebileceklerdir. Fakat bunlar kendi ruhânî idareleri dışındaki yerlerde sinod toplayamayacak, halkın dinî işlerine karışamayacaklar ve o bölgenin piskoposunun izni olmadan âyin icra edemeyeceklerdir. Madde, piskoposlarla ilgili bir kaideyi hatırlatmakta ve dinî işlerde karışıklık çıkmasını önlemeyi amaçlamaktadır. Dokuzuncu maddede, Fener mahallesinde bulunan Kudüs Papazhanesi Kudüs Patriğinin idaresinde olduğu gibi, buradaki Bulgar Papazevi ve civarındaki kilisenin de Bulgar Eksarhına tabi olup, Eksarh İstanbul’a geldiğinde burada ikamet edeceği, âyin yapabileceği ve Kudüs Patriğinin İstanbul’a geldiğinde tabi olduğu ahkâma tabi olacağı belirtilmektedir. Bu madde ile de, Rum Patrikliğine tabi olan Kudüs, Antakya ve İskenderiye Patriklerinin tabi olacağı kilise kanunlarına Eksarhın da uyacağı vurgulanmaktadır. Onuncu maddede Bulgar Eksarhlığına tabi olan şehir, kaza ve kasabalar, metropolitlikler ve manastırlar tek tek sayılmıştır.562 Söz konusu yerler içerisinde, örneğin Varna’ya tabi, halkı Bulgar olmayan 20 köy gibi, bazı mahaller istisna edilmiştir. Maddeye göre, sayılan yerlerin dışında kalan mahallerde, Ortodoks mezhebine mensup halkın tamamı veya en az 2/3’ü Bulgar kilisesine tabi olmak isterlerse tahkikat yapıldıktan sonra buna izin verilecektir. Ancak bunu temin etmek için halk arasında ayrılık çıkarmaya çalışmak yasaktır. Bu maddeden anlaşıldığına 562 Fermân’ın bu maddesiyle Bulgar Eksarhlığının ruhânî hudutları çizilirken esasında Bulgar milletinin etnik sınırları ve ileride kurulacak olan Bulgaristan devletinin sınırlarının çizildiği, Bulgar ulusunun Osmanlı devleti tarafından resmen tanındığı ve Bağısız Bulgaristan’a doğru bir aşamanın aşıldığı yönünde yorumlar için bkz. Todorov, Nikolay, Bulgaristan Tarihi, (Trc. Veysel Atayman), İstanbul, 1979, s. 67; Davison, Reform, s. 133. 178 göre Osmanlı Devleti, çoğunluğu temin etmek şartıyla, halkın bağlı olacağı kiliseyi belirlemesini din ve vicdan özgürlüğünün bir yansıması olarak görmüş, fakat bu yolda fitne çıkarılmamamsı için de tarafları ikaz etmiştir. Onbirinci madde Bulgar kilisesi sınırları içerisinde kalan fakat İstanbul Patrikliğine tabi olan manastırların eski düzene göre işlemeye devam edeceğini ifade etmektedir. Eksahlıkla ilgili fermânın sonunda belirlenen maddelerin ihtiyaç duyulan hususların temini için yeterli olacağı, anlaşmazlıkların bununla giderileceği ve buna aykırı hareketten kaçınılması gerektiği vurgulandığı halde fermânın nasıl uygulandığının sorgulandığı belgede563 Bulgarların, Kutsal yağın İstanbul Rum Patrikliğinden alınması, âyinlerde Patriğin adının zikredilmesinin mecbur edilmesi, İstanbul’a gelirken izin alınması, bölge ve sınırlara dikkat edilmesi dahil hiçbir maddeye riayet etmedikleri, Eksarhın tamamen bağımsız bir kilisenin reisi gibi hareket ettiği, manastırlarla ilgili ahkâma riayet edilmediği, fermânda zikredilmeyen yeni daireler ihdas ettikleri ve yeni metropolitlikler oluşturarak Köstendil ve Lofça gibi bazı Metropolitlikleri lağv ettikleri açıklanmaktadır. Bu maddeler, Osmanlı Devleti’nin, son on yıldır Patrikhaneyi tanımayan Bulgarları bir şekilde tekrar Patrikhaneye bağlamaya çalıştığını ve nüfuzunu zayıflatmak istediği, özellikle Yunanistan’ın bağımsızlık mücadelesi ve Girit olaylarında etkin bir şekilde rol oynadığı tespit edilen Rum Patrikliğine karşı ön yargı ile hareket etmediğini de göstermektedir. Kısaca söylemek gerekirse, Osmanlı Devleti Rumlarla Bulgarların aralarındaki ihtilafları çözmek amacıyla kilise içerisinde, bazı hususlarda Patriğe bağlı, yarı özerk olarak tanımlanabilecek bir daire oluştururken Bulgarlar bunu tamamen bağımsız bir Bulgar kilisesine çevirmişler, Ohri Başpiskoposluğunun kaldırılmasından yıllar sonra kendi dinî teşkilatlarına kavuşmuşlardır. Patrikhane, fermânın ilanından itibaren yapılan her şeye itiraz etmiş, devlet de tam bağımsız bir Bulgar kilisesi amaçlamamış olmasına rağmen bunun önü alınamamıştır. Kanaatimizce Bulgar kilisesinin kurulmasının en önemli sonucu de Osmanlı “millet sistemi” ile alakalıdır. Osmanlı, idaresindeki halkları dinlerine göre sınıflandırırken bu örnekle söz konusu anlayış son bulmakta, milliyete göre kiliseye 563 BOA. Y. EE. Sadrazam M. Kamil Paşa Evrakına Ek. 86-1. 179 sahip olma yolu açılmış olmaktadır. Zira artık Ortodoks Bulgarların milli bir kilisesi olmuş, bu hususta da kendilerinin en büyük yardımcıları bizzat Osmanlı Devleti olmuştur. Diğer taraftan Tanzimat ve Islahât fermânları ile amaçlanan, “dağılmakta olan Osmanlı toplumunu yeniden birleştirmek” hedefinin tam tersi gerçekleşmiş oldu. Özellikle Islahât Fermânı’ndan sonra başlayan gayretler neticesinde, Bulgarların Rum Ortodoks kilisesinden ayrılarak kendi milli kiliselerini kurmuş olmaları ile, Müslümanlarla gayrimüslim unsurların kaynaşması bir tarafa, gayrimüslimler bile bir arada kalamamış, kopma ve ayrılık söz konusu olmuştur.564 E. Protestan Cemaati 1. Misyonerlik Çalışmaları ve Protestan Cemaatinin Tanınması Osmanlı Devleti Protestanlıkla Balkanlarda çok erken dönemlerde karşılaşmış, özellikle Macaristan’ın tamamı bu mezhebe geçmiş, idareciler de buna müdahale etmemişlerdi. Hatta çeşitli yerlerden din adamı getirterek Protestan halka yardımcı olmuşlardı.565 Muhtemelen bunun en önde gelen sebebi, bölgede Katolik mezhebinin, başka bir ifade ile Papa’nın nüfuzunun dengelenmesi politikasının izlenmesidir. Fakat daha sonra Misyonerler ülkeye geldiklerinde, yine Hıristiyan tebaa üzerinde çalışmalar yapmalarına rağmen tepki ile karşılanmışlar ve faaliyetlerinin önlenmesi için çeşitli tedbirler alınmıştır. 19. yüzyılda misyonerler, kültür emperyalizminin öncü gücü olarak dünyanın hemen her yerinde önemli bir rol oynamışlardı. Bu bağlamda Türkiye’ye ilk gelen Protestan misyoner grubu, 1804 yılında kurulan “British and Foreing Bible Society” cemiyetine ait misyonerlerdi. Bunlar, cemiyetin kuruluşundan hemen sonra İzmir’e gelerek İncil dağıtımıyla işe başlamışlardı. Para ile kandırılan çok az kişinin haricinde çalışmaları bir netice vermemişti.566 Amerika’da kurulmuş olan “American Bord of Commissioner for Foreign Missions” adlı misyonerlik cemiyeti 1819 yılında Osmanlı İmparatorluğu’nda çalışma yapmak üzere karar almış ve 1820 yılında iki misyonerini İzmir’e göndermiştir. Daha sonra gelen başka elemanlarla sayı artmış ve bunlar ülkenin her tarafında Osmanlı azınlıkları hakkında geniş malumat toplamışlardır. Ülkeye 564 565 566 Küçük, “Osmanlı İmparatorluğunda Millet Sistemi ve Tanzimat”, s. 21. Fodor, “Osmanlılar ve Macaristan’da Hıristiyan Tebaaları”, s. 192-194. Sonyel, Minorities and the Destruction of the Ottoman Empire, s. 192. 180 gelişlerinden dört yıl sonra Beyrut’ta ilk misyoner okulunu açmışlardır. Çalışmalar daha çok Rum ve Ermeniler üzerinde yoğunlaştırılmış ve bu milletlere ait Protestan kiliseleri açılmıştır.567 1828 yılından itibaren bazı misyonerler İstanbul, Bursa ve daha sonra da Trabzon’da merkezler kurdular. Çalışmalar ilk yıllarda Müslüman ve Hıristiyan ayırımı yapmaksızın tüm reayâya yönelikti. Fakat çok geçmeden Müslümanlardan verim alamayacaklarını anladılar ve çalışmalarını Ermeni, Rum, Bulgar, Yakubi, Nesturi, Marûnî ve Melkit kiliselerinden oluşan Doğu Kilisesi mensubu Hıristiyanlara yönlendirdiler.568 Özellikle Ermenilere Protestanlık aşılamak üzere çalışmaya başladılar. İzmir ve İstanbul’da Ermeni çocuklarının ücretsiz olarak okuyabilecekleri okullar, dershaneler ve ibadet yerleri açtılar. Halka kendi dillerine tercüme edilmiş İncilleri ücretsiz olarak dağıtmaya başladılar.569 Protestanlar Bulgarlarla ilgilenmeye nispeten daha sonraki yıllarda, 1850’den sonra başlamışlardır. Değişik ülkelerden çeşitli cemiyetlerin iş birliği içerisinde çalışma yaptığı topraklarda kısa zamanda huzur bozulmuş ve Türkler yok edilmeye başlanmıştır. Açılan çok sayıda okulda Bulgaristan’ı kuracak yeni bir nesil yetiştirilmeye çalışılmıştır.570 Kudüs Protestanlar için de derhal yerleşilmesi gereken bir mekandı. Zira bu önemli şehirde diğer kiliselerin müessese ve cemaatleri bulunuyordu. İngiltere orada kurduğu konsolosluğu aracılığı ile propaganda faaliyetlerini doğrudan destekliyordu. Ayrıca İngiltere kendisi için doğuda bir himaye kurmak istiyor, bunun da Osmanlı Devleti’nde bir Protestan milleti oluşturmakla elde edilebileceğini düşünüyordu. 1840 yılında Almanya’nın da desteğiyle Kudüs’te bir Protestan kilisesi inşasına izin verilmesi için Osmanlı hükümetine müracaat etti. Sonuçta neler olabileceğini iyi bilen Osmanlı hükümeti önce talebi reddetti. Ancak daha sonra buna izin verildi. 1842 yılında Kudüs’te bir Protestan kilisesi kuruldu ve bu çerçevede faaliyetler daha da hız kazandı.571 567 568 569 570 571 Sevinç, Necdet, Osmanlıdan Günümüze Misyoner Faaliyetleri, İstanbul, 2002, s. 76-77, 79; Akgün, Seçil, “Amerikalı Misyonerlerin Anadolu’ya Bakışları”, OTAM, S. 3, 1992, s. 2. Sonyel, Minorities and the Destruction of the Ottoman Empire, s. 193. Uras, a. g. e., s. 154. Sevinç, a. g. e., s. 101. Engelhardt, a. g. e., s. 65-67; Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 75; Sevinç, a. g. e., s. 149-151. 181 Protestanların çalışmalarına ilk tepkiler Ermeni ve Rum patrikleri ile Papanın İstanbul’daki temsilcisi, Fransa ve Rusya elçilerinden geldi. Osmanlı devlet adamları da misyonerlerden rahatsız oluyorlar onları rejimin düşmanı olarak görüyorlardı. Çünkü onlar, Osmanlı tebaası olan Hıristiyanları baskıcı gördükleri Osmanlı kanunlarına karşı ayaklanmaya çağırıyorlar, rahatsızlık veriyorlar, milletler arasındaki sükuneti bozuyorlardı. Cemaatler arasındaki birçok çatışma misyonerler tarafından tetiklenmişti. Osmanlı tebaasını, birbirine düşman ve dış güçlerin kullanımına hazır, çok sayıda gruba ayırmaya çalışıyorlardı.572 Misyonerlerin faaliyetlerine karşı ilk tedbir olarak, Rum Patriğinin talebi üzerine 1834 yılında çıkarılan bir fermânla mezhep değiştirme resmen yasaklandı. fermânın hükümleri 1839 yılında yayınlanan başka bir fermânla tekit edildi. Ancak, Tanzimat’tan sonra İngiltere ve Fransa elçileri mezhep değiştirmeyi yasaklayan fermânın, Tanzimat hükümlerine aykırı olduğunu ileri sürerek fermânın iptal edilmesini istediler ve fermân yürürlükten kaldırıldı.Yasağın kaldırılması misyonerlerin çalışmalarına yeni bir ivme kazandırdı.573 Tanzimat’tan sonra Osmanlı topraklarında daha bariz bir şekilde ortaya çıkan din hürriyeti Protestanları rahatlatmıştır. Diğer cemaatler tarafından kendilerine müdahalede edildiğinde idareye şikayetçi olmuşlar, devlet de gerekli tedbirleri almıştır. Örneğin, Yozgat’ta bulunan Protestanların ticaretlerine diğer milletler tarafından müdahale edildiği şeklinde bir şikayet ulaşınca, Ankara Valiliğine yazılan 9 Ramazan 1272 / 14 Mayıs 1856 tarihli yazı ile söz konusu şikayetlerin araştırılarak müdahillerin men edilmesi istenmiştir. Mahallinde yapılan incelemeler neticesinde söz konusu cemaatin ticaretlerine ve kendi iradesiyle mezhep değiştirenlere diğer cemaat mensupları tarafından bir müdahalede bulunulmadığı anlaşılmıştır. Ancak söz konusu cemaatin bazı cahilleri tahrik ve iğfal ettikleri, dolayısıyla bu tür hareketlerin yasaklanması için Bâb-ı Âlî tarafından bir emirname gönderilmesi cemaat reislerince talep edilmiştir.574 Yasaklama ve diğer tedbirlerden bir sonuç alınamayıp fiili durumun ortaya çıkması, daha çok ruhânî bir iş olan bu durum karşısında devletin müdahalesinin hoş karşılanmaması, özellikle İngiltere, Prusya ve Amerika Birleşik Devletleri elçilerinin 572 573 574 Sonyel, Minorities and the Destruction of the Ottoman Empire, s. 194. Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 75; Sevinç, a. g. e., s. 150. BOA. A. DVN. 114/ 45-1. 182 konuyu yakından takip etmesi, devleti başka tedbirler almaya, bir anlamda mezhebi kabul edenlere sahip çıkmaya mecbur bırakmıştır. 18 Recep 1262 / 12 Temmuz 1846 tarihli bir iradede,575 Protestanların resmen tanınmasından yaklaşık bir yıl önce şu hususlar dile getirilmektedir. Protestan misyonerlerin çalışmaları neticesinde İstanbul’da binden fazla Ermeni mezhep değiştirmiştir. Patrik gerekli tedbirleri almış ve bunlardan yaklaşık kırk kişi hariç diğerleri eski mezheplerine dönmüştür. Dönmeyenler ise aforoz edilmişlerdir. İşin buraya kadar olan kısmı ruhânî idare ile ilgilidir. Ancak eski mezheplerine dönmeyenlerle eski cemaatleri ilişiğini kesmiş, kendi milletlerinden kefil bulamadıklarından işlerini yürütemez hale gelmişler ve içlerinden hapsedilenler olmuştur. Devlet, mezhepleri ne olursa olsun tebaasından olan bu kişilerin, açlık ve sefaletle karşı karşıya kaldıkları bu dönemde devreye girerek çözüm üretmek zorunda kalmıştır. Bu bağlamda kendi milletleri dışında başka cemaatlerden veya Müslümanlardan güvenilir kefil bulanların işlerini devam ettirmelerine imkan tanınmıştır. Devletin de misyonerlik faaliyetine karşı olmasına ve mezhep değiştirmenin gönül rızası ile değil, para verilmek suretiyle sağlandığının bilinmesine rağmen, dinî açıdan tedbir almaktan başka bir çıkar yolun olmadığı Ermeni Patriğine de izah edilmiştir. İradenin yazılmasının esas sebebi İngiltere Büyükelçisi Canning’in yapmış olduğu müracaattır. Canning’in irade ekinde yer alan uzun tezkiresinde Protestan olanların başlarına gelenler ve uğradıkları zararlar tek tek sayılarak tedbir alınması istenmiştir. Nihayet 1846’da, İngiliz elçisi Stratford Canning’in yardım ve himayesi ile İstanbul’da Protestan Topluluğu İdare Heyeti meydana getirildi ve Ermeni Patriğinin itirazlarına rağmen Protestan milleti tanındı. 1850’de verilen bir fermânla bu heyete “Millet Reisi” seçme yetkisi verildi ve Abraham Ütücüyan reis olarak seçildi. Diğerlerinden farklı olarak reislerine “Millet Vekili” unvanı verildi. Böylece Protestanlar, Osmanlı Devleti’nde tanınan son millet oldular.576 Osmanlı Devleti’nde Protestanlığın bir cemaat olarak resmen tanınması için İngiliz ve Amerika devletlerinin çok yoğun gayretleri olmuştur. Tanzimat sonrası dönemde, özellikle Rusya’ya karşı bir ittifak oluşturma gayretlerinin olduğu yıllarda, İngiltere Büyükelçisi konuyu sıklıkla gündeme taşımıştır. 1850 yılında, Türkiye’de 575 576 BOA. İ. Mes. Müh. 967. Uras, a. g. e., s. 154-155; Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 75-76, 127; Sonyel, Minorities and the Destruction of the Ottoman Empire, s. 200. 183 Katolik ve Ortodokslara tanınan hakların hepsi Protestanlara da teşmil edildi. O zamana kadar devlet yapısı içerisinde belli bir yeri olmayan Protestanlar resmen bir cemaat olarak tanındı. Maslahatlarını savunmak ve cemaati idare etmek üzere bir temsilci seçmelerine izin verildi. Zamanın İngiltere Büyükelçisi Canning, bu cemaatin tanınmasıyla, Ortodoks-Rus ve Katolik-Fransız dayanışmasına karşı bir denge unsurunun oluşturulduğundan ve gerekli mücadeleye geçilmesi için zemin hazırlandığından bahsetmiştir.577 Protestanların tanınması hususunu içeren iradede578 konu şöyle işlenmiştir: Protestan mezhebinden olan reayâ, maslahatlarını idare edecek başkanları olmadığından ve Ermeni Patriğinin bunların işlerine bakması da uygun olmadığından zahmet çekmektedirler. Bu durum arkası kesilmeyen şikayetlere konu olmaktadır. Bütün reayânın devlet nazarında eşit olduğu prensibinden hareketle ve adaletin gereği olarak diğer cemaatlere verilen hakların bunlara da verilmesi gerekmektedir. Protestanlara da piskopos ve reis tayin edilmesi hakkında İngiltere ve Prusya elçilerinin de devamlı bir şekilde istekleri olmaktadır. Ancak tamamen müstakil bir reis tayini başka şikayetlere sebep olacaktır. Konu ile ilgili talep ve şikayetler gittikçe attığından bunların önünü alabilmek, dış müdahalelere engel olabilmek ve söz konusu cemaatin işleri, tezkire ve nüfus defterleri ile evlenme maddelerine bakmak üzere Latin reayâda olduğu gibi bir idare teşkil etmeleri ve içlerinden birisinin kapı kethüdası olması, fakat cizyelerinin İhtisap Nezaretince belirlenerek toplanmasının uygun olacağı belirtilmiştir. Millet olarak tanınan Protestanlar, 1851’de İstanbul’da bir halk meclisi toplayarak, topluluk işlerini yürütmek, yürütme komitesi seçmek ve Bâb-ı Âlî’nin milletin sivil başı olarak yetki verdiği vekili seçmek üzere 13 temsilci seçti. Baştan beri temsil ilkesine ve sivil denetime dayanan Protestanlar, kendileri için bir tüzük hazırladılar ve halk meclisine sundular. Sadece sivil işleri düzenleyen tüzük, bütçeyi denetlemesi gereken bir meclis öngörüyor, kendi üyeleri içerisinden bir yürütme komitesi atıyor ve sivil olması zorunlu olan vekili seçiyordu.579 Kanaatimizce aşağıda incelemeye çalışacağımız cemaat oturtulmuştur. 577 578 579 Poole, a. g. e., s. 160. BOA. İ. Mes. Müh. 968. Davison, Osmanlı Reform, s. 144. 184 nizamnamesi bu temel üzerine Cemaat olarak tanındıktan sonra Osmanlı Devleti Protestanlara da diğer cemaatlere olduğu gibi gerekli kolaylığı göstermiş, din özgürlüğünden istifade etmeleri, âyinlerini rahatça yapabilmeleri ve çocuklarını okutabilmeleri için gereken tedbirleri almıştır. Örneğin Nasıra kasabası ile civarında yaşayan ve kiliseleri bulunmayan yaklaşık 300 kişiye kilise yapımı580 ve yine aynı bölgede yaşayan halkın çocukları için okul inşasına izin verilmesi,581 cemaat vekilinin Anadolu’da yapacağı seyahat süresince kendisine yardımcı olmaları için valiler ve mutasarrıflara emirname gönderilerek vekilin yol masraflarını karşılamak üzere hazineden 15 bin kuruş verilmesi,582 milletin ihtiyaç duyduğu gazeteyi çıkarmasına izin verilmesi583 gibi uygulamalar devletin cemaate yardımcı olduğunu göstermektedir. Ayrıca vilayetlerdeki meclislere daimi veya sadece kendilerini ilgilendiren konulardaki oturumlara katılmak üzere Protestan üyeler de alınmışlardır. Örneğin Adana’da Protestan milletinden Höce Kigork isimli şahsın meclis azalığına tayini hakkında mahallinden yazılan yazıya Sadaretten yazılan 23 Muharrem 1277 / 11 Ağustos 1860 tarihli cevapta, yapılan araştırmaya göre şehirde sadece sekiz Protestan aile bulunduğu, dolayısıyla bu milletin daimi meclis azası bulunması gerekmediği, bunun yerine orada bulunan Protestan papazın meclis azası olarak kabul edilmesi ve onun da sadece kendi cemaatini ilgilendiren konular görüşüldüğünde meclis oturumlarına çağrılmasının uygun olacağı belirtilmiştir.584 Osmanlı İmparatorluğu’nda yaşayan Katoliklerin, Fransa ve Avusturya; Ortodoksların da Rusya tarafından korunduğunu ve bu cemaatlerin kendilerini bu devletlere yakın hissettiklerini, onların himayesine girmeye çalıştıklarını ve pasaportunu almaya uğraştıklarını daha önce belirtmiştik. Protestanlar da İngiltere, Prusya ve Amerika Birleşik Devletleri tarafından destekleniyorlardı. Mart 1858’de Fransa’nın İstanbul’da bulunan büyükelçisi kendi dışişleri bakanlığına yazdığı yazıda, İngiltere büyükelçisi Canning’in Protestan misyonerlere ciddi miktarda para 580 581 582 583 584 BOA. İ. Hr. 12360. BOA. İ. Hr. 15437. BOA. İ. Hr. 14341. 29 Zilhicce 1272 / 31 Ağustos 1856 tarihli bir belgeye göre, Takvimhane Nezaretine hitaben yazılan arzuhalde, başka milletlerin gazetelerinde Protestan milletinin âyin ve mezhepleri aleyhinde çeşitli yazılar çıktığı haber verilerek hem bunlara cevap vermek, hem de milletçe gerekli görülen ilanları yapmak üzere Oydapar isimli bir gazete çıkarılması için cemaat vekili tarafından yapılan ruhsat müracaatı Meclis-i Vâlâ’da mütalaa edilmiş, nizamname ve emsaline uygun olarak bu hususta gereğinin yapılması kararlaştırılmıştır. Bkz. BOA. A. MKT. NZD. 191/95. BOA. A. MKT. UM. 419/71. 185 verdiğini, onları desteklediğini, onların da Anadolu’daki Ermenileri Protestan yaptıklarını belirtmiştir. Ona göre para alan her Ermeni, Protestan mezhebine geçmiştir.585 Protestanların faaliyete başladığı ilk dönemlerde, Doğu Kilisesi ruhbanları onların başarılı olamayacağını zannediyor ve bu yönde açıklamalarda bulunuyorlardı. Özellikle Katolik mezhebinin diğer mezheplere üstünlük sağlayacağı hesap ediliyordu. Onlara göre bu mezhep, insanın hem gözüne hem de kalbine hitap ederken Protestanlık sadece akla hitap ediyordu. İnsanlar da bundan hoşlanmıyordu. Ortaya çıkacak tezat Katolik mezhebini daha da güçlendirecekti. Ancak gerçek onların beklediği gibi olmadı. İngiliz papazlarının çalışmalarına Amerika ve Almanya’dan gelen papazlar da katıldılar. Konsolosların teşviki ve halkta bulunan yabancı himayesine girme düşüncesi de eklenince çalışmaların azımsanamayacak derecede netice verdiğini söyleyebiliriz586 Islahât Fermânı’nın sağladığı haklardan da yararlanan Protestan cemaatleri, 1860 yılından sonra Osmanlı hükümeti ile ciddi bir ilişkiye girdiler.587 1864 senesinde beş Müslüman’ın Protestan Hıristiyan olması ilişkileri gerginleştirdi. Mürtetler hapsedildi ve misyonerlerin faaliyet gösterdikleri dükkan ve hanlar kapatıldı. Bazı ev dükkanların kapatılması mesken dokunulmazlığının ihlali anlamına alınarak yabancılar tarafından itirazlar gelebilir düşüncesiyle hükümet, kapatılan dükkan ve hanları tekrar açtırdı.588 Osmanlı hükümetinin ve Müslüman toplumun Protestan Hıristiyanlara göstermiş olduğu hoşgörüyü, İngiltere elçisinin Londra’ya gönderdiği mektupta açıkça görmek mümkündür. Lord Russel’e yazılan mektup şöyledir: 585 Sonyel, Minorities and the Destruction of the Ottoman Empire, s. 219. Engelhardt, a. g. e., s. 66-67; Eryılmaz, bütün gayretlere rağmen 19. yüzyıl sonunda Osmanlı devletindeki Protestan tebaanın sayısının 50 bini bulmadığını, bu mezhebe girenlerin sayısında büyük bir gelişme olmadığını söyleyerek Protestanları başarısız bulmaktadır. Fakat bizim kanaatimiz yaklaşık elli yılda sıfır noktasından ulaşılan bu rakamın az olmadığı şeklindedir. Her şeye rağmen yılda ortalama 1000 kişinin bu mezhebe geçtiği görülmektedir. Bkz. Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 76. 587 Şehir Mektubu, No: 115, Basiret, 21 Zilhicce 1291, No: 1434, s. 1-2. 588 Engelhardt, a. g. e., s. 297-298. Protestanların İncil kitaplarını sokaklarda ve vapurlarda ücretsiz olarak Müslüman halka dağıttıkları, dağıtılan kitap ve broşürlerde İslâm dinine hakaret mahiyetinde ifadeler bulunduğu; Müslüman halkın, Hıristiyanların kendi ev ve okullarında yaptıklarına bir şey demediği, fakat kendi memleketlerinde, kendi kanunlarının tanıdığı haklarla dinlerine hakarette bulunulmasına ve bu tahriklere bir şey denilmezse Allah’ın kendilerini lanetleyeceğine inandığı tespitlerinde bulunan Engelhardt bu tedbirlerde Osmanlı Hükümetini haklı görmektedir. Bkz. Engelhardt, a. g. e., s. 298. 586 186 “Sizin tarafınızdan da bilinmektedir ki, Türkiye’de İncil serbestçe dağıtılır, hatta basılmasına bile izin verilir. Bütün ırk ve milletten adamlar, hatta Türkler Protestan oluyorlar ve hiçbir taraftan baskı görmüyorlar. Bir veya iki seneden beri Türk Protestanlar kiliseye dönüştürülmüş olan bir İngiliz okulunda her Pazar günü Türkçe olarak iki defa ibadet ediyorlar. Gerçeği söylemek gerekirse, İslâm dini mensuplarının Protestanlar hakkında gösterdiği tavizler ve serbestlik cidden takdire şayandır; bu tavizler ve serbestliğe Hıristiyan hükümetlerde bile tesadüf edilemez... Fakat han ve kahvehane gibi herkesin girip çıktığı yerlerde vaaza kalkışan ve halk arasında heyecan doğurarak memlekette Hıristiyanlığın yayılmasını kolaylaştıran değil, buna engel olan kimseleri savunmak benim için mümkün değildir.”589 2. Protestan Cemaati Nizamnamesi Protestan cemaati nizamnamesi, “Protestan Cemaati Nizamname-i Esasîsi” başlığı altında 7 Rebiülevvel 1295 / 12 Mart 1878 tarihinde hazırlanarak yürürlüğe konulmuştur.590 Nizamnamenin giriş kısmında, halkın asayişini ve genel adabı ihlal etmemek şartıyla Osmanlı Devleti’nde tanınmış olan bütün dinlerin serbest bir şekilde faaliyet göstermesi ve çeşitli cemaatlere verilmiş olan mezhep imtiyazlarının eskiden olduğu gibi devam etmesi hususunun Kanun-u Esasî ’nin 11. maddesinde belirlendiği ancak, Protestan cemaatinin bir nizamnamesi olmadığı için söz konusu hükümden nasıl yararlanacakları belli olmadığı için nizamnamenin hazırlandığı belirtilmektedir. On maddeden oluşan nizamnamenin birinci maddesinde, İstanbul’da söz konusu cemaatin Padişah fermânıyla atanan bir vekil ile Osmanlı vatandaşı Protestanların bulunduğu yerlerde birer vekilin görev yapacağı belirtilmektedir. İkinci madde, İstanbul ve taşrada bulunan vekillerin idaresi altında üyeleri Osmanlı vatandaşı olmak şartıyla Protestan halk tarafından seçilen yedişer kişiden az olmayacak birer meclis kurulacağını hükme bağlamaktadır. Vekillerin atanma usulünü düzenleyen üçüncü maddeye göre, İstanbul’daki Protestan millet vekili Padişah fermânı ile, taşradaki vekiller ise Sadrazamın buyruğu ile atanırlar.591 589 590 591 Engelhardt, a. g. e., s. 298-299. Bkz. Düstur, 1. Tertip, C. 4, s. 615-616. Selh-i Safer 1285 / 1 Mayıs 1868 tarihli iradeden anlaşıldığına göre, cemaat meclisi diğer cemaatlerde olduğu gibi üç aday tespit ederek Padişaha arz ettikten sonra Padişah da uygun gördüğünü atamaktadır. Söz konusu belgede Protestan vekilinin şuurunu kaybetmesinden sonra cemaatin üç şahıs seçerek bunlardan birinin vekalete atanmasını istedikleri belirtilmektedir. Sadaret makamı, seçilenlerden birisi olan Matusyan Agop Efendinin atanmasının uygun olacağını 187 Dördüncü maddede taşradaki vekil ve azaların, mahalli meclisler tarafından seçilip sonuçların İstanbul’daki millet vekiline, vekil tarafından da Bâb-ı Âlî’ye sunulmasından sonra yapılacak tahkikin akabinde atanacakları belirtilmektedir. Beşinci maddeye göre, vekillik ve üyeliklere Osmanlı vatandaşı olmayan ve kötü haliyle tanınmış olanlar seçilemeyecektir. Altıncı maddede, vekil hakkında görevini devam ettirmesinin uygun olmayacağı şeklinde yapılacak şikayetlerle ilgili gerekli inceleme ve tedbirin Bâb-ı Âlî tarafından alınacağı hükmü yer almaktadır. Yedinci maddeye göre vekil ve meclislerin görevleri şunlardır: Cemaat fertlerinin mezhebe dair işleriyle kilise ve okulların düzgün bir şekilde idare edilmesi, nikah ve boşanma gibi sadece dinî hususlarda gereğinin yapılması, cemaatin kendi rızalarıyla verdikleri sadaka ve yardımların alınarak muhafaza edilmesi ve gerekli yerlere harcanmasının temin edilmesidir. Görevlerini yerine getirirlerken devletin kanun ve nizamlarına uymak mecburiyetindedirler. Sekizinci maddede, Protestan cemaatinin âyinlerini serbest bir şekilde yapabilecekleri ve izinli olarak yapılan kiliselerine müdahalede bulunulmayacağı, okullarındaki tedrîsin de diğer cemaatler gibi Kanun-u Esasî ’nin 16. maddesine göre yapılacağı hükme bağlanmıştır. Dokuzuncu maddede taşrada görev yapan vekillerin görevleri ile ilgili hususlarda mahalli idarelere, gerekli olması durumunda da Protestan millet vekili aracılığı ile Bâb-ı Âlî’ye müracaatta bulunabilecekleri hükmü getirilmiştir. Onuncu madde vekillerle meclislerin seçim ve görevleri hakkında cemaat tarafından bir nizamname taslağı hazırlanarak uygulamaya konulmasını istemektedir. Görüldüğü gibi Protestan cemaati de bu nizamname ile yasal güvence altına alınmış ve görevleri belirlenmiştir. Kendi yöneticilerini seçme, medeni hukukla ilgili meselelerini kendi mezheplerine göre yürütme, kilise ve okul gibi müesseselerini idare etme hakkına kavuşmuşlardır. Nizamname, Rum ve Ermeni Patrikhanelerinin nizamnameleri ile kıyaslandığında oldukça kısadır. Kanun-u Esasî ’nin kabulünden sonra yürürlüğe girdiği için bazı maddelerde oraya atıflarda bulunduğu görülmektedir. Millet başı, millet reisi ve piskopos terimleri yerine “vekil” tabiri kullanılmıştır. Bunun sebebi cemaat idaresinin din adamlarından yani ruhban da belirtmiştir. İrade kısmında Padişahın da adı geçenin atanmasını uygun bulduğu ve gereğinin yapılmasını emrettiği belirtilmektedir. Bkz. BOA. İ. Hr. 13675. 188 sınıfından çok halk tarafından yürütülüyor olmasıdır. Kanaatimizce en dikkat çekici husus altıncı maddedeki şikayetler ve bunların tetkik edilmesi hususudur. Zira, diğer cemaatlerin din görevlileri hakkında bir şikayet vuku bulması halinde gerekli inceleme ve muhakeme kilise tarafından yapılırken burada devlet tarafından yapılacağı hükmü getirilmiştir. Bu durum, sivil denetime önem veren ve vekili de sivil olan Protestan kilisesinin mahkemesi olmayışıyla açıklanabileceği gibi, dış güçlerin bu cemaatle ilgili hususlarda çok müdahaleci olmaları dolayısıyla böyle bir tedbirin uygun görülmüş olabileceğini de akla getirmektedir. F. Katolik Cemaat ve Gruplar 1. Ermeni Katolik Cemaati 16. yüzyılın ortalarından itibaren Batı ülkelerinden gelen Latin Katolik misyonerler, özellikle Ermeni cemaati içerisinde uzun süre propaganda faaliyetlerinde bulunmuşlardır. Osmanlı Devleti ile Fransa arasındaki iyi ilişkiler ve kapitülasyon anlaşmaları Katolik misyonerlere zemin hazırlıyor, en azından devletin onlara karşı sert tedbirler almamasını sağlıyordu.592 Faaliyetler neticesinde İstanbul’da ve Anadolu’da çok sayıda Ermeni, Katolik mezhebine geçmişti.593 Ancak, bir ruhânî merkezleri ve kiliseleri olmadığından evlenme ve cenaze işlemleri gibi durumlarda Ermeni kilisesine, âyin ve günah itirafı gibi konularda da gizli olarak Katolik kilisesine başvuruyorlardı. Bu durum, devlet tarafından mahzurlu görülüyordu. Ermeni Patriğinin girişimleri üzerine, defaatle bu uygulamanın yasaklandığı şeklinde kati emirler çıkartıldı.594 Bütün bunlara rağmen bir sonuç alınamayınca, 1828 yılında Katolik Ermenilerin İstanbul dışına sürgüne gönderilmesi ve gittikleri yerlerde Ermeni Patrikliği tarafından gözetim altında tutulmaları kararlaştırıldı. Ancak, sürgün işinin uygulanmaya başlaması ile birlikte Fransa ve Avusturya, hükümet nezdinde etkin bir girişime başlamış ve konu Katolik davası haline gelmiştir. Söz konusu ülkelerin 592 593 594 Osmanlı devleti topraklarında yürütülen Katolik misyonerliğinin tarihi serüveni için bkz. Ahmet Refik, “Türkiye’de Katolik Propagandası”, Türk Tarih Encümeni Mecmuası, No: 5/82, 1340, s. 257-286. Frazee, Charles A., “The Formation of the Armenian Catholic Community in the Ottoman Empire”, Eastern Churches Review, C. 7, No: 2, 1975, s. 151-152; Katoliklik mezhebinin çoğunlukla Ermeniler tarafından kabul edilmesinin sebepleri hakkında bkz. Beydilli, Kemal, Recognition of the Armenian Catholic Community and the Church in the Reign of Mahmud II (1830), Harvard, 1995, s. 2. Ahmet Refik, “Türkiye’de Katolik Propagandası”, s. 272-273; Tuğlacı, Pars, İstanbul Ermeni Kiliseleri, İstanbul, 1991, s. 282-283; Frazee, a. g. m., s. 153. 189 elçileri ve direkt olarak devlet başkanları, dindaşları olan kişilerin haklarını savunmak için yoğun bir çaba sarf ediyorlardı. Rusya ile savaş içerisinde olunan bu dönemlerde özellikle Fransa’nın teskin edilmesi de son derece önemliydi. Yapılan müzakereler sonunda, sürgüne gönderilen Katoliklerin dönmelerine müsaade edilmesi ve Latin cemaatinde olduğu gibi hükümet nezdinde bir temsilci (Nazır) atanarak işlerinin onun aracılığı ile yürütülmesi ve dinî işlerini idare etmek üzere de bir piskopos seçilmesi kararlaştırıldı. Bu arada Avusturya’nın girişimi ile Papa tarafından bir rahibin piskopos sıfatıyla atanması, muhtemelen korkulanın başa gelmesi şeklinde değerlendirilmiş ve padişah başta olmak üzere idarecilerde bir infial uyandırmıştır. Nihayet 1831 yılında cemaatin ileri gelenleri, aslen İstanbullu olup Roma’ya gitmemiş olan Agop Çukuryan’ı piskopos olarak seçince, II. Mahmud seçimi uygun görmüş ve patrik atamalarında düzenlenen tören gibi bir tören ile beratını vermiştir. Böylece Katolik Ermenilerin, İstanbul’da bir piskoposluk kurmalarına, sürgüne gönderilenlerin dönmelerine, mallarının iade edilmesine ve kilise yapmalarına izin verilip, diğer Hıristiyanlara tanınan hakların hepsi kendilerine de tanınmıştır. Adı geçenin 1835 yılında ölümünden sonra Ankara Marhasası Artin’i piskopos seçen cemaat iki başlı idarenin kaldırılmasını ve âyinleri gereğince daha etkili olabilmesi için seçtikleri piskoposun “patrik” unvanı ile atanmasını istemişler, taleplerine olumlu cevap verilerek Artin, Ermeni Patriğinin atanma usulüne uygun olarak atanmıştır. Katolik Ermeni Kilisesi de bu şekliyle kuruluşunu tamamlamıştır.595 Agop Çukurcuyan’ın atanmasının yapıldığı beratta, “kaffe-i memâlik-i mahrûse’de kâin bi’l-cümle Katolik mezhebinde olanlara” ifadesiyle, “Doğu Katolik Cemaatleri” şeklinde ifade edilen Melkit, Keldani, Süryani ve Nesturi kiliseleri de Katolik Ermeni Patriğine bağlanmıştı.596 Millet anlayışına göre normal bir gelişme idi. Zira, söz konusu kiliselerin hükümetle irtibatları klasik dönemden beri Ermeni patrikleri aracılığı ile sağlanıyordu. Yeni tanınan Katolik patrikliğinin bunları temsil 595 596 Beydilli, Recognition of the Armenian Catholic Community, s. 21-36; Uras, a. g. e., s. 152-153; Tuğlacı, a. g. e., s. 285-286. Beydilli, Recognition of the Armenian Catholic Community, s. 33. 1859 ve 1860 yıllarında Urfa ve Musul Keldani cemaatlerine piskopos atanmasının Ermeni Katolik Serpiskoposunun yazısına istinaden yapılmış olduğunu ve onun müracaatı neticesinde söz konusu piskoposlara berat verildiğini gösterir yazılar için bkz. BOA. Gayrimüslim Cemaat Defterleri, Katoliklerin Ahkâm Defteri, No. 12, s. 25 190 etmesi daha mantıklı görünüyordu. Zira, bunlar da Katolikti. Fakat, her biri kendisini bağımsız gören bu kiliseler arasında böyle bir bağlılıkla sorun çözülememiştir. Katolik kilisesi resmen tanınmış olmakla birlikte, muhtemelen çok başlılık sebebiyle, Osmanlı topraklarında bulunan Ermeni Katolikleri arasında ve bunlarla diğer Katolik cemaatler arasında hemen her zaman tartışmalı bir ortamın var olduğu görülmektedir. Bu tartışmaların arkasındaki esas sebep de Papa tarafından yapılan müdahalelerdir. Örneğin, 1850 yılında Papa, Rahip Hasun’u milletin görüşünü almadan İstanbul Başpiskoposluğuna ataması önemli bir tartışma zemini olmuştur.597 Osmanlı hükümeti muhaliflerin müracaatı üzerine önce, gayrimüslim cemaat reislerinin dünyevî görevlerle de mükellef olduklarını açıklayarak yeni piskoposlara berat vermedi. Ancak, bundan sonra atanacak piskoposların usulüne uygun olarak millet tarafından seçilmesi şartıyla piskoposların beratlarını verdi.598 Ermeni Katoliklerin bir kısmı Klikya Patrikliğine, diğer bir kısmı da İstanbul başpiskoposluğuna bağlı buluyorlardı. Aynı mezhebin başka başka idarelere bölünmesinin uygun olmadığını, çeşitli zorluklarla karşılaşıldığını ve iki idarenin birleştirilmesi gerektiğini bildiren piskoposlar, Klikya patriğinin ölümü üzerine Birinci derece mecidiye nişan sahibi olan Hasun Andun Efendiyi usulüne uygun olarak seçtiklerini dolayısıyla onun idaresi altında birleştirilmelerini talep eden 21 Rebiulevvel 1284 / 23 Temmuz 1867 tarihli bir dilekçeyi hükümete sundular. Hükümet, aynı gerekçeleri sıraladığı yazısında Hasun Efendi için berat verilmesini Padişaha arz etti. Padişah da iradesinde, talebin kabul edilerek adı geçenin memuriyetini tasdik anlamında kendisine berat verilmesini ve gereğinin yapılmasını emretti.599 Bu atamayla Osmanlı Devleti’nin, iki grup arasındaki problemi arada hakemlik yapmak suretiyle çözerek onlara yardımcı olduğu anlaşılmaktadır. Ancak Hasun Efendi mezhebin bir gereği olarak memuriyetinin Papa tarafından da tasdik edilmesi için Roma’ya gittiğinde Papa, Doğu Kilisesinin imtiyazlarını görmezlikten gelerek Hasun’u tüm Doğu kiliselerinin, yani Ermeni, 597 598 599 Ermeni Katolik cemaatinin idaresinde önemli sayıda sivil halk yer alıyordu. Kilisenin, din adamı ve sivillerin birlikte yürüttükleri iyi bir idare geleneği oluşmuştu. Dolayısıyla Roma’nın bunu görmezlikten gelerek yaptığı atama Ermeni Katolik cemaatini ciddi bir şekilde rahatsız etti. Osmanlı idaresinin ise kendi memurları da olacak kişinin kendilerine sorulmadan atanmasını kabul etmesi beklenemezdi. Bkz. Frazee, Charles A., Catholics and Sultans the Church and the Ottoman Empire 1453-1923, London and New York, 1983, s. 262. Engelhardt, a. g. e., s. 282-283. BOA. İ. Hr. 13289. 191 Melkit, Keldani ve Süryani kiliselerinin ruhânî reisi olarak atadı. Bu durum, Osmanlı içişlerine yapılmış bir müdahale olduğundan devletçe kabul olunmadığı gibi söz konusu cemaatlerce de kabul edilmedi. Katolik Ermeniler de dahil söz konusu cemaatler hükümete baş vurarak, böyle bir durumu kabul ettiğinden dolayı Hasun Efendinin beratının iptal edilerek yeni bir patrik seçmek için kendilerine izin verilmesini istediler. Osmanlı hükümeti beratın iptali ile sadece patrikliğin iptal olacağı, ruhânî rütbenin şahsın uhdesinde kalacağı ve daha büyük karışıklık ve fitneye sebebiyet verileceği düşüncesiyle buna izin vermedi. Ancak Papa hükümetiyle konuyu müzakere etmek üzere Roma’ya bir elçi gönderdi. Muhalif olanlara Beyoğlu’nda bir kilise tahsis ettirdi. Onlar da orada Hasun Efendinin adını zikretmeksizin âyinlerini yaptılar.600 Roma ile yapılan müzakerelerden bir sonuç alınamamıştı. Osmanlı hükümeti Ermeni Katolik Patriğini de diğer Patrikleri atadığı gibi, yani aynı şartlarla atamıştı. Ancak Hasun Efendinin kabul ettiği Papalığın emirnamesinde piskoposların atanmasının Papa’nın iznine bağlı olduğu ve Patriğin her hususta Roma’ya bağlı olduğu belirtiliyordu. Aynı dönemde Roma’da toplanan I. Vatikan Konsili Papa’nın yanılmazlığını kabul etmişti. Batı’dan bir çok kilise ile Doğu kiliselerinin liderleri kararları kabul etmezlerken601 Hasun Efendi bu hükmü derhal kabul etti. Osmanlı hükümeti bunu bardağı taşıran son damla olarak gördü. Mezhep işlerine devletin müdahale ettiği şeklinde ortaya konacak şikayetlerin yapılacağını, Hasun taraftarlarının onu haklı görerek mücadele edeceklerini, ellerindeki kilise, hastane ve okul gibi millete ait yerleri teslim etmeyeceklerini, yani problemlerin bu şekilde tam olarak çözülemeyeceğini bildiği halde, iradedeki orijinal ifadesiyle, “...mûma ileyh Hasun Efendiye mukaddemâ verilmiş olan patriklik beratının mütâlaât-ı meşrûha vechiyle terkîn-i kaydı ve kendisinin azliyle teferruatının îfây-ı muktezası...” denilerek Hasun’un azlini ve patriklik beratının iptalini kararlaştırdı. Osmanlı hükümeti beratın iptal edilmesini, söz konusu hükmü kabul etmeyenlerin Katolik kilisesinden atılmaması, Hasun Efendinin eskiden beri uygulanagelen dinî hukuku ve 600 601 BOA. İ. MM. 1600. 1868 Yılında yapılan I. Vatikan Konsiline Doğu Kiliseleri olarak adlandırılan Süryani, Keldani, Marûnî ve Melkit kiliselerinin temsilcileri katılmış ve papanın yanılmazlığı doktrinin kabul edilemeyeceğini, bu inancın özellikle Ortodokslara karşı kendilerini zor durumda bırakacağını söyleyerek itiraz etmişlerdir. Bkz. Frazee, Catholics and Sultans the Church and the Ottoman Empire, s. 234-235. 192 devletin hukukunu çiğnemiş olması, böyle bir şeye müsaade edilmesinin ileride telafi edilemez mahzurlara sebep olacağı, diğer cemaatler tarafından da benzer isteklerin gelebileceği gibi bazı gerekçelere dayandırdı. Bu gerekçeleri Papalığa da bir mektupla bildirdi.602 Osmanlı Devleti’ni yaptığı işte haklı bulan Engelhardt Âlî Paşanın şu sözlerini nakletmektedir: “Hükümet, yalnız Ermenilerin değil, Marûnîlerin, Keldanilerin, Melkitlerin, Süryanilerin bile itiraz ettikleri böyle bir müdahaleyi kabul edemez. Katolik dinine yeni bir itikadı (Papa’nın hata yapmama teorisini) sokmak üzere toplanan ruhânî genel meclisin üyeleri arasında bulunan Fransa’nın ve bütün Hıristiyanlık aleminin en muktedir piskoposları bu inancı reddediyorlar. Katolik bir devlet olan İtalya Papalık hükümetini zaptediyor; Avusturya Papalık makamıyla yapmış olduğu mukaveleleri feshediyor; İspanya ruhban heyetine ait araziyi mîrî emlak arsına geçiriyor. Katolik hükümetlerce bile tanınmayan bir makamın gayri meşru müdahalesini yalnız biz Müslümanlar kabul edersek çok garip olur.”603 Beratın iptal edilmesinden sonra muhalif Ermeniler, eski adetlerine uygun olarak Diyarbakır Piskoposu Küpelyan’ı oy birliği ile patrik seçtiler. Roma tarafından atanan patriğin (Hasun’un) cemaat tarafından tanınmadığını göstermek düşüncesiyle yeni patriğe de Hasun’un unvanı olan IX. Pierre adı verildi. Papalık, seçimin meşru olmadığını duyurdu ve tasdik edilmesini önlemek üzere elçi gönderdi. Papalık makamı uzlaşma zemini bulabilmek için Osmanlı Devleti sınırları içerisinde bulunan Ermeni Katolikleri için özel bir statü uygulayabileceğini, yani taviz verebileceğini bildirdi. Osmanlı hükümeti de uzlaşmaya meyilli göründü. Fakat, bu dönemde yapılan hükümet değişiminden sonra anlaşma yapılamadı.604 Osmanlı hükümeti yeni patrik seçimine müsaade ederken seçim hususunda uyulması gereken ahkâmı da nizamname şeklinde belirlemiştir. Devletin hukukunun korunabilmesi için düzenlendiği bildirilen ve geçmişte yaşananların özetle anlatıldığı belgeye göre bakanlar tarafından kararlaştırılan nizamnamenin hükümleri şunlardır: Patrikliğe bağlı olan ve patrik muavinliğinde bulunan piskoposların seçimlerinde ruhban cemaati 12 kişinin isminin yer aldığı bir liste hazırlayarak millet meclisi 602 603 604 BOA. İ. MM. 1632. Engelhardt, a. g. e., s. 285-286. Engelhardt, a. g. e., s. 286-287; Frazee, Catholics and Sultans the Church and the Ottoman Empire, s. 268-269. 193 vasıtasıyla Bâb-ı Âlî’ye arz edecektir. Bâb-ı Âlî uygun bulmadıklarının isimlerini listeden çıkarma hakkına sahiptir. Patriklik makamında boşalma olması durumunda sadece Patrikhaneye bağlı piskoposlardan oluşan bir ruhban heyeti tarafından, hiçbir şahıs ve hükümetin müdahalesi olmamak şartıyla, zaten Bâb-ı Âlî’nin tasdikini almış olan piskoposlardan birisi seçilerek atanacaktır. Seçilenler, devlete sadakatten ve iyi hizmetten ayrılmayacağına yemin edeceklerdir. Millete ait emlak ve mirasın idaresinde, vakıflar hakkındaki kanun ve nizamlara uyulacaktır. Gerek İstanbul’da gerekse Bosna-Hersek taraflarında Katolik mezhebinde bulunan Latin tebaa ile Anadolu ve Arabistan’da bulunan Melkit, Süryani ve Keldani piskoposlarının seçiminde bu usul uygulanacaktır. Böylece Bosna taraflarında görev yapan ve hemen tamamı Avusturyalı olan ve şimdiye kadar sadece memuriyetleri tasdik edilen piskoposlarla ilgili çekinceler de nizamname ile ortadan kaldırılmış olacaktır.605 2. Latin Katolik Cemaati ve Müstakil Olarak Tanınmaması IV. Haçlı Seferi sırasında İstanbul’da kurulan Latin İmparatorluğu ile birlikte bir Latin Patrikhanesi de kurulmuştu. 1261 yılında Bizanslılar İstanbul’u tekrar ele geçirip Latin İmparatorluğu’nu yıkınca patrikhane de yıkılmış oldu. Az sayıdaki Katolik halkın dinî idaresi için bir patrik vekili atandı. İstanbul’un Fatih tarafından fethi ile birlikte Ortodoksların tahakkümünden kurtulan Latinler, millet statüsü kazanamadılar fakat, Fatihten aldıkları bir fermân ile diğer Hıristiyanların sahip oldukları tüm hakları elde ederek Galata’ya yerleştiler. Daha sonra sayıları artınca, 1659 yılında Katolik kilisesi tarafından burada bir piskoposluk kuruldu. Konu tamamen dinî bir konu olduğundan Osmanlı Devleti herhangi bir müdahalede bulunmadı ve Latinler de herhangi bir kısıtlamaya maruz kalmaksızın kendi inançları doğrultusunda hayatlarını sürdürdüler.606 Osmanlı Devleti’nin batılı devletlerle iş birliği arttıkça İstanbul’a daha çok sayıda yabancı geliyor ve yerleşiyordu. Kilise bu gelenler dolayısıyla gittikçe büyümüştür. Çeşitli yerlerde açtığı kilise ve okullarla Katolik Hıristiyanlara hizmet verilmiştir. Katoliklerin önde gelen cemiyetlerinden olan Dominikler, Fransiskenler 605 606 BOA. İ. MM. 1665; Gayrimüslim Cemaat Defterleri No: 6, s. 16. Frazee, Catholics and Sultans the Church and the Ottoman Empire, s. 223-224; Ercan, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler, s. 95-96; Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 34-35; Bozkurt, a. g. e., s. 13. 194 ve Lazaristler kilise, okul ve cemaatlerinin sayısını artırmak amacıyla yoğun bir çalışma yapmışlardır.607 Cemaatin Osmanlı Devleti tarafından bir cemaat olarak resmen tanınarak organize edilmemesinin esas sebebi, dışarıya, yani papaya bağlı olmalarındandır. Ayrıca diğerlerine göre nüfuslarının çok az oluşu ve Papalığa karşı Ortodoks Kilisesinin canlandırılarak denge oluşturulmak istenmesi de gerekçe olarak sayılabilir.608 Osmanlı Devleti, kilise liderleri kendi sınırları içerisinde bulunan cemaatleri tanıyarak organize etmiş, lider ve ileri gelen din adamlarına dinî görevlerinin dışında devlet memuriyeti görevi de vererek yeni bir sistem oluşturmuştur. Ancak, Latin Katoliklerinde bu durum mümkün görülmemiştir. Zira cemaatin asıl reisi Roma’da bulunan Papadır. İstanbul’da bulunan Papa vekili de onun tarafından atanmakta ve görevden alınmaktadır. Katoliklerle ilgili bir belgede “...memâlik-i mahrûsede mütevattın bulunan tebea-i gayr-i müslimenin reîs-i ruhânîleri olan patrik ve piskoposların işleri yalnız umûr-ı mezhebiyeden ibaret olmayıp kendileri ekser mesâlıhda hükümet ile kavimleri arasında vâsıta-i resmiye oldukları cihetle devlet memuru sıfatını dahî hâiz bulunduklarından emr-i intihâblarında Saltanat-ı Seniyyenin dahî medhal ve ma‘lumatı olması elzem ve ehem olduğu...” bildirilmekte ve papa tarafından yapılacak düzenlemenin cemaat tarafından kabul edilse bile, devletin hukukuna tecavüz anlamına geleceğinden, kabul edilemeyeceğine hükmedilmektedir.609 Osmanlı Devleti, dışarıdan idare ediliyor olmaları dolayısıyla Katolik olanlara iyi gözle bakmasa da610 sırf dinî işlerde onlara herhangi bir müdahalede bulunmamış, din özgürlüğü çerçevesinde gerekli kolaylığı göstermiştir. Bu bağlamda, ülke içerisinde bulunan cemaatlere ilaveten Papa tarafından 1847 yılında Kudüs Patrikliğinin kurulmasına müsaade etmiştir.611 Ayrıca, devlet diğer cemaatlerin mensuplarına yaptığı yardımlardan Katolik milletini de mahrum bırakmamıştır. 9 Şevval 1274 / 23 Mayıs 1858 tarihli belge ilmühaber niteliğinde olup, Katolik dul ve acezelerine yapılan 1578 kuruş altı paralık 607 608 609 610 611 Frazee, Catholics and Sultans the Church and the Ottoman Empire, s. 226. Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 69. BOA. İ. MM. 1632. Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 70. Engelhardt, a. g. e., s. 281. 195 miktarın teslim alındığını göstermektedir.612 İşkodra’da yıkılan okullarının tekrar inşa edilebilmesi için gerekli olan 80.000 kuruşun hazineden karşılanması,613 Prizren’deki Latin milletine ait kilisenin genişletilmesi ve tamiri için hazineden 25000 kuruş verilmesi614 gibi hususları içeren belgeler Osmanlı hükümetinin diğer cemaatlere olduğu kadar Katoliklere de yardımcı olmaya çalıştığını göstermektedir. Diğer taraftan Katolik din adamları, yukarıda da bahsedildiği gibi, asırlar boyunca özellikle Fransa’ya dayanarak Osmanlı sınırları içerisinde yoğun bir misyonerlik çalışması yürütmüşler, bunlar için de çok katı tedbirler alınmamıştır. Bu faaliyetler Katolik cemaati resmen tanındıktan sonra, başka bir ifadeyle Islahât Fermânı’ndan sonra da devam etmiştir. Sadaretten İşkodra mutasarrıfına yazılan 23 Şevval 1278 / 23 Nisan 1862 tarihli bir şukka bunu göstermektedir. Buna göre; Latin milleti piskopos ve papazlarının ahâliyi tahrik ve ifsat etmeye çalıştıkları vuku bulan hadiselerin tahkikinden anlaşılmıştır. Bu papazların en fazla hareketli olanı ise, Fransa tabiiyeti iddiasında bulunan kişidir. Durumun orada bulunan konsolosluktan gizlice araştırılarak adı geçenin Fransız konsolosu marifetiyle veya hükümetçe sürgün edilmesi, bunun diğer papazların menfi iş yapmalarını engelleyeceği, ancak bazı fitne ve fesat erbabının bunu kullanmaya çalışacağı dolayısıyla tüm tedbirlerin alınması gerektiği bildirilmiştir.615 Devlet, muhtemelen Katolik Ermenilerin din adamı hususunda dışarıya bağımlı kalmalarını hoş görmediğinden İşkodra’da Osmanlı vatandaşı papaz yetiştirmek üzere, bir papaz okulu yapılmasına öncü olmuş, hazineden verdiği 100.000 kuruş ile söz konusu okulu yaptırmıştır.616 Kanaatimizce Devlet bu hususta siyasî davranmış, söz konusu cemaat arasında görev yapan Avusturyalı ve Fransız papazların yaptıkları tahribattan kurtulmak istemiştir. Bununla birlikte, konunun cemaat açısından önemi de göz ardı edilemez. 3. Diğer Katolik Cemaatler Doğu kiliseleri olarak adlandırılan ve Katolik mezhebine mensup olan kiliseler Süryani, Keldani, Nasturi ve Melkit kiliseleridir. Kiliselerin her birinin ayrı 612 613 614 615 616 BOA. A. DVN. 131/80. BOA. A. AMD. 76/27. BOA. İ. Hr. 14491. BOA. A. MKT. UM. 577/71. BOA. İ. Hr. 7436. 196 patriği vardır.617 İslâm’ın doğuşundan önce Ortadoğu’nun bazı yerlerinde yerleşmişler ve Osmanlı Devleti’nin bu bölgeleri fethetmesiyle Osmanlı idaresine girmişlerdir. Yoğun olarak yaşadıkları bölge, Osmanlı Devleti’nin Doğu vilayetleridir.618 Kiliseler, Hz. İsa’ya kadar uzanan kendi geleneklerini kaybetmemek için Latin kiliselerine tabi olmamaya azami gayret göstermişlerdir. Asırlarca kaldıkları bu idarede devlet onları, muhtemelen sayıları az619 olduğu ve idare merkezinden uzak bölgelerde dağınık halde yaşadıkları için ayrı birer millet olarak organize etmemiş, devletle ilişkilerinin önce Ermeni Patriği, daha sonra da Katolik Ermeni Patriği üzerinden yapılmasını istemiştir.620 Gerçekte güçlü geleneği olan bu kiliselerin kendilerinden asırlarca sonra ortaya çıkan patrikliklere bağlanması en azından kulağa hoş gelmemektedir. Muhtemelen bu bağlılık söz konusu kiliseler için de sadece kağıt üzerinde bir bağlılık şeklinde görülmüş olmalıdır. Nesturiler 1864 yılında Ermenilerle aynı millet statüsünde yer almaktan kurtulmak ve kendi patriklerinin devletle direkt olarak diyaloga girmesini sağlamak için bazı girişimlerde bulunmuşlarsa da bir sonuç alamamışlardır.621 Bu cemaatlerin bağımsız birer millet olarak tanınmamalarının kendilerini rahatsız etmiş olabileceği ve Ermeni kilisesine karşı tepki göstermiş olabilecekleri akla gelmekle birlikte, Ermeni kilisesi ile aralarında meydana gelen çekişmelerin daha çok papanın müdahaleleri sebebiyle olduğu, yani idârî işlerden değil dinî işlerden dolayı aralarında anlaşmazlıklar olduğunu görüyoruz.622 617 618 619 620 621 622 Engelhardt, a. g. e., s. 281. Bilge, Yakup, Geçmişten Günümüze Süryaniler, İstanbul, 2001, s. 99. Islahat Fermânı’nın ilan edildiği dönemde Osmanlı devleti sınırları içerisinde yaşayan ve Roma kilisesine bağlı Latinler 500.000, Melkit, Süryani, Keldani ve Marûnîlerin toplamı da 750.000 kişi civarındaydı. Bkz. Albayrak, Kadir, Keldaniler ve Nasturiler, Konya, 1997, s. 119. Beydilli, a. g. e., s. 33. 29 Şevval 1288 / 11 Ocak 1872 tarihli bir irade, İstanbul Beyoğlu’nda bulunan Süryani kilisesinin büyük yangında yandığı, milletin fakir olmasından dolayı inşaatı yaptıramadığı, Süryani Milleti Patrik Vekilinin yardım talebinin Katolik Ermeni Patrikliği ve millet meclisince Sadarete iletildiği belirtilerek bütün cemaatlere yapıldığı gibi bunlara da yardım edilmesinin uygun olacağı vurgulanmakta ve 7500 kuruş yardım yapılması teklif edilmektedir. Belge Süryanilerin idârî olarak Ermeni cemaatine bağlılığını göstermektedir. Zaten lefteki Ermeni Patriği ve Millet Meclisince mühürlenmiş yazıda yer alan “...millet-i çâkerânemize tâbi Süryanî milletinin...” ifadeleri bu hususu açıkça göstermektedir. Bkz. BOA. İ. Hr. 14995. Anzerlioğlu, Yonca, Nasturiler, Ankara, 2000, s. 37-38. BOA. İ. MM. 1600. 197 Klasik dönemde söz konusu kiliselerin patrikleri, diğer cemaatlerde olduğu gibi, topluluklarının sivil işlerini de idare etmiştir.623 Diğer kiliselerdeki gelişmelere paralel olarak, Islahât Fermânı’ndan sonra bu kiliselerde de reform yapılmış, cemaatlerin sivil işleri, seçilen sivillere bırakılmıştır.624 Patriklerinin seçiminin de, yukarıda söylediğimiz gibi, Ermeni Katolik Kilisesi nizamnamesinde belirtilen usullere göre yapılması istenmiştir.625 Osmanlı idaresinde yaşayan diğer cemaatler gibi bunlar da kendilerine tanınan haklar çerçevesinde dinî hayatlarını sürdürmüşler, âyinlerini yapmışlardır. Hatta devlet otoritesinin, Batı bölgelerine kıyasla zayıf olduğu Doğu bölgelerinde yaşadıklarından yarı bağımsız bir durumda oldukları söylenebilir.626 Karşılaştıkları problemleri, devlete iletmek istediklerinde sultan dahil diğer yetkililerle görüşerek çözebilmişlerdir.627 Kendi aralarında çıkan bazı problemlerin çözümünde de devletin yardımcı olmaya çalıştığı görülmektedir. Örneğin, Meclis-i Vâlâ’dan Vali Halil Kamil Paşa’ya hitaben yazılan tezkirede; Mardin Sancağı Nusaybin kazasında bulunan Mar Yakup Kilisesinin tasarrufu iddiasında bulunan bölgede yerleşmiş halklar olan Süryani, Nasturi ve Keldani cemaatleri arasında tartışma ve çekişme çıktığı, konunun tetkik edildiği ve Meclis-i Vâlâ’da mazbata tanzim kılındığı bildirilmektedir. Valiliğe yazılan yazıda önerilen ilginç çözüm yolu şöyledir: Adı geçen cemaatlerin ileri gelenlerinden yeteri kadar kişi vilayet meclisine davet edilecek, burada yüz yüze ve etraflıca yapılacak bir müzakereden sonra iyi bir yol bulunarak aralarındaki nizaa son verilecektir. Meselenin mahkeme yoluyla çözülmesinin sert tabiatlı cemaatler arasında mevcut olan nizaın daha da büyümesine ve aralarında büyük bir düşmanlık oluşmasına sebebiyet vereceği mütalaa olunmuştur. Belgede problemin mutlaka güzel bir surette çözülmesi istenmektedir.628 Kiliselerin Roma ile olan ilişkilerinde bir problem çıktığında da devletin yardım amacıyla devreye girdiği görülmektedir. Örneğin 1867-71’de Doğu Kilisesinin özerkliğini kabul etmeyen ve geleneğe bağlı kalanları aforoz eden Roma 623 624 625 626 627 628 Anzerlioğlu, a. g. e., s. 36; Bilge, a. g. e., s. 107. Albayrak, a. g. e., s. 120. BOA. İ. MM. 1665. Anzerlioğlu, a. g. e., s. 43. Frazee, Catholics and Sultans the Church and the Ottoman Empire, s. 301. A. MKT. MVL. 141/66 198 Katolik Kilisesine karşı yürütülen mücadelede, Sadrazam Âlî Paşa’nın devreye girmesiyle Ermeni, Marûnî ve Melkitler için Batı Kilisesi içerisinde imtiyazlı bir durum sağlanmıştır.629 Netice olarak; Osmanlı Devleti’nde Tanzimat ile birlikte başlayan eşitlik, hak ve özgürlük gibi kavramlar içi boş kavramlar olarak kalmamıştır. Tanzimat Fermânı’ndan sonra, gittikçe girift ilişkiler içerisine girilen Batılı devletler hemen her karşılaşmada Hıristiyan unsurlara daha fazla hak verilmesi konusunu gündeme getirmişler, İstanbul’da bulunan elçilerinin neredeyse en önemli ajandaları bu konu olmuş, alınan haklarla Hıristiyanlar Müslümanlardan daha iyi duruma gelmişlerdir. Âli Paşa tarafından Osmanlı Devleti Londra Büyükelçiliğine yazılan ve Osmanlı Devleti’nde yaşayan Hıristiyanların durumlarını konu alan 19 Ocak 1865 tarihli yazı, Islahât Fermânı’ndan sonraki durumu açık bir şekilde ve bazı Batılı devletlerdeki uygulamalarla kıyas ederek ortaya koymaktadır. “Osmanlı Devleti’nde bütün din ve mezheplerin gereklerinin serbest bir şekilde yapılmasını Islahât Hatt-ı Hümayunu temin etmiştir. Hatt-ı Hümayunun bu konudaki sözler ve maddelerine harfiyen uymada asla kusur edilmemiştir. Tam bir güvenlikle belirtiriz ki, Osmanlı Devleti’nde yaşayan Hıristiyan mezheplerinin tümü, Avrupa’nın çoğu Hıristiyan memleketinde bulamayacakları haklara ulaşmışlardır. İngiltere dahi müstesna olmamak üzere diğer hükümetlerde vicdan özgürlüğünün tabi olduğu şartları burada zikretmeye gerek yoktur. Bu mütalaaları söylemekten maksadım, bizim hakkımızda biraz daha müsamahayla hareket edilmesini istemekten ibarettir. Gerçekte medeniyet aleminin öncüsü olan İngiltere hükümeti, birçok durumda bir grubun ruhânî nüfuzunu hesaba katmak zorunda bulunursa, Bâb-ı Âlî’nin de kendi tebaasının dinî hissiyatını dikkate almaya ve özellikle ilgililerin saldırılarına karşı kendi dinini hak ve adalet dairesinde savunmaya muktedir olmasını onaylamak hakşinaslığa uygun bir zorunluluk değil mi? Saltanat, hükümetin resmi dini olan İslâm’a diğer dinlere mensup olanları katmaya izin vermediği gibi bunun aksini de kabul edemez. Bize göre mezhep özgürlüğü ilkesinin, herhangi bir mezhebe saldırıyla, yani başkalarının dinî düşüncelerine saygı göstereceği yerde hakaret eden ve ikna yoluyla maksadına ulaşamayınca fesat yolundan çekinmeyen propagandacıların hareketleriyle birleştirilmesi uygun değildir. Zaten hiçbir hükümet, diğer bir dinin kendi memleketinde yayılmasına mutlak bir şekilde izin vermemiştir. İngiltere’de, Prusya’da, Avusturya’da kısacası her yerde dini yayan misyonerler, hükümetin denetimi altında bulundurulur. En serbest ve en tavizkar hükümetler bile, dinlerini yaymakla meşgul olanların 629 Hammer, a. g. e., C. 9, s. 523. 199 hareketleri, hükümetin asayişi ve resmi dininin menfaatlerini ihlal ederse bunlar aleyhinde şiddetli tedbirler alırlar. Demokratik ilkelerin geçerli olduğu Yunanistan, mezhep değişikliği hakkındaki teşebbüslerin veya hükümetin resmi dini aleyhinde her ne şekilde olursa olsun yapılacak müdahalelerin yasaklandığını, Anayasasının baş tarafına eklemiştir.”630 Diğer taraftan Osmanlı Devleti’ne zaman zaman din özgürlükleri konusunda telkinlerde bulunan ve Osmanlı tebaasını kendi çıkarları doğrultusunda kullanma gayretinde olan Rusya’nın, Rusya’da yaşamak isteyenler için çok iyi bir hayat hazırladıklarını söyleyerek bazı Bulgarları göç ettirdiğini fakat gidenlerin çok geçmeden pişman olarak geri döndüklerini ve söylenen özgürlüklerin sadece lafta olduğunu söylediklerini daha önce yazmıştık. Orada yaşayan Ermenilerin durumu da bundan daha iyi değildir. Sonyel’e göre Rusya’da Ermeniler, çok baskıcı ve zâlim bir hükümetin idaresi altında bulunuyorlardı. Vakıf, okul ve diğer dinî kurumları ellerinden alınmıştı. Katı kurallara tabi tutuluyorlardı. İlkokullarında bile kendi dilleri yasaktı. Serbest hareket etme ve toplantı yapma özgürlükleri sınırlandırılmıştı. Basın özgürlükleri yoktu. Din adamları siyasetin aleti haline getirilmişlerdi. Siyasîlere boyun eğmeyen din adamları siyasî suçlu olarak Sibirya’ya sürgün ediliyordu.631 Aynı dönemde Osmanlı İmparatorluğu idaresi altında yaşayan Ermeniler ise, iç hukuklarını belirleyen nizamnamelerine uygun olarak, cemaatlerinin problemlerini kendi milli meclislerinde tamamen özgür bir şekilde tartışabiliyor, kurumlarını istedikleri gibi idare edebiliyor ve din adamları ve öğretmenlerini istedikleri gibi atayabiliyorlardı. Diğer Hıristiyan cemaatler de Ermenilere verildiğini söylediğimiz her hakka sahiptiler. Bu dönemin en önemli özelliği, Klasik dönemde tanınan cemaatlere ek olarak Ermeni Katolik Cemaati, Protestan Cemaati ve Bulgar Eksarhlığının tanınmasıdır. Bu tanımalarla Osmanlı millet sistemi resmen iptal edilmiştir. Zira, soy olarak aynı milletin fertleri, farklı kiliselere mensup hale gelmiştir. Bulgarlar, Osmanlı Devleti’nin kastı tamamen bağımsız bir Bulgar kilisesi oluşturmak olmasa da, Osmanlı idaresinin yardımıyla kurulan Eksarhlığı milli kilise haline dönüştürmüşler, Ortodoks olmalarına rağmen farklı bir kiliseye mensup hale gelmişlerdir. Diğer 630 631 Engelhardt, a. g. e., s. 299-300. Sonyel, Minorities and the Destruction of the Ottoman Empire, s. 208. 200 taraftan hem Rum hem de Ermeni kiliseleri yaşanan ayrılıklar sebebiyle eski güç ve nüfuzlarını kaybetmişlerdir. Batılıların Osmanlı Devleti’nden istedikleri önemli bir husus da, cemaatlerin yönetim şeklinin değiştirilmesi, reforme edilmesidir. Cemaatin dinî ve dünyevî işlerinin idaresini din adamlarının tekelinden kurtararak, kendi ülkelerinde olduğu gibi halk kesiminin de idarede yer alacağı bir sistemin getirilmesini öneriyorlardı. Muhtemelen Osmanlı Devleti’nin arzusu da bu yöndeydi. Zira, bu şekilde din adamlarının etkisi azalacaktı. Ayrıca devletin güvendiği çok sayıda kişi cemaatlerin idaresine girebilecekti. Islahât Fermânı’ndan sonra başlayan çalışmalar, birkaç yıl içerisinde sonuçlanmış; Rum cemaatinden başlamak üzere tanınan tüm cemaatler için nizamnameler çıkartılmıştır. Hazırlanan nizamnamelerdeki en belirgin olan ortak nokta, cemaatlerin işlerinin dinî ve dünyevî olarak ikiye ayrılarak birincisinin din adamlarından oluşan bir meclise, ikincisinin de halktan oluşan bir meclise havale edilmesidir. Patrik söz konusu meclislerin başkanıdır. Ancak, eski gücünü kaybetmiştir. Birlikte çalışacağı insanları cemaat belirlemektedir, denetime tabidir, hesap vermek durumundadır. Ayrıca din adamlarına belirli bir maaş bağlanması ve cemaatten başka para almalarının yasaklanması diğer önemli değişimlerdir. Bu nizamnamelerle Osmanlı Devleti’nin, en azından gayrimüslim cemaatlerin idaresi hususunda seküler bir sisteme geçtiği söylenebilir. 201 SONUÇ Osmanlı İmparatorluğu’nda fertler, etnik kökenlerine bakılmaksızın Müslüman, Hıristiyan, Yahudi olarak dinlerine ya da bağlı bulundukları mezhebe göre tasnif edilmişlerdir. Dinî grupların her birine millet adı verilmiş, bu yönetime de “millet sistemi” denilmiştir. Devleti yönetenler Müslüman, uygulanan hukuk da İslâm hukukudur. Bu hukuk çerçevesinde gayrimüslimlere de zimmî olarak muamele edilmiştir. Bununla birlikte, temelde İslâm hukukuna ters olan, gayrimüslimlerin askerlik başta olmak üzere devlet hizmetlerinde çalıştırılması, bazı kiliselerin papazları ile emekli olmuş kimi Hıristiyan din adamlarına maaş bağlanması gibi bazı hususlara Osmanlı İmparatorluğu'nun ilk dönemlerinden itibaren rastlanmaktadır. Bu da, millet sisteminin gayrimüslimlere davranış bakımından, İslâm hukuk sistemindeki uygulamaya göre daha ılımlı olduğunu göstermektedir. Buna rağmen, toplumda gayrimüslimleri sınırlayıcı bazı hükümler mevcuttu. Din hürriyetleri içerisinde incelenebilecek dinî âyin, ibadet, dinî idarelerini oluşturma ve medenî hukuklarını uygulama gibi bazı konularda hür iken, mahkemelerdeki durumları, kamu hizmetlerine girmede bazı engeller bulunması, daha sonraları çok büyük oranda menfaatlerine olduğu anlaşılsa bile askere alınmamaları, zaman zaman giyimlerine sınırlandırılma getirilmiş olması, kilise tamir ve inşası hususunda istedikleri şekilde hareket edememeleri gibi sınırlamalar vardı. Bunlardan dolayı bazı Batılı yazarlar, gayrimüslimlerin Osmanlı Devleti’nde ikinci sınıf vatandaş olduklarını söylemişlerdir. Bu yorumlar kısmen haklı olsa bile, Osmanlı vatandaşı gayrimüslimler, diğer devletlerde yaşayan azınlıklara göre çok daha müreffeh yaşamışlardır. Gördükleri adil muamele onları “millet-i sadıka” yapmış, Osmanlı idaresinde yaşamayı, kendi dinlerindeki başka bir devletin idaresinde yaşamaya tercih etmişlerdir. Tanzimat dönemi, daha öncesinden başlamak üzere devletin gücünün azaldığı, buna mukabil Avrupa Hıristiyan devletlerinin güçlendiği bir dönemdir. Osmanlı artık gelişmek, güçlenmek için onları model olarak görmeye başlamıştır. Özellikle üzerinde çalıştığımız dönemde Osmanlı Devleti, yıkılmamak için söz konusu devletlerin hem askerî hem de malî yardımlarına muhtaç hale gelmiştir. Ayrıca, 19. yüzyılda milliyetçilik ve ulus devlet düşüncesi yayılmış, monarşi ve mutlakıyet rejimleri devrilmiş, Batılı devletler arasında sömürgecilik anlayışı 202 yaygınlık kazanmış ve Osmanlı gayrimüslimlerinin çıkarlarıyla Batılı devletlerin çıkarları paralellik göstermiştir. Bu etkiler sebebiyle Osmanlı Devleti özellikle gayrimüslimlerle ilgili konularda reform yapmak durumunda kalmıştır. İlan edilen Tanzimat ve Islahât fermânları ile bir kırılma yaşanmış, gelenekten kopulmuştur. Hıristiyan Avrupa devletleri, öncelikle kendi çıkarlarını hesap ederek Osmanlı Devleti’ne yaptıkları her türlü yardım ve katkının akabinde, Hıristiyan Osmanlı vatandaşları için bazı şeylerin yapılmasını istemişlerdir. İmparatorluk, karşı koyamadığı bu talepler doğrultusunda cizyenin kaldırılması, gayrimüslimlerin askere alınmaları, şahitliklerinin kabul edilmesi gibi şer’i hukuka uymayan pek çok yeniliği gerçekleştirmiştir. İslâm hukukunun gayrimüslimlerle ilgili hükümleri uygulamadan kaldırılarak, resmen ilân edilmese de, gayrimüslimlerle ilgili olarak seküler hukuka geçilmiştir. Hukukî ve siyasî alanda eşitlik, askerlik, devlet hizmetlerine şartsız kabul edilme, irtidat edenlere ceza vermeme gibi hususlar buna örnek olarak verilebilir. Osmanlı İmparatorluğu, Kırım Savaşında Rusya’ya karşı müttefik olduğu devletlerin ısrarıyla ilan ettiği Islahât Fermânı’nı, hemen tamamen gayrimüslimler ile ilgili maddelere tahsis ederken, muhtemelen şeriattan bahsedilmeyen ilk fermânı ilan etmiştir. Fermân’ın Paris Antlaşmasında bir maddeye derc edilmesiyle de konu, tüm devletlerin müdahalesine açık hale getirilmiştir. Bazı tarihçiler, Osmanlı İmparatorluğu tarafından 19. yüzyılda yapılan tüm reformları, toplum tarafından hissedilen ihtiyaç üzerine, kendi içinden çıkan özgün tepkiler olarak yorumlamak eğilimindedirler. Islahât Fermânı örneğinde bu yorum temelsiz kalmaktadır. Elbette tüm reformların dış baskılarla yapıldığını iddia etmek doğru olmaz. Hatta Tanzimat Fermânı örneğinde söz konusu yorum geçerli olabilir. Ancak Hıristiyanların durumu konusunda ıslahât yapılması, Kırım Savaşında Osmanlı Devleti’ne destek veren İngiltere ve Fransa tarafından daha savaştan önce bir şart olarak istenmiş ve savaşın bitimine vesile olan Viyana Sözleşmesine 4. madde olarak girmiştir. Osmanlı hükümeti de, Paris görüşmelerine gidilmeden önce Fermân’ın yetiştirilmesine gayret göstermiş ve ilanın hemen akabinde konferansta Türkiye’yi temsil edecek heyet Paris’e gönderilmiştir. Bu durum, Islahât Fermânı’nın sebebini açıkça ortaya koymaktadır. Islahât Fermânı’nda Müslim-gayrimüslim eşitliği güçlü bir şekilde vurgulanmış, kimi padişahlar da tüm vatandaşların eşit kabul edildiğini sıkça 203 tekrarlamışlardır. Eşitlik, hak ve özgürlük gibi kavramlar içi boş kavramlar olarak kalmamıştır. Eski dönemlerde gayrimüslimler için yapılan iyileştirmeler ihsan ve müsamaha kabilinden kabul edilirken, bu dönemde bunlar hak olarak görülmüştür. Batılı devletler hemen her karşılaşmada Hıristiyan unsurlara daha fazla hak verilmesi konusunu gündeme getirmişler, İstanbul’da bulunan elçilerinin neredeyse en önemli ajandaları bu konu olmuş, alınan haklarla Hıristiyanlar Müslümanlardan daha iyi bir duruma gelmişlerdir. Dolayısıyla bu dönemde gayrimüslimler için ikinci sınıf vatandaş denilmesi imkansızdır. Hatta ticaret ve endüstrinin askerî güçten daha önemli olmaya başladığı bu dönemde, askerlik yapmadıkları için bu işlerde maharet kazanan ve sermaye sahibi olan gayrimüslim vatandaşların daha öncelikli vatandaşlar olduğu söylenebilir. Zira, devlet hazinesi bu vatandaşlarından borç almaya muhtaç hale düşmüştür. Şüphesiz haklarda eşitlik, görevlerde de eşitliği gerektirmektedir. Bu münasebetle, Hıristiyan Osmanlı vatandaşlarının da Müslümanlar gibi askerlik yapması gerekiyordu. Zaten Batılı devletler ayrımcılığın bir göstergesi olarak gördükleri cizyenin kaldırılmasını da istiyorlardı. Paris Antlaşması öncesinde Osmanlı hükümeti cizyeyi kaldırdı, gayrimüslimlerin askerlik yapmalarını kararlaştırdı ve “bedel-i askerî” denilen vergiyi almak suretiyle hiç olmazsa teorik olarak uygulamaya başladı. Osmanlı bu uygulama ile aslında baştan beri devam edegelen devlet ve hukuk anlayışını değiştiriyordu. Kanaatimizce her ikisinde de seküler bir anlayışa geçilmişti. Kabul edilen uygulamanın İslâm hukuku, Osmanlı devlet ve cihat anlayışı ile bağdaştırılması mümkün değildir. Bu düzenlemelerle, Osmanlı savaş ve savunma anlayışının, “i’lay-ı kelimetullah” ve “cihad” gibi manevi unsurlara dayalı olmaktan çıkarılıp vatan ve toprak gibi dünyevî unsurlara dayalı bir askerlik anlayışına geçilmesi düşünülmüş olmalıdır. Gayrimüslimlerin niçin askerlik yapacağı sorusuna net bir cevap verilemediği için de düzenli bir şekilde asker alımına başlanamamıştır. Milliyetçilik ve ulus devlet fikirlerinin gittikçe yaygınlaştığı bu dönemde, değişik milletlere mensup gayrimüslimlerin, tüm çabalara rağmen oluşturulamamış olan Osmanlılık veya vatan mefhumu için askerlik yapması, gerekirse canını feda etmesi ümit edilememiştir. Ayrıca, beş-altı yüz yıllık Osmanlı geleneğinde askerlikle mükellef tutulmayan gayrimüslimlerden bu görevi itirazsız kabul etmelerini beklemek de her halde 204 beyhude olurdu. Bunların haricinde daha pek çok problem toplumun her iki kesimini de meşgul ederken, cizye yerine konan ve aynı usulde toplanan “bedel-i askerî” tahsil edilmek suretiyle askerlikten muaf sayılmışlardır. Tanzimat döneminde Hıristiyanların vilayetlerde oluşturulan meclislere üye olarak girmeleri uygulaması başlatılmıştı. 1864 Vilayet Nizamnamesiyle her idare biriminde oluşturulan meclislere Hıristiyan din adamlarının dışında seçilen ikişer üyenin katılması, temsili öne çıkarması bakımından son derece önemlidir. Alt birimlerdeki meclislerde çoğunluğu Müslümanlara vermesi dolayısıyla sistem eleştirilse de, diğerlerine göre daha önemli olan Vilayet Umûmî Meclislerinde yarı yarıya bir temsil söz konusuydu. Uygulama Müslümanların büyük çoğunluğu teşkil ettiği Anadolu vilayetlerinde Hıristiyanların, Rumeli vilayetlerinde ise Müslümanların nüfuslarından fazla temsil edilmeleri sonucunu getirmiştir. Bu mahzur ancak nispî temsil ile aşılabilirdi fakat böyle bir uygulama yapılamamıştır. Diğer taraftan, Islahât Fermânı’ndan sonra Hıristiyanlar, devlet yönetimine fiilen ortak olmuşlar, oluşturulan her türlü merkezî mecliste üye olarak yer almışlardır. Bu, eşitlik ilkesinin kaçınılmaz bir sonucudur. Hatta bazı meclislerde çoğunluğu teşkil etmişler, Anayasanın kabulünden sonra yasama meclisi olarak oluşturulan ve en önemli meclis olan Meclis-i Mebusan’da da ülkedeki nüfuslarından fazla bir temsil oranı elde etmişlerdir. Din hürriyetleri bağlamında değerlendirme yapmak gerekirse, Osmanlı Devleti 19. yüzyıl başlarında, yoğun misyonerlik faaliyetleri karşısında cemaat kaybeden patriklerin müracaatı üzerine, muhtemelen geleneksel yapının ve toplum barışının bozulmaması hususlarını da göz önüne alarak koyduğu mezhep değiştirme yasağını Tanzimat Fermânı’ndan sonra Avrupa devletlerinin baskıları ile kaldırdığı gibi; uluslar arası camiaya, sonradan İslâm dinine girenlerinin irtidat etmeleri halinde idam edilmeyeceklerine dair yazılı, asli olarak Müslüman iken irtidat edenlerin idam edilmeyeceklerine dair de sözlü garanti verilmiştir. Kilise yapım ve tamiri hususunda güvenlik, tek sınırlandırma sebebi sayılmıştır. Nüfusu tamamen gayrimüslimlerden oluşan yerlerde çan çalınması serbest bırakılmış, karışık yaşanılan yerlerde ise tahta çalınmasına izin vermiştir. Âyinlerde, kilise ve manastırlarda kullanılan her türlü eşya ile millet hastanelerinde ve eczanelerinde kullanılan ilaçlar vergiden muaf 205 tutulmuştur. Özetle, Hıristiyanların din özgürlüklerini sınırlayan şeylerin ortadan kaldırılmasına çalışılmıştır. Eğitim konusunda, Hıristiyanların çocukları da devlet okullarına kabul edilerek karma öğretim anlayışına geçilirken, cemaatlerin kendilerinin ve yabancıların okul açmasına izin verilmiştir. Hıristiyan ve Müslüman çocuklarının karışık eğitim gördüğü okulların, Hıristiyanların özel günleri ile bayram günlerinde de tatil edilmesi, her milletin kendi dilinin okutulmasına ilave olarak mezheplerine dair derslerin de kendi dillerinde okutulmasının benimsenmesi, Osmanlı Devleti’nin dinlerini öğrenme ve yaşamaları anlamında din hürriyetlerine saygı duyduğu, ana dillerini ve dolayısıyla kültürlerini yaşatmalarından rahatsız olmadığı, kendisini hala çoğulcu bir toplum gördüğü ve hangi sebeple olursa olsun bunun gereğini yerine getirme düşüncesinde olduğu söylenebilir. Araştırmamızın ortaya koyduğu verilere göre, Islahât Fermânı’ndan sonra gerek Osmanlı uyruğu olan Hıristiyanlar tarafından, gerekse Batılılar tarafından çok sayıda -muhtemelen ihtiyacın üzerinde- çeşitli seviyelerde okul açılmıştır. Bu okulların açılış nedenleri olarak değişik siyasî ve ekonomik sebepler sayılabilir. Ancak bunların iyi niyetle, sadece gayrimüslim Osmanlı vatandaşlarının veya farklı etnik grupların eğitim ihtiyacını karşılamak için açıldığı söylenemez. Şüphesiz bu kurumların önde gelen amaçlarından biri, değişik etnik kökene mensup gayrimüslim Osmanlı uyruklarını uluslaşma bilincine eriştirerek, Osmanlı Devleti’nin tasfiyesini sağlamaktı. Sonuç olarak görüyoruz ki, değişik gruplar için faaliyet gösteren birçok “milliyetçi” bu okullardan yetişmiştir. Genel olarak bakıldığı zaman, yönetim tarzından başlayarak tüm kurumlarını reforme etmek isteyen Osmanlı Devleti, attığı her adımdan sonra birçok güçlükle karşılaşmış, yenilikler toplumun hemen her kesimini rahatsız etmiştir. Reformların Batı devletlerinin baskısıyla yapıldığı izlenimi ayrıca bir karşı direnişi beraberinde getirmiş, bazı bölgelerde isyana varan gelişmeler yaşanmıştır. Dolayısıyla, işler iyice içinden çıkılmaz hale gelmiştir. Bazı Müslümanlar “şeriat elden gidiyor” diye uygulamalara karşı çıkarken, kimi Hıristiyan cemaatler de eşitlik fikrinden hoşlanmamış, kimileri de Fermânda yer alan prensipler doğrultusunda kendilerine daha çok hak verilmesini istemişlerdir. 206 Osmanlı Devleti bir taraftan Islahât Fermânı dolayısıyla gelişen olayları kontrol altına almaya ve isyanları bastırmaya çalışırken, diğer taraftan da yeni isyanlar çıkmasın diye ülkede yaşayan Müslüman ve Hıristiyanlar arasında hiçbir fark kalmaması için gayret sarfetmiştir. Her olayda karşısına büyük devletler çıkmış, onların müdahalelerine fırsat bırakmamaya çalışırken, milliyetçilik duyguları gelişen Hıristiyanların bağımsızlık taleplerine adım adım yaklaşılmıştır. Sonuçta, bütün gayretlere rağmen Hıristiyan ülkelerin tamamı bağımsızlıklarını ilan ederek Osmanlı idaresinden ayrılmışlardır. Bu dönmede, Osmanlı idaresinde bulunan her millet kendi milli varlığının farkına varmış, Osmanlı Devleti’nin baştan beri izlediği “milletlerin milli kimliklerini muhafaza etmeleri” politikasının bir sonucu olarak her millet kendi devletini kurma çabasına girmiştir. Çok hızlı bir şekilde gelişen bu bilinç ile, ufak olaylar ayrılık için bahane edilmeye çalışılmış, devlet ne yaparsa yapsın, yaptığı geçici bir tedbir olmaktan ileri gidememiş, sadece süreyi biraz uzatmıştır. Gidişatın önceden görülerek, Osmanlılık politikası yerine kendi kontrolünde bağımsız milletler birliği gibi bir yapıya geçilebileceği varsayılabilirse de güçsüz, kendilerine bir katkı sağlamayacağı kesin, yüzyıllardır birlikte olunmaktan usanılmış bir Osmanlı Devleti ile birlik olmayı kimin, hangi milletin isteyeceği sorusu önümüzde durmaktadır. Her halde o gün Osmanlı gayrimüslimlerinin hülyalarını süsleyen tek şey, her milletin kendi devletine sahip olması düşüncesidir. Bundan dolayı da Osmanlı Devleti’nin gayrimüslimler hakkında yaptıkları onları tatmin etmemiş, hep daha fazlası istenmiş, bağımsızlığın yolu burada görülmüştür. Gayrimüslimlerle ilgili çok sayıda düzenlemenin yapıldığı bu dönemde, bunlara tepki gösterilen yerlerde Müslümanlar çoğu kere masum olmalarına rağmen, önce tahrik edilmişler sonra da suçlu gösterilmişlerdir. Batılı devletler de bu konuda özel bir gayret içerisinde olmuşlardır. Tanzimat döneminden beri her gün Hıristiyanlar lehine bir şeyler yapıldığı, kendileriyle çok fazla ilgilenilmediği, dinlerinden kaynaklanan hukukun terk edildiği, daha kışkırtıcı bir ifade ile “şeriatın elden gittiği”ni düşünen Müslümanların karışık düşünce dünyalarına bu tür işlerin Hıristiyan devletlerin baskıları ile yapıldığı fikri de eklenince, asırlardır Osmanlı Devleti’nde görülmeyen, kilise yıkma, kasıtlı olarak Hıristiyan vatandaşları öldürme, yağmalama ve diplomatik dokunulmazlığı olan kişi ve kurumlara saldırma gibi 207 tepkiler ortaya çıkmıştır. Bu açıdan bakıldığında da Tanzimat döneminde, özellikle Islahât Fermânı’ndan sonra, gayrimüslimlerle ilgili Batılı devletlerin arzularına göre yapılan reformlar, siyasal gelişmeler ve olaylar bir sarmal olmuş ve birbirinin sebebi olmuş, sonucunu etkilemiş gibi görünmektedir. Osmanlı’nın kurucusu olup olmadığı tartışılsa da geliştirdiği konusunda şüphe bulunmayan ve asırlarca uygulanan “millet sistemi”, bu dönemde sözde var olmaya devam etse de ortadan kalkmıştır. Bu dönemin en önemli özelliği, klasik dönemdeki cemaatlere ek olarak Ermeni Katolik Cemaati, Protestan Cemaati ve Bulgar Eksarhlığının tanınmasıdır. Bu tanımalarla Osmanlı millet sistemi resmen iptal edilmiştir. Yeni Hıristiyan cemaatlerin tanınmasıyla, aynı millete mensup, aynı dili konuşan Hıristiyanlar değişik cemaatlere mensup hale gelmişler, yaşanan diğer gelişmelerle birlikte milli kiliselere geçiş olmuştur. Önceden beri tanınan cemaatler ve liderleri, yeni uygulamalar ve bölünmelerle eski güçlerini kaybetmeye başlamışlardır. Batılıların bu dönemde Osmanlı Devleti’nden istedikleri diğer önemli bir husus da, cemaatlerin yönetim şeklinin değiştirilmesi, reforme edilmesidir. Cemaatin dinî ve dünyevî işlerinin idaresini din adamlarının tekelinden kurtararak, kendi ülkelerinde olduğu gibi halk kesiminin de idarede yer alacağı bir sistemin getirilmesini önermişlerdir. Muhtemelen Osmanlı Devleti’nin arzusu da bu yöndeydi. Zira, bu şekilde din adamlarının etkisi azalacaktı. Ayrıca, devletin güvendiği çok sayıda kişi cemaatlerin idaresine girebilecekti. Islahât Fermânı’ndan sonra başlayan çalışmalar, birkaç yıl içerisinde sonuçlanmış; Rum cemaatinden başlamak üzere tanınan tüm cemaatler için nizamnameler çıkarılmıştır. Bu nizamnamelerdeki en belirgin ortak nokta, cemaatlerin işlerinin dinî ve dünyevî olarak ikiye ayrılarak birincisinin din adamlarından oluşan bir meclise, ikincisinin de halktan oluşan bir meclise bırakılmasıdır. Patrik meclislerin başkanı olsa da eski gücünü kaybetmiştir. Birlikte çalışacağı insanları cemaat seçmektedir. Artık kendisi de denetime tabidir. Din adamlarına belirli bir maaş bağlanarak, cemaatten bunun dışında para almalarının yasaklanması diğer önemli bir gelişmedir. Sultan Abdülaziz’in bir konuşmasında, eski kanunlardan artık istifade edilemeyeceğini söyleyerek bunları geri kalışın sebebi olarak gösterdiği ve bir Şeyhülislâmın da “her şeyi bize sormayın, bizim elimizde ölçüler var bunlara 208 uymayanlara izin veremeyiz” dediği bilinmektedir. Bu sözlerin, Osmanlı Devleti’nde şer’î hukukun en önde gelen iki uygulayıcısı tarafından söylenmesi son derece dikkat çekicidir. Sözler Osmanlı Devleti’ni idare edenlerin seküler hukuka geçiş arzusunda olduklarını göstermektedir. Bu bağlamda düşünüldüğünde, Hıristiyan cemaatlerin yönetiminde yapılan değişikliklerin örnek olarak gerçekleştirildiği akla gelmektedir. Yani, devlet nizamnamelerle, Hıristiyan cemaatlerin idaresi hususunda laik bir sisteme geçmiştir. Bu dönemde yapılan yeniliklerle Osmanlı Devleti’nin yönetim şekli değişmiştir. Tanzimat’la başlayıp Meşrutiyetle sonuçlanan süreçte bir tedricilik söz konusudur. 37 yıllık bir süre bu şekilde bir geçiş için uzun olmasa gerektir. Bu bağlamda Tanzimat, Islahât ve Meşrutiyet, Osmanlı toplumu için ardarda gelen travmalar olarak görülebilir. Doğrudan meşrutiyet getirilmiş olsaydı, muhtemelen çıkacak iç çatışmalarda devlet yok olurdu. Tanzimat ve Islahât fermânlarına gösterilen tepkiler bu düşünceyi desteklemektedir. Bu açıdan bakıldığında, bu dönemde yapılanlar planlı bir şekilde yapılmış gibi gözükmektedir. Dolayısıyla Osmanlı idaresi bu geçiş sürecinde oldukça başarılı görülebilir. Son söz olarak, Islahât Fermânı ve sonrasında yapılan düzenlemelerle Osmanlı tebaası olan Hıristiyanlar, modern dünyada azınlıkların sahip oldukları hakları elde etmişler; fakat bu kazanımları, düşünce ve teoloji alanlarında önemli açılımlar yapma yönünde kullanmaktan ziyade, siyasî amaçları için kullanmışlardır. Dolayısıyla, tüm bu çabalar heba olmuş, dahası; birlikteliği güçlendirmesi beklenen reformlar belki de dağılma sürecini hızlandırmıştır. 209 BİBLİYOGRAFYA 1. Arşiv Kaynakları a. Sadâret Evrâkı Sadaret Amedi Kalemi Kataloğu (A. AMD.) Sadaret Divan-ı Hümayun Kalemi Kataloğu (A. DVN.) Sadaret Divan-ı Hümayun Mühimme Kalemi Kataloğu (A. DVN. MHM.) Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Kataloğu (A. MKT. MHM.) Sadaret Mektubi Kalemi Meclis-i Vâlâ Evrakı Kataloğu (A. MKT. MVL.) Sadaret Mektubi Kalemi Nezaret ve Devâir Evrakı (A. MKT. MVL.) Sadaret Mektubi Kalemi Umum Vilâyât Kataloğu (A. MKT. UM.) b. Hâriciye Nezâreti Evrâkı Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi Kataloğu (HR. MKT.) c. Yıldız Evrâkı Yıldız Esas Evrakı Kataloğu (Y. EE.) Yıldız Perakende Evrakı Kataloğu (Y. PRK.) d. İradeler Dahiliye (İ. Dah.) Hariciye (İ. Hr.) Meclis-i Mahsus (İ. MM.) Mesâil-i Mühimme (İ. Mes. Müh.) Bulgaristan (İ. Bulgaristan) Girit (İ. Girit) e. Cevdet Tasnifi Dahiliye Adliye f. Defterler Kilise Defterleri (No: 1, 3) Gayrimüslim Cemaat Defterleri (No: 3, 4, 6, 12) Meslis-i Tanzimat Defterleri (No: 1, 2) Tanzimat-ı Hayriye Defteri Düvel-i Ecnebiye Defterleri (No: 3) 210 2. Kaynak Eser, Araştırma ve Makaleler Abadan, Yavuz, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Anayasa Sistemine Geçiş Hareketleri”, Ank. Ü. Hukuk Fak. D., C. 14, S. 1-4, 1957. Abadan, Yavuz, “Tanzimat Fermânı’nın Tahlili”, Tanzimat, C. 1, İstanbul, 1999, s. 31-58. Abdurrahman Şeref Efendi, Tarih Musahabeleri, İstanbul, ts. Abdurrahman Şeref Efendi, Tarih-i Devlet-i Osmaniye, C. 2, İstanbul, 1318. Abu Jaber, K. S, “The Millet System in the Nineteenth Century Ottoman Empire”, Muslim World, C. 57, 1967, s. 212-223. Ahmet Cevdet Paşa, Ma‘rûzât, (Haz. Yusuf Halaçoğlu), İstanbul, 1980. Ahmet Cevdet Paşa, Tezâkir, (Haz. Cavid Baysun), C. 1, 2, 4, Ankara, 1991. Ahmet Lütfi, Vak‘a-Nüvis Ahmet Lütfi Efendi Tarihi, (Yay. Münir Aktepe), C. 9, 10, İstanbul, 1984. Ahmet Refik, “Türkiye’de Islahât Fermânı”, Türk Tarih Encümeni Mecmuası, No: 4/81, 1340, s. 193-215. Ahmet Refik, “Türkiye’de Katolik Propagandası”, Türk Tarih Encümeni Mecmuası, No: 5/82, 1340, s. 257-276. Ahmet Refik, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Fener Patrikhanesi ve Bulgar Kilisesi”, Türk Tarih Encümeni Mecmuası” No: 85, 1341, s. 73-84. Ahmet Refik, Hicrî On Üçüncü Asırda İstanbul Hayatı 1200-1255, İstanbul, 1932. Akarlı, Engin Deniz, “Osmanlı Topraklarında Cemaatlerin Hak ve Durumları: Genel Düşünceler”, Osmanlı Devletinde Din ve Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan), İstanbul, 2000. Akgün, Seçil, “Amerikalı Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rolü”, Türk Kültürü Araştırmaları, S. 27/1-2, 1989, s. 1-12. Akgün, Seçil, “Amerikalı Misyonerlerin Anadolu’ya Bakışları”, OTAM, S. 3, 1992, s. 1-16. Akman, Mehmet, “Kilise ve Havraların İslâm-Osmanlı Hukuk Tarihindeki Yeri”, İLAM Araştırma Dergisi, C. 1, S. 2, 1996, s. 133-145. Akyıldız, Ali, “Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatlarının Yeniden Yapılanma Süreci (1836-1856)”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, No: 3, 2000. Akyıldız, Ali, “Meclis-i Meb’ûsân”, DİA, C. 28, Ankara, 2003, s. 245-247. Akyüz, Yahya, “Cevdet Paşa’nın Özel Öğretim ve Tanzimat Eğitimine İlişkin Bir Lâyihası”, OTAM, S. 3, 1992, s. 85-111. 211 Akyüz, Yahya, “Tanzimat Döneminde Eğitim Biliminde ve Öğretim Yöntemlerinde Gelişmeler”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994, s. 501-513. Albayrak, Kadir, Keldaniler ve Nasturiler, Konya, 1997. Alkan, Hakan, Geçmişten Günümüze Türkiye Patrikhaneleri, İstanbul, 2003. Andıç, Fuat, - Andıç, Süpban, Kırım Savaşı, Ali Paşa ve Paris Antlaşması, İstanbul, 2002. Anzerlioğlu, Yonca, Nasturiler, Ankara, 2000. Armağan, Servet, Anayasa, Seçimler ve Anayasa Mahkemesi, İstanbul, 1975. Armağan, Servet, “Memleketimizde İlk Parlamento Seçimleri”, Kanun-u Esâsî’nin 100. Yılı, Ankara, 1978. Armaoğlu, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasî Tarihi (1914-1980), Ankara, 1983. Armaoğlu, Fahir, 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi (1789-1914), Ankara, 1999. Arnakis, G. G., “The Greek Church of Constantinople and the Ottoman Empire”, Journal of Modern History, C. 24, No:3, 1952, s. 235-251. Atalay, Bülent, “Gümrük Birliğine Girerken Tanzimat Fermânı’na Genel Bir Bakış”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 105, 1996, s. 27-49. Aydın, Mahir, Osmanlı Eyaletinden Üçüncü Bulgar Çarlığına, İstanbul, 1986. Aydın, Mehmet, “Tanzimatla Aranan Hüviyet”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994, s. 15-19. Bailey, Frank A., British Policy and the Turkish Reform Movement: A Study in Anglo-Turkish Relations 1826-1853, New York, 1970. Balta, Evangelia, “Osmanlı Devleti’nde Rum Millet ve Ekonomik Gelişmişlikleri”, Osmanlı Devletinde Din ve Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan), İstanbul, 2000. Bardakjian, Kevork B., “The Rise of the Armanian Patriarchate of Constantinople”, Christians and Jews in the Ottoman Empire: the Functioning of a Plural Society, (Ed. Braude, B., - Lewis, B.), C. 1, New York and London, 1982, s. 89-100. Baykal, Bekir Sıtkı, “Makâmât-ı Mübareke Meselesi ve Bâb-ı Âlî”, Belleten, C. 23, S. 90, 1959. Baykara, Tuncer, “Türk Fetih Gelenekleri ve Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu”, I. Uluslararası İstanbul’un Fethi Sempozyumu, İstanbul, 1996. Benlisoy, Yorgo, - Macar, Elçin, Fener Patrikhanesi, Ankara, 1996. Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul, 1978. 212 Bernath, M., “Ottoman Documents from the Archives of Dionysiou (Mount Athos) 1495-1520”, Sudost-Forschungen, C. 30, 1971, s. 185-221. Beydilli, Kemal, “1839 Tanzimat ve 1856 Islahât Fermânları Yılında Tanzimat, İstanbul, 1990. Hakkında”, 150. Beydilli, Kemal, Recognition of the Armenian Catholic Community and the Church in the Reign of Mahmud II (1830), Harvard, 1995. Beydilli, Kemal, “Osmanlı Döneminde Kilise Siyasetinden Bir Kesit –II. Mahmut Devrinde Kilise Tamiri-”, Osmanlı Devletinde Din ve Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan), İstanbul, 2000. Beydilli, Kemal, Osmanlı Döneminde İmamlar ve Bir İmamın Günlüğü, İstanbul, 2001. Bideleux, R., - Jeffries, I., A History of Eastern Europe: Crisis and Change, London and New York, 1998. Bilim, Cahit Yalçın, Tanzimat Devri’nde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma (18391876), Eskişehir, 1984. Bilim, Cahit Yalçın, Türkiye’de Çağdaş Eğitim Tarihi 1734-1876, Eskişehir, 2002. Bozkurt, Gülnihal, “Azınlık İmtiyazları – Kapitülasyonlardan Tek Hukuk Sistemine Geçiş”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, S. 14/40, 1998, s. 247-261. Bozkurt, Gülnihal, “Rewiew of the Otoman Legal System”, OTAM, S. 3, 1992, s. 115-128. Bozkurt, Gülnihal, “Tanzimat ve Hukuk”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994, s. 271-277. Bozkurt, Gülnihal, Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasî Gelişmelerin Işığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (1839-1914), Ankara, 1996. Bozkurt, Gülnihal, “Islahât Fermânı’nın Düşündürdükleri”, Tarih ve Toplum, S. 146, 1996, s. 24-27. Braude, B., Community and Conflict in the Economy of the Ottoman Balkans, 15001650, Cambridge, 1977. Braude, B. - Lewis, B. (Ed.), Christians and Jews in the Ottoman Empire: the Functioning of a Plural Society, C. 1, 2, New York and London, 1982. Braude, B., “Foundation Myths of the Millet System”, Christians and Jews in the Ottoman Empire: the Functioning of a Plural Society, (Ed. Braude, B., - Lewis, B.), C. 1, New York and London, 1982, s. 69-88. Bülbül, Gül, “Islahât Fermânı’nı Hazırlayan Sebepler ve Islahât Fermânı”, Selçuk Ü. Hukuk Fak. Derg., C. 2, 1989, s. 157-179. 213 Cahnman, W. J., “Religion and Nationality”, The American Journal of Sociology, C. 49, 1944, s. 524-529. Ceylan, Ayhan, “Parlamentoya Uzanan Süreçte Türk Kamu Hukukunda Danışma”, Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), Ankara, 2002, s. 586598. Clogg, Richard, The Struggle for Greek Independence, London, 1973. Clogg, Richard, “The Greek Millet in the Ottoman Empire”, Christians and Jews in the Ottoman Empire: the Functioning of a Plural Society, (Ed. Braude, B., - Lewis, B.), C. 1, New York and London, 1982, s. 185-207. Cobham, S. D., The Patriarchs of Constantinople, Cambridge, 1911. Çadırcı, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, Ankara, 1991. Çadırcı, Musa, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Karşılaşılan Güçlükler (1840-1856)”, Mustafa Reşit Paşa ve Dönemi Semineri Bildiriler, Ankara, 1994. Çadırcı, Musa, “Tanzimat’ın Uygulanmasında Karşılaşılan Bazı Güçlükler”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994. Çalışkan, İbrahim, İslâm Ceza Hukukunda Gayr-ı Müslimlerin Statüsü (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara, 1986. Çufalı, Mustafa, “Osmanlı Reformlarına Yönelik İngiliz Politikası”, Yeni Türkiye, S. 31, 2000. Dağı, İhsan D., “Osmanlı Reform Hareketleri ve Avrupa Faktörü”, Yeni Türkiye, No: 33, 2000, s. 154-158. Dağıstan, Adil, “Tanzimat’ın Fikri Temelleri”, Askeri Tarih Bülteni, S. 36, 1994, s. 72-93. Davison, Roderic H., “Turkish Attitudes Concerning Christian-Muslim Equality in the Nineteenth Century”, American Historical Review, C. 59, No: 4, 1954, s. 844864. Davison, Roderic H., Reform in the Ottoman Empire 1856-1876, Princeton, 1963. Davison, Roderic H., “Ottoman Diplomacy at the Congress of Paris (1856) and Question of Reforms”, VII. TTK Kongresi 25-29 Eylül 1970, Ankara, 1973. Davison, Roderic H., Essays in Ottoman and Turkish History, 1774-1923: The Impact of the West, Texas, 1990. Develioğlu, Ferit, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara, 1970. Devlet-i Aliyye ve Düvel-i Ecnebiye Tebaasından ve Mezahib-i Muhtelifeden Bi’lCümle Ruhban Takımıyla Bunların Manastır ve Emakin-i Sâir esi Hakkında Gümrük Muafiyeti Nizamnâmesi, Düstur, 1. Tertip, C. 2, İstanbul, 1289, s. 610-617. 214 Doğan, İsmail, “Eğitimci Ali Suavi (1839-1878) ve Galatasaray Lisesindeki Uygulamaları”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994, s. 514-538. Duckworth, H. T .F., “Introduction II” The Patriarchs of Constantinople, Fortescue, A., Cambridge, 1911. Dumont, Paul, “Tanzimat Dönemi (1839-1878)”, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi XIX. Yüzyılın Başlarından Yıkılışa, (Ed. Robert Mantran, Trc. Server Tanilli), İstanbul, 1995. Dursun, Davut, “Türk Siyasî Hayatında Klasik / Geleneksel Sistemden Modern Sisteme Geçiş Çabaları”, Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), Ankara, 2002. Ebû Yusuf, Kitabu’l-Harac, (Trc. Ali Özek), İstanbul, 1973. Eliot, S. C., Turkey in Europe, London, 1908. Engelhardt, Tanzimat ve Türkiye, (Trc. Ali Reşad), İstanbul, 1999. Ercan, Yavuz, “Kurumsal Açıdan Gayrimüslimler (Azınlıklar), Türklerde İnsani Değerler ve İnsan Hakları (Osmanlı İmparatorluğu Dönemi), İstanbul, ts. Ercan, Yavuz, “Türkiye’de XV. ve XVI. Yüzyıllarda Gayrimüslimlerin Hukuki, İçtimai ve İktisadi Durumu”, Belleten, C. 47, S. 188, 1983, s. 1119-1149. Ercan, Yavuz, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bulgarlar ve Voynuklar, Ankara, 1986. Ercan, Yavuz, Kudüs Ermeni Patrikhanesi, Ankara, 1988. Ercan, Yavuz, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Gayrimüslimlerin Giyim, Mesken ve Davranış Hukuku”, OTAM, S. 1, 1990, s. 117-125. Ercan, Yavuz, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler, Ankara, 2001. Ergin, Osman, Türkiye Maarif Tarihi, C. 2, İstanbul, 1977. Ermeni Patrikhanesi Nizamnamesi , Düstur, 1. Tertip, C. 2, İstanbul, 1289, s. 938961. Eroğlu, Ahmet Hikmet, Osmanlı Devletinde Yahudiler, Ankara, 2000. Eryılmaz, Bilal, Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, İstanbul, 1990. Eryılmaz, Bilal, Tanzimat ve Yönetimde Modernleşme, İstanbul, 1992. Eryılmaz, Bilal, “Osmanlılarda Millet Sistemi”, Osmanlı, C. 6, Ankara, 1999. Esbehânî, Ragıb, el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’an, İstanbul, 1986. Fawaz, Leila Tarazi, An Occasion for War – Civil Conflict in Lebanon and Damascus in 1860, London and New York, 1994. 215 Fendoğlu, Tahsin, “Amerika Birleşik Devletleri’nin Misyonerleri ve Osmanlı Devleti”, Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), C. 14, Ankara, 2002, s. 189-196. Fındıkoğlu, Ziyaeddin Fahri, “Tanzimat’ta İçtimaî Hayat”, Tanzimat, C. 2, İstanbul, 1999, s. 619-659. Finley, Carter V., “The Acid Test of Ottomanism: The Acceptance of Non-Muslims in the Late Ottoman Bureaucracy”, Christians and Jews in the Ottoman Empire: the Functioning of a Plural Society, (Ed. Braude, B., - Lewis, B.), C. 1, New York and London, 1982, s. 339-368. Fodor, Pal, “Osmanlılar ve Macaristan’da Hıristiyan Tebaaları”, Osmanlı Devletinde Din ve Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan), İstanbul, 2000. Fortescue, A., The Patriachs of Constantinople, Cambridge, 1911. Fortescue, A., The Orthodox Eastern Church, London, 1929. Frazee, Charles A., The Orthodox Church and Independent Greece 1821-1852, Cambridge, 1969. Fraaze, Charles A., “The Formation of the Armenian Catholic Community in the Ottoman Empire”, Eastern Churches Review, C. 7, No: 2, 1975, s. 149-163. Frazee, Charles A., Catholics and Sultans the Church and the Ottoman Empire 14531923, London and New York, 1983. Gawrych, George W., “Tolerant Dimensions of Cultural Pluralism in the Ottoman Empire: the Albanian Community 1800-1912”, İnt. J. of Middle East Studies., No:15, 1983, s. 519-536. Gencer, Ali İhsan, “Tanzimat Fermânı (1839)’dan 1876’ya Kadar Osmanlı İmparatorluğu”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, (Red. Hakkı Dursun Yıldız), C. 11, İstanbul, 1989, s. 431-521. Gencer, Ali İhsan, “Tanzimat Fermânı’nın İlanı ve Tatbiki Meselesi”, 150. Yılında Tanzimat, İstanbul, 1990. Girit Vilayet Nizamnamesi, Düstur, I. Tertip, C. 1, İstanbul, 1289, s. 652-666. Glenny, Misha, Balkanlar 1804-1999 Milliyetçilik Savaş ve Büyük Güçler, (Trc. Mehmet Harmancı), İstanbul, 2001. Goldziher, “Ehlülkitab”, İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 1977. Gökbilgin, Tayyib, “1840’tan 1861’e Kadar Cebel-i Lübnan Meselesi ve Dürzîler”, Belleten, C. 10, S. 40, 1946. Gölen, Zafer, “Osmanlı Devletinde Islahât Hareketleri ve Tanzimat”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 118, 1999, s. 97-114. 216 Gönen, Yasemin Saner, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancıların Adli Ayrıcalıkları, (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul, 1998. Göyünç, Nejat, “Tanzimat’a Yöneltilen Eleştiriler”, Mustafa Reşit Paşa ve Dönemi Semineri Bildiriler, Ankara, 1994, s. 105-111. Güler, Ali, XX. Yüzyıl Başlarının Askeri ve Stratejik Dengeleri İçinde Türkiye’deki Gayrimüslimler (Sosyo-Ekonomik Durum Analizi), Ankara, 1996. Güler, Ali, Osmanlı Devletinde Azınlıklar, İstanbul, 1997. Gülsoy, Ufuk, “1856 Islahât Fermânı’na Tepkiler ve Maraş Olayları”, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul, 1991, s. 443-458. Gülsoy, Ufuk, “1856 Halep ve Nablus Olayları”, Tarih İncelemeleri Dergisi, No: 9, 1994. Gülsoy, Ufuk, “Çöküşe Götüren Reçete: Islahât”, Tarih ve Medeniyet, S. 19, 1995, s. 29-36. Gülsoy, Ufuk, “Islahât Fermânı”, DİA, C. 19, İstanbul, 1999, s. 185-190. Gülsoy, Ufuk, Osmanlı Gayrimüslimlerinin Askerlik Serüveni, İstanbul, 2000. Gülsoy, Ufuk, “Cizye’den Vatandaşlığa: Osmanlı Gayrimüslimlerinin Askerlik Serüveni”, Türkler, (Ed.: Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), C. 14, Ankara, 2002, s. 82-93. Güngör, Erol, Türk Kültürü ve Milliyetçilik, İstanbul, 1976. Hammer, Joseph Von, Osmanlı Tarihi, C. 9, İstanbul, 1996. Hamza Yusuf, “1839-1876 Yılları Arasında Makedonya Slav Unsurunun Eğitim ve Kültür Yaşamında Tanzimat Islahâtlarının Yankıları”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994, s. 489-499. Hazır, Hayati, “Tanzimat Fermânı’nın Anayasa Hukuku Açısından Tahlili”, Prof. Dr. Jale G. Akipek’e Armağan, Konya, 1991, s. 191-208. Hupchick, Dennis P., The Bulgarians in the Seventeenth Century, Jefferson and London, 1993. Issawi, Charles, “The Transformation of the Economic Position of the Millets in the Nineteenth Century”, Christians and Jews in the Ottoman Empire: the Functioning of a Plural Society, (Ed. Braude, B., - Lewis, B.), C. 1, New York and London, 1982, s. 261-285. Itzkowitz, N., Ottoman Empire and Islamic Tradition, Chicago and London, 1980. İbrahim Mustafa, (Thk.), el-Mu’cemü’l-Vasît, İstanbul, 1989. İdâre-i Umûmiyye-i Vilâyât Nizamnâmesi, Düstur, 1. Tertip, C. 1, İstanbul, 1289, s. 625-651. 217 İnalcık, Halil, “Ottoman Methods of Conquest”, Studia Islamica, C. 2, 1954, s. 103129. İnalcık, Halil, “Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümayunu”, Belleten, C. 28, S. 112, 1964, s. 603-622. İnalcık, Halil “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri”, Belleten, C. 28, S. 112, 1964, s. 623-649. İnalcık, Halil, “The Policy of Mehmed II Toward the Greek Population of Istanbul and the Byzantine Buildings of the City”, Dumbarton Oaks Papers, C. 23-24, 1969-70, s. 231-249. İnalcık, Halil, “Ottoman Archival Materials on Millets”, Christians and Jews in the Ottoman Empire: the Functioning of a Plural Society, (Ed. Braude, B., - Lewis, B.), C. 1, New York and London, 1982. İnalcık, Halil, “The Status of the Greek Orthodox Patriarch Under the Ottomans”, Turcica, C. 21-23, 1991, s. 407-436. İnalcık, Halil, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, İstanbul, 1992. İnalcık, Halil, “The Turks and the Balkans”, Turkish Review of Balkan Studies, C. 1, 1993, s. 9-41. İnalcık, Halil, “İmtiyâzât”, DİA, C. 22, İstanbul, 2000, s. 245-252. İpşirli, Mehmet, “Osmanlı’da Mensubiyet ve Kıyafetler”, Osmanlı Devletinde Din ve Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan), İstanbul, 2000. İzgi, Ömer, “Türkler ve Ermeniler: Osmanlı Deneyimi”, Osmanlı’nın Son Döneminde Ermeniler, (Ed. Türkkaya Ataöv), Ankara, 2002. Jelavich, Charles - Jelavich, Barbara, Balkan National States, Connecticut, 1974. Karal, Enver Ziya, “Gülhane Hatt-ı Hümâyununda Batının Etkisi”, Belleten, C. 28, S. 112, 1964, s. 581-601. Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C. 5, 6, 7, Ankara, 1995. Karmi, İlan, The Tanzimat and the non-Muslims: 1839-1878, the Implications of the Reforms in 19th Century Ottoman Empire on the Legal, Political, Economic and Social Status of non-Muslims, (M.A. Thesis, University of Wisconsin), Madison, 1986. Karasu, Cemil, “Tanzimat Dönemi Osmanlı Diplomasisine Genel Bir Bakış”, OTAM, S. 4, 1993. Karpat, Kemal H., “Millets and Nationality: The Roots of the Incongruity of Nation and State in the Post-Ottoman Era”, Christians and Jews in the Ottoman Empire: the Functioning of a Plural Society, (Ed. Braude, B., - Lewis, B.), C. 1, New York and London, 1982, s. 141-169. 218 Karpat, Kemal H., “The Situation of the Christians in the Ottoman Empire: Bulgaria’s View”, Int. J. of Turkish Studies, C. 4, No: 2, 1983, s. 259-266. Karpat, Kemal H., “Ottoman Views and Policies Towards the Orthodox Christian Church”, Greek Orthodox Theological Review, C. 31, No: 1-2, 1986, s. 131-15. Kevorkyan, Dikran, “Uluslararası Terör Karşısında Düşünceleri”, Türk Tarihinde Ermeniler, İzmir, 1983. Türk Ermenilerinin Kiel, Machiel, Art and Society of Bulgaria in the Turkish Period, Maastricht, 1985. Kiel, Machiel, “Müzakere Metni”, Osmanlı Devletinde Din ve Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan), İstanbul, 2000. Kocabaşoğlu, Uygur, Kendi Belgeleriyle Anadolu’daki Amerika, İstanbul, 1989. Kodaman, Bayram, “Avrupa Emperyalizminin Osmanlı İmparatorluğu’na Giriş Vasıtaları (1838-1914)”, Milli Kültür, Haziran, 1980, s. 23-33. Koloğlu, Orhan, “Türkçe-Dışı Basın”, TCTA, İstanbul, 1986. Komisyon, Türkçe Sözlük (TDK), Ankara, 1988. Koyuncu, Aşkın, Bulgar Eksarhlığı, (Basılmamış Mastır Tezi), Çanakkale, 1998. Köprülü, Fuad, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, Ankara, 1991. Kunt, Metin, “Transformation of Zimmi into Askeri”, Christians and Jews in the Ottoman Empire: the Functioning of a Plural Society, (Ed. Braude, B. - Lewis, B.), C. 1, New York and London, 1982, s. 55-67. Kunt, Metin, “State and Sultan up to the Age of Suleyman: Frontier Principality to World Empire”, Suleyman the Magnificent and his Age: the Ottoman Empire in the Early Modern World, (Ed. Kunt, M., - Woodhead, C.), London and New York, 1995, s. 3-29. Kuntay, M. Cemal, Namık Kemal Devrinin İnsanları ve Olayları Arasında I, İstanbul, 1944. Kurt, İsmail, “Müzakere Metni”, Osmanlı Devletinde Din ve Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan), İstanbul, 2000. Kuruyazıcı, Hasan, - Tapan, Mete, Stevi Stefan Bulgar Kilisesi, İstanbul, 1998. Küçük, Abdurrahman, Ermeni Kilisesi ve Türkler, Ankara, 1997. Küçük, Cevdet, “Osmanlılarda ‘Millet Sistemi’ ve Tanzimat”, TCTA, C. 4, İstanbul, 1986, s. 1007-1024. Küçük, Cevdet, “Osmanlı Devletinde Millet Sistemi”, Yeni Türkiye, S. 32, 2000. Lewıs, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, (Trc. Metin Kıratlı), Ankara, 1984. Maarif-i Umûmîye Nizamnamesi, Düstur, 1. Tertip, C. 2, İstanbul, 1289, s. 184-219. 219 Macdermott, Mercia, A History of Bulgaria 1393-1885, London, 1962. Mekteb-i Sultani Nizamatını Havi İlanname, Düstur, 1. Tertip, C. 2, İstanbul, 1289, s. 245-257. Maloney, G. A., A History of Orthodox Theology since 1453, Belmont, 1976. Menage V. L., “Devshirme”, Encyclopaedia of Islam, Leiden and London, 1965, s. 210-213. Menage, V. L., “Some Notes on the Devshirme”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, C. 29, 1966, s. 64-78. Millas, Herkül, Yunan Ulusunun Doğuşu, İstanbul, 1994. Miroğlu, İsmet, “Osmanlı Devlet Felsefesinde İnsanî Değerler ve Hukuka Saygı”, Tarih Boyunca Türklerde İnsanî Değerler ve İnsan Hakları (Osmanlı İmparatorluğu Dönemi), İstanbul, ts. Miroğlu, İsmet, “Fetret Devrinden II. Bayezid’e Kadar Osmanlı Siyasî Tarihi”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, (Red. Hakkı Dursun Yıldız), C. 10, İstanbul, 1989, s. 167-312. Mo‘az, Moshe, Ottoman Reform in Syria and Paletine 1840-1861: the Impact of the Tanzimat on Politics and Society, Oxford, 1968. Mordtmann, Andreas David, İstanbul ve Yeni Osmanlılar, Siyasî, Sosyal ve Biyografik Manzaralar, İstanbul, 1999. Mutaf, Abdülmecit, “Şûra-yı Devlet 1868-1922”, Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), C. 13, Ankara, 2002, s. 599-608. Nanakis, A., “The Greek Orthodox Church in Macedonia Under Ottoman Rule”, Modern and Contemporary Macedonia, (Ed. Kaliopoulos, I., - Hasiotis, I.), Athens, 1993, s. 96-109. Nazır, Bayram, “Macar ve Polonyalı İhtilalcilerin Osmanlı Devleti’ne İlticası ve Diplomatik Kriz”, Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), C. 11, Ankara, 2002, s. 813-821. Neumann, Christoph K., Araç Tarih Amaç Tanzimat, (Trc. Meltem Arun), İstanbul, 1999. Okandan, Recai G., Âmme Hukukumuzun Ana Hatları, İstanbul, 1971. Okandan, Recai G., Âmme Hukukumuzda Tanzimat Devri”, Tanzimat, İstanbul, 1999. Ongunsu, A. H., “Tanzimat ve Amillerine Umumi Bir Bakış”, Tanzimat, İstanbul, 1999. Onur, Hüdavendigar, Meillet-i Sadıka’dan Hayk’ın Çocuklarına Ermeniler, İstanbul, 1999. 220 Orhunlu, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğu’nda Derbend Teşkilatı, İstanbul, 1967. Ortaylı, İlber, Tanzimat’tan Sonra Mahalli İdareler (1840-1878), Ankara, 1974. Ortaylı, İlber, “İlk Osmanlı Parlamentosu ve Osmanlı Milletlerinin Temsili”, Kanunu Esâsî’nin 100. Yılı, Ankara, 1978. Ortaylı, İlber, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet”, TCTA, C. 4, İstanbul, 1986, s. 996-1001. Ortaylı, İlber, “Tanzimat Döneminde Tanassur ve Din Değiştirme Olayları”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994. Ortaylı, İlber, İmparatorluğu’n En Uzun Yüzyılı, İstanbul, 2001. Öke, Mim Kemal, Ermeni Meselesi, İstanbul, 1986. Ölmezoğlu, Ali, “Cevdet Paşa”, İslâm Ansiklopedisi, C. 3, İstanbul, 1963. Özcan, Azmi, “Islahât Fermânı ve Din Hürriyetinin Sınırları”, Osmanlı Devletinde Din ve Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan), İstanbul, 2000. Özcan, Besim, “Kırım Savaşı”, Osmanlı, (Ed. Güler Eren), C. 2, Ankara, 1999. Özçelik, Selahattin, “Osmanlı İç Hukukunda Zorunlu Bir Tehir (Mürted Maddesi)”, OTAM, S. 11, 2000, s. 347-439. Özel, Ahmet, “Gayri Müslim”, DİA, C. 13, İstanbul, 1996, s. 418-427. Özkaya, R. Yücel, “Tanzimat’ın Siyasî Yönden Meşrutiyete Etkileri ve Cemiyet-i İslâmiye Başkan Vekili Muhiddin Efendi’nin Meşrutiyet Hakkındaki Düşünceleri”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994, s. 301-321. Öztuna, Yılmaz, “Ermeni Sorununun Oluştuğu Siyasal Ortam”, Osmanlı’nın Son Döneminde Ermeniler, (Ed. Türkkaya Ataöv), Ankara, 2002. Palmer, Alan, 1853-1856 Kırım Savaşı ve Modern Avrupa’nın Doğuşu, (Trc. Meral Gaspıralı) İstanbul, 1999. Pantazopoulos, N., “Community, Laws and Customs of Western Macedonia under Ottoman Rule”, Balkan Studies, C. 2, 1961, s. 1-22. Pantazopoulos, N. J., Church and Law in the Balkan Peninsula during the Ottoman Rule, Thessaloniki, 1967. Papadopoullos, T. H., Studies and Documents Relating to the History of the Greek Church and People under Turkish Domination, Aldershot, 1992. Papastathis, H. K., “Communal Organisation”, Modern and Contemporary Macedonia, (Ed. Kaliopoulos, I., - Hasiotis, I.), C. 1, Athens, 1993, s. 85-92. Pawlowitch, Stevan K., A History of the Balkans 1804-1945, London and New York, 1999. 221 Pedrosyan, Y. A., “1859 Yılındaki ‘Kuleli Vakası’nın Karakterine ve Bunun Türkiye Tarihindeki Yerine Dair”, (Trc. İ. Kaynak), Belleten, C. 33, S. 132, 1969. Polat, İlknur, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Açılan Amerikan Okulları Üzerine Bir İnceleme”, Belleten, C. 52, S. 203, 1988, s. 627-652. Poole, Stanley Lane, Lord Stratford’un Türkiye Hatıraları, (Trc. Can Yücel), Ankara, 1959. Protestan Cemaati Nizamname-i Esasîsi, Düstur, 1. Tertip, C. 4, İstanbul, 1295, s. 614-616. Rum Patrikhanesi Nizamnamesi , Düstur, 1. Tertip, C. 2, İstanbul, 1289, s. 902-937. Runciman, S., The Great Church in Captivity, Cambridge, 1968. Sabûnî, Muhammed Ali, Muhtasaru Tefsîri İbni Kesîr, İstanbul, ts. Sakal, Fahri, “Osmanlı Devleti’nde Zimmiler Hakkında Bazı Bilgiler”, Akademik Açı, S. 1, 1996, s. 160-171. Samur, Sabahattin, Suriye Vilayetinin İdari ve Sosyal Yapısı (1840-1908), (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara, 1988. Sander, Oral, Anka’nın Yükselişi ve Düşüşü, Ankara, 1993. Saydam, Abdullah, “Tanzimat Devri Reformları”, Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), C. 11, Ankara, 2002, s. 782-804. Schmemann, A., The Historical Road of Eastern Orthodoxy, London, 1963. Sevinç, Necdet, Osmanlıdan Günümüze Misyoner Faaliyetleri, İstanbul, 2002. Seyitdanlıoğlu, Mehmet, “Tanzimat Dönemi İmar Meclisleri”, OTAM, No: 3, Ankara, 1992. Seyitdanlıoğlu, Mehmet, Tanzimat Devrinde Meclis-i Vâlâ (1838-1868), Ankara, 1999. Shaw, Stanford J., “The Aims and Achievements of Ottoman Rule in the Balkans”, Slavic Review, C. 21, No:4, 1962, s. 617-622. Shaw, Stanford J, “The Ottoman View of the Balkans”, The Balkans in Transition: Essays on the Development of the Balkan Life and Politics since the Eighteenth Century, (Ed. Jelavich, C., - Jelavich, B.), Berkeley and Los Angeles, 1963, s. 56-80. Shaw, Stanford J., History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Cambridge, 1976. Shaw, Stanford J., Shaw, Ezel Kural, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye (Trc. Mehmet Harmancı), İstanbul, 1983. 222 Shaw, Stanford J., “Osmanlı İmparatorluğu’nda Azınlıklar Sorunu”, TCTA, C. 4, İstanbul, 1986, s. 1002-1006. Shaw, Stanford J., “19. Yüzyıl Osmanlı Reform Hareketinde 1876 Öncesi Merkezi Yasama Meclisleri I”, (Trc. Püren Öngören), Tarih ve Toplum, No: 76, 1990, s. 1115. Shaw, Stanford J., “19. Yüzyıl Osmanlı Reform Hareketinde 1876 Öncesi Merkezî Yasama Meclisleri II”, (Trc. Püren Öngören), Tarih ve Toplum, No: 77, 1990, s. 40-47. Sivrikaya, İbrahim, “Osmanlı Devletinde Hukuk Kaidelerinin Gelişimi ve Tanzimat’tan Sonraki Uygulanışı”, Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, S. 1, 1972, s. 139-146. Somel, Selçuk Aşkın, The Modernization of Public Education in the Ottoman Empire 1839-1908, Brill, 2001. Sonyel, Salahi R., “Osmanlı İmparatorluğu’nda Koruma Sistemi ve Kötüye Kullanılışı”, Belleten, C. 50, S. 213, 1991. Sonyel, Salahi R., Minorities and the Destruction of the Ottoman Empire, Ankara, 1993. Sonyel, Salahi, “Tanzimat ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Gayrimüslim Uyrukları Üzerindeki Etkileri”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994, s. 339-351. Sousa, Nasim, The Capitulatory Regime Of Turkey Its History, Origin and Nature, Baltimore, 1933. Stavrianos, L. S., The Balkans since 1453, London, 1958. Stiles, A., The Ottoman Empire 1450-1700, London, 1989. Sugar, P. F., Southeastern Europe under Ottoman Rule, 1353-1804, Seattle and London, 1977. Sungur, Mutullah, “XIX. Yüzyıl Osmanlı Devleti’nde Taşra İdaresi ve Vilayet Yönetimi”, Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), C. 13, Ankara, 2002, s. 750-761. Svoronos, N., “Administrative, Social and Economic Developments”, Macedonia: 4000 Years of Greek History and Civilization, (Ed. Sakellariou, M. B.), Athens, 1983, s. 354-386. Şahin, Süreyya, Fener Patrikhanesi ve Türkiye, İstanbul, 1980. Şahin, M. Süreyya, Türkiye’deki Patrikhaneler, İstanbul, 2003. Şemsettin Sami, Kamus-u Türkî, İstanbul, 1317. 223 Şener, Abdülkadir, “İslam Hukukunda Gayrimüslimler”, Türk Tarihinde Ermeniler, İzmir, 1983. Şimşir, Bilal N., Osmanlı Ermenileri, Ankara, 1986. Şişman, Adnan, “Misyonerlik ve Osmanlı Devletinin Son Döneminde Kurulan Yabancı Sosyal ve Kültürel Müesseseler”, Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), C. 14, Ankara, 2002, s. 173-180. Şûrâ-yı Devlet Nizamnâmesi, Düstur, 1. Tertip, C. 1, İstanbul, 1289, s. 325-327. Tâbiiyyet-i Osmâniyye Kanunnâmesi, Düstur, 1. Tertip, C. 1, İstanbul, 1289, s. 1618. Tayşi, M. Serhan, “Osmanlı’da Kimlik ve Kıyafet Meselesi”, Osmanlı Devletinde Din ve Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan), İstanbul, 2000. Tekeli, İlhan – İlkin, Selim, Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, Ankara, 1993. Todorov, Nikolay, Bulgaristan Tarihi, (Trc. Veysel Atayman), İstanbul, 1979. Tritton, A. S., The Caliphs and Their Non-Muslim Subjects, London, 1930. Tuğlacı, Pars, İstanbul Ermeni Kiliseleri, İstanbul, 1991. Türköne, Mümtaz’er, “Tanzimat Fermânı ve Mehmet Sadık Rif‘at Paşa”, Yeni Türkiye, S. 33, 2000, s. 180-191. Ubicini, J. H. A., 1855’te Türkiye, (Trc. Ayda Düz), İstanbul, 1977. Ubicini, J. H. A., Türkiye 1850, (Trc., Cemal Karaağaçlı), İstanbul, 1977. Unat, Faik Reşit, Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış, Ankara, 1964. Uras, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul, 1987. Ursinus, M., “Petitions from Orthodox Church Officials to the Imperial Diwan, 1675”, Byzantine and Modern Greek Studies, C. 18, 1994, s. 236-247. Uzun, Turgay, “Osmanlı Devleti’nde Milliyetçilik Hareketleri”, Yeni Türkiye, S. 31, 2000, s. 237-249. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C. 4/1, Ankara, 1995. Üçcan, Fikret, “Tanzimat’ın ‘Müsavat’ İlkesi ve Siyasî Sonuçları”, Türkiye Günlüğü, No: 18, 1992, s. 111-120. Üçok, Bahriye, İslâm Tarihi Emeviler-Abbasiler, Ankara, 1968. Ülman, A. Haluk, 1860-1861 Suriye Buhranı, Ankara, 1966. 224 Vacalopoulos, A., “Modern Macedonia from 1430-1821 Oppression and Resistance”, Macedonia: 4000 Years of Greek History and Civilization, (Ed. Sakellariou, M. B.), Athens, 1983, s. 386-394. Vasit, Milan, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Martoloslar”, (Trc., Kemal Beydilli), Tarih Dergisi, No: 31, 1977. Veinstein, Gilles, “Fetihten Sonraki Osmanlı Millet Sistemi Üzerine Bazı Düşünceler”, I. Uluslararası İstanbul’un Fethi Sempozyumu, İstanbul, 1996, s. 137142. Vilayet Nizamnamesi, Düstur, 1. Tertip, C. 1, İstanbul, 1289, s. 608-624. Vryonis, S., “The Conditions and Cultural Significance of the Ottoman Conquest in the Balkans Rapport”, Congres International Des Etudes Du Sud-Est European, Athens, 7-13 Mayıs, 1970, s. 1-10. Vryonis, S., “Religious Changes and Patterns in the Balkans, 14th-16th Centuries”, Aspects of the Balkans: Continuity and Change, (Ed. Birnbaum, H., - Vryonis, S.), Paris, 1972, s. 151-176. Vryonis, S., “Religious Change and Continuity in the Balkans from the Fourteenth Through the Sixteenth Century”, Islam and Cultural Change in the Middle Ages, (Ed.Vryonis, S.), Wiesbaden, 1975, s. 127-140. Vucinich, Wayne S, “The Nature of Balkan Society Under Ottoman Rule”, Slavic Review, C. 21, 1962, s. 597-616. Vucinich Wayne S., “Some Aspects of the Ottoman Legacy”, The Balkans in Transition: Essays on the Development of the Balkan Life and Politics since the Eighteenth Century, (Ed. Jelavich, C., - Jelavich, B.), Berkeley and Los Angeles, 1963, s. 81-114. Ware, T., Eustratios Argenti: A Study of the Greek Church under Turkish Rule, Oxford, 1964. Yeniçeri, Özcan, “Kırım Savaşı, Islahât Fermânı ve Paris Barış Antlaşması”, Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), C. 12, Ankara, 2002, s. 840858. Ye’or, Bat, The Dhimmi: Jews and Chiristians under Islam, London and Toronto, 1985. Yetiş, Kazım, “Tanzimat Karşısındaki Tavırların Tasnifi Konusunda Bir Deneme”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994, s. 107-134. Yıldız, Mehmet, “1856 Islahât Fermânı’na Giden Yolda Meşruiyet Arayışları (Uluslararası Baskılar ve Cizye Sorununa Bulunan Çözümün İslâmi Temelleri)”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S. 7, 2002, s. 75-114. Zernov, N., Eastern Christendom, London, 1961. 225 Ziroyevic, Olga, “Osmanlı Dönemi Hıristiyan Vakıfları”, Osmanlı Devletinde Din ve Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan), İstanbul, 2000. 226 EKLER Ek-1: Islahât Fermânı 632 Düstûr-u ekrem ve muazzam müşîr-i efham ve muhterem nizâmü’l-âlem nâzımı münâzımı’l-ümem müdebbiri umûri’l-cumhûri bi’l-fikri’s-sâkıb mütemmim-i mehâmi’l-enâmi bi’r-re’yi’s-sâib mümehhid-i bünyâni’d-devleti ve’l-ikbâl müşeyyid-i erkâni’s-saâdeti ve’l-iclâl mürattib-i merâtibi’l-hilafeti’l-kübrâ mükemmil-i namûsi’s-saltanti’l-uzmâ el-mahfûf bi sunûf-i avâtifi’l-mülki’l-a‘lâ bi’lfi‘l sadr-ı a‘zam-ı senevdeşim ve vekil-i mutlak-ı kuvâ’l-himem olup mecidiye nişanı hümayunumun birinci rutbesini ve nişan-ı imtiyâz-ı Devlet-i Aliyyemi hâiz ve hâmil olan vezir-i maâlî mîrim Mehmed Emin Âlî Paşa edamehû Teâlâ iclâlehû ve dâ‘afe bi’t-te’yîd-i iktidârahû ve ikbâlehû tevkî-i rafî-i humayunum vâsıl olucak ma‘lum olaki, Yed-i müeyyed-i mülûkâneme vedîa-i Cenâb-ı Bârî olan kâffe-i sunûf-ı tebaai şâhânemin her cihetle tamâmî-i husûl-i saâdet-i hali akdemi efkârı hayriyet düşar-i pâdişâhânem olarak cülûs-i meymenet me’nûs-i hümâyûnum gününden beri bu bapta zuhûra gelen himem-i mahsûsa-i şâhânemin hamdolsun pek çok semere-i nâfiası meşhûd olup, mülk ve milletimizin mâmûriyet ve serveti ânbeân tezâyüd itmekte ise de Devlet-i Aliyyemizin şânına muvâfık ve milel-i mütemeddine arasında bihakkın haiz olduğu mevki-i âlî ve mühimme lâyık olan halin kemâle îsâli içün şimdiye kadar vad‘ ve te’sisine muvaffak olduğum nizâmâtı cedîde-i hayriyyenin ezser nev’i te’kîd ve tevsî-i matlûb-u mâdeletmashûb-i pâdişâhânem olduğu halde umûm tebaa-i şâhânemizin mesâî-i cemîle-i hamiyyetkârâneleri ve müttefik-i hâss-ı bâhirü’lihlâsımız olan düvel-i müfehhamanın himmet ve mu‘aveneti hayırhahaneleri eseri olmak üzere Devlet-i Aliyyemizin bu kerre bi-inâyetihî Teâlâ hâricen hukuk-ı seniyyesi bir kat daha teekküd eylediğine ve bu cihetle şu asır Devlet-i Aliyyemiz içün bir zamân-ı hayriyyet-i iktiranın mebdei olacağından dâhilen dahî Saltanat-ı Seniyyemizin tezyîdi kuvvet ve mektenî ve revâbıt-ı kalbiye-i vatandâşî ile biribirine merbût olan ve nazarı ma‘delet eser-i müşfikânemde müsâvî bulunan kâffe-i sunûf-u tebaa-i şâhânemin her yüzden husûl-ü temâmi-i saâdet-i hâl ve memâliki şâhânemizin mâmûriyetini müstelzim olacak esbab ve vesâilin ânbeân ilerülemesi murâd-ı merhamet-i i‘tiyat-ı mülûkânem iktizâsından bulunduğuna binâen husûsât-ı âtiyeti’z-zikrin icrâsına irâde-i ma‘delet ifâde-i pâdişâhânem şerefsâdir olmuştur. Şöyle ki: Gülhânede kıraat olunan Hatt-ı Hümâyunum ile Tanzimat-ı Hayriyyem mûcibince her din ve mezhepte bulunan kâffe-i tebaa-i şâhânem hakkında bilâistisna emniyet-i cân ve mâl ve mahfûziyet’i nâmus içün taraf-ı eşref-i pâdişâhânemden va‘d ve ihsân olunmuş olan te’minât bu kere dahi te’kid ve te’yid kılındığından bunun kâmilen fiile çıkarılması içün tedâbir-i müessirenin ittihaz olunması veziri cenâh-ı âtıfet-i seniyye-i padişâhânemde olarak memâliki mahrûse-i şâhânemde bulunan Hıristiyan ve sâir tebaa-i gayr-i müslime cemâatlerine ecdâdı izâmın taraflarından virilmiş ve sinîn-i ahîrede i‘tâ ve ihsân kılınmış olan bi’l-cümle imtiyazât ve muafiyât-ı ruhâniye bu kerre dahi takrîr ve ibkâ kılınup fakat Hıristiyan ve tebaa-i gayr-i müslime-i sâirenin her bir cemâati bir mehli muayyen içünde imtiyazât ve mu‘âfiyât-ı hâzıralarının rü’yet ve mu‘âyenesine ibtidâr ile ol-bâbda vaktin ve gerek âsâr-ı medeniyet ve ma‘lûmât-ı müktesebenin icâb ettirdiği ıslahâtı 632 Bkz. BOA. Tanzimat-ı Hayriye Defteri, s. 109-111. 227 irâde ve tensîb-i şâhânem ile ve Bâb-ı Âlî’mizin nezâreti tahtında olarak mahsûsan patrikhanelerde teşkil olunacak meclisler marifetiyle bi’l-müzâkere cânibi Bâb-ı Âlî’mize arz ve ifâde eylemeğe mecbur olarak Cennetmekân Ebülfeth Sultan Mehmed Hân-ı Sânî Hazretleri ve gerek ahlâf-ı izamları tarafından patrikler ile Hıristiyan piskoposlarına i‘ta buyurulmuş olan ruhsat ve iktidar niyât-ı fütüvvetkârâne-i pâdişâhânemden nâşî işbu cemaatlere te’min olunmuş olan hâl ve mevki-i cedîd ile tevfîk olunup ve patriklerin el-hâletü hâzihî cârî olan usûl-i intihâbiyeleri ıslah olunduktan sonra patriklik berât-ı âlîsinin ahkâmına tatbîkan kayd-ı hayat ile nasb ve ta‘yin olunmaları usûlünün tamamen ve sahîhan icrâ ve Bâbı Âlîmizle cemâat-ı muhtelifenin rüesâ-yı ruhâniyesi beyninde karar-gîr olacak bir sûrete tatbikan patrik ve metrepolid ve murahhasa ve piskopos ve hahamların hîn-i nasbında usûl-i tahlifiyyenin ifâ kılınması ve her ne sûret ve nâm ile olursa olsun rahiplere verilmekte olan cevâiz ve avâidât cümleten men‘ olunarak yerine patriklere ve cemâat başlarına varidât-ı muayyene tahsîs ve ruhbân-ı sâirenin dahî rütbe ve mansıblarının ehemmiyetlerine ve bundan sonra virilecek karara göre kendilerine bervech-i hakkaniyet maaşlar ta‘yin olunup, fakat Hıristiyan rahiplerinin emvâli menkûle ve gayr-i menkûlelerine bir gûne sekte irâs olunmayarak Hıristiyan ve sâir tebaa-i gayr-i müslime cemaatlerinin milletçe olan maslahatlarının idaresi her bir cemaatin ruhbân ve avâmı beyninde müntehab âzâdan mürekkeb bir meclisin hüsnü muhâfazasına havâle kılınması ve ahalisi cümleten bir mezhepte bulunan şehir ve kasaba ve karyelerde icrâ-yi âyîne mahsûs olan ebniyenin ve gerek mektep ve hastahane ve mezarlık misillû sâir mahallerin hey’et-i asliyeleri üzere, ta‘mir ve termimlerine bir gûne mevâni‘ îkâ‘ olunmayup böyle mahallerin müceddeden inşası lâzım geldikte patrik veya rüesâ-yı milletin tasvîbi halinde bunların resm ve suret-i inşası bir kerre cânib-i Bâb-ı Âlîmize arzolunmak iktiza edeceğinden ya suver-i ma‘rûza kabûl ile müteallik olacak irade-i seniyye-i mülûkânem mucibince iktizâsı icrâ veya bir mütted-i muayyene zarfında olbâbda olan i‘tirazât beyan olunup bir mezhebin cemaati yalnız olarak sâiriyle karışık olmıyarak bir mahalde bulunur ise o yerde âyine müteallik hususatı zâhiren ve alenen icrâda bir türlü kuyuda dûçar olmayup ahâlîsi edyânı muhtelifede bulunan cemâatlerden mürekkeb olan şehir ve kasaba ve karyelerde ise her bir cemâatin takımı sâkin olduğu ayruca mahalde bâlâda bast-ü beyan olunan usûle ittibâan kendü kilise ve hastahane ve mektep ve mezarlıklarını ta‘mir ve termîme muktedir olabilmesi ve müceddeden inşa olunması iktiza eyleyen ebniyeye gelince bunlar içün ruhsat-ı lâzimeyi patrikler veyahut cemaat metropolitleri cânib-i Bâb-ı Âlî’mizden istid‘a idüp Devlet-i Aliyyemizce bunda bir gûne mevâni-i mülkiyye olmadığı halde ruhsatı seniyyem erzan kılınması ve bu makûle işlerde hükûmet tarafından vukubulacak muamelât külliyyen hasbî olması ve bir mezhebe tâbi olanların adedi ne miktar olur ise olsun ol mezhebin kemâl-i serbestî ile icrâ olunmasını temin içün tedâbir-i lâzime ve kaviyyenin ittihaz kılınması ve mezheb ve lisan ve yahut cinsiyet cihetleriyle sunûf-ı tebaa-i Saltanat-ı Seniyyemden bir sınıfın âhar sınıftan aşağı tutulmasını mutazammın olan kâffe-i ta‘birât ve elfâz ve temyizât muharrerât-ı divâniyyeden ilelebed mahv ve izâle kılınması ve âhâd-ı nâs beyninde veyahut me’mûrîn taraflarından dahî mûcibi şîn ve âr olacak veya namusa dokunacak her türlü ta‘rif ve tavsîfin isti‘mali kanûnen men olunması ve çünkü memâliki mahrûsemde bulunan her din ve mezhebin âyini berveçh-i serbestî icrâ olunduğundan tebaa-i şâhânemden hiçbir kimesne bulunduğu dinin âyinini icrâdan men olunmaması ve bundan dolayı cevr ve ezâ görmemesi ve tebdîl-i din ve mezheb etmek üzere kimse icbâr olunmaması ve Saltanatı 228 Seniyyemizin me’murîn ve hademesinin intihâb ve nasbı tensib ve irade-i şâhâneme menût olarak tebaa-i Devlet-i Aliyyemin cümlesi her kangi milletten olur ise olsun devletin hizmet ve memuriyetlerine kabul olunacaklarından bunlar ehliyet ve kabiliyetlerine göre umûm hakkında mer’iyyü’l-icrâ olacak nizamâta imtisâlen me’muriyetlerde istihdam olunmaları ve saltanatı seniyyem tebaasından bulunanlar mekâtib-i şâhânemin nizâmât-ı mevzualarında gerek since ve gerek imtihanca mukarrar olan şerâiti ifâ eyledikleri takdirde cümlesi bilâfark ve temyîz Devlet-i Aliyyemin mekâtib-i askeriyye ve mülkiyyesine kabûl olunması ve bundan başka her bir cemaat maârif ve hiref ve sanâyie dair milletce mektepler yapmağa me’zûn olup fakat bu megûle mekâtib-i umûmiyyenin usûl-ü tedrîs ve muallimlerinin intihâbı âzâsı tarafı şâhânemden mansûb muhtelit bir Meclis-i Maarifin nezâret ve teftîşi tahtında olması ve ehli İslâm ile Hıristiyan ve sâir tebaa-i gayr-i müslime meyanesinde veyahut tebaa-i Îseviyye ve sâir tebaa-i gayr-i müslimeden mezâhib-i muhtelifeye tâbî olanların birbiri beyninde ticaret veyahut cinâyâta müteallik zuhûra gelecek cemî-i daâvî muhtelit divanlara havale olunup, istimâ-i da‘vâ içün işbu divanlar tarafından akdolunacak meclisler alenî olacağından müddeî ile müddeâ aleyh müvâcehe olunarak bunların ikâme edecekleri şâhitler tekârîr-i vâkıalarını daima kendi âyin ve mezhepleri üzere icrâ edeceklerini birer yemin ile tasdik eylemeleri ve hukûk-u âdiyyeye âit olan de‘avî dahî eyâlât ve elviye muhtelit meclislerinde vâli ve kâdı-i memleket hazır oldukları halde şer’an veya nizâmen rüyet olunup işbu mahâkim ve mecâliste muhâkemât-ı vâkıa alenî icrâ olunması ve Hıristiyan ve sâir tebaa-i gayr-i müslimeden iki kimse beyninde hukuku irsiyye gibi de‘avî-i mahsusa sahib-i da‘vâ olanlar istedikleri halde patrik veya rüesâ ve mecâlis ma‘rifetiyle rü’yet olunmak üzere havâle kılınması mücâzât ve ticaret kanunlarıyle muhtelif divanlarda icrâ olunacak usûl ve nizamât-ı mürafaât mümkün mertebe sür‘atle ikmâl olunarak ve zabt ve tedvîn kılınarak memâlik-i mahrûse-i şâhânemde müsta‘mel olan elsine-i muhtelifeye tercüme ile neşr ve ilân olunması ve hukûk-u insaniyyeyi hukuk-u adalet ile tevfîk etmek içün mazanna-i sû’ olanların veyahut te’dîbât-ı cüz’iyyeye müstahak bulunanların hapis ve tevkiflerine mahsûs olan kâffe-i mahbes ve mahal-i sâirede usûl-ü habsiyyenin mümkün mertebe müddet-i kalîle zarfında ıslâhına mübâşeret olunması ve her halde hapishanelerde bile cânib-i Saltanat-ı Seniyyemden vaz‘ kılınan nizamâtı inzibâtiyyeye muvâfık olan muâmelâttan mâadâ hiçbir gûne mücâzat-ı cismâniyye ve eziyet ve işkenceye müşâbih kâffe-i muâmele dahî kâmilen lâğv ve iptâl kılınması ve bunun hilâfında vukubulacak harekât-ı şedîden men‘ ve zecr olunacağından mâadâ bunun icrâsını emreden me’murîn ile bilfiil icrâ eyleyen kesânın dahî ceza kanunnamesi iktizasınca tebdîl ve te’dib olunması ve Darü’s-Saltanatü’s-Seniyyem ve eyâlât ve bilâd ve kurrâda umûr-u zaptiyye tanzimi maddesi âsûde hal olan kâffe-i tebaa-i mulûkâneme kendi mal ve canlarının muhafazasına sahîhan ve kaviyyen emniyet virecek surette tanzîm kılınması ve verginin müsâvâtı tekâlîf-i sairenin müsâvâtını mûcib olacağı misüllü hukukça olan müsâvât dahî vezâifçe olan müsâvâtı müstelzim olduğundan Hıristiyan vesâir tebaa-i gayr-i müslime dahî ahâli-i İslâm misillü hıssa-i askeriyye i‘tâsı hakkında muahharan virilen karara inkıyâd mecburiyetinde bulunması ve bu hususta bedel vermek veya nakden akça i‘tasıyla hizmeti fiiliyeden muâf olmak usulünün icrâ olunması ve İslâmdan mâadâ tebaanın sunûf-u askeriyye içinde suret-i istihdamları hakkında nizamat-ı lazime yapılup müddet-i kalîle-i mümkine zarfında neşr ve ilân kılınması ve eyalât ve elviye meclislerinde tebaa-i müslime ve Îseviyye ve saireden bulunan âzânın emr-ü intihâblarını bir suret-i sahîhaya koymak ve ârânın 229 doğruca zuhurunu temin eylemek içün işbu meclislerin suret-i tertip ve teşkilleri hakkında olan nizâmâtın ıslâhına teşebbüs ile Devlet-i Aliyyem netice-i ârâyı ve virilen hüküm ve kararı sahîhan bilmek ve buna nezâret etmek esbâb ve vesâili müessiresinin istihsalini mütâlaa eylemesi ve çünkü bey‘ ve fürûhât ve tasarruf-u emlâk ve akâr maddeleri hakkında olan kavânîn kâffe-i tebaa-i mülûkanem hakkında müsâvî olduğundan kavânîn-i Devlet-i Aliyye ve nizamât-ı zabıta-i belediyeye ittibâ ve imtisâl eylemek ve asıl yerli ahalinin verdikleri tekâlifi vermek üzere Saltanat-ı Seniyyem ile düveli ecnebiyye beyninde yapılacak suver-i tanzimiyyeden sonra ecnebiye dahi tasarruf-u emlâk müsaadesinin i‘ta olunması ve tebaa-i Saltanatı Seniyyemin kâffesi üzerine tarh olunacak vergi ve tekâlîf sınıf ve mezheblerine bakılmıyarak bir surette ahz olunmakta idüğünden işbu tekalîfin ve ale’l-husûs a‘şârın ahz ve istifasında vukubulmakta olan sû-i isti‘malâtın ıslahı tedabîr-i serîası mütâlaa ve müzakere olunup doğrudan doğruya ahz-ı vergi etmek usûlünün peyderpey icrâsı kabil oldukça vâridat-ı Devlet-i Aliyyemin ilzam olunması usulünün yerine bu suret ittihaz kılınup usûl-ü hâliye câri oldukça me’murîn-i Devlet-i Aliyyem ile mecâlis âzâlarının müzayedeleri alenen icrâ olunacak olan iltizâmâttan birini deruhte ettirmeleri veya bir gûne hisse almaları mücâzât-ı şedîde ile men‘ kılınması ve tekâlîf-i mahalliye dahî mehmaemken mahsulâta halel vermiyecek ve ticaret-i dahiliyyeye mani olmıyacak surette vaz‘ ve ta‘yîn olunması ve umur-u nâfıa içün ta‘yîn ve tahsîs olunacak mebâliğ-i münâsibeye berren ve bahren inşa ve ihdas olunacak turuk ve mesâlikten istifade idecek olan eyalât ve sancaklarda vaz‘ ve te’sîs kılınacak vergiyi mahsûslar dahi ilave edilmesi ve saltanat-ı seniyyemin beher sene içün vâridât ve masrifât defterinin tanzîm ve irâesi hakkında muahharen bir nizam-ı mahsus yapılmış olduğundan bunun temâmi-i icrâ-yı ahkamına itina olunması ve her bir me’murîne tahsîs kılınmış olan maaşların hüsn-ü tesviyesine mübâşeret kılınması ve her bir cemaatin rüesâsıyle taraf-ı eşref-i şâhânemden ta‘yin olunacak birer memurları tebaa-i Saltanat-ı Seniyyemin umumuna ait ve râcî olan maddelerin müzâkerâtında Meclis-i Vâlâ’da bulunmak üzere makâm-ı celîl-i vekâlet-i mutlakamdan mahsusan celbolunup ve işbu memurlar birer sene içün ta‘yin kılınup bunlar memuriyetlerine başladıkları gibi tahlif olunmaları ve Meclis-i Vâlânın âzâsı gerek âdî ve gerek fevka’l-âde vukûbulan ictimâlarında re’y ve mütâlaalarını doğruca beyan ve ifade etmeleri ve bundan dolayı asla rencîde olunmamaları ve ifsad ve irtikâb ve i‘tisâfa dair olan kavânînin ahkâmı kâffe-i tebaa-i Saltanat-ı Seniyyem haklarında her kangi sınıfta ve ne türlü me’muriyette bulunurlar ise bulunsunlar usulü meşruasına tevfîkan icrâ olunması ve Devlet-i Aliyyemin tashih-i usul-i sikke ile umur-ı maliyesine itibar verecek banka misillü şeyler yapılup memâlik-i mahrusei şahanemin menba-ı servet-i maddiyesi olan hususâta iktiza eden sermayelerin ta‘yiniyle ve mahsulât-ı memalik-i şahanemin nakli içün icâbeden turuk ve cedâvilin küşâdiyle ve emr-i ziraat ve ticaretin tevessuuna hâil olan esbabın men‘iyle teshilât-ı sahîhanın icrâ olunması ve bunun içün maarif ve ulûm ve sermaye-i Avrupadan istifadeye bakılması esbabının bi’l-etraf mütâlaasıyle peyderpey mevki-i icrâya konulması maddelerinden ibaret olmakla siz ki Sadr-ı A‘zam sütûde şîm müşarünileyhsiz işbu fermân-ı celi’l-unvan-ı mülukânemi usulü üzere gerek Dersaadetimde ve gerek memâlik-i şâhânemin her bir tarafında ilan ve işâatle hususat-ı meşrûhanın bâlâda beyan olunduğu vecihle icrâ-yı iktizalarına ve bundan böyle ahkâmı celilesinin daima ve müstemirren mer’iyü’l-icrâ tutulması esbâb-ı lâzime ve vesâil-i kaviyyesinin istihsal ve istikmali hususuna bezl-ü cell-i himmet 230 eyleyesiz şöyle bilesiz alâmet-i şerifeme i‘timad kılasız Tahriran fi evâil-i şehr-i Cemaziyelahir sene isnâ ve sab‘în ve mieteyn ve elf. 231 Ek-2: Rum Patrikhanesi Nizamnamesi 633 Bâb-ı Âlî Dâire-i Sadâret-i Uzmâ Rum Patrikhanesine Dâir Nizâmnâmedir Fasl-ı Evvel Sûret-i İntihâb Beyanındadır Birinci Madde: İstanbul Patrikliği mesnedinde hal vukuunda cemâat-i metropolidân ile meclis-i muhtelit âzâsı birleşerek Dersaâdet’te bulunan metropolitlerden evsâf-ı matlûbeyi câmi bir zâtı kâimmakâm olmak üzere intihâb ederek keyfiyet-i hali ve kâimmakâm olacak zâtı bizzabt Bâb-ı Âlî’ye arz idüp müteallik buyurulacak irâde-i seniyye-i mülûkâane mûcibince kâimmakâmın me’muriyetiyle patrik intihâbının bermûcib-i nizâm icrâsını mütenâsıb buyruldu gönderilecektir. İkinci Madde: Madde-i sâbıkanın ahkâmı icrâ olunduktan sonra İstanbul Patriğine tabi metropolidâna umûmen mektub irsâl olunup mefhûmunda piskopos rütbesini hâiz bulunan umûm rehabînin mahkeme-i vicdâniyelerinde herhangisini zîrde tasrîh kılınan evsâf-ı matlûbe ile muttasıf ve bu cihetle sandâliye-i patrikiyete kuûda münâsib görürler ise ânın ismini bir varakaya terkîm ve iş bu varakayı memhûr zarf içinde olarak bir kıt‘a mektuba leffen nihayet kırk bir gün zarfında Dersaâdete îsâl etmeleri kendilerine iş‘âr olunacaktır. Bundan başka zîrde mestûr 28 metropolitlik dâiresinde olan ahâlinin dahî meclis-i intihâbda birer vekilleri bulunmak içün avâmdan münâsib kimesnelerin yevm-i muayyenede Dersaâdet’te bulunmaları mezkûr 28 metropolitlik ahâlisine mahsûsan tahrîr ve iş‘âr kılınacaktır. Üçüncü Madde: Kezalik cemâat-i metrpolidân âzâsıyla metropolidân-ı sâireden ittifakan Dersaâdette bulunanların herbiri patrikliğe müstehak bildikleri piskoposun ismini yevm-i intihâbdan beş gün mukaddem bir varakaya tahrîr ve temhîr birle taşralardaki metropolitler tarafından vürûd itmiş olacak re’y varakaları torbasına vaz‘ ideceklerdir. Dördüncü Madde: Patrik intihâbı içün ta‘yin olunan kırk bir gün müddetin inkızâsından beş gün evvel işbu nizâmnâme mûcibince meclis-i intihâbda huzuru lâzım gelen rehabîn ve avâmın cümlesine kâimmakâm tarafından da‘vet tezkireleri irsâl olunarak teşkîl kılınacak meclis-i umûmîyenin yevm-i mukarrarı bildirilecektir. Yevm-i mezkûrde da‘vet olunanların cümlesi mahall-i cem‘iyyete gelip şahısları tahkîk ve tasdîk olunduktan sonra kapılar kapalı olarak bilcümle erbâb-ı meclisin muvâcehesinde cemaât-ı metropolidân katibiyle meclisin iki nefer âzâsı re’y varakalarını küşâd ile tertîb ve ta‘dât ideceklerdir. Beşinci Madde: Re’y varakalarında isimleri zuhûr idecek piskoposların kimine ziyâde kimine az re’y isabet ettiğine bakılmayarak cümlesi mütesâviyen kâbil-i intihâb olacaklardır. Altıncı Madde: Mezkûr re’y varakalarında isimleri zuhûr etmeyenlerden patrikliğe elyak ve şâyeste olanlarını erbâb-ı meclisten avâm takımından bazıları arz ettikleri halde bu misüllüler dahî meclisin sülüs-ü âzâ-yı ruhbâniyesi tarafından tensîb olunur ise kâbil-i intihâb olunanlar a‘dadına dahil olacaktır. 633 Bkz. BOA. Y. EE. 112/24; Düstur, 1. Tertip, C. 2, s. 902-937. 232 Yedinci Madde: Bu suretle kâbil-i intihâb olmak üzere ta’yin olunan metropolidâının esamisi bir deftere yazılıp zîri huzur-u mecliste kâimmakâm ve cemat-i metropolidân ve meclis-i muhtelit âzâsı tarafından imza ve temhîr olunacaktır. Sekizinci Madde: Patrik olacak zât kilisece reis-i ruhanî olacağı misillü patrikliği dahilinde bulunan hıristiyanların bazı mesâlih-i dünyevîlerinde dahî Devlet-i Aliyye’nin vâsıta-i tenfîz-i ahkâmı olduğundan umûr-u ruhaniye ve milliyede ehil olan zâtın ta‘yini içün emr-i intihâb rüesâ-yı ruhanîye ve avâma âid olup fakat Saltanat-ı Seniyye kendisine bittab‘ ait olan hakk-ı reddi intihâb-ı umûmîden çıkan bir zât hakkında icrâ mecbûriyetinde bulunmamak üzere madde-i sâbıkada beyân olunduğu vecihle yapılacak kâbil-i intihâb olanları defteri derhal Bâb-ı Âlî’ye gönderilecektir. İşbu defterde esamisi muharrer zevâttan şayet umûr-u mülkiyece liyakati görünmeyen kimseler bulunur ise istisnâsıyla sâirlerinin intihâbı icrâ olunması 24 saat zarfında tekrar cenab-ı Bâb-ı Âlî’den patrikhaneye bildirilecektir. Dokuzuncu Madde: İntihâb defteri madde-i sâbıkada beyân olunduğu üzre Bâb-ı Âlî’ye gidüp geldikte meclis-i umûmîyi intihâb bir gün evvelki halinde müctemi‘ olarak Bâb-ı Âlî’nin re’yi kâimmakâm tarafından tebliğ olunduktan sonra eğerki istisnâ olunmuş zât var ise onlardan gayrileri hakkında usûl-ü intihâbiyenin icrâsına mübâderet olunacaktır. Şöyle ki defterde haric-i ad istisnâ üç neferi kâffe-i hızâr-ı meclisin yani gerek ruhbân gerek avâm takımının hufye-i i‘tâ-yı re’y itmesiyle hâsıl olacak ekseriyet-i ârâ ile namzet ta‘yin olunacaklardır. Onuncu Madde: Hızâr-ı meclisten her biri gerek ruhbân ve gerek avâm takımından olsun fakat bir re’y i‘tasına sâlih olacaktır. Onbirinci Madde: Üç nefer namzetlerin ta‘yin olundukları akîbında bunların isimlerini hâvî varakayı meclis âzâ-yı ruhbâniyesi bi’l-istishâb kiliseye varıp âzâ-yı sâire-i gayr-i ruhbâniye dahî kilisede hazır oldukları halde öteden beri icrâsı mu ‘tâd olan rusûm-u diniye tevfîka-i ruh-u mukaddesten istimdat iderek mezkûr üç nefer namzetlerin biri patrik olmak üzere re’yi hafî ve ekseriyet-i ârâ ile intihâb olunarak kilisece rusûmu-u diniye icrâ olunacaktır. Onikinci Madde: Tesâvî-i ârâ vukuunda kâimmakâmın inzımâm-ı re’yiyle keyfiyete netice verilecektir. Onüçüncü Madde: Vech-i meşrûh üzre intihâb maddesi icrâ olunduğu anda usûl-ü kadîme üzre bir kıt‘a mahzar tertîb ve terkîm ve Bâb-ı Âlî cânib-i vâlâsına arz ve takdîm olunacak ve intihâb olunan zât cânib-i Bâb-ı Âlî’den vakî olacak davet üzerine doğru huzur-u hümayun-ı pâdişâhiye vusûl idüp me’muriyet-i resmiyesi icrâ ve Bâb-ı Âlî’ye gelerek ilan olunduktan sonra mûtad olan alay ile patrikhaneye avdetine oraca dahî merâsim-i mer‘ıyye icrâ olunacaktır. Fasl-ı Sânî Patrikliğe Lâyık ve İntihâb Olacak Zâtın Sıfât-ı Lâzimesi Beyânındadır Birinci Madde: Patrikliğe lâyık-ı intihâb olacak zâtın sinni kemalde ve piskopos rütbesini hâiz bulunan cümle-i rehâbînden olmasıyla beraber lâekal yedi sene mütemâdiyen bir mansıbı kat‘an lekedar olmayarak idâre itmiş olması lâzimedendir. 233 İkinci Madde: Patrik olacak zâtın âdâb ve ahlakı şaiye-i ta‘rizden salim ve mümkün ise fünûn ve mearifle beraber umûm-u kavanîn-i kilisede kâmil ve ahkâm-ı diniye ve ferâiz-i ilahiyeye riayeti meslek-i sâbıkandan sâbit ve müstedil olması lâzimeden olduğundan başka Ortodoks kilisesinin ve bu dinde bulunan mecmû-u ehli imanın peder-i ruhanîsi olup zîr-i idâresinde bulunan metropolidân ile Ortodoks mezhebinde bulunan sâir müstakil kiliselerin dahî râbıta-i ictimaîsi olduğundan her halde ve her vâkît ve mahalde mezheb-i mezkûru kavlen ve fi‘len gayret-i kâmile ile himayeye muktedir olması kilisenin umûr-u ruhanîyesi muktâzâsındandır. Üçüncü Madde: Patrik bulunan zât kilise-i şarkînin bir büyük reîsi olduğundan başka, Fatih Sultan Mehmet Han Hazretleri tarafından ihsân buyurulup sâir selâtîn-i a‘zam-ı mâziye tarafından tasdîr ve ibkâ zât-ı şevketmeâb hazreti pâdişâhî cânib-i âlîsinden te’kîd buyrulmuş olan imtiyazâtı havi olan berat-ı âlîşanda muharrer kâffe-i hususatın icrâsına me’mur bulunmağın ve bu cihetle ahvâl-i mahsûsada Saltanat-ı Seniyyenin vâsıta-i tenfîz-i ahkâmı bulunduğuna binaen patrikliğe intihâb olunacak zât bend-i sâbıkta beyân olunan sıfatı cami‘ olmakla beraber intihâbı tasdîk edecek olan Saltanat-ı Seniyyenin emniyet-i kâmilesine şâyân olması ve cihet-i ruhanîyeden gayri ahvâlde dahî ehliyet-i kâmilesi olarak usûl-u kavânîne vâkıf ve umûm milletin emniyet ve itibarını câlib olmak içün her cihetle işbu makâm-ı zî ihtirama lâyık olacak evsâf ve haysiyyet-i zâtiyye ile muttasıf bulunması ve lâekal pederinden beri aslen tebaa-i Saltanat-ı Seniyyeden olması elzemdir. Fasl-ı Salis Patrik İntihabı İçün Teşekkül Edecek Meclis-i Umûmîde Bulunması Lâzım Gelen Zevât Beyânındadır Birinci Madde: İntihâb meclis-i umûmîsi rehâbîn ve avâmdan mürekkeb olacaktır. İkinci Madde: Ruhbân takımından meclis-i umûmîde bulunması lâzım gelenler cemaât-i metropolidân âzâsıyla ittifakan Dersaâdet’te bulunan sâir metropolitlerden Erikli Metropolidinin patriklik âzâsının i‘ta eylemesi hakkında mer‘i olan usûlün devam-ı icrâsı içün mahsûsan da‘vet olunacağından bu dahî mevcut bulunacaktır. Üçüncü Madde: Avâm takımından bulunması iktizâ edenler; Evvela patrikhanenin en muteber üç nefer memurlarıdır ki bunlar luğvûfet ile ondan sonra olan iki memurlardır. İkincisi meclis-i muhtelit âzâsı. Üçüncüsü rutbei ûla ve rutbe-i saniye ashâbından en ziyâde kıdemli bulunan üç zevât-ı mu‘tebere ile rutbe-i askeriyeden miralay rutbesini ihraz etmiş zevâttan iki nefer ve devletin hademât-ı politikıyyesinde müstahdem bulunan me’murînden üç nefer. Dördüncüsü Sisam Kâimmakâmı bulunmadığı takdirde kapu kethüdası. Dersaâdet’te bulunduğu takdirde Beşincisi memleketeyn ve sırp kapu kethüdaları. Altıncısı erbâb-ı hüner ve mearifin en ziyâde malum olanlarından dört nefer. 234 bizzât Yedincisi tüccar takımından beş nefer. Sekizincisi sarrafandan bir nefer. Dokuzuncusu esnaf-ı mu‘tebere takımından on nefer. Onuncusu nefsi İstanbul ve boğaziçi mahallesi sekenesinden iki nefer. Onbirincisi 28 metropolitlik dâiresinden yani; Kayseriye, Kuşadası, Erikli, Kapudağı, İzmit mea iiznik, Kadıköy mea Tarabya, Selanik, Tunova, Edirne, Amasya, Yanya, Bursa, Manastır, Bosna, Girid, Trabzon, Yenişehir, Filibe, Siroz, İzmir, Midilli, Varna, Vidin, Sofya, Sakız, Üsküp, Isparta, Kastamonu Hıristiyan ahâlisi tarafından ta‘yin olunacak 28 nefer vekillerdir. Hakkı intihâb münhasıran tebaa-i Saltanat-ı Seniyyeye aittir. Piskoposluğa Müstahak Olacak Rahiplerin Sıfat-ı Lâzimeleriyle Usûl-ü İntihâbiyeleri Beyânındadır Birinci Madde: Piskopos intihâb ve ta‘yin olacak zâtın; Evvela an asıl tebaa-i Devlet-i Aliyye’den olduğu halde devletçe ve milletçe bir vâkîtte lekedar olmamış olması, Saniyen patrikhanede veyahut metropolitlerin biri maiyyetinde istihdam olunmazdan evvel her nerede ikamet etmiş ise oralardan her vecihle hüsn-ü haline dâir şehâdetnâmesi bulunması, Salisen kavânîn-i kilisenin ahkâmı iktizâsınca sinni kâmil sahibi ve tamü’l-a‘zâ olması, Rabian umûru kilisede malumât-ı kâfiye ve piskoposluk hüsn-ü idâresi zımnında tecrübe-i matlûbe ashâbından olması içün beş seneden beri rahip sıfatıyla patrikhanede veyahut bir metropolit maiyyetinde kullanılarak hizmet-i sâdıkânesi sebkat itmiş ve bu cihetle kilisenin ma‘lumu olmuş zevâttan olması, Hamisen lisan-ı Rumîden başka ta‘yin olunacağı mahalle göre lisan-ı Türkîye dahî âşinâ olması elzemdir. İkinci Madde: Bundan böyle piskoposluk rütbesi mücerred ulum-u kilise-yi Ortodoksîde tahsil-i kemâl itmiş olduklarını ibrâz eder ruûs ibraz eden veyahut ruûsları olmayıp fakat ahlak-ı hüsn ve âdâb-ı memdûha ile beraber umûr-u mezhebiyede ma‘lumat-ı kâmile ashâbından oldukları müsellem olan zevâta verilecektir. Şu kadar ki diyâr-ı ecnebiyeye giderek tahsîl-i ulûm ile avdet idüp hamili ruûs olanlar Dersaâdet’te vâki mezhep mektebinin muallimleriyle mubâhase-i ilmiyye iderek onlar tarafından liyâkat ve ehliyeti tasdîk olunmadıkça ruûssuz bulunanlar dahî mekteb-i mezkûrda usûlü üzre imtihan olunarak ruûs istihsal itmedikçe intihâba lâyık görülemeyeceklerdir. Üçüncü Madde: İzzet-ü salah ve ilm-i kemâli cihetiyle itibâr-ı âmmeyi mükteseb olup kilisenin dahî ma‘lumu olan zevât bend-i sâbık iktizâsınca imtihan olunduktan sonra intihâba lâyık görülecek ve bu misüllülerin patrikhane veyahut metropolitlerin biri maiyyetinde beş sene hizmet etmiş olmasından sarf-ı nazar olunacaktır. Dördüncü Madde: Mahlûl kalan piskoposluk mesnedlerine yeni piskopos intihâb ve ta‘yini kilisenin öteden beri cârî olan usûlü üzre cemâat-i metropolidânın 235 re’y ve tensîbiyle icrâ olunacağından cemâat-i mezkûrda patriğin sevk ve ruhsatıyla piskoposluk için lâzım olan sıfat-ı matlûbeyi zâtında cem eden rehâbînin defterini tertîb edip bunların liyakat-i mütesâviye ashâbı olanlarından kiliseye en ziyâde ve en sâdıkane hizmeti sebkat etmiş bulunanları tercih ederek içlerinden üç neferini açık bulunan piskoposluğa namzet ta‘yin edecek ve akîbında kiliseye varıp usûl-ü mer‘ıyyenin icrâsı ve yine re’y-i hafî ile zikrolunan üç namzetlerden birini katiyen intihâb ve ta‘yin eyleyecek ve tesâvî-i ârâ vukuunda patriğin re’yiyle ekseriyet-i ârâ hâsıl edilecektir. Beşinci Madde: Piskoposlardan birinin vefatı vukuunda keyfiyeti resmen bildirir müteveffanın ikametgahı olan şehrin mu‘teberan-ı ruhbân ve avâmı tarafından mümzâ mektup vürûd itmezden evvel diğerinin intihâb ve ta‘yini hususuna teşebbüs olunmayacaktır. Altıncı Madde: Patrik bulunan zât mesnedinde mâdâme’l-ömr kâim olacağı misüllü kilisenin kavanîn-i mukaddesesi ahkâmına tevfîkan piskoposlar dahî mademki Devlet-i Aliyye’ye ihanetleri veyahut ahâliye zulüm ve teaddileri veya kanûn-u memleketçe azl ve tebdîli mûcib sû-i hâl ve hareketleri vukuuyla me’mur ve ta‘yin olundukları mesnedlerde kayd-ı hayat ile dâim olacaklarından bundan böyle piskoposların bir mansıptan diğer bir mansıba nakl olunmaları caiz olmayacaktır. Ancak sebeb-i mühim zuhûrunda yani gerek ahâlinin kesreti ve gerek mevkî cihetiyle cesâmet ve ehemmiyeti olan piskoposluğa mücerreb ve umûr-dîde bir piskopos ta‘yin olunması lâzım geldiği halde kilisenin nadiren icrâ olunan adet-i kadîmesine tevfîkan cemâat-i metropolidân patrik ile me‘an ashâb-ı menâsıb olan piskoposlardan en münâsibleri olarak üç neferini ekseriyet-i ârâ ile namzet ta‘yin eyledikten sonra kiliseye varıp usûl-ü mu‘tâdenin icrâsıyla mezkûr üç namzetleden birini ekseriyet-i ârâ ile intihâb ve ta‘yin eyleyeceklerdir ve fakat keyfiyeti bu vecihle intihâbı icrâ kılınmış olan piskoposa bildirilip re’yi sual edilmek lâzım geleceğinden eğer piskopos-u mûmâ ileyh bulunduğu mesnedi terk etmek istemez ise cemâat-i metropolidân zikr olunan namzetlerden bir diğerinin intihâb ve ta‘yinine müsâraat idecektir ve bir piskoposun, ibtida memur olduğu piskoposluktan diğerine nakl ve ta‘yini bir defadan ziyâde caiz olmayıp, bu da bâlâda zikr olunduğu üzre ya mühim bir sebeb zuhûruna mebnî olabilecek ve âhar piskoposluğa nakl olunan piskoposun yerine diğerinin intihâb ve ta‘yini mücerred işbu nizâmnâmenin dördüncü maddesi meâline tevfîkan icrâ kılınacaktır. Yedinci Madde: Piskoposlar ale’l-umûm kilisenin kavanîni iktizâsınca dâima me’mur oldukları mahalde ikamet idüp dâire-i hukûmet-i ruhanîlerinde olan Hıristiyanların ahvâl-i ruhanîyelerini görmek ve gözetmek içün, her mahallin usûl-ü mu‘tâdasına göre evkat-ı muayyenede me’muriyetleri dahilinde bulunan yerlerde ahâliye bâr olmayarak bizzât keşt-ü güzâr etmek umûr-u mefrûzalarından olacak ve gayet-i şeyhuhat ve illet-i maraz gibi mevâni-i meşrûaları olmadıkça veyahut diğer esbab-ı sahîhaya mebnî devletçe veya patrikhanece Dersaâdet’e ihzarları lâzım gelmedikçe kendilerinin bizzât icrâ etmeleri iktizâ eden umûru maiyetlerinde piskopos veya ruhbân istihdamıyla gördürmeleri aslâ caiz olmayacaktır. Sekizinci Madde: Altıncı maddede beyân olunduğu üzre piskoposlar me’mur oldukları mahaller piskoposluklarında kayd-ı hayat ile dâim olacaklar ise de bir mahallin ahâli-i umûmîsi tarafından piskoposları hakkında şikayat vâkî olduğu halde cemâati metropolidân hakkında şikayet olunan piskopos ile teşekki edenlerin 236 beynlerini te’lif içün müddet-i mu‘tedile zarfında tedabir-i mümkineyi i‘mal ve hemcivâr bulunan piskoposlar vâsıtasıyla teftîş ve tesviye-i keyfiyete bezl-i gayret ve makderet eyledikten sonra müteşekki takımı râzı olmayıp piskopos ile muhâkeme olunmak talebinde ısrar ederler ise o halde piskopos Dersaâdet’e celb idilerek hakkında azv-ü isnad olunan töhmetler hususan ruhanîyeye dâir olduğu takdirde muhâkemesi kavanîn-i kiliseye tefvîkan yalnız cemâat-i metropolidân tarafından icrâ olunacak ve zikrolunan şikayet mevâdd-ı dünyevîyeye mütedâir olduğu halde patrik ile cemâat-i metropolidân dördü piskopos dördü avâmdan olmak üzere meclis-i muhtelitin sekiz nefer âzâsından mürekkeb bir komisyon teşkîl edüp iş bu komisyon tarafından ifâdâtını zabt ve tahrîr ve tedkîk ve tahkîk birle netice-i ârâ ve mutalaâtını havi yapacağı mazbatayı patrik-i vakte arz idüb mücazât-ı lâzımesi kavanîn-i Devleti Aliyye’ye tatbikan ta‘yin ve Bâb-ı Âlî’ye ifade olunacaktır. Eğer ki o makule metropolid ve piskoposun töhmeti cinayet cinsinden ise uhdesinde bulunan sıfat-ı ruhânîye patrikhane tarafından bi’t-tab‘ ref‘ olunacağından andan sonra bervech-i muharrer kavanîn-i mevzûa-i cezaiyeye göre mücazâtı icrâ olunacaktır. Dokuzuncu Madde: Metbû-u mufahhamemiz olan Devlet-i Aliyye’nin eyalet meclisleri hakkında mevzu‘ olan nizâm ahkâmına tevfîkan piskoposlar ikamet ettikleri memleket meclisine bizzât devam ederek îfâ-i me’muriyet itmek, hasta oldukları veyahut başka bir mahalle azîmet ettikleri halde ruhbân taifesinden birini vekil ta‘yin etmek ve sâir kazalar meclislerine dahî kezâlik ruhbân taifesinden devletlularına bir vekil ta‘yin etmek hususlarına mecbûr olacaklardır. Onuncu Madde: Piskoposlar kendi emvâllerine dâir vasıyyet itmeye mezûn olmayıp vefatlarında ibtida cenazeleri ve canları içün sarfı iktizâ eden meblağ terekesinden lede’l-ihrâc bâkî cemî-i emvâl-i menkûle ve gayr-i menkûleleri üç kısma munkasim olup biri bulunmuş oldukları piskoposluğa irâd peydâ itmek üzere emlâk ve akarât iştirâsına tahsîs ve bunların hâsılatı dahî peyderpey emlâk iştirasına sarf olunarak her bir piskoposun senevî maaş-ı mukannanı ne ise ol miktar irâd peydâ olunup ondan sonra piskoposların emvâl-i sülüsünden neş’et idecek irâd memleketin hayrât ve hasenâtına sarf-u isti‘mal olunacaktır ve kısm-ı sânisi müteveffanın akrabasına ait ve musîb olup kısm-ı sâlis dahî ikiye taksîmiyle biri milletin Dersaâdet’te bulunan hayrât ve hasenâtına sarf ve tahsîs ve nısf-u diğeri İstanbul Patriğinin senevi maaş-ı mukannanı neye iblağ olunur ise ol miktar meblağın istihsâline kadar patrik mesnedine irâd peydâ olunmak üzere emlâk ve akar iştirasına sarf ve maaş-ı mezkûr tamam-pezîr olduktan sonra ol vecihle zuhûr edecek fazla irâd hâsılatı milletin Dersaâdet’te bulunan hayrât ve hasenâtına sarf olunmak zımnında keza emvâl-i gayr-i menkule iştirâ ve tedârikine isti‘mal olunacaktır ve müteveffânın emvâl-i metrûkesinden akrabasından kendisine kaldığına dâir delâil-i şer‘iyyesiyle emvâl-i mevrusesi tahakkuk ve zuhûr idüpte o ma’kûle hakkında vasıyyeti bulunduğu surette ma’mûlün bih ve cârî tutulacağı misüllü vasıyyeti olmadığı halde emvâl-i mezkûrenin dahî ber vech-i muharrer üçe taksîmi lâzım gelerek patrikten piskoposlara varınca her sınıfta metropolitlerin taksîm-i emvâl-i metrûkesi hususunda iş bu usûle riayet olunacaktır. Fakat usûl-ü meşrûhanın icrâsında kavanîn ve nizâmât-ı arazî ve evkafa tamamıyla ittibâ olunmak şart-ı lâzimedir. Onbirinci Madde: Menâsıbda bulunan patrik ve metropolitler ve piskopos payeli rahiplerin vefatında cenazeleri ve canları içün vesâir sarfı vacip olan mebâliğ emvâl-i metrûkelerinden lede’l-ihrac bakiyye-i terekeleri ale’t-tesâvî üç kısma taksîmiyle biri müteveffânın lazim-i akrabasına i‘ta ve kısm-ı sâniyesiyle İstanbul 237 patrikliği mesnediyle bu tarafta vâkî hayrât ve hasenâta nısfiyyet üzere irâd olmak zımnında emlâk ve akârât iştirâ ve kısm-ı sâlisi dahî vefat edenlerin vatan ve memleketleri cânibinde vâkî menfaati âmmeye dâir ebniye-i hayriyyelere sarf ve vakf kılınacaktır. Onikinci Madde: Mansıbda vefat eden patriğin terekesi dahî kezalik üçe taksîm olunduktan sonra biri İstanbul Patrikliği mesnedine ait olmak üzere iştirâ-ı akâra sarf olunarak ikinci kısmı akrabasından lâzım gelenlere i‘tâ ve kısmı diğerinden dahî bir nısfı yine îrad peydâsına istiğmal olunmak üzere patrik mesnedine ta‘yiniyle bu tarafda bulunan ebniye-i avâma vakf ve tahsîs kılınacaktır. Onüçüncü Madde: Ruesâ-yı ruhbândan birinin vefatı vukuunda gurb ve civarda mukîm Ortodoks mezhebinde bulunan ahâli-yi mu‘teberândan dört kişi diğer dört nefer rahib ile mean derhal iktizâ iden defteri bi’t-tanzîm evâl-i metrûkeyi kayd ve emnen temhîr ettikten sonra îcabının icrâsı hususuna vesâyâ-yı lâzimenin taraflarına îsal ve isbatı zımnında İstanbul Patriği tarafına ihbar ve ifadeye müsâraat ideceklerdir ve müteveffânın defn ve cenazesiyle ber mükteza-yı mezhep canına dâir sâir adât-ı mer‘ıyyenin emr-i icrâsı mu‘tebarân-ı merkûmenin ayn-ı intibâh ve ihtimamlarına havâle kılınacaktır. Ondördüncü Madde: Memâlik-i şâhâne-i sâirede bulunan sıfât-ı ma‘lume-i matlûbe ashâbından ma‘dûd olduklarına mebnî şimdiki halde piskoposluk mesnedine müstehak ve lâyık-ı intihâb görülecek mecmû-u zevâtın isimleri tertîb kılınacak defter-i mahsûsada kaydolunarak ba’dehû hîn-ü lüzumda patrik tarafından mektup irsâliyle celb olunacakdır. Ve bundan sonra aralık aralık zuhûr edecek bu misüllüler kemâlât ve sıfât-ı sâire-i zâtiyelerinin işâretiyle intihâbına lâyık oldukları tavsiye kılındıkları zevât tarafından tahrîren arz ve ifade olunarak tahsîl-i ulûm-i diniyelerinin tahkîki zımnında bâlâda muharrer bendlerin meâline tatbîkan Dersaâdet mezhep mektebinde usûl-ü imtihanları bi’l-icrâ isimleri târihinin zikr ve işaretiyle beraber defter-i mezkûrda iruce kayıd ve zabd olunacaktır. Cemâat-ı Metropolidânın Hey’et-i Sûret-i Teşkîli Beyânındadır Birinci Madde: Cemâat-i Metropolidân İstanbul Patrikliğine merbûd metropolitlerden ma‘dûd olarak on iki zâttan terekküb ittiği ve İstanbul Patriği bulunan zâtın taht-ı riyâsetinde bulunduğu halde öteden berû mevzu‘ ve müesses bulunan usûl-ü müttehaze-i kadîmesine tevfîkan dâimu’l-evkâd İstanbul Rum Patriğine ait ve tâbî olan kâffe-i tâife-i Îsevîyenin hükûmet-i rûhaniyesi add ve ittihâz kılındığından cemâat-i mezkûre tarafından kilisenin kavânî-i mevdûa-i mukaddesesi iktizâsınca milletin bi’l-cümle umûr ve husûsât-ı ruhâniyyesine dikkat olunmak, yani mahlûl kalmış piskopos mansıplarına diğerlerinin nasb ve ta‘yini umûmen tâife-i ruhbân ile her tarafta vâkî millet manastırlarının ve Dersaâdet’te bulunan millet mektebinin islâh-u halleriyle husn-ü hıfz ve idâreleri ve Ortodoks Hıristiyanlarının ihlâl-i akâide ve tebdîl-i mezhebe sebeb olabilecek her nev’ te’sîrât-ü hariciyeden emîn ve mahsûn olmaları husûsuna sarf-ı lâzım gelen teyakkuz ve ihtimam keyfiyeti ve kelâmullahın bi tarîkı’l-va‘z ahlâli-i umûmîyyeye ta‘lîm ve telkini zımnında Dersaâdet ve memâlik-i sâire-i şahâneye ashâb-ı salah ve liyâkattan olarak vâiz ve rahipler ta‘yin ve irsâli tâife-i rahâbînin kesb-ü fâideleri diğer de umûmîyenin akâid-i dinîyelerini lâyıkı vech üzere teallümleri zımnında münâsıb görülecek kütüb ve te’lîfât-ı müfîdenin tedârik ve neşri ve bunun içün dahî patrikhanede bir muntazam basımhânenin mevcut olması ve bu tab‘hânede sarf-u umûr-u diniyyeye muteallık 238 olan kütübden mâadâ tab‘ olacak kütüb ve resâil hakkında evvel emirde müesses olan nizâmına tatbikan meârif-i umûmîye nezâret-i celîlesiyle muhâbereye riayet kılınması keyfiyetlerine bezl-i himmet sarf-ı makderet birle bu hususta cemâati metropolidânın eyâlât-ı şâhânede bulunan piskoposlar ile muhaberesi olması ve piskoposların dahî doğrudan doğruya cemâat-i mezkûreye hitap etmeleri lâzım geleceğinden cemâati metropolidânın hükümet-i rûhaniyesine dâir hukuk ve umûruna hâriçten bir ferdin müdahalesi tecvîz olunmayacaktır. İkinci Madde: Piskoposların bundan böyle Dersaâdet’te kapu kethüdâları olamayacağı misüllü bazı metropolidânı mümtâzenin dahî Dersaâdet’te ikamet-i âdeti min ba‘d fesh ve ilgâ kılındığından İstanbul Patrikine mülhak ve âid bi’l-cümle metropolidânın münâvebeten ikişer sene müddet-i mahsûsa ile cemâat-i metropolidânda âzâ nasb ve ta‘yin olunmalarına hak ve selâhiyetleri olup âzâdan hiç birinin cemâati mezkûrede iki seneden ziyâde kalmaması zımnında âzâ-yı cemâatin nısfı her sene tecdîd ve tebdîl ve yerlerine diğerleri nasb olunacak ve cemâati metropolidânın mürekkeb olduğu kâffe-i âzâsı beyninde bir gün fark ve tefâvüd olmayup icrâ-ı me’muriyetlerinde re’y ve kuvvetleri müsâvi olacaktır. Metropolitlerden Dersaâdet’e gelip gideceklerin defteri dâima patrikhane tarafından Bâb-ı Âlî’ye irsâl ile beyân-ı hâl kılınacaktır. Üçüncü Madde: Eyâlât-ı şahânede piskopos ta‘yin olacak zevât piskoposluk rutbesine yeni nâil olmuş bulunurlar ise muhavvel-i uhdeleri olan mahal piskoposluğunda tamamen beş sene ve nasb ve ta‘yinleri diğer mansıbdan nakl ve becâyiş suretiyle olmuş olduğu takdirde me’mur oldukları mahalde üç sene ikamet etmedikçe metropolidânda âzâ ta‘yin olunamayıp ol vecihle cemâat âzâlığına dâvet olunacak piskoposlardan fakat sinn-ü şeyhûhatte bulunanlardan sarf-ı nazar kılınacak ise de bâkî cemî-i piskoposların davet olundukları halde derhal Dersaâdet’e gelmelerine mecbûriyet vardır. Dördüncü Madde: Cemâati metropolidân âzâsından olup îrâd-ı mukannanları elli bin kuruştan aşağı olan piskoposlara verilmek üzere beherine icrâyı umûra mübaşereti gününden itibaren yerine diğerinin nasbı gününe kadar Dersaâdet’te ikâmette mesârıf-ı vâkıasına medâr olabilecek kadar şey tahsîs kılınacaktır. Beşinci Madde: Bi’l-cümle metropolidânın mikdar ve adedini mübeyyin ve bunların üç sınıfa taksîmiyle beher sınıfının sülüsünü hâvî bir defter-i mahsûs tertîb kılınmış olduğundan patrik bulunan zât cemâat-i metropolidân ile beraber her sene hıtâmına üç mâh kalınca defter-i mezkûr mûcibince her sınıftan ikişer nefer yani başta ve hâtimede bulunanları ba‘de’l-ahz müddet-i âzâlığı inkızâ bulunmuş olanlara halef olmak üzere da‘vet ideceğinden ol vecihle yerlerine diğerleri ta‘yin kılınmış olanlar bilâ te’hîr semt-i me’muriyetlerine azîmete mecbûr olacaklardır. Altıncı Madde: Ber vech-i muharrer iki sene müddet-i muayyenenin inkızâsından evvel cemâat-i metropolidân azâsından birinin vefatı takdirinde, vefatı birinci sene esnasında vuku‘ bulur ise yerine hasbes’s-sınıf akîbinde lâhik bulunan zâtın ta‘yiniyle iki seneyi tamam idecek ikinci senesi esnasında vâkî olduğu halde dahî bâkî birkaç ay sınıf muktezâsınca taşradan celb ve da‘veti îcâb edecek zevâta zam ve ilâve-i me’mûriyet olunacaktır. Cemâat-i metropolidânın kanğı zevâttan terekküb edeceği keyfiyetine gelince birinci senesinde patrik ile cemâat-i metropolidân taraflarından re’yi hafî ile intihâb olunmak üzere meclis-i muvakkatın 239 âzâ-yı mevcûdesinden piskopos olarak üç nefer zâtın ve eyâlât-ı şâhânede bulunan üç sınıfa münkasim piskoposlardan ber vech-i sınıf birinci ve ikinci olanlarıyla birincisinin akîbında bulunanları olmak üzere diğer dokuz nefer piskoposun ahz ve âzâ ta‘yin kılınacağı ve birinci sene tamamında âzâ-yı mezkûrenin nısfıyla üçü meclis-i muvakkad âzâsından ve üçü dahî beher sınıfın birinci olanlarında bâkî dokuz nefer piskoposlardan ibaret olacaktır. Me’muriyetleri cânibine azîmet ve avdet ideceği ve yerlerine diğerlerinin ta‘yini hususu mârrü’z-zikr üç sınıftan herkesin sırasına göre ikişer nefer piskopos ahziyle icrâ olunacağı mukarrar idüğü iş bu mahalle şerh ve tahşiyeye ibtidar kılındı. Yedinci Madde: Kilise ve millete dâir duyûnu ma‘lumenin ref‘ ve tesviyesi hususuna ta‘yin olacak komisyon-u mahsûsun te’sisinden sonra cemâat-i metropolidân’ın âzâsı o megule düyûn-u milliye içün taraflarından kefâlet ve güzeştelü tahvilat i‘tâ ve tervîc itmek keyfiyetlerinden rehâ olacaklarından bu husus min ba‘d te’kiden memnu‘ olan maddelerden olduğu derkârdır. Sekizinci Madde: Patriğin haberi olmaksızın ve kendisi mecliste bulunmaksızın cemâat-i metropolidân tarafından her hükm olunan şeye itibâr olunmayıp mülğa tutulacağı misüllü kezâlik cemâat-i metropolidânın ma‘lumatı olmayarak patrik tarafından münferiden hükm ve karar-pezîr olacak şey gayr-i cârî hükmünde add olunacak ve ekseriyet-i ârâ ile cemi‘ âzâsının huzurunda cemâat tarafından hükm ve karar verilmiş madde-i patrik dahî tensîb ve kabul ile icrâ-i icabına teşebbüs itmekle mecbûr olacaktır. Dokuzuncu Madde: Cemâat-i metropolidândan olup müddet-i muayyenesi müngazî olanlar hiçbir özür ve bahane ile Dersaâdet’te kalmaları caiz olmayıp eğer bu bâbta ilel ve esbâb-ı kaviyyesi olur ise kendilerine cemâatin haberi olarak patrik tarafından münâsib va‘de ta‘yin olunup ve keyfiyet Bâb-ı Âlî’ye dahî bildirülüp ancak bu misüllülerin mecliste bulunmaları ve derûn-u kilisede zâtlarına mahsûs mevkide durmaları hususlarına me’zuniyet olamayacaktır. Onuncu Madde: İstanbul patrikliğine merbût ve tâbî olan piskoposlardan her biri patrik tarafından izn-i tahsîl itmedikçe ve cemâat-i metropolidânın haberi olmadıkça hiçbir bahâne ile Dersaâdet’e gelemeyecektir. Onbirinci Madde: Milletin meclis-i muvakkati tarafından bu vecihle tanzîm olunan maddelerin zât-ı hazret-i mülûkâne cânib-i mekârim-i menâkıblarından tasdîk buyurulduğu akîbinde cemâat-i metropolidânın teşkîliyle milletin tesadüf idecek en karîp bir büyük yortu gününde bervech-i münâvebe iki sene müddetle akd-ı meclis ve icrâ-ı me’muriyete mübâderet olunması lâzım gelecektir. Onikinci Madde: Patrik bulunan zâtın şayet vâcibe-i zimmetine ve ferâiz-i ruhânîyesine muhâlif hareketi zuhûrunda ve kendisüne birinci ve ikinci def‘â olarak cemâat-i metropolidân tarafından men suretiyle vâkî olacak ihtarât-ı lâyıkaya havâlei sem‘ itibar etmeyib ıslah ve nasâyıh-ı vâkıadan imtina‘ ittikde ol halde cemâat-i mezkûre teşkîli musammem olan meclis-i muhtelit-i dâimî âzâsıyla bi’l-ittifak ihzarât-ı lâzımeyi bir kerede beraberce tekrîr ve tecdîd iddikten sonra eğer patrik yine ibram ve ısrarda bulunur ise ol surette cemâat-i metropolidân ile meclis-i muhtelit-i mezkûrun âzâsı patrikin azlini talep zımnında keyfiyeti cânib-i eşref-i Bâb-ı Âlî’ye birlikte arz ve ifade ideceklerdir. Ve kezalik patriğin ferâiz-i cismâniyesinde muğayir hareketi zuhûrunda meclis-i muhtelit-i dâimî tarafından bervech-i muharrer ibtidâ müstakilden ve ba‘dehû cemâat-i metropolidân ile ittifakan tedabîr-i lâzımeye 240 teşebbüs olunacaktır. Fakat patriğin icrâ-yı azli hususunda gerek cemâat-i metropolidân ve gerek meclis-i muhtelit-i dâimî âzâsının ikişer sülüslerinden bu bâbta müttefik bulunması lâzımdır. İstanbul Patriği ile Cemâat-i Metropolidânın Yekdiğerine Olan Münasebeti Beyânındadır İstanbul Patriği bulunan zâtın İstanbul Patrikliğine tâbî ve merbût olan kâffe-i sunûf-ı rehâbînin reisi ruhanîsi olduğu cihetle, Evvelen cemî-i piskoposların ihvânı mesâbesinde add ile esbâb-ı şahsiye ve zâtiyeye mebnî bunlardan hiçbirini fark ve temyîz etmeyerek beheri hakkında hulûsâne ve muhabbet-i ehaviyye ile muâmele etmesi, Sâniyen taife-i rehâbînden min gayr-i hakk mağdur bulunanlar hakkında cemâat-i metropolidân ile beraber bezl-i himâyet ve makderet eylemesi, Salisen gürûh-u rehâbînin etvâr ve hareketine sarf-ı enzâr-ı teyakkuz birle şâyân-ı medh ve sena olan şeyleri vesâit-i münâsibe ile takviye ve teşvîk ve bunlardan kilisenin şân ve erkânına mugayir olup ta‘n ve takbihi lâzım gelenlerini men‘ ve ref‘ ve iktizâsına göre cemâat-ı metropolidânın ittihat ve ittifakıyla te’dibât-ı lâyıkanın icrâsına dikkat eylemesi, Râbian hiç birini tefrîk ve istisnâ itmeyerek cemâatin kâffe-i âzâsı hakkında hilm ve mülâyemetle muâmele iderek beherine lâyıkı vech üzere riayet birle rîbet ve sûizannı mûcib olacak hâlâttan ihtiraz ve ictinâb eylemesi, Hamisen cemâat-i metropolidânın rutbe-i ulyâsı ve kilisenin şân ve şöhreti iktizâsınca esnâ-yı mecliste sıfat-ı rehabîne yakışmayacak rîbet ve ayıbı mûcib olacak sözler söylemek gibi hüsn-ü nizâma halel verecek uygunsuzluklara cevaz vermeyerek men‘ ile herhalde kendisini irâe-i hüsn-ü misal eylemesi, Sadisen cemâat-i metropolidânın ittihad ve ittifakıyla garazsız ve bi’t-tarâfâne ve faide-i zâtiye fikrinden biri olarak umûru vâkıada devam ve herhalde kiliseyle milletin kavaidine mugâyir şeylerde bulunmayarak umûru vâkıa-i milletin hüsn-ü ru’yet ve tesviyesine sarf-ü himmet eylemesi, Sabian cemâat-i metropolidânın patrikhaneden hariç hiçbir mahalde akd-i meclis eylemesi gayr-i caiz olduğundan âzâsının fevka’l-‘ade hallerde patriğin izni ve haberi olarak umûru me’mûrelerine dâir irüce akd-ü meşveret ve tezekkür eylemeleri zımmında derûn-u patrikhanede bir münâsib oda tahsîs ve ta‘yin eylemesi muktezâyı müsnedinden bulunduğu misüllü cemâat-i metropolidân âzâsının dahî umûru mefrûzaları bervech-i âtî beyân ve işaret kılınır. Birinci Madde: Cemâat-i metropolidânın mürekkep olduğu zevât evvelen kilise ve milletin reis-i mutlak-ı ruhanîsi olan İstanbul Patriğine hasbe’l-mesned tevkîr-u hürmet iderek nesâyıh-ı sa‘ye ve vesâya-yı âkılânesine itaat ve imtisâl birle umûr-u mefrûzelerinin icrâsında bir gûne muhalif harekette bulunmamaları, saniyen dâhil-i mecliste ve hariçte şanları muktezasınca etvâr-ı hüsn ve âdâb-ı merğubede bulunarak mûcib-i rîbet olacak ve patriğin sıfatına dokunacak hareket ve kelâmdan ihtiraz eylemeleri lâzıme-i me’muriyetlerindendir. İkinci Madde: Âzâ-yı meclisten ma‘dûd bulunan ve bulunmayan piskoposlardan birinin ashâb-ı menâsıb olan zevâttan birine ziyaret etmesi iktizâ 241 ettiği halde bermûcib-i mûtad bu bâbta patrik tarafından izin ve ruhsat tahsil eylemesi lâzım geleceği misüllü bilâ izn azîmet iden zuhûr ederse kendisine sûret-i husn ile patrik tarafından vâkî olacak ihtarât-ı lâzimeden sonra adem-i itâatında def‘a-i saniye olarak cemâat-i metropolidânın huzurunda ta‘zir ve itâb olunacak ve yine inkıyâd etmediği takdirde defâ-i salisede o ma‘kulenin tarikat-ı itâate idhâli tedabîri muktezâsına teşebbüs kılınacaktır. Üçüncü Madde: Cemâat-i metropolidândan olan ve olmayan piskoposlardan hiçbiri patriği ötede beride patriğin şan ve itibârına nâkısa verecek suret-i bî edebane sözler söyleyüp fasl-ı mezemmet idemeyecek ve buna cüret iden olur ise ibtidâ kendisine patrik tarafından hâlimane nasihatlar verilüp ikinci def‘a da cemâat huzurunda itâb ve ta‘zir ve yine ıslah kabul itmediği surette hakkında te’dibat-ı lâzime icrâ kılınacaktır. Dördüncü Madde: Akdemce patriğin izin ve ruhsatı olmadıkça ve gidilecek mahallin piskoposuna haber verilmedikçe bir piskoposun diğer piskoposun ikametgahına azîmeti ve orada on beş günden ziyâde ikamet-i idâmı caiz olmayacak ve fakat zarûret mess ittikde eyâlet dahilinde bulunan sancaklara hitam-ı maslahatlarına kadar orada birkaç gün ikamet idecekler ve vakt-i azîmet ve avdetlerini İstanbul Patriği tarafına bildireceklerdir. Beşinci Madde: Cemâat-i metropolidân âzâsı umûr-u vâkıanın ru’yetinde her meselenin ittifak-ı ârâ ile fasl ve tesviyesinde ale’d-devam patrik ile beraber icrâyı me’muriyet ederek bir madde hakkında tesâvî-i ârâ vukûunda patriğin re’yi bulunan taraf tercih olunacaktır. Cemâat-i metropolidânın âzâsı gangı rütbe ve sınıfdan olur ise olsun beynlerinde hukukça aslâ fark ve tefâvüd olmayıp fakat sınıf hasebiyle neş’et idecek fark ve tefâvüde kilisenin bi’l-cümle piskoposların ruteb ve sunûf-u muhtelitasını beyân ve işaret ider kanunname-i mahsûs ahkâmı iktizâsınca yalnız kürsîce kilisede oturulacak mevkî-i mahsûsca itibar ve riâyet olunacak ve kanunnâme-i mezkûrun bazı mahalleri dahî mütekâzı münâsib görüleceği üzre teşkîl kılınacak cemâat-i metropolidân azâsı tarafından istikamet-i bî taraf ile ta’dîl ve tashîh kılınacaktır. Altıncı Madde: Âzâ-yı cemâatten biri hakkında esnâ-yı mecliste beyân ittği re’yine veyahud bir madde üzerine ifâde ittiği zannına mebnî patrik tarafından i‘tibâra nakîsa verecek sözler söylenmesi hey’et-i meclise dokunur bir keyfiyet add olunacağı missüllü cemâat-i metropolidânın ibaret olduğu zevâtın dahî patrik bulunan zâta hurmet-i lâyıka ve tevkîr itmeleri umûr-u muktazâ-i müekkededendir. Yedinci Madde: Cemâat-i metropolidânda tâife-i ruhbândan olarak patrik ve âzâ-yı cemâat tarafından me’mur iki nefer katip istihdam kılınacak olup, birine baş diğerine ikinci katip tesmiyesiyle başkatip ve ânın mevâni-i zuhûrunda ikinci katip meclisin kitâbetine dâir umûrun idâreye ve mârûzât ve evrâk-ı sâire-yi patrik ve cemâatın huzuruna arz ve meclisin hüküm ve müzâkerâtına dâir evrâkı hıfza me’mur olarak kendisine sual olunmadıkça meclisce tezekkür kılınan maddelere karışmayub i’tâ-yı re’ye salâhiyeti olmayacaktır. Sâir yazıcıların işlerine dahî dâima başkatip tarafından bakılacaktır. Ve tarîh-i istihdamlarından itibaren me’muriyetlerinde başkatibin beş sene ikinci katibin yedi sene hizmeti sebkat itmedikçe piskoposluğa intihâba lâyık ve müstehak görülemeyecektir. Sekizinci Madde: Cemâat-i metropolidânın haftada üç kere akd-i meclis itmesi mukarrar olup cânib-i eşref-i Bâb-ı Âlî’ye sevk ve takdîm kılınacak cemî-i 242 evrâk altı kıt’adan ibaret mühr ile temhîr kılınacağından mezkûr altı kıt’a âzâ-yı cemâatten be her sene Dersaâdet’te kalacak altı zevâta tevdî ve teslim ve her bir kağıdın takdîminde deftere kayd ve derc ve âzâ tarafından imzâ kılınacak olup mührü mezkûrun miftâhı dahî nezd-i patrikte mahfûz bulunacaktır. Dokuzuncu Madde: Piskoposluğa nasb ve ta‘yin kılınmış olan zevâtın Dersaâdet’te iki aydan ziyâde ikametlerine cevaz verilmeyüb taht-ı me’muriyetlerine azîmetleri lâzım gelecek ve bunlar Dersaâdet’te oldukça kilisede kendilerine mahsûs mevkîda durub icrâ-yı kudâs-ı şerîf idebileceklerdir. Onuncu Madde: Haklarında da‘vâ olanlardan mâ adâ li ecli’l-maslaha veya maraz ve illeti mebnî patriğin izni ve cemâatin re’y-i tensîbîyle müddet-i muayyene ile Dersaâdet’te bulunan metropolitlerin akd-i meclis itmeleri gayr-i câiz olub fakat kilisede kendilerine mahsûs mevkîda durub diğer piskoposlar ile beraber icrâ-yı kudâs-ı şerîf itmeye salahiyetleri bulunduğu halde va’deleri inkızâsında derhal mahalli me’muriyetlerine azîmete mecbûr olacaktır. Bunların bu tarafda ikametleri bi’z-zarûra icab eylediği halde bu bâbda cemâatin re’yi ile patrik tarafından karar verilecek olduğundan kiliseye mûcib-i ızdırab olarak müddet-i ikametlerini temdîd itmek sevdasında olan zuhûrunda o mâkûlenin derhal semt-i me’muriyetlerine irsâli ve kâbil olamadığı surette sevk ve i‘zâmında teshîl icrâsına değin diğer bir tarafa gönderilmesi lâzım gelecektir. Onbirinci Madde: Gayd-ı ızdırab ve zarurette bulunan ma‘zûl patriğin müsterîhan emr-i taîşeleriyle kezâlik mansıbda bulunmaları metropolit ve piskopos ve piskopos payeli rahiblerin idâreleri zımnında herkese göre maaş-ı kâfî tahsîsına patrik ve cemâat-i metropolidân tarafından sarf-ı himmet tekayyud kılınacak olup hüsn-ü rızalarıyla istîfâ-i me’mûriyet iden piskoposlar istirahatleri ve bakıyye-i ömürlerini imrâr zımnında patrik ve cemâatin haber ve ma‘lûmâtı olduğu halde hîn-i istifalarında me’mur bulundukları piskoposluktan mâ‘adâ kendilerinin ihtiyar edecekleri mahalde ikamet idebileceklerdir. Fakat piskoposların usûl-ü intihâbiyesine dâir olan nizâmnâmenin sekizinci maddesi meâline göre bir piskoposun azli vukuunda töhmeti husûsât-ı ruhâniyyeye dâir ise mahalli ikameti patrik ve cemâat tarafından ta‘yin ve irâde olacak ve töhmeti cerâyim-i dünyevîyyeye dâir ise mahalli ikameti Bâb-ı Âlî ile patrikhane beynlerinde bil muhabere ta‘yin buyurulacaktır. Onikinci Madde: Ruhbân taifesinden olanların hüsn-ü harekât ve etvarda bulunub tahsîl-i ilm itmeleri esbâbına dikkat itmenin ve tarîk-ı ruhbâniyete cahil ve müstehak ve âdâb-ı gayri muvâfık olan kimesnelerin dahil olmamaları vesâitına sarfı ihtimam eylemek üzre mâlûmat sahibi bazı rahiblerden mürekkeb bir mezheb komisyonu teşkîl olunacak ve âzâsı dahî patrik ve cemâat-i metropolidân tarafından nasb ve ta‘yin kılınacaktır. Onüçüncü Madde: Dersaâdet’te bulunan merkez-i komisyon mezhebiyesi ahkâm ve şurût-u mevzûasına tatbîkan piskopos bulunan her bir memleketlere birer mezheb komisyonu kurulması lâzımdır. Ondördüncü Madde: Her bir piskoposun dahil-i idâre-i rûhaniyesi olan yerlerde nöbetle dolaşıp bilâ ücret vaaz etmek üzere bir vâiz ta‘yin itmek her bir piskoposun farîza-i zimmetidir. Bundan başka büyük piskoposluklarda dahî masârıfı ahâli-i Hıristiyan tarafından tesviye olunmak ve o mahallin piskoposuyla mu‘teberân-ı Îseviyyenin taht-ı riyasetlerinde bulunmak üzere birer ruhbân mektebi bulunacak olub tarikat-ı ruhbâniyete sulûk ve duhûle hevâhişkâr olanlar ile ale’l- 243 husûs rahiblerin çocukları ve keşiş ve rahiblerden cahil olanlar ol vecihle tahsîl-i ilm ideceklerinden içlerinden istîdâd ve zekâveti olup da lâyıklıca tahsîl-i malûmât itmek murad idenler olur ise mahallî piskopos marifetiyle Dersaâdet’te mezheb mektebine irsâl olunacaktır. Onbeşinci Madde: Piskoposların ve bunların bulunduğu memleketin ahâli-i Îseviyyesi mûteberânının ikdâm ve gayretiyle Dersaâdet mezheb mektebine dahil olmak üzere ahlâk-ı hüsn ve istîdâdı olanlardan şâkirdân irsâli hususuna dâir aralık aralık patrik tarafından bi’l-cümle piskoposlara iktizâ eden mektuplar gönderilecektir. Onaltıncı Madde: Sevk-i mektub ücreti gibi bazı mesârif-i cüziye içün cemâati metropolidânın ayrı bir akçe sandığı olup bu hususta iktizâ eden meblağ meclis-i muhtelit sandığından verilecektir. Onyedinci Madde: Millet-i Îseviyyenin manastırlarından kavânîn-i mer’iyye-i asliyesi iktizâsınca bazısı İstanbul Patriğinin zîr-i hükmünde ve bazısı dahî dahilinde bulundukları memleketlerinin metropolitlerine ait bulunmuş oldukları misüllü bundan böyle dahî bunların öteden beru gangı tarafa merbûd bulunmuşlar ise yine o tarafa merbûd olarak manastırlar hakkına mahsûs nizâmnâmenin ahkâm-ı mûcibince idâre olunacaklardır. Onsekizinci Madde: Kiliselerde okunan dua ve hutbelerden dolayı aralık aralık ihvânımız Bulgar tâifesi taraflarından patrikhaneye arzolunan şikâyâta cemâati metropolidân tarafından sarf-ı vakt-i kâmile ve bezl-i mülâhaza-i lâzime olunarak bu misüllü şikâyât-ı vâkıanın ne derecede haklı olduğu tetkik ve tahkîk olunduktan sonra merkûmların teskîn ve rahatları içün keyfiyet-i îcâb-ı tesviyesi esbâb ve vesâitına sa’y ve gayret olunacak. Ondokuzuncu Madde: Milletin fukara kızlarına cây-ı iltica olarak ve bunların tahsîl-i ilm itmeleri içün patrik ve cemâat-i metropolidân ile meclis-i muhtelit zîr-i nezâretinde bulunarak münasib görülecek mahalde kûşâd olunması vürûdunda bîkes ve âciz ve esbâb-ı sâireye mebnî muhâfaza ve ta’lîm-i akâid-i diniyeye muhtaç bulunan yetim çocuklar içün imkan-ı terbiye olunmak üzere bir eytamhanenin tertîb ve inşâsı hususuna gerek cemâat-i metropolidân ve gerek milletin mu‘teberânı tarafından sa’y ve gayret olunmak elzemdir. Yirminci Madde: Dersaâdet millet hastahanesi ile Fener’de kâim millet mektebine ve eyâlât ve karyelerde bulunan mektebler ve sâir menâfı-i âmmeyi mûcib hayrât ve hasenât hakkında iktizâ eden dikkat ve ihtimam bezl ve sarf olunarak mezkûr mekteblerde usûl-i tedrîsin ve ta’lîmin ber surette olması elzemdir. Yirmibirinci Madde: Patrikhanedeki kilise elbisesiyle sâir zîkıymet olan zurûf ve eşyanın ve defter-i mahsûs bilkayd emn-i hıfzı zımnında cemâat-i metropolidân tarafından nasb ve ta‘yin kılınır. Ve âzâsından birinin taht-ı nezaretinde bulunur bir mustahfız ile kezalik âzâ-yı cemâatten birinin zîr-i nezaretinde bulunmak üzere bir hâfız-ı kütüb ta‘yin kılınacaktır. Meclis-i Muhtelit-i Dâimenin Sûret-i Teşkîli Hakkındadır Birinci Madde: Milletin dâimi meclis-i muhteliti dördü piskopos sekizi avâmdan olmak üzere on iki nefer âzâdan mürekkeb olup patrik tarafından bu bâbda verilecek tezkire mûcibince mezkûr dört nefer piskoposlardan ber vech-i sınıf birinci 244 bulunan zîr-i riyasetinde bulunduğu halde bazı umûru mühimme zuhûrunda patrik dahî huzûr-u lâzım geldikde patrik bulunan zât bilâ da‘vet veyahud med‘uvve-i meclisde bulunup icrâ-yı riyaset edecek ve meclis-i mezkûrun Rumca ve Türkçe lisanlarıyla beraber Bulgarca ve Fransızca tercümesine muktedir bir baş ve bir ikinci katip olacaktır. İkinci Madde: Meclis-i muhtelit-i mezkûrun âzâsı iki sene müddet-i muayeneden ziyâde icrâ-ı me’muriyet idemeyüb hey’et-i meclisin nısfı ve be her sene tecdîd ve tebdîl kılınacaktır. Üçüncü Madde: Meclis-i mezkûrda ber vech-i muharrer âzâ ta‘yin kılınacak dört nefer piskopos patrik ve cemâat-i metropolidân taraflarından nasb ve intihâb olunarak âzâ-yı cemâat-i mezkûreden ahz olunacaktır. Dördüncü Madde: Meclis-i mezkûrun avâmdan olacak âzâsının usûl-i intihâbiyesine dahî vech-i âti’z-zikr üzre mübaşeret olunarak an asıl tebâa-i Devlet-i Aliyye’den ve beyne’l-millet i‘tibâr-ı âmmeyi mükteseb ve arz-u istikamet sahibinden oldukları halde patrikhane ve cebâli mahallerinden iki nefer, ve Lunca ve Balinus Efsîtuburta mahallâtından iki, Altı Mermerden bir, Belgrat ile Samatya’nın cemî-i mahallelerinden iki ve Edirne kapusu ile Sağlam Tomruk ve Sarmaşık ve Eğrikapı ile Topkapı mahallelerinden bir, Lafga ile Hasköy mahallelerinden bir, Tatavula’dan iki, Beyoğlu mahallelerinden iki, Galata’dan iki, Ortaköy’den bir, Beşiktaş’tan bir, Kuruçeşme ile Arnavut Karyesi ve Beylik mahallelerinden iki, Boyacı Karyesinden bir, ve İstinye ile Yeniköy’den iki nefer vekilleri nasb ve yevm-i mev‘udede patrikhaneye irsâl olunmak üzere Dersaâdet’ten Boğaziçinde vâki’ mahallât-ı mezkûre ahâlisine yevm-i muayenede patrik tarafından ihbar ve beyân kılındıktan sonra mebûsân-ı merkûme patrikhanece bi’t-tecemmu‘ avâmdan olacak âzâ-yı mezkûrenin intihâbı zımnında cemâat-i metropolidân ve meclis-i muhtelit âzâsıyla beraber akd-i meclis ibtidar birle her âzânın sıfât-ı lâzıme ile muttasıf olup namzetliğe lâyık ve münâsıb göreceği zâtın isimlerini îrâd ve teklif selâhiyeti olduğu halde ibtidâ namzet olan zevâtı bi’l-ittifak ta‘yin ve isimlerini iruce deftere kayd ittürüb ba‘dehû ekseriyet-i ârâ mûcibince re’yi hafî ile meclis-i muhtelit-i mezkûrun âzasını intihâb edeceklerdir. Vukû‘u hali min evvelihi’l-âhira defter-i mahsûsa kayd ve zabt ittirilecektir. Beşinci Madde: Usûl-ü intihâbiyenin bervech-i meşrûh hitamından sonra meclis-i muhtelit-i mezkûreden âzâ nasb ve intihâb olunmuş olan piskopos ile avâmdan olacak zevât-ı sâirenin isimleri patrik tarafından Bâb-ı Âlînin mevkı-i tensîb ve tasdîkine arz kılınacaktır. İş bu millet meclisi tarafından tanzîm kılınmış olan maddelerin suhulet-i icrâsı zımnında yalnız bir defa olmak üzere meclis-i muhtelit-i dâimenin avâmdan olacak âzâsının nısfı meclis-i muvakkatta Dersaâdet ahâlisi tarafından vekil ta‘yin kılınmış olanlarından ahz olunacağı ve bunlar meclis-i muvakkatın kâffe-i âzâsı tarafından ekseriyet-i ârâ ile nasb ve intihâb olunacağı ve birinci sene hitamında yerlerine diğerleri ta‘yin kılınacağı hassaten işbu mahalle şerh ve işaret kılındı. Altıncı Madde: Aza-yı meclis-i muhtelit-i mezkûreden beherinin tamamen iki sene icrâ-yı me’muriyet itmesi lâzım geldiği keyfiyeti tarikat-ı ruhbândan olan azalar hakkında cârî olmayup mûmâ ileyhimin cemâat-ı metropolidânda müddet-i me’muriyetleri inkızâ buldukta tecdîd ve mahallerine diğerleri ta‘yin kılınması emr-i tabiîdir. 245 Yedinci Madde: Aza-yı mezkûreden beheri iki sene müddet-i mahsûsası tamamından sonra diğer iki sene geçmedikçe müceddeden aza nasb ve intihâbına lâyık görülemeyecektir. Sekizinci Madde: Meclis-i muhtelit-i mezkûr âzâsının sinleri otuz yaşından ziyâde olması Dersaâdet sekene-i sâbitesinden ve an asıl tebaa-i Devlet-i Aliyye’den ve umûr-u mesâlihda kesb-ü tecrübe ve itibar ve devlet ve milletçe tahsîl-i vüsûk ve emniyet itmiş zevâttan bulunması elzemdir. Dokuzuncu Madde: Nasb ve ta‘yini bi’l-kabul icrâ-yı me’muriyete mübâşeret iden âzâ iki sene müddet-i muayyenesi inkızâ bulmazdan evvel ma‘kûl olmadıkça istifa edemeyecektir. Onuncu Madde: Sebeb-i ma‘kûle mebnî me’muriyetinden istîfaya mecbûr olanlar ile esnâ-yı hizmedinde vefat iden âzânın müddet-i bâkiye içün diğeri patrik ile beraber cemâat-i metropolidân ve meclis-i muhtelit azâsı taraflarından bi’lintihâb sûret-i icrâsı Bâb-ı Âlî’ye arzolunacak ve o misüllüler devr-i âtîde dahî müstehakkı intihâb görülebilecektir. Onbirinci Madde: Âzâ-yı meclisten hiç birine bir tarafa azîmet içün iki mâhdan ziyâde izin verilemeyeceğinden iki aydan ziyâde gaybûbet edecek âzânın hemen yerine bend-i sâbık meâl-i mûcibince diğeri intihâb kılınarak icrâ-yı me’muriyeti zımnında keyfiyet Bâb-ı Âlî’ye arz kılınacaktır. Onikinci Madde: Âzâdan her birinin eyyâm-ı muayyenede mecliste hâzır olması muktezâ-yı me’muriyetinden olup bunun aksi memnû‘ olarak bir aydan ziyâde birinin mâni-i zuhûrunda keyfiyeti reis-i meclis tarafına ihbar ve ifadeye mecbûr olacağı misüllü bilâ ihbar bir mâhdan ziyâde gaybûbet idenin istifa itmiş veyahut onuncu bendin meâli iktizâsında mahalline diğerinin nasbı lâzım gelecektir. Onüçüncü Madde: İrtikâb ve irtişâya dâir âzâ-yı meclisten biri aleyhinde bir da‘vâ zuhûrunda eğer piskoposlardan ise hakkında piskoposluk nizâmnâmesinin sekizinci maddesine tatbîkan muâmele olunacak ve eğer avâmdan ise ceza kanunname-i humâyunu ahkâmına tevfîkan muhâkeme ve hükmolunmak üzre keyfiyet Bâb-ı Âlî’ye arz ve inha olunacaktır. Ondördüncü Madde: Mescil-i muhtelit-i mezkûrun kalem odası verilecek talimât üzerine başkatibin zîr-i idâresinde olarak derûn-u patrikhanede mahsûs oda olup eyyâm-ı muayyenede âzâ-yı meclis mahalli mezkûrda tecemmu‘ ve akd-i meşveret idecektir. Onbeşinci Madde: Meclis-i mezkûrun avâmdan olacak âzâsı bilâ maaş olarak icrâ-yı me’muriyet ideceklerdir. Meclis-i Muhtelit-i Dâimî Azâsının Vezâifi Beyânındadır Birinci Madde: Millet meclis-i muhtelit-i dâimî âzâsı bilâ tehâlüf haftada iki kere akd-i meclis idecektir. İkinci Madde: Meclis-i mezkûre havale olunacak evrâka tarih-i vurûdları itibariyle numru vaz‘ olunarak sırasıyla rü’yet olunacak fakat umûr-u müsta‘cele zuhûrunda diğerine takdîm kılınacaktır. Üçüncü Madde: Meclis-i mezkûr millet mekteb ve hastahanelerin ve sâir hayrâta muteallık ebniyelerinin hüsn-ü idâresine ve ebniye-i mezkûre ile 246 Dersaâdet’te vâkî kiliselerin vâridât ve mesârifatına dikkat ve nezâret idecek ve İstanbul Patriğine merbûd manastırların vâridatına dâir vasiyetname ve vakfiyelere ve terâhûme akçesiyle cihâza müteallık münâzaâtı tetkîk ve tesviye ve Bâb-ı Âlî’den Patrikhaneye havale olunan mevâddın ruhânî olmayanlarını havale üzre rü’yet eyleyecek ve fakat kavânîn-i evkâf ve arâziyye ve sâir nizâmât-ı umûmîye-i mülkiyeye dokunur maddeler zuhûrunda bunlar bittab‘ ve kemâkân devletçe muayyen olan mhâkim ve mecâliste ru’yet olunacaktır. Dördüncü Madde: Bir eyaletin ahâli-i Îseviyyesi tarafından piskoposları hakkında vuku‘ bulacak şikâyât mevâdd-ı dünyevîyyeye dâir olduğu takdirde piskoposların usûl-i intihâbiyesine dâir olan nizâmnâmenin sekizinci maddesi meâline tevfîkan îcâbının icrâsına teşebbüs kılınacaktır. Beşinci Madde: Millet mektebleriyle sâir hayrâta muteallık ebniyeyi idâre içün patriğin re’y ve tensîbiyle arz ve istihkâk ashâbından ve tebaa-i Saltanat-ı Seniyyeden ve millet-i Îseviyyeden olarak meclis-i mezkûr tarafından münâzırlar ve me'murlar ta‘yin kılınacaktır. Altıncı Madde: Zikrolunan nazırların hesapları be her sene meclis-i muhteliti mezkûr tarafından rü’yet ve teftîş olunarak bir sene zarfında vuku‘ bulan îrâd ve mesârifın hulâsası başkâtib vâsıtasıyla başkaca bir defter-i umûmîye derc ve kaydolunacaktır. Yedince Madde: Meclis-i muhtelit-i mezkûrun sandığı muhasebesi be her sene müceddeden âzâ intihâb eylemek üzere akd olunacak meclis-i intihâb huzurunda olarak her sene hitamında iki âzâ ta‘yin kılınmış olan zevât tarafından rü’yet olunacak ve akçe te’diyesini emr-i meclis-i muhtelit tarafından vakî olan kâffe-i senedât sandık emîni bulunan zât tarafından ibrâz ve dermeyan kılındıktan sonra tubraya bil vaz‘ temhîr ve meclisin defterhanesinde hıfz olunacaktır. Sekizinci Madde: Mekteb sandığına ait olacak rusûm kaleminin bir tarifesi meclis-i mezkûrda bi’t-tanzîm Bâb-ı Âlî’nin mevkı-i kabûlüne arz ve takdîm olunacak ve bu rusûmun ahz ve kabzı zımnında bir mu‘temed zâtın taht-ı kifayetinde olduğu halde her iki senede meclis-i mezkûr tarafından me’mur ta‘yin kılınır bir sandık emîni istihdam kılınarak meclisin tahrîran emri olmadıkça habbe-i vâhide te’diyesine salâhiyeti olmayacak ve sandık emini ile başkatibin ve müstahdemîn-i sâirenin vâcibe-i me’muriyetleri meclis-i mezkûr tarafından tahdid ve beyân kılınacaktır. Dokuzuncu Madde: Âzânın iki sülüsü mecliste hâzır olduğu halde meclis tam add-ü i‘tibar olunarak esnâ-yı müzakerâtta lede’l-îcab i‘ta-yı re’y usülüne dâir riayet birle eksriyet-i ârâ ile tesviye-i umûr idilecek ve tesâvî-i ârâ vukuunda dahî reîs-i meclisin bulunduğu taraf tercih olunacaktır. Onuncu Madde: Meslis-i muhtelit-i dâimînin teşkîli ve te’sisi akîbında bir kıt‘ası âzâdan olan dört nefer piskoposlara ve diğer iki kıt‘ası dahî avâmdan ma‘dûd sekiz nefer âzâya teslim ve miftâhı dahî reîs-i meclisin yed-i emanetine tevdi olunmak üzere üç kıt’adan ibaret bir mühür isti‘mal olunup vakfiye ve vasiyetnameler gibi senetler ve kiliseler duyûnu vesâir duyun-u milliye senetleri dahî bu mühür ile temhîr olunacak ve meclis-i mezkûrda yapılan i‘lamlar cemî-i âzâ tarafından imza olunduktan sonra kezalik bu vecihle mühürlenecek ve bâlâda mezkûr evrâkın kâfesi patrik tarafından tasdîk kılınacaktır. Ve meclis-i mezkûrda tertîb ve 247 tanzîm kılınacak her bir kağıt varaka-i sahîha üzerine yazılacak ve meclisten ihraç olunacak bi’l-cümle kağıtlar akdemce deftere kaydolunacaktır. Onbirinci Madde: İki Hıristiyan beyninde hukûk-u irsiyye gibi da‘vâ-i mahsûsa sahib-i da‘vâ olanların istidâlar üzre patrikhaneye havâle olundukda meclisi mezkûrde rü’yet ve tesviye olunacaktır. Onikinci Madde: Her Ortodoks Îsevînin kavânîn ve nizâmât-ı Devlet-i Aliyyeye ve bu kere Hıristiyan terekeleri hakkında virilen karar ve nizâmı hâvî tasdîr olunan evâmir-i umûmîye-i resmiyede münderic kaideye tevfîkan tertîb eylemiş olduğu vasiyetnamesi Devlet-i Aliyye’nin bi’l-cümle hükümât-ı mahalliyesi indinde cârî muteber tutulduğundan o ma‘kûle vasiyetnamenin hâvî olduğu ahkâm ve şurûtun tenfîz ve icrâsına meclis-i muhtelit-i mezkûr tarafından sarf-ı himmet ve dikkat olunacaktır. Onüçüncü Madde: Millet mektebi ve hastahane vesâir hayrâta müteallık ebniyelerin ve Dersaâdet’te vâkî kilise ve manastırların vâridât ve masârifâtına ve vasiyetname ve vakfiyelere terâhuma akçesiyle cihâza müteallık husûsâta dâir piskoposlar tarafından îta olunacak bi’l-cümle senedât meclis-i mezkûrde muteber tutulacaktır. Ondördüncü Madde: Üçüncü maddede ta‘yin olunan mevâddı muhâkemeye şurû‘ itmezden evvel da‘vâda zuhûr idecek mesârif içün müddaî irâe-i kefâlet itmeye mecbûr olacaklardır. Onbeşinci Madde: Memâlik-i mahrûse-i şahânede vâkî Ortodoks mezhebinde bulunan Îsevîlere ait ve mahsûs bi’l-cümle ziyâretgahların hüsn-ü tanzîmleriyle bunlardan hâsıl olan mebâliğın mevcut olan berevât ve vasiyet ve imtiyâzât ve tebriknameleri ahkâmı meâline tevfîkan sûret-i lâyıka üzre sarf olunması hususlarına İstanbul Patriği câniblerinden ve iktizâsına göre mezkûr ziyaretgahların zîr-i hükmünde bulundukları rüesâ-yı rûhaniyesinin re’yi ve ittifakı ile bezl-i himmet ve gayret kılınması tedâbirine dikkat eylemeleri meclis-i mezkûr âzâsının vâcibe-i me’muriyetleridir. Onaltıncı Madde: Beher Ortodoks Hıristiyanın farîza-i zimmeti olduğu misüllü âzâ-yı mezkûrenin her biri dahî tarikat-ı ruhbândan olanlardan bazısının sû-i hâl ve harekâtını istihbâr eyledikde iktizâ iden tedâbire teşebbüs olunmak üzere keyfiyeti patrik ve cemâat-i metropolidân taraflarına arz-u ifadeye müsâraat ideceklerdir. Yüz otuz bin kuruşu Dersaâdet ahâli-i Îseviyesi tarafından ve üçyüz yetmiş bin kuruşu dahî ber vechi âti her birine isâbet ittiği mikdara göre maaş-ı mukannenleriyle beraber piskoposlar tarafından tahsil ve millet sandığına teslim olunmak ve kendisine ceste ceste verilmek üzre meclis-i muhtelit-i millete ittifâk-ı ârâ ile İstanbul Patriği içün tahsîs kılınmış olan senevî beş yüz bin kuruş maaş-ı mukannan ile İstanbul Patrikliğine merbûd ve tâbî bi’l-cümle piskoposların garargîr olmuş senevî maaş-ı mukannanlarını mübeyyin nizâmnâme-i umûmînin tercümesidir. Birinci Madde: İstanbul Patriği bulunan zâtın senevî beş yüz bin kuruş maaş-ı mugannanı olup patrikhâne hazînedârıyla mühürdârı vesâir patrik hizmetinde bulunan bi’l-cümle mustahdemlerin ücretleriyle kilise ve milletin vikâye-i şânı 248 iktizâsınca mesârif-i sâire-i lâzimesi meblağı mezbûrdan tesviye olunacak ve patriğin bazı mesârıfı içün bundan böyle millet sandığından hiçbir akçe verilmeyecektir. (Bu bölümde piskoposların alacakları yıllık maaşlar sıralanmaktadır.) Bi’l-cümle senevî maaş-ı mugannanlar altı milyon dört yüz iki bin kırk kuruşa bâliğ olur. Patriğin maaş-ı mugannanı içün İstanbul ahâli-i Îsevîyesi tarafından virilecek akçe patrik maaşının te’diyesinden sonra millet sandığına kalacak yalnız otuz bir bin kırk kuruş. İkinci Madde: İstanbul Patriği maaş-ı mugannanının miktarı bernizâm ve emniyet tahtına vaz‘ olunmak lâzimeden olduğu misüllü ol vecihle akçe tahsiliyle umûmen millete îrâs-ı bâr ve sıklet-i kesîre olmaması keyfiyeti dahî umûru muktezıyeden bulunmuş idi. Meclisce itiraf ve tezekkürü ile bunun tedabîr-i lâzimesine sarf-ü vakt-ı kâmile ve bezl-ü mütâlaa kılındıkta İstanbul Patriğinin şânına münâsib olacak suretle idâre ve taayyüşü zımnında Buğdine ve Dula? taraflarında vâkî millet manastırlarının irâdâtı mahsûsasından olarak bânî ve mün‘amlarının vaz‘ ittikleri nizâma tevfîkan ebniye-i mukaddesenin idâresine kâfi olacak miktarın ibtida ihracından sonra İstanbul Patriği mesnedine lüzumu miktar i‘rad tahsîs olunması hususuna dâimî meclis-i muhtelit teşkîl ve tertîbi akıbında cemâat-i metropolidân ile meclis-i mezkûr tarafından bezl-i sa‘y ve gayret olunması iktizâ edeceği meclisce karar verilmiştir. Üçüncü Madde : Patriğin maaş-ı mugannanı hakkında meclis-i muvakkat tarafından bervechi meşrûh virilen karar icrâsına değin meblağ-ı mezbur bend-i sâbıkta işaret kılınan usûl üzre tahsîl olunacak olup İstanbul Patriği mesnedine iktizâ eden irâdâtın vakf ve tahsîsinden sonra patriğe ait olmak üzre piskoposların maaş-ı mukannanlarına şimdiki halde zam ve ilave kılınan miktar mebalığın ahâlî-i Îseviyeden artık ahz ve tahsîl olunmayacağı derkardır. Dördüncü Madde : Piskoposların maaş-ı mukannanları dahî vech-i âti’z-zikr üzre tahsil olunacak olup piskopos olan her bir memlekete bu taraftan ta’limât-ı mutâbıka îsal olunarak mahal piskoposuyla memleket çorbacıları beher kasaba ve karyelerden celb ve da‘vet ittirilecek vekiller ile beraber akd-i meclis ve iktizâ iden mebâliğı her mahallin nüfus-ı mevcudesine göre adl ve istikamet üzre taksîm eyledikten sonra buna dâir üç kıt’a defter bi’t-tertîb bunlardan biri metropolithanede hıfz ve diğeri çorbacılara teslim olunarak üçüncü kıt‘ası dahî patrikhanenin kuyudatına derc ve kayıt ittirilmek üzre bu tarafa irsâl olunacak olup iktizâ iden karyelere dahî birer suret virilecektir. Her piskopos senede bir kere olarak kendi mesârifiyle bulunduğu memleketi ziyaret ve mezhep iktizâsınca bilâ ücret takdîs ve ahâliye dua ve kiliselerde dahî kudâs-ı şerîf icrâ iderek ancak panayırlarda veyahut fevka’l-‘ade olarak nâs tarafından da‘vet olundukta mesârif-i vakıası davet idenler tarafından virilecektir. Piskoposların Perâkende Avâid-i Mahsûsaları Beşinci Madde: İstanbul patriğine merbût bilcümle piskoposlara piskoposun sınıfına bakılmayarak bila fark düğün ruhsatı tezkireleri içün fakat on kuruş alınacaktır. Altıncı Madde: Piskoposlar tarafından virilecek tatlîknâmeler içün alınacak akçe boşanan zevâtın vakt-i haline göre olacak ve herhalde yüz kuruştan aşağı olmayıp meblağ-ı mezbûr ol memleketin hayrât ve hasenâtına tahsîs kılınacaktır. 249 Yedinci Madde: Kiliselerde icrâyı kudâs-ı şerîf zımnında ve düğün ve cenazelerde ahâli-i Îseviyye taraflarından da‘vet olunan piskoposlara bervech-i mu‘tâd virilecek akçe herkesin irâdesine menût bir keyfiyet olup herhalde elli kuruştan aşağı olmayacaktır. Sekizinci Madde: Piskopos ikametgahında tanzîm ve tahrîr olunacak her kağıt için yazıcı hakkı olmak üzre beş kuruş on kuruş kadar alınacağı misüllü meclisi muhtelit-i dâimî nizâmnâmesinin üçüncü bendinde zikr ve işaret kılındığı vech üzre bu bâbda tertîb kılınacak rüsûmnamenin meâli mûcibince piskoposun tasdîki içün dahî alınacak bir miktar akçe ol memleketin hayrât ve hasenâtına tahsîs kılınacaktır. Dokuzuncu Madde: Ahâlî tarafından talep olunacak efrus kağıtları içün meblağ elli kuruştan aşağı olmayıp maslahatına ve zevâtın vakt-i haline göre tahsîs olunarak ol memleketin hayrât ve hasenâtına sarf olunacak af namelerden dahî hiçbir para ahz olunmayacaktır. Onuncu Madde: Mahalle papazları resm-i kanûnî olmak üzre mahal piskoposuna senevî fakat on kuruş virerek gerek nakden ve gerek mealen olsun resm suretiyle başka bir şey virilmek memnû‘dur. Onbirinci Madde: Ruhbân gedikleri furûhatiyle iki üç senede bir iâne veya benk nâmıyle resm-ü tıbk gezdirmekle sadaka tahsili ve piskoposların hîyn-i nasbında hâhnâhâh idilen eyyamuzlar ve yine böyle mecbûri olarak takdisler ve canpayeleri ve müceddeden bina olunan kiliselerden akçe ahzı memnu‘ olan tezviclere irâde-i ruhsat iderek akçe alınması hususları papaz ve ğumnus yapıldıkta alınan ve sâir piskopos hakkı deyu alınagelen her nev’ avâid bundan böyle fesh ve lağv olunmuştur. Onikinci Madde: Rahiplerin zâtlarına mahsûs gedikler dahî fesh ve iptal kılınmış olduğundan papazların zaptında bulacak olanlar kiliseye iade kılınarak bedelinde tazmin olmak üzre piskopos ve çorbacıların re’y ve tensîbiyle o megûle rahiplere kiliseler tarafından iktizâ eden tazminat virilecektir. Onüçüncü Madde: Lüğûfet mesnedinin Aristaki Bey hazretlerinin zâtında bulundukça mîr-u müşarun ileyhin doğrudan doğruya olmayıp fakat patrik marifetiyle olarak bervech-i mûtad birinci sınıftan piskopos nasbına üç bin, ikinciden olur ise ikibin, ve üçüncü sınıftan olduğu halde dahî bin kuruş ahz itmesi ve eksarhya ta‘bir olunur mansıplar dahî meclis-i muhtelit’in kararı üzre bundan böyle lağv olunmuş olduklarından müşârun ileyhin ol vecihle olan ve kendisinin takdîri üzre onaltıbin kuruşa baliğ irâdı millet sandığı tarafından te’diye olunması lâzım geleceği meclisce karargîr bulunmuş olmakla mesned-i mezkûr’un diğer zâta naklinde temettuat-ı mezkûrenin külliyen lağviyle lüğûfetin mesnedi ancak bir şöhret payesi hükmünde tutulacağı vareste-i kayt-ı iştibahtır. Patrikhane müstahdeminin senevi maaş-ı mahsûsalarıyla mesarif-i lâzıme-i sâireleri ve milletin hayrât ve hasenâtına sarf olunmak üzre tahsîs kılınan mebâliğ (Bu bölümde patrik vekilinden başlamak üzere patrikhanede çalışan görevliler ve kilise masrafları için yapılacak ödemeler sıralanmıştır.) Milletvekilinin açık borcu dahî bir komisyon-ı mahsûs marifetiyle tahkîk ve tetkik olunduktan sonra her bir müteehhile şu kadar kuruş tahsîsiyle milletin iâne-i umûmîyesiyle tesviye olunması icab ideceği mukarrar bulunmuştur. 250 Manastırlar Hakkında Bazı Mevâddı Umûmîyeye Dâirdir Birinci Bend: Gerek İstanbul Patriğinin ve gerek mahal piskoposlarının zîr-i hükmünde bulunan bilâ istisnâ bi’lcümle manastır civarda bulunan piskoposların taht-ı nezâretinde bulunacak olmağla piskopos-ı mûmâ ileyhim taraflarından dâire-i hükümlerinde mevcut bi’l-cümle rahiblerin etvâr ve harekâtına dikkat olunacağı misüllü mezkûr manastırların dahî hüsn-ı idâreleriyle derûnunda bulunan keşişlerin muâmelâtına sarf-ı tekayyüd ve ihtimam olunması umûr-u muktezıyeden bulunmuştur. İkinci Bend: Bazı karyelere papaz ta‘yin ider ne kadar manastırlar var ise âdât-ı mezkûreden bundan böyle ferâgata mecbûr olacaklarından karye-i mezkûre mahal piskoposları mahallât-ı mahsûsasından ma‘dûd bulundukları cihetle piskoposların zîr-i idâresinde ve anlara merbûd olacak mezkûr manastırlar dahî fakat umûr-u dünyevîyeden ihtiyâr-ı uzlet itmiş keşişlere bir cây-ı irticâ hükmünde tutulacaktır. Üçüncü Bend: Bi’l-cümle millet manastırları üç sınıfa münkasım olarak birinci sınıfı derûnünde yirmi keşişten ziyâde olan manastırlar olup o misüllülere manastır ve keşiş hakkında olan usûl-ü mezhebiyeye dikkat ve riâyet olunmasıyla be her yevmi bâdât-ı lâzime ve kudâs-ı şerîf icrâsında mecbûriyet olacak ve on nefer keşişlerden ziyâdesi olan ikinci sınıf manastırlarda kezâlik nizâm-ı mezkûre riayet olunarak ibâdât-ı mukaddesden mâ adâ haftada üç kere kudâs-ı şerîf idilmek lâzım geleceği misüllü üçüncü sınıfdan olap beş nefer keşişlerden ziyâdesi olan manastırlar dahî kezâlik mu’tâd-ı mezkûr tahtında mevzu‘ bulunmuşlar ise ber sûret-i mükemmelede olarak ibâdât-ı mezhebiyenin tanzîmine değin mezkûr manastırlarda her Cumaertesiyle Pazar günleri kudâs-ı şerifin icrâsı umûr-u mefrûzeden bulunmuştur. Dördüncü Bend: Murûr-u zaman ile dağılmış olup sunûf-u sülüs-i mezkûreden birine dahil olamıyacak manastırın ber râbıta-i münasibeye vaz’ veya her nasıl ise tanzîmi mahallî piskoposların zîr-i hükmünde olup, dürûnunda bir ğumnus olan manastırlardan mâ adâ sâirlerinin iktizâsına göre tebdîl ve tahvilleri tedâbirine teşebbüs olunmak üzre mahallî piskopos tarafından sarf-ı himmet ve gayret olunarak keyfiyetin cânib-i patrikhaneye bildirilmesi lâzım gelecektir. Beşinci Bend: Müddet-i medîdeden beru metrûk ve münhedim bulunmuş manastır ismine olarak ne patrikhane ve ne de mahallî piskoposlar tarafından ğumnus payeli rahibler nasb ve ta‘yin olunmuş, ve ekseriya bir takım hîle ve desîseler ile bu misüllü unvânın tahsîsiyle mezkûr manastırlar hulâsâtında mansıb ittirilmesine bir gûne cevaz verilmeyeceğinden ol vecihle payelü gumnuslara kat‘an itibar olunmayıp fesh olunacaktır. O megûle manastırların halinden gerek mahallî piskopos ve gerek civarda vâki gayrelerden cemâat-i metropolidân ve meclis-i muhtelit ma‘rifetiyle istihbâr kılındıkda nizâm ve kânûn iktizâsınca mezkûr manastırın üç sene zarfında tertîb ve tanzîmi hususunda bir komisyon-u mahsûs teşkîl ve ta‘yin kılınacak veyahud menfaat-i umûmeyi mûcib olacak diğer bir tedbire sülûk olunarak ile’l-ân şunun bunun tarafından gasb ve gârık olunan hâsılatın millet müdâyakalarına medâr-ı tahfîf olmak ve hususuyla civarda kâin mahallerin hayrât ve hasenâtlarına sarfolunmak hususlarına dikkat olunacaktır. Altıncı Bend: Hususuyla Eflak ve Buğdan taraflarında vâki‘ olup ber vech-i maktûiyyet ilzam olunur arazisi olan manastırlar ve oranın ber emniyet-i tahtına 251 vaz‘ıyla sû-i isti‘mal ve telefden berî olmalarına patrikhane tarafından her mahalde bezl-ü sa’y ve gayret birle arâzî-i mezkûrenin iltizam mesnedleri dahî bilâ masraf tahkîk ve tasdîk kılınacağından bu babda vâkı‘ olacak himmet ve himaye yolunda millet müdâyakalarına sarf ve isti‘mal olunmak üzre o megûle irâdelerden be her sene millet sandığına yüzde onu virilecektir. Yedinci Bend: Aynaruz manastırları gerçi İstanbul patriğinin zîr-i hükmünde ise de oralarda manastırlar hakkında olan nizâm ve usûle oldukça riayet olmakda olunduğu cihetle bunların usûl-i idâreleriyle patrikhane ile nev-i münâsebâtına bir gûne halel gelmeyeceğinden mâ adâ hîyn-i hâcedde umûr-u mesâlihinde dahî patrikhane tarafından bezl-i himaye ve gayret kılınacağı misüllü Eflak ve Buğdan taraflarında bulunan ğumnusların mansıbı ve senedât-ı sâirenin tasdîki içün öteden beri patrikhaneye virdikleri rusûm-u ma‘lumeden dahî bundan böyle daha olacaklarından taraflarından be her sene millet sandığına dört bin adet Macar altını bedeli akçe virilecektir. Sekizinci Bend: Manastırların dâire-i dahiliyesiyle keşişlerin harekât ve muâmelâtı ve ğumnusların nasb ve ta‘yini hâsılâtının idâdesiyle muhâsebâtının ru’yeti hususlarında bunlara mahsûs nizâmnâmenin ahkâmı mûcibince amel ve hareket olunacaktır. Kaydına mutabıktır. Kalem-i Divan-ı Hümâyun Fî 29 Muharrem Sene 278 252 Ek-3: Ermeni Patrikhanesi Nizamnamesi 634 Bâb-ı Âlî Dâire-i Sadâret-i Uzmâ Ermeni Patrikhanesine Dâir Nizâmname Sûretidir Birinci Madde: Dersaâdet patriği intihâb olunacak zât bilcümle millet meclislerinin riyaseti ve kuvve-i icrâiyesini haiz olarak ahvâl-i mahsûsada Devlet-i Aliyye’nin vâsıta-i tenfîz-i ahkâmı olduğundan umum milletin emniyet ve i‘tibarını câlib olmak içün her cihetle bu makâma lâyık olacak evsâf ve haysiyyet ile muttasıf ve ezkadîm patrikliğe mahsûs olan piskoposların sınıfından bulunmasıyla beraber Devlet-i Aliyye’nin dahî emniyet-i kâmilesine şâyân zevâttan ve lâekal pederinden berü aslı tebaa-i Devlet-i Aliyye’den bulunması ve otuz beş yaşını tekmîl etmiş olması lazımdır. İkinci Madde: Patriğin vefâtı veya istifası cihetiyle veyahut esbâb-ı sâireye mebnî patriklik makâmının halli vukuunda ruhânî ve cismânî meclisleri birleşerek kâimmakâmlık etmek üzre bir zâta karar virüp tasdîkini Bâb-ı Âlîden istid‘a ider Dersaâdet patriği meclis-i umûmîde intihâb olunur fakat ruhânî ve cismânî meclislerinin intihâb olunan zevâtın derece-i istihkâkları hakkında bir kıt’a esâmî defteri tanzîmiyle beyân-ı re’y etmeye hakları vardır. Emr-i intihâb ber vech-i âtî icrâ kılınır. Şöyle ki evvelemirde patrik kâimmakâmı memâlik-i mahrûse-i şâhânede bulunan bilcümle piskoposların esâmîsini hâvi bir kıt‘a defter tertîbiyle bunların birinci madde mûcibince intihâb olunmaya cihet-i istihkâklarını herbirinin isminin önüne işaret ve defter-i mezkûru meclis-i ruhânîye ibrâz ider. Bu meclis tarafından meclis-i umûmî-i ruhânî da’vet olunarak re’yi hafî ile ber vech-i âtî bir kıt ‘a esâmi defteri tertîb olunur. Meclis-i mezkûr âzâsından her biri ruhânîce şâyân-ı kabûl addettikleri piskoposların esâmîsini bir kağıd üzerine tahrîr ittikten sonra ta‘dad-ı re’y olunarak esâmi-i muharrerede her birine isâbet itmiş olan re’ylerin kesretine göre sıra ile bir defter-i mahsûs derc olunur. İş bu defter kâimmakâm mûmâ ileyh tarafından meclis-i cismânîye ibrâz olunup bu meclis dahî defter-i mezkûrda isimleri münderic olan zevâtın cismânîce derece-i kabiliyetlerini ba‘de’t-tahkîk en ziyade istihkâkı olanlardan patrik intihâb olunabilmek üzre ekseriyet-i ârâ ile beş neferini tefrîk ve ta‘yin ve bu defteri meclis-i umûmîye ibrâz ider. Meclis-i umûmî-i ruhânînin tertîb etmiş olduğu defter dahî millet meclis-i umûmîsinde duvara asılacak olduğundan meclis-i umûmî patrik intihâbına iktidâr ve salâhiyeti olan iki meclisin dahî intihâb olunabilecek zevâtın gerek ruhânî ve gerek cismânîce olan kabiliyetleri hakkında re’yine muttalî olarak re’yi hafî ve ekseriyet-i mutlaka-i ârâ ile intihâb ider. Meclis-i umûmîde meclis-i cismânî tarafından ibrâz olunan defterin haricinde olan bir zât hakkında dahî i ‘tayı re’y olunabilir ise de meclis-i umûmî-i ruhânî tarafından tertîb kılınmış olan defterde ismi münderic olmayan zevâtın intihâbı caiz olamayacağından ol zâtın isminin defter-i mezkûrda muharrer olması lazım gelir. Ekseriyet-i mutlaka-i ârâ ilk defada husûle gelmediği takdirde haklarında en ziyade re’y isâbet itmiş olan isimleri kâimmakâm-ı mûmâ ileyh tarafından meclis-i umûmî âzâsına bildirilir def‘a-i sâniyede de bu iki zât hakkında nizâmen i‘ta-yı re’y olunur. İkinci def‘a re’y i‘tasında hazır bulunamayan millet vekilleri re’ylerini kâimmmakâm-ı mûmâ ileyhe yahut meclis-i umûmî kalem reisine hitaben gönderecekleri bir kıt‘a memhûr ve mumzî mektup ile meclis-i mezkûra tebliğ 634 Bkz. BOA. Y. EE. 112/25; Düstur, 1. Tertip, C. 2, s. 938-961. 253 edebilirler. Re’y kağıtları mahsûs bir sandukçaya vaz‘ olunduktan sonra i‘ta olunan re’yler meclis-i umûmî kalemi ma‘rifetiyle dört neferi ehl-i kiliseden dördü avâmdan olmak üzere meclis-i mezkûr içinden intihâb olunan sekiz kişi muvâcehesinde ta‘dat olunur ikinci def‘ada iki kişiye müsâvât üzre re’y isâbet ittiği takdirde bunlardan biri kur‘a keşîdesiyle intihâb olunur. Üçüncü Madde: Emr-i intihâb resîde-i hitâm oldukta bir kıt‘a mahzar kaleme alınarak hızâr-ı meclis tarafından imzâ ve kâimmakâm-ı mûmâ ileyh vâsıtasıyla Bâbı Âlîye takdim kılınır ve ezkadîm olageldiği vecihle irâde-i seniyyeye tevâfuk eylediği halde patrik nasb ve ta‘yin olunur. Dördüncü Madde: Patrik nasb olunan zât Dersaâdet’te bulunduğu takdirde meclis-i umûmî tarafından birkaç zât ve taşrada ise mahsûs da’vetçi vâsıtasıyla da‘vetnâme gönderilir. Patrik iş bu da‘vetnâmeyi alubda patrikhaneye geldikte baş kiliseye azîmetiyle meclis-i umûmî hazır bulunduğu halde devlet ve milletçe îfâ-yı sadâkat ve millet nizâmnamesinin tamamen icrâsına sahihan sarf-ı inzâr ve dikkat eylemeyi huzur-u rabbânîde ve meclis-i millet muvâcehesinde alenen taahhüt iderim deyü resm-i kasem-i aleniyi icrâ ittiği akîbında kâimmakâm mûmâ ileyhin me’muriyeti rehîn-i hitâm olarak patrik-i müşârün ileyh Bâb-ı Âlîden vâki‘ olacak da‘vet üzerine doğru huzûr-u hümâyun-u cenâb-ı pâdişâhiye müsûl ile me’muriyet-i resmîyesi icrâ ve Bâb-ı Âlîye gelerek ilan kılınır. Beşinci Madde: Patriğin nizâmname-i esâsî ahkâmına mugayir vaz‘u harekâtta bulunması kendi hakkında töhmet addolunur. Altıncı Madde: Patriği ittihâm edebilmek salâhiyeti umûmî veya ruhânî veyahut cismânî meclislerine mahsûs olup ittihâm veya iştikâ iden hey’et cânib-i Bâb-ı Âlîden ba‘del istîzan patrikten meclis-i umûmîyi akd itmesini istid‘a ider ve patrik imtinâ eylediği takdirde keyfiyyet tekrar Bâb-ı Âlîye arz olunup sûret-i istid‘a mûcibince Dersaâdet’te bulunan piskoposlardan en yaşlısının riyaseti tahtında akd-i meclis-i umûmî olunması cânib-i Bâb-ı Âlîden emr ve iş‘ar buyurulup meclis-i umûmî ittihâm veya iştika iden şan-ı müstesnâ olarak kendi işinden olmak ve beşi ehl-i kiliseden ve beşi avâmdan bulunmak üzere on kişiden mürekkep bir teftîş komisyonu tayin ider. Bu komisyonun ittihâmât-ı vâkı‘a-yı bi’t-tahkîk meclis-i mezkûre bir kıt‘a mazbata i‘ta eylemesi üzerine keyfiyyet re’yi hafî ile karargîr olup iş bu kararı hâvî olan ve âzâ-yı meclisden karar-ı mezkûrlarından re’y vermiş olanların imzâsıyla mümzî olması lazım gelen varaka patriğin istifasını şamil ise iki meclisin kalem zabıtları piskopos ile beraber patrik nezdine azîmetle varaka-yı mezkûreyi ibrâz iderler. Patrik mûmâ ileyh milletin muradına bu vecihle muttalî‘ oldukta istifa etmeye mecbûr olup ittiği takdirde Bâb-ı Âlîce lede’l-arz azl olunur. Yedinci Madde: İnfisâl iden patrik murahhas piskoposlar sınıfına dahil olarak hakkında meclis-i muhtelit tarafından usûlü vechile muamele olunur. Dersaâdet Patriğinin Vezâifi Beyânındadır Sekizinci Madde: Patriğin vazîfesi nizâmnâme-i esâsî ahkâmına imtisâlen hareket ve birde nizâmname-i mezkûrun mevâdd-ı müteferriasının tamamen icrâsına dikkat ve nezâret eylemek husûslarından ibarettir. Patrik kendisine gelen işleri bilmüzâkere karar verilmek üzere âid olduğu meclise havale ider ve bir mecliste karargîr olan maddeye dâir kendisinin takdiri ve sâir resmî tahrîri o meclis tarafından imzâ ve temhîr kılınmadıkça mu‘teber ve ma‘mûlün bih olamaz. Ama müsta‘cel bir maslahat zuhûr idübde ru’yet ve tesviyesi içün meclis gününü beklemek veyahut 254 fevka’l-âde meclis da’vet etmek mümkün olamaz ise patrik olbabta mes‘ûliyeti deruhte iderek hûd behûd icrâ-yı icabına kadir ise de vuku‘u hali ol vecihle kaydettirmeye ve tasdîk kılınmak üzre zikrolunan meclisin in‘ikâd-ı âtîsinde beyân itmeye mecbûrdur. Dokuzuncu Madde: Patrik kendi gıyabı esnasında millet meclislerinde verilen kararları hâvî evrâkı imzâ etmezden mukaddem ol kararlara dâir mülahazâtını beyân ile keyfiyeti yeniden ru’yet ettirebilir ise de lede’r-ru’ye tasdîk olunan kararı nizâmname-i esâsî ahkâmına muhalif addetmedikçe evrâk-ı mezkûreyi imzâdan imtinâ edemez. Onuncu Madde: Patrik, ruban ve mektep hocaları ile kilise ve manastır ve mektep ve hastahane memurlarından hilâf-ı nizâmname-i esâsî harekette bulunanların hizmetinden tardı husûsunu müteaalik olduğu meclis ve komisyonlara teklif edebilir. Onbirinci Madde: Patriğin meclis-i ruhânî ve cismânî ile anların tahtında bulunan komisyonları kendiliğinden tebdîl ve tağyîr etmeye salâhiyeti yok ise de bunlardan birinin nizâmname-i esâsî hilâfında revş-ü hareketini müşâhede ettiği halde ilk defasında ol meclis veya komisyonların reislerinden istîzâh-ı madde eder ve ikinci defasında hareket-i nâmeşrûasını beyân ve ihtâr ile muhâfaza-i nizâma da‘vet ve üçüncü defasında eğer müttehem addolunan hey’et millet meclislerinden biri ise meclis-i umûmîye ve eğer komisyonlardan biri ise meclis-i cismânîye müracaat ve ibrâz-ı delâil ile bunların tebdîlini teklif eder. Onikinci Madde: Patriğin millet sandığından mâhiyesi patrikhanenin mesârif-i dâhiliyesini kendi tarafından tesviye ider. Patrikhane Kalemine Dâirdir olmağla Onücüncü Madde: Patrikhanede milletçe icab iden muharrerâta mahsûs olmak üzre bir kalem olacaktır. Kalem-i mezkûr üç odaya münkasim olup biri mükâtebât odasıdır ki patrikhane tarafından irsâl olunan ve oraya vürûd eyleyen muharrerât ile meşgûl olur. İkincisi kayd odasıdır ki, millet meclisi ve komisyonlarına müteallık olan evrâk ile meşgûl olur. Üçüncüsü tahrîr-i nüfus odasıdır ki milletten tevellüt ve izdivac ve vefât idenlerin kaydıyla meşgûl olur. Gerek yolculuğa ve gerek muâmelât-ı şahsiyeye dâir iktizâ iden evrâk-ı musaddeka ve vilâdet ve vefât ve izdivaca dâir şahâdetnâmeler bu odadan verilir. Ondördüncü Madde: Patrikhane kaleminin kâffe-i muâmelâtından mes‘ul bir müdîri olup müdîr-i mûmâ ileyh meclis-i cismânîde intihâb ve patrik tarafından nasb ve ta‘yin olunur ve meclis-i umûmînin kitâbetini icrâ ider ve her sene Dersaâdet’te ve taşralarda tevellüt ve vefât ve teehhül iden nüfus defterlerini patriğe celb ile patrikhane kalemi defter-i umûmîsine kayd ittirmeye mecbûrdur. Müdîr-i mûmâ ileyh Ermeni lisanında ma‘lûmât-ı tâmme ashâbından olup Türkçe’ye ve Fransızca’ya dahî âşina olmalıdır. Onbeşinci Madde: Patrikhane kaleminin mikdar-ı kâfi ketebesi olup bunların dahî Ermeni lisanını lâyıkıyla bilmeleri ve her biri kendi hizmetinde ma‘lûmât-ı kâmile ashâbından olmaları lazımdır. Bunlar hizmet-i mahsûsaları iktizâsınca müteallik oldukları meclis ve komisyonlar tarafından mahsûsan kalem müdîri tarafından umûmen mes’üllerdir. 255 Onaltıncı Madde: Tahrîr-i nüfus odasından verilen kâffe-i evrâk ve şahadetnameler patrikliğin mührü ve kalem müdîrinin imzâsı ile tasdîk olunmuş olmak lazımdır. Kudüs-ü Şerif Patriğine Dâirdir Onyedinci Madde: Kudüs-ü Şerif Patriği Mâr Yakup makâmına kayd-ı hayat şartıyla kâim ve Kudüs-ü Şerifte kâin Ermeni milleti ziyaretgâhları müdîri ve Mar Yakup Manastırı ruhban cemaatinin reisidir. Vazîfesi manastır-ı mezkûrun usûl-ü nizâmına tevfîk hareket ve mevâdd-ı mer’iyyenin husn-ü icrâsına sarf-u dikkat etmekten ibarettir. Onsekizinci Madde: Patrik-i müşârün ileyhin sâlifü’z-zikr manastır nizâmına muğayir vaz‘-u harekette bulunması kendi hakkında töhmet addolunur. Ondokuzuncu Madde: Patrik-i müşârün ileyh hakkında ya manastır-ı mezkûrun ruhban cemaati veyahut İstanbul Patrikhanesinin ruhânî ve cismânî meclisleri tarafından ittihâmât vukua gelebilir. Böyle bir hal vukuunda meclis-i umûmî-i millet ictima ederek ittihâmât-ı vâkıayı lede’t-tahkîk esas tebeyyün ederse Dersaâdet patriği hakkında altıncı maddede beyân olunan usûle tatbîkan icâb-ı hale göre ya Kudüs-ü Şerif Patriğini bir kıta şikayetname ile muhâfaza-i nizâma da‘vet ider yahut patriklik makâmını sâlifü’z-zikr ruhban cemaati içinden olarak meclis-i umûmîde re’yi hafî ile intihâb olunan vekiline teslim ile makâm-ı mezkûrdan tebâud eylemeye icbar eyler. Yirminci Madde: Kudüs-ü Şerif Patriğinin vefâtı zuhûrunda manastır-ı mezkûrun ruhban cemaati kendi içlerinden bir kâimmakâm intihâb idüp Dersaâdet Patrikhanesi meclisleri tarafından da tasdîk olunur. Yirmibirinci Madde: Kudüs-ü Şerif Patriği Dersaâdet Patrikhanesi meclisleri tarafından intihâb olunur. Fakat Kudüs-ü Şerif ruhban cemaatinin kâbil-i intihâb olan zevâtın derece-i istihkâkları hakkında bir kıt‘a esâmî defteri tanzîmiyle beyân-ı re’y etmeye hakları vardır. Patrik-i müşârün ileyhin akîbında kâimmakâm-ı mûmâ ileyh tarafından ruhban meclis-i umûmîsi da‘vet olunarak bu meclis Dersaâdet Patriği hakkında meclis-i umûmî-i ruhânîde icrâ olunduğu misüllü bir kıta esâmî defteri tertîb eder ancak iş bu defterin lâekal yedi zevât esâmîsini şâmil olması lazımdır. Defter-i mezkûr cemaat-ı mezkûrenin bir kıt‘a mümzî mazbatasıyla beraber Dersaâdet patrikhanesi cânibine irsâl kılınır. Yirmikinci Madde: Patrik olacak zât lâekal otuz beş yaşını tekmil itmiş olup pederinden beri tebaa-i Devlet-i Aliyye’den ve cemaat-i mezkûre piskopos ve ruhbanlarından bulunması ve cemaat-i mezkûreden infisal itmemiş olması iktizâ eder. Dersaâdet Patrikhanesi meclisleri tarafından Kudüs-ü Şerif Patriğinin muvâfakâtıyla milletçe bir hizmette kullanılmış olanlar cemaat-ı mezkûreden munfasıl addolunmazlar. Yirmiüçüncü Madde: Ruhânî ve cismânî meclisleri birleşerek esâmîsi defter-i mezkûrda münderic olan zevâtın istihkâklarını bi’t-tahkîk intihâb olunabilmek üzere üç neferi tefrîk ve bunların isimlerini meclis-i umûmîye ibrâz iderler ve cemaat-i mezkûre tarafından vârid olan defter dahî millet meclis-i umûmîsinde duvara asılacak olduğundan meclis-i umûmî kabil-i intihâb olan zevât hakkında gerek cemaat-i mezkûrenin ve gerek mezkûr iki meclisin re’ylerine kesb-i ittila‘ iderek zevât-ı merkûme içinden diyânet ve ma‘lûmât-ı müktesebe ve etvâr-ı 256 hasenesi cihetleriyle en ziyade istihkâkı olan zâtı re’y-i hafî ve ekseriyet-i mutlaka-i ârâ ile patrik intihâb ider. Meclis-i umûmîde cemaat-ı mezkûre tarafından gelen defter haricinde bulunan birisi hakkında i‘tayı re’y olunamayacaktır. Meclis-i Rûhânî Beyânındadır Yirmidördüncü Madde: Meclis-i ruhânî ehl-i kiliseden ve erbâb-ı vukûftan olarak otuz yaşını tekmil itmiş ve lâekal beş sene mukaddem rahiplik ve papazlık rutbesini ihrâz itmiş olan on dört neferden mürekkeptir. Yirmibeşinci Madde: Meclis-i ruhânî âzâsı adedinin üç misli meclis-i umûmî-i ruhânîde re’y-i hafî ile intihâb olunup isimleri bir kıt‘a mümzî mazbata ile meclis-i umûmî-i millete ibrâz ve bunların içinden meclis-i ruhânî âzâsı meclis-i umûmîde re’y-i hafî ile intihâb olunduktan sonra mazbatası patrik tarafından Bâb-ı Âlî’ye arz olunarak bâ irâde-i seniyye nasb ve ta‘yin buyurulurlar. Yirmialtıncı Madde: Meclis-i mezkûr âzâsı her ikinci sene şehr-i nisanının gâyetinde kâmilen dağılıp şehr-i mayıs iptidasında tecdît olunur. İnfisal iden âzânın hemen tekrar intihâbları caiz olmayıp ancak iki sene sonra intihâbları caizdir. Yirmiyedinci Madde: Ruhânî meclis âzâsından istifa vukuuna veyahut sâir bir sebebe mebnî mefkûd olanların adedi üçe baliğ oldukta bunların yerlerine meclisi umûmîde aharleri âzâ intihâb olunur ve bu intihâb vuku buluncaya değin meclis-i mezkûrda tekmilen âzâ-yı meclisin ekseriyeti aranılır. Yirmisekizinci Madde: Meclis-i ruhânînin vezâifi umur-u hâniyesine nezâret ve itikâdât-ı mezhebiyeyi milletçe tervîc ve tahkîm ve Ermeni kilisesinin akâid ve rivâyât-ı merm‘ıyesini ihlâlden muhâfaza ve kiliseler ile ehl-i kilisenin ber hâl-i muntazamda bulunmalarına sarf-u dikkat ve taife-i rubanın gerek ahvâl-i hazıralarının islahına ve gerek ahvâl-i müstakbelelerinin istihsal-ı esbâb-ı te’miniyesine devam ve ikdâm ve mekâtîb-i milliyeyi vakt be vakt mu‘ayene ile ta’lim-i mezheb husûsuna bezl-ü dikkat eylemek ve ehliyet ve kaâbiliyetle muttasıf rahip ve papazlar yetiştirmek ve milletçe tekevvün iden mesâil-i mezhebiyeyi bi’ttahkîk usûl-ü mer‘iyye-i kiliseye tatbikan hal ve tesviye itmek husûslarından ibarettir. Yirmidokuzuncu Madde: Meclis-i ruhânî sırf diyânete müteallik zuhûr iden bir mes’ele-yi mühimmeyi halledemediği takdirde Dersaâdet’te bulunan piskoposlar ve kilise vaizi ve baş papazlar ile ikincilerini ve iktizâ ittiği halde Dersaâdet kurbunda vaki sancaklarda mukîm murahhasları celb ve da’vet ile meclis-i umûmî-i ruhânî teşkil ider ve bu meclis dahî mesele-i mezkûrenin hallini dâire-i iktidârı haricinde addettiği halde bir mümzî mazbata ile umûmî katolikos tarafına müracaat olunur. Otuzuncu Madde: Meclis-i ruhânînin her nev’ mazbataları daima âzâ-yı meclisin ekserisinin imzâsıyla mümzî olacaktır. Otuzbirinci Madde: Gerek Dersaâdet ve gerek taşralarda vaiz tayini içün iktizâ iden ruhsat meclis-i mezkûr tarafından i‘ta olunur ve papaz maddesine Dersaâdet içün ise kezalik meclis-i mezkûrdan ve taşralarda kangı mahal içün ise ol mahallin ruhânî meclisi tarafından ruhsat verilir. 257 Otuzikinci Madde: Bir kilise cemiyeti ile papazları müceddeden papaz tayinine lüzum görüpte meclis-i ruhânîden bir kıt‘a mümzî mazbata ile istid‘a itmedikçe ol babta ruhsat verilmez. Otuzüçüncü Madde: Dersaâdet kiliselerinin vaizleriyle baş papazları meclisi ruhânînin kararı üzerine patrik tarafından tayin olunurlar. Otuzdördüncü Madde: Meclis-i ruhânîde her gûne intihâb husûsu re’y-i hafî ile icrâ olunur. Otuzbeşinci Madde: Ehl-i kilisenin hidemât-ı mezhebiyelerinin meccanen îfa olunabilmesi içün ahvâl-i hâzıralarının islâhı ile ahvâl-i müstakbelelerinin teminine dâir meclis-i ruhânî tarafından bir kıta nizâmname tanzîm kılınacaktır. Meclis-i Cismânîye Dâirdir Otuzaltıncı Madde: Meclis-i cismânî avâmdan olarak mesâlih-i milliye ve nizâmât-ı Devlet-i Aliyye’ye vâkıf yirmi zevâttan mürekkeptir. Otuzyedinci Madde: Meclis-i cismânînin âzâsı re’y-i hafî ve ekseriyet-i mutlaka-i ârâ ile millet meclis-i umûmîsinde bi’l-intihâb mazbatası patrik tarafından Bâb-ı Âlîye takdim olunarak bâ irâde-i seniyye nasb ve tayin olunurlar. Otuzsekizinci Madde: Her iki senede bir kere âzâ-yı merkûmenin cümlesi şehr-i nisanın gayetinde dağılıp sehr-i mayıs ibtidasında tecdid olunurlar. Âzâ-yı merkûme iki sene sonra tekrar intihâb olunabilir. İnfisal ittiği ilk iki senede meclis-i mezkûr âzâlığına intihâb olunamayıp ama sâir gûna hizmette istihdam olunabilirler. Otuzdokuzuncu Madde: Meclis-i mezkûr âzâsından biri tahrîran bir sebeb-i kâfî beyân etmeksizin birbirini müteakiben üç kere meclise gelmediği halde sebebi sual olunmak üzere meclis-i mezkûr kalemi zâbiti tarafından mektup yazılıp cevap alınmadığı takdirde yeniden mektup tahrîriyle meclis-i âtîde hazır bulunmaz ise kendisine istifa etmiş gibi nazar olunacağı bildirilip yine gelmediği takdirde istifa etmiş addolunur. Kırkıncı Madde: Meclis-i cismânî âzâsından istifa vukuuna veyahut sâir bir sebebe mebnî mefkud olanların adedi üçe baliğ oldukta bunların yerine meclis-i umûmîde aharleri âzâ intihâb olunur ve bu intihâb vuku‘ buluncaya değin meclis-i mezkûrda tekmilen âzâ-yı meclisin ekseriyeti aranılır. Kırkbirinci Madde: Meclis-i cismânînin me’muriyeti milletin umur-u cismânîsine nezâret itmekten ibarettir ve vezâifi milletin islah-ı ahvâliyle ilerlemesine ihtimam ve dikkat edip zîr-i nezâretinde bulunan komisyonlar tarafından kendisine irâe olunup milletçe menfaati mûcip olacak olan tasavvuratı kemali dikkat ile mütalaa ve tahkîk ile lüzumu tebeyyün ittiği halde tasdîk itmek veyahut fiile çıkarılmasına mani olacak mahazîrinin def‘ine çalışmak husûslarından ibarettir. Kırkikinci Madde: Meclis-i mezkûr kendisine vârid olan mesâlihi müzâkere olunmak üzere ait olduğu komisyona ihale idüp anın re’yini tahsil itmedikçe icrâata teşebbüs idemez ve komisyonların kararını esbâb-ı sahihaya mebnî cerh idebilür ise de kendiliğinden olarak bir başkaca tedbir ittihaz ve icrâ idemeyüp keyfiyeti yine ol komisyona havale etmeye mecbûrdur ve komisyonlardan birini iş bu nizâmname-i esâsî ahkâmına muğayir bir harekette görmedikçe tebdîl ve tağyîr idemez ve bunun böyle bir hareketini müşâhede ittikte ilk defasında vukuuhali mezkûr komisyon 258 reisinden istizah ve ikinci defasında tahrîran icrâ-yı ihtârat ile ol komisyonu muhâfaza-i nizâma da’vet ve üçüncü defasında âzâsını tebdîl edip ancak bu babta olan sebeblerini meclis-i umûmîye ibrâz ideceği mazbata-i tesviyede beyân ve tasrih ider. Kırküçüncü Madde: Meclis-i mezkûr umûr-u cismânîyeden olarak kendisine vârid olan bir mesele-i mühimmenin hallini dâire-i iktidârı haricinde addeder ise ol halde meclis-i umûmîye müracaat ider. Meclis-i Cismânî Tarafından Müdürlükler Beyânındadır Teşkil Olunan Komisyonlar ile Kırkdördüncü Madde: Me‘arif ve te’sisat-ı hayriye ve muhakemât ve manastırlar mesâlihına bakmak üzere dört komisyon ile diğer üç idare komisyonu meclis-i cismânî tarafından intihâb olunup iş bu komisyon âzâları her sene başında nısfıyyet üzere tebdîl ve tecdit olunmak üzere iki sene hizmet iderler. Mahkeme komisyonu reisi patrik vekili olur. Maarif Komisyonu Beyânındadır Kırkbeşinci Madde: Me‘arif komisyonu avâmdan ve erbâb-ı me‘ariften olarak yedi âzâdan mürekkep olup, vazîfesi Ermeni milletinin ta‘lim ve terbiyesine nezâret ve millet mekteplerinin ber sûret-i muntazamada bulunmasına dikkat ve erkek ve kız çocuklarının ta‘lim ve terbiyesi zımnında teşekkül iden şirketlere icrâ-yı teşvîkât ve mu‘avenet ve mektep hocalarının islah-ı ahvâline ve iktidârları ile ehil ve erbâb hocalar yetiştirilmesine mekâtib-i mezkûra mahsûs ders kitapları tedârik olunmasına ikdâm ve gayret itmek husûslarından ibaret ve bu mekteplerde tahsil-i fünûn idenlere şehâdetnâme îtası ve ders kitaplarının tayini ve imtihan-ı senevî husûsları komisyon marifetiyle icrâ olunur. Fakat ta‘lim-i mezâhip idenlerin meclis-i ruhânîden şehâdetnâme almaları ve mezheb kitapları ile muallimleri hakkında meclis-i mezkûra müracaat olunması iktizâ ider ve ta‘lim-i mezheb imtihanı dahî meclis-i ruhânî marifetiyle icrâ kılınır. Tesisât Komisyonu Beyânındadır Kırkaltıncı Madde: Tesisât komisyonu avâmdan ve erbâb-ı vukûftan olup meclis-i cismânîde ekseriyet-i ârâ ile intihâb olunmak üzere yedi âzâdan mürekkeptir. Komisyon-u mezkûrun vazîfe-i memuriyeti Dersaâdet’te vaki kâffe-i tesisât-ı milliye ve bunların akarâtı idaresine umumen nezâret itmek ve tesisât-ı mezkûrenin tanzîmine dikkat ve ikdâm eylemek husûslarından ibarettir. Komisyon-u mezkûr bilcümle emlâk-ı milliye senedâtının mevcut olmasına dikkat idecek ve milletin gerek Dersaâdet ve gerek taşralarda kâin kâffe-i emvâl-i gayri menkûlesinin senedâtı sûretleri bu komisyon marifetiyle tutularak patrikhane kaleminde hıfz olunacaktır ve bu komisyonun marifeti ve meclis-i cismânînin muvâfakâtı ile patriğin bi’t-temhîr muvâfakâtı olmadıkça emlâk-ı milliyenin bey‘ ve fürûhatı caiz olamayacaktır. Husûsât-ı meşrûha iktizâsınca tevelliyet ahvâli Ermeni milletince münfesihtir. Bu komisyonun marifeti ve meclis-i cismânînin rızası olmadıkça Dersaâdet ve havalisinde bir gûne inşaat ve tamirat icrâ olunamaz. Komisyon-u mezkûr muhasebe ve vasıyyet ve hastahane müdîrleriyle kilise cemiyetlerinin idaresi hakkında icrâ-yı nezâret idecek ve bunların her birinden evkat-ı muayenede hesap isteyerek meclis-i cismânîye tebliğ idecektir. Komisyon-u mezkûr sene başından iki 259 ay mukaddem sene-i âtîye vâridât ve mesârifini muhasebe müdîrlerinden tahkîk ve bir kıta muvazene defteri tanzîmiyle meclis-i cismânîye ibrâz eyleyecektir. Muhakeme Komisyonu Beyânındadır Kırkyedinci Madde: Muhakeme komisyonu âzâsı dört neferi ehl-i kiliseden dördü avâmda olmak ve patrikle kilisenin taht-ı riyasetinde bulunmak üzere kırk yaşını tekmil etmiş ve müteehhil sekiz nefer erbâb-ı vukûftan mürekkeb olup bunların cümlesi meclis-i muhtelit tarafından ekseriyet-ı ârâ ile intihâb olunur. Bu komisyon familyaca zuhûra gelen münâzaatı tasfiye ve Bâb-ı Âlî’den patrikhaneye havale olunan davaları havale üzerine rü’yet eyler. Ve kesdiremediği davaları mevâddı ruhânîyeden ise meclis-i ruhânîye ve mevâddı dünyeviyeden ise meclis-i cismânîye ve eğer iki tarafa talluku var ise meclis-i muhtelife havalesini gösterir. Ve mezkûr komisyonda rü’yet olunan bir dava mahkûm-u aleyhin istidâsı üzerine bu meclislerden birinde istînaf olunur. Manastır Komisyonu Beyânındadır Kırksekizinci Madde: Manastırlar milletin emvâl-i mahsûsasından ma’dud olup bunların idaresi ve vâridât ve mesârifâtının nezâreti ile rü’yet ve tahkîki hukuku millete aittir. Her manasıtırın kendi usûl-ü mahsûsası olmak lazım geldiğinden ruhânî ve cismânî meclislerinin ictimâı ile teşekkül eden meclis-i muhtelit her bir manastır cemaatiyle manastır komisyonunun efkârını ba‘de’t-tahsîl icab eden ta’limâtı tertîb ider. Ve meclis-i umûmîye tasdîk ittirir. Ta’limât-ı mezkûrenin usûl-ü esâsîyesi ber vech-i âtî beyân olunur. Evvela Her bir manastırın idare-i mahsûsası ol manastır cemaatine ait olup bi’lcümle manastıra umumen nezâret itmek hakkı manastırlar komisyonu marifetiyle icrâ olunmak üzere patrikhane meclislerine râcî’dir. Sâniyen Her bir manastır reisi ol manastırın cemaati tarafından intihâb olunup patrikhane meclislerinin birleşmesiyle teşekkül iden meclis-i muhtelitin muvâfakâtıyla patrik tarafından tasdîk olunup reis-i mûmâ ileyhin tebaa-i Devlet-i Aliyye’den olarak otuzbeş yaşını tetmil itmiş ruhbandan olması lazımdır. Salisen Bi’l-cümle manastırlar milletin tervîc-i menâfi-i mâneviyesine çalışmaya mecbûr olacaklarından her biri derece-i kudretine göre papaz mektebi ve kütüphane ve tabâ’hane ve hastahane misüllü milletçe menfeaati mûcib olacak te’sîsatı şamil olacaktır. Manastırlar komisyonu meclis-i cismânîden ekseriyet-i ârâ ile intihâb olunmak üzere yedi neferden mürekkebdir. Komisyon-u mezkûrun vazîfe-i hizmeti her bir manastır nizâmâtının icrâ-yı ahkâmına dikkat ve nezâret itmek üzere vâridât ve hâsılâtını tahkîk ile mesârif-i vâkıasını rü’yet ve tanzîm eylemek husûsundan ibarettir. Komisyon-u mezkûr her bir manastırın idare-yi mahsûsası hizmetini ifa eylemek üzere iktizâ iden eşhâsı ol manastır cemaati içinden intihâb ider. Ve eşhâs-ı merkûma manastır reisinin taht-i riyasetinde olarak manastırlarını ta’limât-ı mahsûsaya tatbîkan idare ile evkât-ı muayyenede komisyon-u mezkûra hisab virirler. Muhasebe İdaresi Komisyonuna Dâirdir Kırkdokuzuncu Madde: Muhasebe müdürleri erbâb-ı vukûftan olarak yedi kişiden ibaret olup, meclis-i cismânîde ekseriyet-i ârâ ile intihâb olunurlar. Bunların hizmeti, millet sandığını idare ve muhasebatını rü’yet itmektir. İş bu sandığın îradı iâne-i umûmîye ve İstanbul Patrikhane kalemi hâsılâtı ve mahalli sarfı tahsis olunmayarak millet nâmına vuku bulan vasiyyet ve hedâyâdan ve masrafı dahî 260 patrikhane ile patrikhane kaleminin mesârif-i âdiyesi ve patrikhanenin zîr-i idaresinde bulunan te’sisatı milliyeye ve muhtaç olan kilise cemaatlerine îtâ olunacak iane ile sâir vuku bulacak mesârif-i müteferrikadan ibarettir. Müdîrân-ı merkûm te’sisat komisyonunun marifeti ve meclis-i cismânînin muvâfakâtı ile kâffe-i vâridatı mezkûreyi tahsil ve mesârıf-ı mezkûreyi tesfiye ider. Ve idaresi kendilerine muhavvel olan millet sandığının muhasebesini usûl-ü cedîde üzere tutarak bir kıt‘a defterini evkât-ı muayyenede te’sisat komisyonuna ibrâz iderler. İş bu defter komisyon-u mezkûrdan bi’l-muayene tasdîk olunduktan sonra meclis-i cismânîye ibrâz olunur. Vasiyyet İdaresi Komisyonuna Dâirdir Ellinci Madde: Vasiyyet müdürleri üçü ehl-i kiliseden, dördü avâmdan olmak üzere yedi kişiden mürekkeb olub bunların cümlesi ekseriyet-i ârâ ile meclis-i muhtelitte intihâb olunur. Müdîrân-ı merkûmenin vazîfe-yi hizmetleri, milletçe vâki olan vasiyetleri idare ve ahkâm-ı mündericelerinin sûret-i meşrûada ve mûsînin niyet ve tasmîmatına mutâbık vecihle icrâya konulmasına dikkat etmek husûsundan ibarettir. Vasiyyet idaresine dâir iktizâ eden ta’limât-ı mahsûsa müdîrân-ı merkûmenin ve te’sisat komisyonunun re’yi tahsil olunarak meclis-i muhtelit tarafından tertîb ve meclis-i umûmîde tasdîk olunacaktır. Müdîrân-ı merkûme kendi hizmetlerine dâir olan muhasebatın bir kıta defterini evkât-ı muayyenede te’sisat komisyonuna ibrâz iderler. Ve iş bu defter komisyon-u mezkûr tarafından bi’lmuayene tasdîk olunduktan sonra cismânî meclisine ibrâz kılınur. Hastahane İdaresi Komisyonuna Dâirdir Ellibirinci Madde: Hastahane müdîrleri ikisi tababet ruûsunu hâmil etıbbâdan olmak üzere dokuz kişiden mürekkep olup ekseriyet-i ârâ ile meclis-i cismânîde intihâb olunur. Müdîrân-ı merkûmenin vazidesi gerek millet hastahanesinin akarat ve vâridat-ı mahsûsasına nezâret idüp bunların hasılatı ve millet sandığının ianesi ile hastahane-i mezkûru idare itmektir. İş bu hastahane dört dâireye taksim olunup biri fukaradan olan hastalara diğeri ihtiyar olan fukaraya ve üçüncüsü meccânîne ve dördüncüsü ta’lim ve terbiye-i eytâma tahsis olunacak ve bunların usûl-ü tıbbıye ve sahîhaye tatbikan inşa ve idaresine itina kılınacaktır. Müdîrân-ı merkûme hastahane-i mezkûrun idaresi husûsunda tesisât komisyonu tarafından ta’lim ve terbiye maddesince mearif komisyonu tarafından mes’ul olunup muâmelât-ı vakıasını iş bu komisyonlara evkât-ı muayenede irâe ider. Kilise Cemiyetleri Beyânındadır Elliikinci Madde: Kilise cemiyetleri mahalline göre lâekal beş ve nihayet on iki âzâdan mürekkep olup memuriyetleri mensup oldukları cemaatin mesâlih-i milliyesini ru’yet ve ol cemaatin kilise ve mektebini idare itmek ve fukarasını kayırmak ve cemaatca zuhûra gelen münazaatı tahkîk ile islah-u zâtu’l-beyn eylemek ve ol cemaat kilisesinin tertîbi ile kız ve erkek çocuklara mahsûs mektepler ihdasına sa’y ve ikdâm itmek ve cemaat-ı mezkûrenin muhtaç olan familyalarına icrâ-yı muavenet eylemek husûslarından ibarettir. Elliüçüncü Madde: Her cemaatin kendi kilise cemiyetinin taht-ı nezâretinde bulunmak üzere bir sandığı olup bu sandığın îradı cemaatçe i’ta olunan iane-i mahsûsa ve kilise akaratının vâridâtı ve kilisenin hasılatı ve vasiyet tariki ile veyahut sâir vecihle vaki olan atâyâ vesâireden, mesârifi mezkûr kilise ve mekteplerin mesârifiyle fukaraya i‘ta olunacak iâne akçesinden ibarettir. Her kilise cemiyeti 261 bulunduğu cemaatte tevellüt ve vefât ve teehhül iden nüfusu sûret-i muntazamada bir kıt‘a deftere kayd idecektir. Ellidördüncü Madde: Mezkûr cemiyetlerin ifa-yı hizmetleri zımnında doğrudan doğruya zikrolunan komisyonlar ile münasebetleri olacağından mektepler hakkında mearif komisyonuna ve idarece mevâddı hakkında tesisât komisyonuna ve mevâddı deâvî hakkında muhakeme komisyonuna müracaat ider ve mezkûr komisyonlardan her birine ait olan husûsatı ol komisyona evkât-ı muayyenede irâe eyler. Ellibeşinci Madde: Her kilise cemiyeti mensup olduğu kilise cemaati tarafından intihâb olunur yirmi beş yaşını tekmil itmiş olupta altmış yedinci madde iktizâsınca muhakemece hakkı intihâbdan mahrum olmayan kâffe-i efrâdın kilise cemiyeti intihâbında müşarekete salâhiyeti vardır. Ellialtıncı Madde: Kilise cemiyetlerinin vezâif ve harekâtını tahdit ve tayin zımnında lazım gelen ta’limât, ruhânî ve cismânî meclisleri marifetiyle tanzîm olunacaktır. Kilise cemiyetleri âzâsı dört sene icrâyı hizmet idüp beşinci sene ibtidasında yeniden intihâb olunabilmek üzere tecdit olunurlar. Meclis-i Umûmînin Sûret-i Teşkil ve Vezâifi Beyânındadır Elliyedinci Madde: Meclis-i umûmî 140 âzâdan mürekkeptir. Âzâ-yı merkûme üç kısım olup birinci kısmı olarak bir seb‘ı ki 20 neferi İstanbul’da bulunan ehli kilise tarafından intihâb olunan ehli kilise, ikinci kısmı olarak iki seb’i olan 40 neferi ki taşralardan gelecek millet vekilleridir. Üçüncü kısmı olarak dört seb’i yani seksen neferi Dersaâdet kilise cemaatleri tarafından intihâb olunan vekillerdir. Ellisekizinci Madde: Ruhânî ve cismânî meclislerinin âzâsı meclis-i umûmîye dahil olup fakat meclis-i umûmî âzâlığına intihâb olunmamışlar ise meclisi mezkûrda sahib-i re’y olamayacaklardır. Elliddokuzuncu Madde: Meclis-i umûmînin ekser âzâsı yani lâekal 71 neferi hazır olmadıkça akd-i meclis olunamaz Altmışıncı Madde: Dersaâdet Patriği ve Katolikos misüllü milletin başlıca müstahdemlerini ve ruhânî ve cismânî meclislerin âzâsını intihâb itmek ve bu meclislerin muâmelâtına nezâret eylemek ve anlara muhavvel olunup ta kendilerinin kesdiremedikleri mesâlih zuhûrunda hal ve tesviye eylemek ve iş bu nizâmnameyi halelden muhâfaza itmek meclis-i umûmînin vezaifindendir. Altmışbirinci Madde: Meclis-i umûmî evvela, mine’l-kadîm olageldiği misüllü iki senede bir kere şehr-i nisan evahirinde ictima‘ idüp mürûr iden iki sene zarfında vuku bulan idare-i umurun mazbatasını istima‘ ile muhassıs olan memurları marifetiyle tahsil ve sarf olunmuş olan mebaliğin muhasebe-i umûmîyesini rü’yet ve teftîş ider ve millet meclislerinin kâffe-i âzâsını müceddeden intihâb eyler ve iane-i milliyenin sûret-i idaresine karar verir ve iki mâh hitâmında kapanır. Meclis-i umûmînin iş bu in ‘ikadında mezkûr iki meclis âzâsı meclis-i umûmî âzâsı bulundukları halde her bir meselede mübâhase idebilüp fakat iâne ve intihâb maddelerinden mâadasında re’y viremezler. Sâniyen, meclis-i mezkûr katolikos intihâbına dahîl olmak Salisen, Dersaâdet ve Kudüs-ü Şerif patriklerini intihâb eylemek 262 Rabian, mezkûr iki meclis beyninde yahut meclisler ile patrik beyninde tekevvün iden ihtilafı def’ olunmak üzere cem’ olunur bu takdirde tarafeyn-i muhalifeyn beyân-ı hal idebilürler ise de re’y viremezler Hamisan, nizâmname-i esâsînin yeniden tashihi lazım geldikte ve meclis-i umûmînin re’y ve kararına menût bir mesele zuhûrunda akd olunur şu kadar ki böyle fevkalade ictimaın vukuundan evvel sebeb-i cem’ patrikhane tarafından Bâb-ı Âlîye ifade olunarak istihsal-i rusat kılınır Altmışikinci Madde: Meclis-i umûmîyi patrik, meclis-i ruhânî ile cismânîden birinin muvâfakâtı ile veyahut meclis-i umûmî âzâsının ekserinin istidâsı ile akd ider ancak bend-i sâbıkta beyân olunduğu üzere bu misüllü fevkalade beher hal sebebinin beyânıyla devletçe ruhsata menûttur. Meclis-i Beyânındadır Umûmînin Âzâ-yı Ruhânîsinin Şerâit-i İntihâbiyesi Atlmışüçüncü Madde: İstanbul’da bulunan bilcümle ehli kilise Dersaâdet Ermeni Patriğinin daveti üzerine nisan evahirinde bir mahalle toplanıp taşra me’mûrîni olmayan ve otuz yaşını tekmil itmiş olan ve beş sene mukaddem papazlık ve rahiplik rutbesini ihrâz iden ve bir gûne dava altında bulunmayan piskoposlardan veyahut papaz veya rahiplerden ekseriyet-i ârâ-yı mutlaka ve re’y-i hafî ile meclis-i umûmî içün âzâ intihâb ideceklerdir. Altmışdördüncü Madde: Ânifen beyân olunan âzâ-yı ruhânîyenin müddet-i memuriyeti on sene olup beher iki senede bir humusu tebdîl ve tecdîd olunacaktır ve ilk sekiz sene bu humusun tefrîk ve ihracı kur’a ile icrâ kılınacaktır. Gerek böyle kur’a ile ve gerek sekizinci seneden sonra ikmal-i müddet ile çıkan âzânın tekrar intihâbı caiz olacaktır. Meclis-i Umûmînin Avâmdan Olan Âzâsının Şerâit-i İntihâbiyesi Beyânındadır Altmışbeşinci Madde: İane-i milliye ile kabiliyet-i zâtîye hakkı intihâba esas tutulur. İane-i milliye ile hakkı intihâba nailiyeti mucip olmak içün iane-i umûmîye olarak lâekal senevî yetmiş beş kuruşun iane verilmesidir. İntihâba kabiliyeti zâtîyesi olanlar devlet aklamında ve sâir memuriyetlerinde bulunanlar ve doktorlar ve kütübü nâfi‘a te’lif itmiş olanlar ve mektep muallimleriyle ve milletçe âsâr-ı nâfi‘a vücuda getirmiş olanlardan ibarettir. Altmışaltıncı Madde: Lâekal yirmi beş yaşını tekmil idenler hakkı intihâba nail olup ancak tebaa-i Devlet-i Aliyye’den olmak şarttır. Altmışyedinci Madde: Hakkı intihâbdan muhakemece mahrum olanlar dört sınıftır. Sınıf-ı evvel, bir cinayetten dolayı ceza kanunname-i hümâyunu ahkâmınca hukuk-u medeniyyeden müebbeden sâkıt olanlardır. Sınıf-ı sanî, mesâlih-i milliye idaresinde hilesi tebeyyün idüpte mesâlih-i mezkûrede kullanılmaları millet meclislerinden birisinin tarafından hüküm olunmuş olanlardır. Sınıf-ı salis, mehakim-i Devlet-i Aliyye’de haklarında mücazât-ı te’dibiye terettüp idüpte henüz müddet-i cezası hitâm bulmamış olanlardır. Rabian, tecennün cihetiyle hukuk-u şahsiyeden sâkıt olup kâmilen şifa buldukları nizâmca tasdîk olunmamış olanlardır. Altmışsekizinci Madde: Tebaa-i Devlet-i Aliyye’den otuz yaşını tekmil itmiş olup nizâmât-ı Devlet-i Aliyye ve mesâlih-i milliyeye vâkıf ve âşina olan ve 263 altmış yedinci madde mûcibince hukuk-u intihâbiyeden mahrum olmayan kâff-i efradı milletin intihâb olunması caizdir. Fakat Dersaâdet kilise cemaatleri tarafından intihâb olunacak seksen âzânın lâekal yedisinin ashâb-ı rütbeden bulunmaları şarttır. Gerek Dersaâdet Mahallâtından ve Gerek Taşralardan Meclis-i Umûmî İçün Bi’l-İntihâb Tayin Olacak Âzânın Sûret-i İntihâbı Beyânındadır Altmışdokuzuncu Madde: Dersaâdet kilise cemaatlerinden ve taşralardan intihâbı lazım gelen vekillerin miktarının tevziini hâvî bir defter-i mahsûs tanzîm olunmak üzere beher sene mâh-ı şubatın ibtidasında ruhânî ve cismânî meclisler ile komisyon kalem zabıtlarının ictimaıyla teşekkül iden meclis-i muhtelit marifetiyle patrikhane kaleminde mevcut olan nüfus defter-i umûmîsine tatbikan taşralarda murahhaslık ğalebeliğine Dersaâdet’te her mahalde mevcut olan müntehâbların adedine göre her yerde ne miktar âzâ intihâb olunacak ise patrik tarafından mahallerine ilan-ı keyfiyet olunacaktır. İntihâb olunan âzânın müddet-i memuriyeti on sene olacaktır ve her iki senede gerek taşralardan ve gerek Dersaâdet’ten intihâb olunan millet vekillerinin bir humusu tebdîl ve tecdit olunup bu humusun mahalli intihâbını tayinde mahalle ve murahhaslıklar beyninde her iki senede bir kere münavebe usûlü icrâ olunacaktır ve ilk sekiz senesinde emr-i mübadele kur’a ile tayin ve icrâ kılınacaktır. Şol şartla ki bir mahallede müntehâb ve bir murahhaslıkta nüfus çoğalmış yahut azalmış ise mevcutlarının adedine bakılıp intihâb olunacak âzânın miktarı ona göre tayin idilecektir vefât ya istifa idenlerin yerine âzâ intihâbı husûsu dahî her sene başından iki ay evvel icrâ olunacaktır. Dersaâdet mahallatından alınacak âzâ kilise cemaatlerinin taşralardan irsal olunacak âzâ murahhaslıklarda bulunan meclis-i umûmîlerde intihâb kılınacaktır. Yetmişinci Madde: Gerek Dersaâdet’te ve gerek taşralarda intihâbı matlûb olan vekillerin kendilerini intihâb iden kilise cemaatinden ve murahhaslık dâiresinden olup olmamalarında beis olmayıp şu kadar ki Dersaâdet’te bulunmaları mezkûr cemaatlerin milletçe mesâlihine vakıf ve intihâb idenlerin indinde hubbu millet ve iffet ve istikametleri cihetiyle mer‘î ve muteber bulunmaları lazımedendir. Bu vekillerin meclis-i umûmîde kendilerini intihâb itmiş olan Dersaâdet veyahut taşra cemaatlerinin vekilleri addolunup cümlesi ruhsat-ı mütesaviyeyi haiz âzâ-yı meclis-i umûmî itibar olunur. Yetmişbirinci Madde: Dersaâdet’ten intihâbı lazım gelen vekillerin adedi ile gerek intihâb itmeye ve gerek intihâb olunmaya salâhiyeti mültezim olan şeraiti her ikinci sene şubat ayında öşr-ü âzâyı intihâb idecek cemaatlere patrik tarafından beyân ve ilan olunup bunun üzerine vekiller kilise cemiyetleri marifetiyle intihâb olunur. Fakat kilisenin vaizi olmadığı halde baş papaz reis olup milletinin muteberanından dahî üç kişiden altı kişiye kadar kilise cemiyetine ilave olunur. Bu cemiyetler kendi cemaatleri içinde hakkı intihâba nail olup tahkîk ile huruf-u hece tertîbi üzere bir defterini tanzîm ve sekiz gün meydanda kalmak üzere kilise cemiyeti odasına ta‘lik iderler ve intihâb idenlere vesile-i suhûlet olmak üzere matlûb olan vekiller adedinin üç mislini hâvî bir kıta defter yapılıp kilise cemiyeti odasına ta‘lik olunur. Fakat intihâb idenler defter-i mezkûra mutabakata kat‘a mecbûr değillerdir. Taşralarda meclis-i umûmî âzâsı intihâbı husûsu dahî bu minvâl üzere icrâ olunur. Yetmişikinci Madde: Hakkı intihâba lâyık olanların esâmîsi defteri meydana konuldukta bir hafta sonra kilisede sabah ibadeti hitâmı mürur olunduğu gibi kilise cemiyeti odasında re’y itasına ber vech-i âtî bed‘ olunur. Kilise reisi defter-i mezkûru 264 eline alarak intihâba hakkı olanları sırasıyla çağırıp anlar dahî defter-i mezkûrda isimlerinin önüne vaz-u imzâ ittikten sonra iktizâ eden mikdar mebûsân esâmîsini bir kağıt üzerine yukarıdan aşağıya sıra ile yazıp her bir şahsın ismi evveline lakap ve semt ve vaziyeti işaret ve ol kağıdı dürüp mahsûsan tedarik olunan sandukçaya ilga iderler ve kendileri bir sebebe mebnî meclis odasına gelemez ise re’y virdikleri kimsenin esâmîsini mümzî mektup ile irsal iderler. Yetmişüçüncü Madde: Re’y icrâsı hafyyen olunmak lazım geldiğinden re’y verenler yazdıkları isimleri uhra görememek üzere mahfîce tahrîr iderler. Yetmişdördüncü Madde: Re’y itası bed‘ olunduğu gün tekmil olunmak iktizâ ettiği cihetle re’y vermeye hakkı olupta imtinâ idenlerin muahharen davaya kalkışmaları salâhiyeti olamaz. Yetmişbeşinci Madde: Hiçbir kimesne iki kilise cemaatinde re’y îta idemez. Yetmişaltıncı Madde: İntihâbca birleştirilmiş olan kilise cemaatleri ve gazâlar yek diğeri gurbunda vâki olsa iki taraftan intihâba salâhiyeti olanlar bir yere gelerek îtâ-yı re’y iderler. Ve mezkûr cemaat ve gazalar arasında mesafe-i baîde olduğu halde her biri ayruca re’y virüb badehü iki tarafın reyleri birleştirilir. Yetmişyedinci Madde: Re’y îtâsı resîde-i hıtam oldukta ol gün tatil olmayarak re’y kağıtlarını şamil olan sandukça kilise cemiyeti muvâcehesinde küşâd olunarak tayin olunan müfettişler re’y kağıtlarını tâdât iderler. Kağıtların re’y virüb de eşhâsın adedine tevâfuk itmeyüp de cemiyetce hile vukuundan iştibâhe düşülecek olur ise, ertesi Pazar gününden evvel yeniden re’y verilmek üzere başka bir gün tayin olunarak intihâbı matlub olan adet kadar vekiller bir defada ikmal olamaz ise, miktarı bakiyesi hakkında rey îtası kezalik yevm-i aharede tâlîk olunur. Yetmişsekizinci Madde: İntihâb idenlerin biri re’y kağıtlarında adedi muayyeneden ziyade isim yazmış olur ise, ol adedi tecavüz iden isimler makbul tutulmaz. Ve isimler yukarıdan aşağı sıra ile yazılmış olmayan re’y kağıtları dahî mülgâ ve münfesih addolunur. Yetmişdokuzuncu Madde: Re’y virenlerin nısfı adedinden ziyade olarak en çok re’y isâbet idenler intihâb olunmuş olurlar. Ve iki kişiye müsâvât üzere re’y isâbet ittiği halde en yaşlısı intihâb kılınmış olur. Sekseninci Madde: Eğer ilk defa re’y virdikte ekseriyet-i ârâ hasıl olmaz ise, haklarında en çok re’y isâbet iden iki kimesnenin isimleri ilan olunub ikinci defada ol kimesneler hakkında nizâmen re’y virülür. Seksenbirinci Madde: Kilise cemiyetleri müntehab olan vekillerin isim ve lakab ve semt ve sanatı ve kâffe-i ahvâl-i intihâbatı hâvî patriğe hitaben bir kıta mazbata tanzîm ve takdim eyler. Patrik tarafından dahî meclis-i cismânîye ibrâz olunur. İş bu mazbatalar meclis-i mezkûrda muayene olunduktan ve intihâb olanların sıfat-ı matlûbeyi câmi‘ olup olmadıkları tahkîk kılındıktan sonra millet vekillerinin nizâmen intihâb olundukları ve yevm-i muayyenede meclis-i umûmî teşkili zımnında ictima idecekleri patrik tarafından kendilerine resmen beyân olunur. Seksenikinci Madde: Meclis-i umûmî ilk in‘ikadında ber vech-i muharrer meclis-i cismânîde muayene olunan mazbataları bi’l-istima‘ intihâbât-ı vâkıayı ve millet vekillerinin ruhsat-ı vâkıalarını tasdîk ettikte nizâmen teşekkül etmiş olur. Dersaâdet cemaatleri vekilleri ekseriyet üzere intihâb olundukları ve taşra 265 vekillerinin intihâbı peyderpey istihbar kılınmakta olduğu halde taşra intihâbatı hitâmı beklenmeyerek meclis-i umûmî akd olunabilir. Seksenüçüncü Madde: Bir kimse birkaç cemaat veya birkaç eyalette intihâb olunduğu halde hangisinin vekaletini kabûl ettiğini beyânda muhtar olup fakat imtinâ‘ ider ise ol cemaat veya eyaletler hakkında meclis-i umûmîde kur’a keşîdesiyle karar verilir. Seksendördüncü Madde: Meclis-i umûmî âzâsının esâmîsi defterleri hurûfu hece tertîbi üzere tanzîm ve meclis mahallinde ta‘lik olunarak vefât ve istifaları misüllü ahvâl vukubulan ahvâl isimleri önüne işaret kılınır ve her iki senede tecdit olunur ve âzâsının lede’l-infisal tekrar intihâbı caizdir. Meclis Komisyonları Hakkında Bazı Mevâddı Umûmîye Beyânındadır Seksenbeşinci Madde: Her meclis ve komisyonun bir kalemi ve her kalemin bir zabiti ve katibi ve bazı kalemlerde zabit ve katibin birer vekilleri olup bunların kâffesi âzâdan olmak şarttır ve bunlar beher sene tebdîl ve tecdîd olunur. Seksenaltıncı Madde: Meclisin ekser âzâsı mefkûd olduğu halde meclis küşâd olunamaz. Seksenyedinci Madde: Lâyıkıyla müzâkere olunup hazır bulunan âzânın efkarı anlaşıldıktan sonra ol madde hakkında ârâ-yı meclise müracaat olunarak ekseriyet ile karar verilir. Ve re’ylerin müsavât üzere münkasım olduğu halde eğer reis-i meclis hazır ise reisin, ve eğer hazır bulunmaz ise kalem zabitinin bulunduğu taraf tercih olunur. Seksensekizinci Madde: Muhtelit meclislerde tezekkür olunan mevâdde karar verilmek içün iki meclisin ayrı ayrı re’y vermeleri lazım gelip keyfiyet iki meclisde dahî ekseriyet-i ârâ ile bir merkezde karargîr olunduğu halde hal olunmuş olur ve iki meclis kararının adem-i muvâfakâti ihtilâf-ı re’y dimek olacağından keyfiyetin kararı meclis-i umûmîye bırakılır. İki meclisin âzâsı ekseriyet üzere hazır bulunmadıkları halde meclis-i muhtelit nizâmen akdolunmuş sayılmaz. Seksendokuzuncu Madde: Meclis-i umûmînin akdinden lâekal altı gün evvel patrikhane tarafından âzâ-yı meclise davetnameler irsal olunacaktır. İâne-i Milliye Beyânındadır Doksanıncı Madde: Haddi buluğa vâsıl olup kâr-u kesb sahibi bulunan kâffe-i efrâdı millet mesârif-i milliye tesviyesinde müşârekete mecbûrdur ve bu iâne senevi îta olunup emr-i tevziine kudret-i zâtıye esas tutulur. Doksanbirinci Madde: İane-i milliye iki nev’dir. Nev’-i evvel, iane-i umûmîyedir ki mesârif-i umûmîyeye münhasır olarak millet sandığı içün patrikhane marifetiyle tahsil olunur. Ve nev’-i sani, iane-i mahsûstur ki her bir cemaatin mesârıf-ı mahsûsasına münhasır olarak kilise cemaatleri sandıkları için kilise cemaatleri tarfından ahz ve istîfa olunur. Doksanikinci Madde: Dersaâdet’te iane-i umûmînin sûret-i tevzi’ ve tahsili meclis-i cismânîde tahsis ve meclis-i umûmîde tasdîk kılınır. İane-i mahsûsa dahî kilise cemiyetleri tarafından tayin olunur. Taşralarda her bir murahhaslık cemaatinin iane-i umûmîye ve her bir kilise cemaatinin iane-i mahsûsası dahî vech-i meşrûh üzere tanzîm kılınır. 266 Doksanüçüncü Madde: Patrikhane sandığı için taşralardan ahzi mutad olan mebaliğin murahhaslıklara tevzii ve usûl-ü tahsili hakkında meclis-i umûmînin kararı üzerine ittihaz olunacak tedbir Bâb-ı Âlîden bi’l-istîzân icrâ kılınacaktır. Murahhaslıklara Dâirdir Doksandördüncü Madde: Murahhaslıklar kendi murahhaslıkları dahilinde akd olunan millet meclislerinin riyasetini vukuu icrâiyesini haiz ve vazîfeleri iş bu nizâmname-i esâsînin icrâ-yı ahkâmına nezâret eylemekten ibarettir. Doksanbeşinci Madde: Murahhaslar manastırlarda ikamet idemeyüp murahhaslıkları merkezinde murahhaslık meclislerinin akd-ü ictima ittiği konaklarda ikamet idecek ve mahalli hizmetlerinden tebâüt itmeleri caiz olmayacaktır. Fakat bir murahhasın manastır reislerinden bulunduğu takdirde manastırın mahalli ikametinden yalnız bir günlük mesafede vaki ise manastırını vakit vakit muayene etmek üzere iki hizmetini birlikte icrâ idebilüp manastırı bir günlük yoldan ziyade mesafede ise yerine bir vekil tayin ile kendisinin mahalli hizmetinde ikamet etmesi lazım gelir. Fakat ledel icap murahhaslık dahilinde bulunan her bir mahalle gidebilir. Doksanaltıncı Madde: Dersaâdet’te olduğu gibi taşralarda dahî her kilise cemaatinin bir cemiyeti ve bir sandığı ve bir de kalemi olduğu misüllü murahhaslık merkezinde dahî bir meclis-i ruhânî ve bir meclis-i cismânî ve bu meclis-i cismânînin taht-ı idaresinde bulunmak üzere bir sandığı olacaktır. Her murahhas konağında bir kalem olup murahhaslık dahilinde bulunan kilise cemaatleri nüfus defterlerini cem‘ ile tahrîr-i nüfus idecektir. Doksanyedinci Madde: Murahhas intihâbı lazım geldikte patrik intihâbına kıyasen murahhaslık dahilindeki meclis-i umûmîde bi’l-intihâb mazbatası mahallî meclis-i muhtelit vâsıtasıyla patriğe takdim olunup o dahî Dersaâdet meclis-i muhtelitinin muvâfakâtıyla ol vecihle intihâb olunan zâtı murahhas tayin iderek Bâbı Âlî’ye arz ile evâmir-i resmîyesini tahsil ider. Doksansekizinci Madde: Ber minvâli sâbık murahhaslıklarda bulunan meclisler Dersaâdet meclislerinin esası üzerine teşkil olunup ve vazîfeleri dahî o minvâl üzere olup fakat mezkûr taşra meclisleri âzâsının mahal ve mevkilerinin miktar-ı nüfusuna göre yalnız bir defa tayin olunacaklardır. Nizâmen iâne-i milliye tesis olununcaya değin taşralarda ber minvâli sâbık akd olunacak meclis-i umûmî âzâsını intihâba hakkı olanlar birinci ve ikinci ve üçüncü mertebede devlete vergi verenlerden ibaret olacaktır. Ve bu meclislerin sûret-i teşkili patrikhane tarafından murahhaslar ile bilistişare dâirelerinin miktarı nüfüsuna göre kararlaştırılacaktır. Hâtîme Doksandokuzuncu Madde: İşbu nizâmnamenin esasına dokunulmaksızın bazı teferruatının bi’t-tecrübe ta‘diline lüzum görüldüğü takdirde tesisinden beş sene sonra meclis-i umûmîde ruhânî meclisleri âzâsından üçer ve sâlifü’z-zikr dört komisyonlardan ikişer ve bunlardan mâadâ meclis-i umûmî âzâsından veyahut hariçten olarak diğer altı kimesneler ki cem‘an yirmi âzâ intihâbıyla bir komisyon teşkil olunarak lüzumu görülen tadilât mezkûr komisyonda kararlaştırılıp meclis-i umûmîde tasdîk olunduktan sonra Bâb-ı Âlî’den lede’l-istizan sâdır olacak irâde-i seniyye vürûdunda icâbı icrâ kılınacaktır. Kaydına mutabıktır. Fî 27 Muharrem 1279 267 Kalem-i Divan-ı Hümâyun 268 Ek-4: Belge Örnekleri BOA. Y. EE. 112/24 269 BOA. Y. EE. 112/25. 270 BOA. İ. Hr. 10200 BOA. İ. Hr. 14995 271 BOA. Gayrimüslim Cemaat Defterleri, No: 4, s. 35. 272 BOA. A. MKT. MHM. 302/67. 273 TEZ ÖZETİ Çalışma, Osmanlı İmparatorluğu’nda Hıristiyanların Sosyal ve Dini Hayatları (1856-1876) şeklinde isimlendirilmiştir. Esas itibarıyla, Islahât Fermânı’ndan Kanuni Esasî’nin kabul edilmesine kadar geçen 20 yıllık bir süreyi, başka bir ifade ile anayasal döneme geçiş öncesi dönemi kapsamaktadır. Söz konusu zaman dilimi Osmanlı Devleti’nde bir arada yaşama tecrübesinin önemli bir kesitidir. Zira, bu dönemde tebaa anlayışından vatandaşlık anlayışına geçilmiş, gayrimüslimler Müslümanlarla eşit kabul edilmişler ve bunu sağlamak amacıyla çok sayıda düzenleme yapılmıştır. Tez, esas olarak 1856 yılında ilan edilen Islahât Fermânı ve buna bağlı olarak yapılan düzenlemeler, bunların icraya konulması ve Osmanlı toplumunun bu uygulamalara tepkilerini konu edinmiştir. Araştırmada arşiv araştırması metodu uygulanmış, Osmanlı Arşivleri taranmıştır. Dönemde yazılan eserlerden de birinci el kaynaklar olarak yararlanılırken, konu ile ilgili Türkçe ve İngilizce yazılmış ikinci el kaynaklar imkan nispetinde görülmeye çalışılmıştır. Tezimiz, giriş ve sonuç bölümünden başka iki ana bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde metodoloji ile birlikte, Osmanlı İmparatorluğu’nda gayrimüslimlerin hayatları ile ilgili geleneği ortaya koyabilmek için 1856 yılı öncesi durum kısa bir şekilde özetlenmiştir. Çalıştığımız döneme çok yakın olması ve konumuzla ilgili bazı uygulamaların o dönemde başlatılmış olması dolayısıyla Tanzimat döneminin ilk yarısı üzerinde biraz daha detaylı durulmuştur. Birinci bölümde, Islahât Fermânı’nı hazırlayan sebepler, Fermân’ın hazırlanması, ilanı, içeriği, Tanzimat ve Islahât fermânlarının benzer ve farklı yönleri, fermân ile ilintili olarak yapılan reformlar, merkez ve taşra teşkilatlarında reformların uygulanması, ihtida ve irtidat ile ilgili hususlar, Hıristiyan ve Müslüman toplumlar arasındaki ilişkiler, Islahât Fermânı’na Osmanlı toplumunun tepkisi ve Fermân’ın etkisiyle çıkan siyasî olaylar incelenmiştir. İkinci bölümde, Osmanlı Devleti idaresindeki Hıristiyan cemaatlerde meydana gelen değişiklikleri incelemeye çalıştık. Nizamnameleri ele alarak kiliselerin hukuki temellerini ve kiliselerin işleyişini gösterdik. Ayrıca, bu dönemde resmi olarak yeni tanınan Katolik Ermeni Kilisesi, Bulgar Eksarklığı ve Protestan Cemaatinin nizamnamelerini incelemekle birlikte çok geniş olmasa da kuruluşları 274 hakkında bilgi verdik. Ayrıca, müstakil bir cemaat olarak tanınmayan Latin Katolikleri ve Ermeni Katolik Cemaatine bağlı görülen Süryani, Keldani, Nasturi ve Melkitlerin idaresi ve devletin bunlarla ilişkisi hakkında da özet bilgiler verdik. Sonuçta ise, araştırma neticesinde ulaştığımız bazı kanaatleri izah etmeye çalıştık. Tezimize ek olarak, Islahât Fermânı’nın metnini, Osmanlı İmparatorluğu’nda resmi olarak tanınan en eski cemaatler olan Rum Ortodoks Patrikhanesi ve Gregoyan Ermeni Patrikhanesinin nizamnamelerini ve arşiv belgelerinden bir kaç örnek verdik. 275 ABSTRACT This study has been titled as “The Social and Religious Life of the Christians under Ottoman Empire (1856-1876)”. The research mainly covers 20 years period which is between 1856 Islahat Edict and the Ottoman Constition of 1876. In another words, it covers the pre-constitutional period. This period marks an important crosssection of the experience of co-existence in the Ottoman Empire. Because, in this time, Muslims and non-Muslims accepted as uquals, has been passed from the conception of subject (re‘aya) to the conception of citizenship and to be able to reach this goal many regulations have been proposed. The topic of this thesis mainly is the Edict of Islahat which was annonced in 1856, other regulations which was proposed in the connection with this Edict, the practise of all these regulations and the reactins of the Ottoman community to these practises. The method of dissertation is archival researhces. In this connection, the Ottoman Archives have been surveillanced. In addition, those books which were written at that time have been used as the master sources and has been tried to reach to the other Turkish and English books, articles, papers and researches which deal with the topic as secondary sources. Our thesis, apart from introducton and conclusion chapters consists of two main chapters. In the introduction chapter, in addition to the methodology, to be able to mark the non-Muslim tradition of Ottoman Empire, the circumstances of the previous time of 1856 have been summarised. Since it is very close to the period which we deal with, we give some details about the early Tanzimat period. Some regulations connected with our topic also have been proposed in that period. In the first chapter, we look at the reasons, preparation, content and proclamation of the Edict, the differences and similarities between the Tanzimat and Islahat edicts, the reforms which were regulated in connection with the Edict, the practise of reforms in the central organizations and the provinces, the issues of conversion, relations between the Muslim and the Christian communities, the reactions of the Ottoman community to the reforms and civil conflicts which arosed with the influence of the reforms. In the second chapter, we try to investigate the recent differences which arose on the Chiristian communities of the Ottoman Empire. We try to give the legal bases 276 and to point out the functions of the churches through regulations (nizamname). Furthermore, we look the regulations of the Ermanian Catholic Church, Bulgarian Exarchate and Protestant Community which all of them were officially recognised in that period as new communities. We also give a summary about their establihsment process. In addition, we give a brief explanation about other Christian communities such as Latin Catholics which was not officially accepted as a seperate community and Syriacs, Keldaies, Nasturies and Melkites, their administration and their relations with the satate. In the conclusion, we try to draw some opinions which we reached after this research. As appendix, we give place to the text of Islahat Edict, the regulations (nizamname) of the Greek Orhodox Church and Armenian Gregorian Church, which were the oldest officially recognised churches in Turkish letters, and some pages from archival materials as examples. 277
