Ekonomi 201 Ekonomi EKO 201 Ders Notları •Kitap: Begg, Fischer and Dornbusch (2003), Economics 8.Baskı, McGraw-Hill. •Değerlendirme: Vize (%40) + Final (%60) Doç.Dr.M.Özgür Kayalıca İşletme Fakültesi TEGAM Ofisi Maçka kayalica@itu.edu.tr www.kayalica.com 1. Hafta Ekonomi ve Ekonomi Bilimi M.Özgür KAYALICA 1 Ekonomi 201 Ekonomi nedir? • EKONOMİ toplumun... – Neyi – Kimin İçin – Nasıl üreteceğine... Nasıl karar verdiğini araştırır M.Özgür KAYALICA, EKO 201 3 Petrol Fiyatları 00 20 19 95 90 85 19 19 19 80 75 19 19 19 70 40 35 30 25 20 15 10 5 0 65 US$ varil başına 1973-74 arasında üç katına, 1979-80 iki kat daha arttı ve dünyadaki herkesi etkiledi. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 4 Petrol fiyatındaki bir artış • Ne üretilecek – Daha az petrol-yoğun ürünler • Nasıl üretilecek – Daha az petrol-yoğun teknikler • Kimin için üretilecek – Petrol üreticisi ülkeler daha güçlü, ithal edenler daha zayıf M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 5 2 Ekonomi 201 Dünya GSMH ve nüfus dağılımı, 2000 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Nüfus GSMH AGÜ OGÜ ÜGÜ M.Özgür KAYALICA, EKO 201 6 Kıtlık seçim yapmaya zorlar • Fırsat Maliyeti: • Kritik öneme sahip bir tanım • Bir üründen bir adet fazla edinmek için diğerinden vazgeçilen miktar • Hem üretim hem de tüketimde geçerli M.Özgür KAYALICA, EKO 201 7 Üretim olanakları eğrisi (1) • Üretim olanakları eğrisi, bir ürünün her üretim seviyesi karşılığında, diğer üründen üretilebilecek maksimum mal miktarını gösterir. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 8 3 Ekonomi 201 Üretim olanakları eğrisi (2) Gıda Çıktısı (F) ∆F/∆G = fırsat maliyeti (=1/2) A • 14 ∆F= 4 10 ∆G = 8 6 •B 14 Üretim olanakları eğrisi Filim çıktısı (G) M.Özgür KAYALICA, EKO 201 9 Piyasaların işleyişi • Piyasa – hanehalkının alternatif mallar arasında tüketim kararını nasıl verdiğini – Firmaların neyi ve nasıl üreteceğine nasıl karar verdiğini – ve işçilerin ne kadar ve kimin için çalışacağına nasıl karar verdiğini • fiyat mekanizması aracılığı ile düzenleyen tanımdır. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 10 Kaynak dağılımı • Kaynakların dağılmı toplum için son derece önemlidir • Ve farklı toplumlarda farklı şekilde yapılır – Totaliter – Karma – Serbest piyasa M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 11 4 Ekonomi 201 Piyasa ve ülkeler Çin Küba İsveç Macaristan ABD İngiltere Serbest pazar ekon. Kapalı ekonomi M.Özgür KAYALICA, EKO 201 12 Normatif ve Pozitif Ekonomi • Pozitif ekonomi objektif açıklamalar ile ilgilenir – ör. Bir mal üzerine eğer vergi koyulursa o malın fiyatı yükselir. • Normatif ekonomi değer yargısı taşır – ör. Sigara tüketimini önlemek için vergi koyarak fiyatını artıralım. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 13 Mikro ve Makro (1) • Mikroekonomi – Bireysel ekonomik kararlar – Ör: Futbolcuların ücreti ve petrol fiyatları M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 14 5 Ekonomi 201 Mikro ve Makro (2) • Makroekonomi – Ekonominin bütünündeki ilişkileri inceler – Ör: GSYİH, toplam fiyat seviyesi ve işsizlik M.Özgür KAYALICA, EKO 201 15 Ekonomik analizin araçları Model ve veri • Model – basitleştirici varsayımlara dayalı iskelet – ekonomik düşüncemizi organize etmemize yarar • Veri – iktisatçıların gerçek dünyayla bağlantısı – zaman serileri (time series) – yatay kesit (cross section) M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 17 6 Ekonomi 201 Reel ve nominal • Birçok iktisadi değişken parasal olarak ölçülmüştür • Nominal değerler – cari fiyatlardan ölçülmüştür • Reel değerler – bir temel yıla göre değişen fiyatlar ayarlanarak bulunur – cari fiyatdan hesaplanır M.Özgür KAYALICA, EKO 201 18 Economik modeller: bir örnek • Planlarımızı daha iyi organize edebilmek için gerçeğin basitleştirilmiş haline ihtiyacımız var • Metro yolculuğuna olan talep = f(fiyatlar, gelir, tercihler) M.Özgür KAYALICA, EKO 201 19 İlişkiler Şekiller iktisatçılara iktisadi değişkenler arasındaki İlişkileri anlamaya yardımcı olur. metro ücreti ve gelirler 1989-2000 Reel ücret (1998/9 pence) 15 14 13 12 11 10 650 750 850 950 Reel gelir (£m 1998/9 fiyatları) M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 1050 20 7 Ekonomi 201 Ekonomik Deliller • ekonomik teori ile ampirik gerçeklik arasındaki ilişkiyi şekil vs gösterir • Ekonometri istatistiki tekniklerle gözlem gerçek arasındaki bağı test eder • Deliller bir teoriyi reddetmemize neden olabilir • Ya da desteklememize M.Özgür KAYALICA, EKO 201 21 2. Hafta Talep, arz, ve piyasa Bazı anahtar terimler • Piyasa – alıcı ve satıcıların mal ve ürün alıp sattıkları yer • Talep – tüketicilerin her olası fiyattan almaya razı oldukları mal ve hizmet miktarı • Arz – üreticilerin her olası fiyattan satmaya razı oldukları mal ve hizmet miktarı • Denge fiyatı – arz ve talep edilen miktarları birbirine eşitleyen fiyat M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 23 8 Ekonomi 201 Diğer şeyler sabitken fiyat ile talep edilen miktar arasındaki ilişkiyi talep eğrisi gösterir Fiyat • “Diğer şeyler”: – İlgili diğer mal fiyatları – Tüketici geliri – Tüketici tercihleri • “Diğer şeyler”deki değişmeler eğrinin yerini etkiler D Miktar M.Özgür KAYALICA, EKO 201 24 Diğer şeyler sabitken fiyat ile arz edilen miktar arasındaki ilişkiyi arz eğrisi gösterir • “Diğer şeyler”: – teknoloji – girdi maliyetleri – hükümet düzenlemeleri • “Diğer şeyler”deki değişmeler eğrinin yerini etkiler Fiyat S Miktar M.Özgür KAYALICA, EKO 201 25 Fiyat Piyasa Dengesi D0 S • P0 • Piyasa degesi arzın talebe eşit olduğu E0 noktasındadır E0 D0 S Q0 – P0 fiyatı ve Q0 miktarı gösterir. Miktar M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 26 9 Ekonomi 201 Fiyat Piyasa Dengesi ve Dengesizlik S Arz fazlası D • P1 • E • P0 • P2 S Talep fazlası • D Q0 Miktar • Eğer fiyat P0 düzeyinin altinda olursa talep fazlası meydana gelir – Tüketiciler üreticilerin arz ettiğinden daha fazlasını talep ederler • Eğer fiyat P0 düzeyinin üzerinde olursa arz fazlası meydana gelir – Üreticiler tüketicilerin talep ettiğinden daha fazlasını arz ederler M.Özgür KAYALICA, EKO 201 27 Fiyat Talep eğrisinde kayma D0 D1 Eğer ikame malın fiyatı azalırsa ... S P0 Her fiyat düzeyi için daha az tüketilmek istenir E0 P1 Talep eğrisi D0D0 ‘dan E1 D1D1 ’e kayar D1 S Q1 Q0 Miktar D0 Fiyat P0 da kalsa arz fazlası olur. Piyasa E1 noktasında yeniden dengeye gelir. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 28 Arz eğrisinde kayma Fiyat S1 S0 D E2 P1 P0 Varsayalımki taşıma maliyetleri arttı Arz eğrisi S1S1 e kayar E0 S1 Eğer fiyat P0 düzeyinde kalırsa talep fazlası olur D S0 Q1 Q0 Piyasa E2 noktasında yeniden dengeye gelir Miktar M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 29 10 Ekonomi 201 Talebi arttırabilecek iki yol (1) Fiyat • (1) Eğri üzerinde A dan B ye hareket • Fiyatdaki değişmeye tüketicinin tepkisini verir • Bu da arzı kaydırır A P0 P1 B D Q0 Q1 Miktar M.Özgür KAYALICA, EKO 201 30 Talbi arttırabilecek iki yol (2) Fiyat • (2) Talep eğrisinin D0 dan D1 a kayması P0 P1 C A F B D0 D1 Q0 Q1 Q2 Q3 • Veri her fiyattan talebin artmasına neden olur • ör. P0 fiyat düzeyinde talep edilen miktar Q0 dan Q1 e çıkar: P1 düzeyinde talep edilen miktar Q1 den Q3 a çıkar Miktar M.Özgür KAYALICA, EKO 201 31 Fiyat Piyasa dengesizliği • Varsayalım ki kötü hasat sonucu arz SS e kaymış • Hükümet fakiri korumak için P1 seviyesinde tavan fiyat koysun • P0 denge fiyat seviyesinin altında yer alır • Sonuç: talep fazlası S D P2 E P0 P1 A S B Talep fazlası QS Q0 D QD Miktar Ortaya çıkan talep fazlası sorunu için ürünün pay edilmesi gerekir M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 32 11 Ekonomi 201 Fiyat ve miktar değişmeleri • Gerçekte, arz ve talep eğrilerini önceden çizemeyiz • Bu yüzden gerçekleşmiş değerleri kullanırız M.Özgür KAYALICA, EKO 201 33 Ne, Nasıl ve Kimin için • Piyasa: • Arzı talep edilen miktarı eşitleyen fiyatı bularak – Ne kadar ürünün üretilmesi gerektiğine karar verir • Piyasa denge fiyatını ödemeye gönüllü tüketicileri bularak – Ürünün kimler için üretildiğini belirler • Firmaların satmaya gönüllü olduğu ama tüketicilerin o fiyattan almaya razı olmadığı fiyatlar olabilir – Hangi ürünün üretileceğine karar verir M.Özgür KAYALICA, EKO 201 34 Arz ve talep esneklikleri M.Özgür KAYALICA 12 Ekonomi 201 Talebin fiyat esnekliği …bir malın fiyatındaki değişmeye karşılık talep edilen miktarında meydana gelen değişme tanım: talep edilen miktardaki % değişme fiyatdaki % değişme M.Özgür KAYALICA, EKO 201 36 Esnek Talep • Talep esnek...EĞER... Fiyat esnekliği (eksi işareti ihmal ederek) -1 den büyük oldursa – Yani, talep edilen miktardaki % değişme fiyatdaki % değişmeyi geçerse ÇÖr: eğer fiyatdaki % 5 artışa talep edilen miktar % 7 düşüşle tepki verirse Çesneklik -7 ÷ 5 = -1.4 M.Özgür KAYALICA, EKO 201 37 Katı Talep • Talep katıdır... EĞER... – Fiyat esnekliği -1 ile 0 arasında olursa – Yani, talep edilen miktardaki % değişme fiyatdaki % değişmeden küçük olursa ÇÖr: fiyatdaki % 5 lik artışa talep edilen miktar % 3.5 lık düşüşle tepki verirse Çesneklik - 3.5 ÷ 5 = - 0.7 M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 38 13 Ekonomi 201 Birim esnek talep • Talep birim esnektir...EĞER... – Fiyat esnekliği -1 olduğunda – Yani, talep edilen miktardaki % değişme fiyatdaki % değişmeye eşit olursa ÇÖr: fiyatdaki % 5 lik artışa talep edilen miktar % 5 lik düşüşle tepki verirse Çesneklik - 5 ÷ 5 = - 1 M.Özgür KAYALICA, EKO 201 39 Doğrusal talep ve esneklik Fiyat Düz bir talep eğrisi boyunca fiyat esnekliği farklı değerler alır D Esneklik • Birim esneklik Katı esneklik D Miktar M.Özgür KAYALICA, EKO 201 40 Fiyat esnekliğini ne belirler? • Alternatif (ikame) ürünleri bulabilme kolaylığı • ÖRNEK: – Fiyatı yükseldiğinde başka bir deterjan bulmak kolay olacaktır – Bu durumda talebin esnek olmasını bekleriz – Fakat tüm deterjanların fiyatları yükselirse alternatif ürün bulunamaz – Dolayısı ile talebin katı olmasını bekleriz M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 41 14 Ekonomi 201 Esneklik uzun dönemde daha yüksektir • Kısa dönemde, tüketiciler harcama alışkanlıklarını hemen değiştiremezler • Fiyat yükselmeye devam ederse, o zaman tüketiciler değişmelere göre uyum göstereceklerdir. • Talep – Uzun dönemde daha esnektir. – Fakat kısa dönemde görece daha katıdır. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 42 Esneklik ve Gelir Fiyyat değiştiğinde,firmanın toplam geliri (TR) üzerindeki etki talebi fiyat esnekliğine bağlı olacaktır. Fiyat artışı Fiyat düşüşü Talep esnek TR düşer TR artar Talep birim esnek TR değişmez TR değişmez Talep katı TR artar TR düşer M.Özgür KAYALICA, EKO 201 43 Fiayat Esneklik ve fiyat düşmeleri D Esnek Toplam Gelir • Birim esnek Katı D Miktar (+)TR< (-)TR (+)TR< (-)TR Miktar Fiyat düştüğünde: eğer talep esnekse, yeni satışlardan elde edilen gelir varolan satışlardan elde edilen gelirdeki düşmeden daha fazla olacaktır – TR yükselir; Eğer talep katıysa, yeni satışlardan elde edilen gelir varolan satışlardan elde edilen gelirdeki düşmeden daha düşük olacaktır – TR düşer M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 44 15 Ekonomi 201 Esneklik ve metro fiyatları Geliri arttırmak için metro ücretleri nasıl değiştirilmelidir? • Yolcular otobüs, taksi, dolmuş ve kullanabilir – Dolayısıyla talep esnektir (ör: - 1.4) – Ve fiyatlardaki bir artış metro yolculuğuna olan talebi ve harcamaları düşürür • Eğer yolcuların alternatif ulaşım araçları yoksa – Talep katı olabailir (ör: - 0.7) – Fiyatları arttırmanın yolculuk talebi üzerindeki etkisi daha az olacaktır – Ve gelir artacaktır M.Özgür KAYALICA, EKO 201 45 Talebin çapraz fiyat esnekliği i malının j malına göre talebin çapraz fiyat esnekliği: i malının talep edilen miktarındaki % değişme j malının fiyatındaki % değişme Bu pozitif ya da negatif çıkabilir Eğer iki mal ikamelerse çapraz fiyat esnekliği pozitif olma eğilimindedir: ör. Çay ve kahve Eğer iki mal tamamlayıcılarsa çapraz fiyat esnekliği negatif olma eğilimindedir: ör. Süt ve kahve M.Özgür KAYALICA, EKO 201 46 Talebin gelir esnekliği Talebin gelir esnekliği talep edilen miktarın gelirdeki bir değişmeye duyarlılığını ölçer : Talep edilen miktardaki % değişme Tüketici gelirindeki % değişme Gelir esnekliği pozitif ya da negatif olabilir M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 47 16 Ekonomi 201 Normal ve düşük ürünler • NORMAL bir ürünün talebin gelir esnekliği pozitiftir – Gelirdeki bir artış talep edilen miktarı arttırır Çör. Süt ürünleri • Düşük bir ürünün talebin gelir esnekliği negatiftir – Gelirdeki bir artış talep edilen miktarı azaltır Çör. kömür • LÜKS bir ürünün talebin gelir esnekliği 1 den büyüktür Çör. Bazı kozmetik markaları M.Özgür KAYALICA, EKO 201 48 Gelir ve talep eğrileri Gelirde bir artış: NORMAL ÜRÜN Fiyat Fiyat DÜŞÜK ÜRÜN D0 D1 D1 Miktar Talep eğrisi sağa kayar D0 Miktar Talep eğrisi sola kayar M.Özgür KAYALICA, EKO 201 49 3. Hafta Tüketici tercihi ve Talep Teorisi M.Özgür KAYALICA 17 Ekonomi 201 Tüketici tercihindeki dört unsur • Tüketici geliri • Malların fiyatları • Tüketici tercihleri • Tüketicilerin faydasını maksimize ettikleri varsayımı M.Özgür KAYALICA, EKO 201 51 Bütçe doğrusu Gıda ve filime harcayabileceği 50 mTL si olan bir öğrenci düşünün. A 5 B 4 Filim • Gelir ve fiyatlar birlikte tüketicinin satın alabileceği ürün bileşimini belirler. • Bütçe doğrusu satın alınabilirle alınamazı birbirinden ayırır. 6 G C 3 D 2 E 1 F 0 0 2 4 6 8 10 12 Gıda Gıda fiyaı 5 mTL; Filim fiyatı 10 mTL. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 52 Filim miktarı Tüketici tercihlerini modellemek • Varsayım: tüketici çoğu aza tercih eder. • a noktası ile karşılaştırıldığında: c – Tüketici kuzey-doğuyu tercih eder, ör. c – fakat a noktasını güneybatıdaki b noktasına tercih eder. a b Gıda miktarı M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 53 18 Ekonomi 201 Filim miktarı Tüketici tercihlerini modellemek (2) Tercih edilen bölge d c b • Fakat tüketici tercih edilen bölgedeki tüm noktaları a ya tercih eder a e Baskın bölge • a baskın bölgedeki tüm noktalara tercih edilir Gıda miktarı • d ve e ? M.Özgür KAYALICA, EKO 201 54 Filim miktarı Tüketici tercihlerini modellemek (3) • U2U2 kayıtsızlık eğrisi tüketiciye aynı fadayı veren tüm tüketim bileşimlerini verir U2 U2 Gıda miktarı – IC negatif eğimlidir (varsayımlarımız dikkate alındığında) – Eğim sağa gidildikçe yatıklaşır – ICler birbirlerini kesmezler M.Özgür KAYALICA, EKO 201 55 Tüketici tercihi Filim miktarı Tüketicinin faydasını maksimize ettiği nokta bütçe doğrusu ve kayıtsızlık eğrilerinin birbirlerine teğet olduğu yerde gerçekleşir U1 U2 U3 • Bu nokta C noktasıdır. • B ve E noktalarıda elde edinebilir noktalardır B C U3 E BL U1 U2 Gıda miktarı • Fakat daha az fayda verirler, • çünkü daha düşük kayıtsızlık eğrisi üzerindeler. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 56 19 Ekonomi 201 Gelirdeki bir değişmeye uyum • Tüketicinin gelirindeki bir değişme bütçe doğrusunu kaydırır • eğim değişmez • Tüketicinin seçimindeki değişiklik ürünlerin doğasına bağlıdır M.Özgür KAYALICA, EKO 201 57 Filim Normal mallar BL1 BL0 C' C Her iki üründe NORMALse, gelirdeki bir artış seçilen noktayı C' Noktasına kaydırır: Her iki ürün için de talep Edilen miktar artar U2 U1 Gıda M.Özgür KAYALICA, EKO 201 58 Filim Düşük mal ve normal mal Gıda düşük bir malsa gelirdeki artış tüketiciyi C den C‘ Noktasına getirir. BL1 BL0 C' Gıda miktarı azalır ve filim miktarı artar U2 C U1 Gıda M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 59 20 Ekonomi 201 Fiyat değişmesine uyum • Bir malın fiyatındaki değişme bütçe doğrusunu kaydırır – eğim değişir – ve bu göreceli fiyatları yansıtır. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 60 Gıdanın fiyatında bir artış (1) Filim Gıda fiyatındaki bir artış bütçe doğrusunu kaydırır: BL0 dan BL1 BL1 BL0 Gıda Fiyatdaki artış satın alma gücünü azaltır M.Özgür KAYALICA, EKO 201 61 Gıdanın fiyatında bir artış (2) Filim Gıda fiyatı yükseldikçe, tüketici C den E ye hareket eder. E Toplam etki gıda miktarında bir azalma olarak ortaya çıkar. C U2 H BL1 U1 BL0 Gıda Bu tür noktaları bularak talep eğrisini oluştururuz. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 62 21 Ekonomi 201 Fiyat değişmesine tepki • Fiyat değişmesine tepki iki etkiden oluşur: • İKAME ETKİSİ – göreceli fiyatlardaki değişmeye uyum • GELİR ETKİSİ – reel gelirdeki değişmeye uyum. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 63 Piyasa talep eğrisi Piyasa talep eğrisi bireysel talep eğrilerinin yatay toplamıdır. Fiyat 5 iken, tüketici 1, 11 birim talep eder Fiyat Tüketici 1 Tüketici 2 5 Piyasa 11 13 ve tüketici 2, 13 birim talep ederse piyasa talebi fiyatı 5’den 24 birim olacaktır. 24 Miktar M.Özgür KAYALICA, EKO 201 64 4. Hafta Arz Teorisi M.Özgür KAYALICA 22 Ekonomi 201 Bazı terimler • Gelir – belirli bir dönemde bir firmanın mal ve hizmet satışından elde ettiği miktar • Maliyetler – belirli bir dönemde bir firmanın mal ve hizmet üretiminde katlandığı harcamalar • Karlar – maliyetin üstünde elde edilen fazlalık M.Özgür KAYALICA, EKO 201 66 Maliyetler ve ekonomist • Muhasebe maliyeti – bir dönemde firma tarafından gerçekleşen ödemeler • Fırsat maliyeti – bir kaynağı onun en iyi alternatifinde kullanmama sonucu katlanılan kayıp • Süpernormal kar – piyasa faiz oranının üstünde elde edilen karlar • Ekonomistler fırsat maliyetini firmanın toplam maliyetlerine dahil eder M.Özgür KAYALICA, EKO 201 67 Üretim Kararı • Herhangi bir üretim seviyesi için, firma maliyetlerini minimize etmeye çalışır • Karını maksimize etmeyi amaçlar • Karlar MALİYETLERE ve GELİRE bağlıdır – her ikiside üretim miktarı ile birlikte değişir. • Marjinal maliyet (MC) üretim 1 birim arttığında toplam maliyetde meydana gelen artıştır • Marjinal gelir (MR) üretim 1 birim arttığında toplam gelirde meydana gelen artıştır M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 68 23 Ekonomi 201 Kar maksimizasyonu MC, MR Eğer MR > MC, üretimdeki bir artış karı arttıracaktır. MC E MR 0 Q1 Üretim Eğer MR < MC, üretimdeki bir düşüş karı arttıracaktır. Dolayısıyla kar maks MR = MC (firma değişken maliyetleri karşılayabildiği sürece) M.Özgür KAYALICA, EKO 201 69 Maliyetler ve Arz Üretim Seviyesi Kararı MALİYETLER GELİRLER Talep eğrisi Teknoloji & üretim faktörlerini kiralama maliyetleri TC eğrileri (kısa & uzun dönem) AC (kısa & uzun dönem) AR KONTROL: kısa dönemde üret? uzun dönemde kapa? MC Üretim seviyesinin seçimi M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA MR 71 24 Ekonomi 201 Üretim fonksiyonu • Üretilen çıktı miktarı üretim sürecindeki girdi miktarına bağlıdır • Üretim faktörü (“girdi”) çıktıyı üretmek için gerekli mal ve hizmet miktarıdır • Üretim fonksiyonu veri girdi miktarıyla üretilebilecek maksimum ürün miktarını verir M.Özgür KAYALICA, EKO 201 72 Kısa dönem – Uzun dönem • Kısa dönem firmanın girdi üzerinde kısmi uyum sağlayabildiği dönemdir. Çör. firma emek miktarını değiştirebilir ama sermaye miktarını değiştiremez. • Uzun dönem firmanın tüm faktörlerin miktarını değiştirebildiği dönemdir. • Uzun dönem toplam maliyet eğrisi firma tüm girdi seviyelerini değiştirebildiğinde her üretim seviyesini üretmenin minimum maliyetini gösterir. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 73 Ortalama maliyet Ortalama maliyet, toplam maliyetin üretim seviyesine bölünmesiyle bulunur. Ortalama maliyet Uzun dönem ortalama maliyet (LAC) eğrisinin genelde U şeklinde olduğu varsayılır: LAC Çıktı M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 74 25 Ekonomi 201 Ölçek ekonomileri Ortalama maliyetler Ölçek ekonomileri – veya ölçeğe göre artan getiri – çıktı artarken uzun dönem ortalama maliyetler azalırsa ortaya çıkar: LAC Çıktı M.Özgür KAYALICA, EKO 201 75 Ölçeğe göre azalan getiri Ortalama maliyet –çıktı artarken uzun dönem ortalama maliyetler yükselirse: LAC Çıktı M.Özgür KAYALICA, EKO 201 76 Ölçeğe göre sabit getiri Ortalama maliyet – çıktı artarken uzun dönem ortalama maliyetler değişmezse: LAC Çıktı M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 77 26 Ekonomi 201 Firmanın uzun dönem üretim kararı TL • Karar: LMC LAC AC1 LMC = MR MR Q1 – Eğer fiyat LAC1 ’in üstünde ya da seviyesindeyse üretim Q1. – Eğer fiyat LAC1‘in altındaysa firma işini kaybeder • NOT: LMC herzaman LAC’nin minimum noktasından geçer. Çıktı (haftalık ürün) M.Özgür KAYALICA, EKO 201 78 Kısa dönem • Sabit üretim faktörü – girdi seviyesi değiştirilemeyen faktör • Sabit maliyetler – çıktı seviyesiyle değişmeyen maliyetler • Değişken maliyetler – çıktı seviyesiyle değişen maliyetler • STC = SFC + SVC M.Özgür KAYALICA, EKO 201 79 Emeğin marjinal verimliliği • Emeğin marjinal verimliliği, diğer tüm faktörlerin girdileri sabitken, değişken faktör 1 birim arttırıldığında çıktıda oraya çıkan artıştır. • Emek değişken faktörken – sermaye sabitdir. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 80 27 Ekonomi 201 Azalan verimler kanunu • Biri dışında tüm faktörler sabit tutulduğunda, azalan verimler kanunu: • değişken girdinin belirli bir değerinin üstünde, • değişken girdideki artışlar o girdinin marjinal ürününü sürekli olarak azaltır. Çör. sermayeyi arttırmaksızın emek miktarını arttırmak azalan getiri yaratır. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 81 Firmanın kısa dönem çıktı kararı TL • Firma çıktı seviyesini SMC=MR olan Q1 seviiyesinde belirler SMC – eğer fiyat SATC1 ‘nin üstündeyse firma Q1 miktarı kar ederek üretir – eğer fiyat SATC1 ve SAVC1 arasındaysa firma Q1 miktarı zararla üretir – eğer fiyat SAVC1 ‘nin altındaysa firma hiç üretim yapmaz. SATC SATC1 SAVC SAVC1 SMC = MR MR Q1 Çıktı M.Özgür KAYALICA, EKO 201 82 Ortalama maliyet Uzun dönem maliyet eğrisi LAC SATC2 SATC1 SATC4 SATC3 LAC Çıktı M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 83 28 Ekonomi 201 Firmanın çıktı kararı – Özet Marjinal koşul Kısa dönem kararı MR = SMC ‘ye eşit kılan üretim seviyesini seç Uzun dönem kararı MR = LMC ‘ye eşit kılan üretim seviyesini seç Üretim kararı Fiyat SAVC’nin altına düşmedikçe bu üretim seviyesini seç. Yoksa üretme. Fiyat LAC’nin altına düşmedikçe bu seviyeyi seç. Yoksa üretme. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 84 5. Hafta Tam Rekabet ve Tekel Tam rekabet Özellikleri • çok sayıda alıcı ve satıcı – hiç kimse tek başına fiyatı değiştiremez • firmalar fiyatı veri alırlar – dolayısyla karşılaştıkları talep eğrisi yataydır • mallar homojendir • tüketici mükemmel bilgiye sahiptir • firma giriş çıkışı serbesttir M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 86 29 Ekonomi 201 Tam rekabet altında arz eğrisi (1) TL SMC P3 P1 SATC C SAVC A Q1 Q3 • P3 ‘ün üstünde (C’ninm üstü), firma kısa dönemde sermayenin fırsat maliyetinin üstünde kar yapar • P3’de (C), firma NORMAL KAR elde eder Çıktı M.Özgür KAYALICA, EKO 201 87 Tam rekabet altında arz eğrisi(2) TL SMC P3 P1 SATC C SAVC A Q1 Q3 • P1 ve P3 arasında (A ve C), firma kısa dönem kayıpları verir, fakat piyasada kalır • P1 ‘ın altında (KAPATMA FİYATI), firma kısa dönem ortalama değişken maliyetlerini (SAVC) karşılayamaz, ve piyasadan çıkar Çıktı M.Özgür KAYALICA, EKO 201 88 Tam rekabet altında arz eğrisi(3) TL SMC P3 P1 SATC C SAVC • Dolayısıyla SAVC’nin üstünde kalan SMC eğrisinin firmanın KISA-DÖNEM ARZ EĞRİSİNİ temsil eder – her fiyat seviyesinde firmanın ne kadar üreteceğini gösterir. A Q1 Q3 Çıktı M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 89 30 Ekonomi 201 Tam rekabet altında, kısa dönemde firma ve sanayi (1) Firma SANAYİ SMC TL TL SRSS SAC P D=MR=AR P D q Çıktı Q Çıktı M.Özgür KAYALICA, EKO 201 90 Tam rekabet altında, kısa dönemde firma ve sanayi (1) Firma SANAYİ SMC TL TL SRSS SAC P D=MR=AR P D q Çıktı Çıktı Q Piyasa fiyatı arz e talebin kesiştiği noktada belirlendi – sanayi arz eğrisi firmaların arz eğrilerinin toplamıdır M.Özgür KAYALICA, EKO 201 91 Tam rekabet altında, kısa dönemde firma ve sanayi (2) Firma SANAYİ SMC TL TL SRSS SAC P D=MR=AR P D q Çıktı Q Çıktı Firma fiyat P’yi veri kabul eder –ve karını maksimize etmek için SMC=MR koşulunu sağlayan çıktı seviyesi q’yu belirler M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 92 31 Ekonomi 201 Tam rekabet altında, kısa dönemde firma ve sanayi (3) Firma SANAYİ TL TL SMC SRSS SRSS1 SAC P D=MR=AR P 1 P D q Q Q1 Çıktı Çıktı Fiyat P iken kar taralı alandır. Bu karlar sanayiye yeni firmaları çeker. Piyasaya yeni firmalar girdikçe, sanayi arz eğrisi sağa kayar ve piyasa fiyatı düşer. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 93 Uzun dönem denge Firma SANAYİ LMC TL LAC TL SRSS LRSS P* P* D=MR=AR D q* Q Çıktı Çıktı Piyasa uzun dönem dengesine tipik bir firmanın LMC=MR ‘sını LAC’nın minimum noktasına denk getirip normal kar elde etmesiyle ulaşır. Uzun dönem sanayi arzı yataydır. Eğer sanayinin genişlemesi girdi fiyatlarını arttırırsa (ör. ücretler) o zaman uzun dönem arz eğrisi yatay değil, yukarı doğru eğimli olacaktır. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 94 Piyasa talebindeki artışa uyum: kısa dönem TL D D' Varsayalımki tam rekabetçi piyasa dengesi P0Q0 ‘da gerçekleşir. SRSS Eğer piyasa talep eğrisi D'D' ... P1 P0 kısa dönemde yeni denge P1Q1 ... D Q0 Q1 D' Çıktı – uyum bireysel firmaların kendi SMC eğrilerinde genişlemesiyle olur. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 95 32 Ekonomi 201 Piyasa talebindeki artışa uyum: uzun dönem TL D' D Uzun dönemde , kar yeni firmaları çeker SRSS – firmalar sabit faktör girdilerini ayarlayabilirler P1 P2 P0 LRSS D Q0 Q1 Q2 D' Eğer ücretler bu genişleme ile beraber artarsa, uzun dönem arz eğrisi yukarı doğru eğimlidir – ve piyasa P2Q2’de dengeye gelir Çıktı M.Özgür KAYALICA, EKO 201 96 Tekel • Tekel: – bir ürünün tek satıcısıdır – piyasaya giriş serbest değildir – piyasa talep eğrisi kendi ürününe olan talepdir – Tam rekabetin aksine, MR her zaman AR’nin altındadır. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 97 Tekelde kar maksimizasyonu TL MC AC P1 MR MC=MR Q1 D = AR Kar MC = MR noktasında maks olur (Q1P1). Bu noktada, AR, AC’den büyüktür, bu yüzden firma sermayenin fırsat maliyeti üzerinde kar elde eder (taralı alan) Fakat yeni firmaların sektöre girişi serbest değildir. Çıktı M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 98 33 Ekonomi 201 Tekel ve tam rekabet karşılaştırması (1) Varsayalım ki tam rekabetçi bir endüstri bir tekel tarafından satın alındı: SRSS =SMC Rekabetçi denge A’da, TL üretim Q1 ve fiyat P1’de. P2 A P1 LRSS Tekelci için, LRSS, LMC eğrisidir; ve SRSS, SMC eğrisidir. = LMC MR Q2 Q1 D Çıktı Tekelci kısa dönemde karlarını MR = SMC noktasında gerçekleştirir (P2Q2). M.Özgür KAYALICA, EKO 201 99 Tekel ve tam rekabet karşılaştırması (2) Varsayalımki rekabetçi bir sanayi tekelci tarafından satın alındı: TL SRSS =SMC MR = LMC yapabilmek için Uzun dönemde firma diğer girdileri ayarlayabilir ... P3 P2 A P1 LRSS = LMC MR Q3 Q2 Q1 Uzun dönem denge P3Q3. D Çıktı M.Özgür KAYALICA, EKO 201 100 Tekel ve tam rekabet karşılaştırması (3) • Tekel ve tam rekabet karşılaştırıldığında: – daha yüksek fiyat – daha düşük çıktı seviyesi M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 101 34 Ekonomi 201 Doğal Tekel TL P1 LMC • Bu firma ölçek ekonomilerinden çok iyi faydalanmaktadır • LAC düşüşü yüksek talep seviyelerine kadar devam ediyor • en büyük firma her zaman maliyet avantajına sahiptir • ve sanayiye hakim olur • O zaman bu bir doğal tekeldir LAC Q1 MR D Çıktı M.Özgür KAYALICA, EKO 201 102 Fiyat farklılaştırması • Varsayalımki tekelci iki farklı tüketici grubuna hizmet götürüyor – her grubun farklı talep esneklikleri var Çör. business class - economy class • Tekelci işadamlarına turistik gezicilerden daha yüsek fiyat uygulayarak karını arttırabilir. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 103 6. Hafta Piyasa Yapısı ve Eksik Rekabet M.Özgür KAYALICA 35 Ekonomi 201 Çoğu piyasa iki uçta bulunan tekel ve tam rekabet piyasaları arasında yer alır • Eksik rekabetçi bir firma – mevcut fiyatdan mümkün olduğunca çok satmak isteyecektir – negatif eğimli talep eğrisi ile karşı karşıyadır – çıktı fiyatının üretilip satılan mal miktarına bağlı olduğunu bilir M.Özgür KAYALICA, EKO 201 105 Eksik rekabet • Oligopol piyasa – az sayıda üreticinin bulunduğu sanayidir – her biri kendi fiyatının hem kendi hem de rakiplerinin davranışlarına bağlı olduğunu bilir. • Tekelci rekabet piyasası – piyasada birbirine yakın (ikame) ürünler üreten çok sayıda üretici vardır – firmaların kendi fiyatını etkilemede gücü sınırlıdır. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 106 Piyasa Yapısı Firma sayısı Fiyatı etkileme gücü Giriş engeli Örnek Çok Yok Yok Meyve pazarı Tekelci rekabet Çok Az Yok Bakkal Oligopol Az Orta Biraz Araba Tekel Bir Büyük Çok Posta İşleri Tam rekabet Eksik rekabet: M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 107 36 Ekonomi 201 Tekelci rakabet • Özellikleri: – çok sayıda firma – giriş engeli yok – ürün farklılaştırması – Giriş-çıkış serbestliği ve uzun dönemde sıfır kar M.Özgür KAYALICA, EKO 201 108 Tekelci rakabet (2) MC TL • Firma F noktasında dengededir ve normal kar yapar AC • P> MC • Tam rekabetin aksine, firma F P1=AC1 piyasa fiyatından mümkün olduğunca çok satmak ister. MR Q1 D Çıktı M.Özgür KAYALICA, EKO 201 109 Oligopol • Az sayıda satıcı vardır • Birinin kararı diğerlerini de etkiler • Oligopol piyasa anlaşma ya da işbirliksiz davranış olarak karakterize edilebilir. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 110 37 Ekonomi 201 Anlaşma ve Karteller • ANLAŞMA – birbirleriyle rekabetin önüne geçmek için firmaların gizli ya da açıktan yaptıkları anlaşma • KARTEL – Firmalar arasındaki yasal anlaşmalar Çör. OPEC M.Özgür KAYALICA, EKO 201 111 Anlaşma şu hallerde zordur: • Endüstirideki firma sayısı çoksa • Ürünler homojen değilse • Talep ve maliyet koşulları sürekli değişiyorsa • Giriş engeli yoksa • Firmalar tekelci rekabet altında çalışıyorsa M.Özgür KAYALICA, EKO 201 112 Kırık talep eğrisi Oligipol altında firmanın talep eğrisi şöyle olabilir. TL P0 Mevcut fiyat ve çıktıyı gözlemler, ve fiyat değişmelerine rakiplerinin tepkisini tahmin etmeye çalışır. Q0 Çıktı M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 113 38 Ekonomi 201 Kırık talep eğrisi (2) Fiyatı düşürürse rakiplerinin cevap vereceğini görür, TL P0 … bu durumda fiyatdaki değişmeye talep esnek değildir Talep eğrisi P0 ‘ın altında büyük eğime sahiptir D Q0 Çıktı M.Özgür KAYALICA, EKO 201 114 Kırık talep eğrisi (3) …ancak fiyatlar arttığında rakiplerin tepkisi daha azdır, TL P0 bu durumda talep eğrisi daha yatıktır bu firma kırık talep eğrisine sahiptir. D Q0 Çıktı M.Özgür KAYALICA, EKO 201 115 Kırık talep eğrisi (4) Bu yüzden fiyatlar artsa da azalsa da firmenın gelirleri düşecektir, TL P0 o yüzden en iyisi P0 fiyat düzeyinde kalmak D Q0 Çıktı M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 116 39 Ekonomi 201 Oyun Teorisi • Oyun – akıllı kararların muhakkak birbirlerine bağımlı olduğu durum • Strateji – oyuncunun her durumda nasıl oynayacağını gösteren oyun planları • Baskın strateji – oyuncunun en iyi stratejisinin diğerlerinin kararlarından bağımsız olduğu durum M.Özgür KAYALICA, EKO 201 117 Mahkumlar çıkmazı oyunu Düopol, iki firma üretim seviyesini belirlemeye çalışıyor: B Firması çıktısı A Firması çıktısı Yüksek Düşük Yüksek 1 1 3 0 Düşük 0 3 2 2 M.Özgür KAYALICA, EKO 201 118 Mahkumlar çıkmazı • Her iki firma için de baskın strateji yüksek seviyede üretmek (Nash) • o yüzden ikiside 1 birim kar ediyor • her ikiside düşük üretseler daha iyi durumda olacaklar – tek şartla: diğer firmanında düşük üreteceğinden emin olurlarsa. • anlaşma iki tarafıda memnun edecek • ancak ikisininde hile yapması mümkün M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 119 40 Ekonomi 201 Tehdit • Mevcut firma • Potansiyel firma • Tehditin itibar görmesi? M.Özgür KAYALICA, EKO 201 120 Stratejik giriş engeli • Bazı engeller mevcut firma tarafından bilerek konulur: – yıkıcı fiyat – yedek kapasite bulundurma – reklam ve A&G – ürünü arttırabilme yeteneği • Yüksek giriş maliyetleri M.Özgür KAYALICA, EKO 201 121 Özet • İki uçtaki tam rekabet ve tekel gerçek hayatda sık rastlanan şeyler değildir • Eksik rekabet yaygın olanıdır • Potansiyel rekabet mevcut firmaların davranışını etkiler • Birçok piyasa ilişkisi stratejik rekabet üzerine kurulmuştur M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 122 41 Ekonomi 201 7. Hafta Mikroekonomik Uyglamalar İşgücü Piyasası Uzun dönemde faktör talebi • Sermaye emeğin optimal bileşimi bu faktörlerin nisbi fiyatına bağlıdır – Bu emek-zengini ülkelerde neden emek-yoğun tekniklerin kullanıldığını açıklıyor. • Bir faktörün fiyatındaki değişme hem üretim hem de ikame etkisi ortaya çıkarır • Ücretin yükselmesi – daha sermaye-yoğun tekniklerin kullanılmasına neden olur (ikame etkisi) – aynı zamanda üretimin düşmesine neden olur M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 125 42 Ekonomi 201 Ücret, MVPL Kısa dönemde emek talebi Emeğin marjinal ürün değeri (MVPL) işçi sayısını bir birim arttırarak üretilen ürünün satışından elde edilen gelirdir W0 MVPL • Tam rekabet ve, azalan verimler altında: • firma, karını ekstra bir birim işçi istihdam etmenin maliyeti MVPL’ye eşit olduğunda maksimize eder... İstihdam M.Özgür KAYALICA, EKO 201 126 Ücret, MVPL Kısa dönemde emek talebi E W0 MVPL L* …bu E noktasında gerçekleşir w = MVPL. İstihdam seviyesi L*. L*’ın altında, ekstra istihdam maliyetinden daha fazla gelir yaratır. L*’nın üstünde, tam tersi. Tam rekabetde karı maksimize eden MR = SMC kuralı ile tutarlı. İstihdam M.Özgür KAYALICA, EKO 201 127 Emek arzı • EMEK GÜCÜ: – çalışabilecek herkes • Emek arzı – bireyin zamanının ne kadarını işe ayıracağı reel ücrete bağlıdır M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 128 43 Ekonomi 201 Toplumun emek arzı • Ekonomiyi ya da endüstriyi ele alırsak; • daha yüksek reel ücret daha fazla katılım demek • o yüzden emek arzı pozitif eğimlidir M.Özgür KAYALICA, EKO 201 129 Ücret Bir endüstride emek piyasası dengesi SL DL W0 DL SL L0 • yüksek ücretlerde daha fazla emek arzı • yüksek ücretlerde daha az emek talebi • Denge W0, L0. emek miktarı M.Özgür KAYALICA, EKO 201 130 Ücret Ürün talebinde azalış SL DL D'L Dengeden başlayarak ürün talebinde düşme emeğe olan talebide düşürür D'L W0 W1 SL D'L L1 L0 DL Yeni denge W1, L1. emek miktarı M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 131 44 Ekonomi 201 Diğer endüstride ücret artışı Ücret S'L SL DL Dengeden başlayarak, Başka sektörlerdeki ücret artışı emeği çeker, W2 W0 S'L DL SL L2 L0 dolayısıyla bu endüstride arz sola kayar Yeni denge W2, L2. emek miktarı M.Özgür KAYALICA, EKO 201 132 Bilgi ekonomisi M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 134 45 Ekonomi 201 Ülkelere göre refah değişkenleri 2003'de işletmelerde internet kullanımı 1997'de işletmelerde internet kullanımı 1500 6 £bn £bn 4 2 1000 500 0 0 2003 1997 İşletmeler arası İşletme ve tüketiciler arası İşletmeler arası İşletme ve tüketiciler arası M.Özgür KAYALICA, EKO 201 135 e-ürünler • e-ürün: – dijital olarak kodlanan hızlı ve ucuz bir şekilde aktarılan ürünler Çör. müzik, filmler, kitaplar… • e-ürünleri üretmenin maliyeti çok büyük… • … fakat ürünü dağıtmanın marjinal maliyeti çok küçük • ölçek ekonomilerinden faydalanır M.Özgür KAYALICA, EKO 201 136 Network dışsallıkları P1 seviyesinde talep sınırlı. Fiyat P2’ ye düştüğünde insanlar network’ü daha çekici bulacaktır, dolayısı ile sadece talep doğrusu üzerinde bir kayma olmaz aynı zamanda talep eğrisi sağa kayar. TL D P1 P2 D1 Q1 Q2 D2 D Uzun dönem talep eğrisi daha esnek hale gelmiştir (DD). Miktar M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 137 46 Ekonomi 201 Bilgi: arz yönü • Ölçek ekonomilerinin büyüklüğü dikkate alındığında, bilgi ürünlerinin tekel satıcıları iki şekilde karşımıza çıkar: • Küçük rakipleri olan baskın firma Çör. Microsoft ve onun A&G harcamaları • Tekelci rekabet M.Özgür KAYALICA, EKO 201 138 Bilgi ürünlerinin fiyatlanması • Bilgi ürünlerini fiyatlama stratejileri: – iki-parçalı tarife • sabit maliyetleri karşılamak için yıllık ücret + marjinal maliyetleri karşılamak için küçük bir ücret – çeşitleme • fiyat farklılaştırmasını mümkün kılmak için farklı kalitede ürün sunmak (Dos, Windows, NT, XP ve versiyonları) – paketleme • fiyat farklılaştırması ihtiyacını azaltmak için birden fazla ürünü birden sunmak M.Özgür KAYALICA, EKO 201 139 Rekabet - İşbirliği • Stratejik ittifak, birbirini kısmen tamamlayan bazı ürünlerin üreticilerinin bir arada ürün sunduğu işbirliği ve rekabet ortamıdır. – ör. Microsoft ve Intel – havayolları ittifakları: One World, Star M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 140 47 Ekonomi 201 E-ekonomiyi anlamak • 1 Bilgi devrimi hayatımızı değiştiriyor – fakat piyasa taktik ve aktivitelerinin sadece çok azı yeni • 2 Teknolojik devrim ekonomik devrimi gerektirmedi. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 141 Hükümet Harcamaları ve Gelirleri Hükümet harcamaları 1880'den itibaren sanayileşmiş ülkelerde hükümet harcamaları artmıştır M illi gelirin içindeki yüzde pay 60 50 Japonya ABD Almanya İngiltere Fransa İsveç 40 30 20 10 0 1880 1929 1960 M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 2001 143 48 Ekonomi 201 Özel ve kamu malları • Özel mal – bir kişi tarafından tüketildiğinde başkası tarafından tüketilemeyen ürün. Çör. diş tedavisi • kamu malı – birisi tarafından tüketildiğinde başkaları tarafından da tüketilebilen ürün. Çör. sokak lambası M.Özgür KAYALICA, EKO 201 144 Hak görülen mallar ve kötü mallar • Hak görülen mallar (kötü) – istenmese bile herkesin elde etmesi (etmemesi) gerektiğini düşündüğümüz mallar (kötü mallar). Çör. Eğitim, sağlık hizmetleri, sigaralar M.Özgür KAYALICA, EKO 201 145 Vergi çeşitleri • Dolaysız vergiler – ücret, maaş, kira, faiz gibi gelirlerden alınan vergiler. Çör. gelir vergisi, kurumlar vergisi • Dolaylı vergiler – mal ve hizmetlere yapılan harcamalardan alınan vergiler Çör. KDV, gümrük vergisi • Zenginlik vergisi – sermaye transfer vergisi, emlak vergisi M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 146 49 Ekonomi 201 Ücretler üzerine konan bir vergi Vergi yokken işgücü piyasası Ücret SS' W ücret düzeyinden, ve L çaSS W' W W'' lışma saati seviyesinde dengededir. Vergi olduğunda, yeni emek arz eğrisi SS', ele geçen ücret W'', firmanın ödediği W', aradaki fark vergi. İşverenin ödediği alan mavi, DD işçilerin ödediği yeşil. L' L Çalışma saati Turuncu alan toplumsal refah kaybı. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 147 Vergiyi kim öder? • Vergiyi kimin ödeyeceği ürünün talep ve arz esnekliğine bağlıdır, • Bu aynı zamanda refah kaybının büyüklüğünüde belirler. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 148 Laffer eğrisi Vergi geliri her vergi oranına karşılık gelen vergi gelirini gösterir. t*’ın üstünde vergi caydırıcı olduğundan vergi gelirini azaltır. t* 100% Vergi oranı M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 149 50 Ekonomi 201 Sanayi politikası ve rekabet politikası Sanayi politikası ve rekabet politikası • Rekabet politikası – Firmalar arasındaki rekabeti güven altına alarak ve teşvik ederek ekonomik etkinliği arttırmayı amaçlar • Sanayi politikası – Firmaların üretim kararlarını etkileyen dışsallıkları dengelemeyi amaçlar M.Özgür KAYALICA, EKO 201 151 Sanayi politikası • İcatlar ve patent sistemi – rekabetin yavaşlamasına neden olmadan icatlar için yeterli teşviği sağlamak için yaratılmıştır • Araştırma & geliştirme (A&G) – riskli projelerdeki sosyal getiri özel getiriyi geçebilir M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 152 51 Ekonomi 201 Fiyat Tüketici rantı P marjial tüketicinin ürüne verdiği değeri gösterir A o yüzden D marjinal sosyal faydayı da temsil eder E P D Q Miktar Tüm tüketiciler ürün için P fiyatını ödediğinde, APE üçgeni tüketici rantını gösterir. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 153 Fiyat Üretici rantı Üretici rantı toplam maliyeti aşan toplam gelirdir (mavi alan) P LAC = LMC D Q Miktar M.Özgür KAYALICA, EKO 201 154 Tekelin sosyal maliyeti: tam rekabet tekel karşılaştırması Fiyat Varsayalım ki, sanayinin uzun dönem ortalama ve marjinal maliyetleri yatay (sabit). Tam rekabet altında, uzun dönem dengesi Qc , Pc. LAC = LMC Pc D Qc Tüketici rantı yeşil alan. Miktar M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 155 52 Ekonomi 201 Tekelin sosyal maliyeti: tam rekabet tekel karşılaştırması Fiyat Tekelci tarafından satın alındığında, kar maksimizasyonunu sağlayan üretim ve fiyat Qm ve Pm. Tüketici rantı şimdi yeşil alan. Pm LAC = LMC Pc MR D Qc Qm Tekelin elde ettiği üretici rantı (kar) mavi dörtgen, kırmızı alan refah kaybı – yani tekelin sosyal kaybı Miktar M.Özgür KAYALICA, EKO 201 156 Faklılaşan maliyet koşulları altında tam rekabet ve tekel Fiyat Varsayalım ki tekel tam rekabete göre daha düşük maliyet koşulları altında çalışıyor Pm LRSSpc Pc LAC = LMC MR Qm Tam rekabet dengesi Pc, Qc. Tekel dengesi Pm, Qm D Qc Miktar M.Özgür KAYALICA, EKO 201 157 Refah sonuçları • İki durum karşılaştırıldığında, tekelde tüketici rantı kaybı (kırmızı üçgen) • etkinlikten elde edilen kazançlarla (mavi dörtgen) dengelenmeli M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 158 53 Ekonomi 201 Türkiye’de rekabet hukuku • Rekabet Kurumu: http://www.rekabet.gov.tr/turkce.asp. • Rekabetin korunması hakkında: 4054 sayılı kanun http://www.rekabet.gov.tr/word/kanun.doc M.Özgür KAYALICA, EKO 201 159 8. Hafta Makroekonomiye Giriş Makroekonomi ... • ekonominin bütünüyle ilgilenir • genel toplamlarla ilgilidir (toplumsal talep gibi) • iktisadi konular hakkında mikroekonomi de olduğu gibi çalışır. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 161 54 Ekonomi 201 Makroekonomi deki bazı anahtar terimler • Enflasyon – genel fiyat seviyesi değişme oranı • İşsizlik – iş arayan işsiz insan sayısı • Hasıla (Çıktı) ya da (Üretim) – reel gayri safi milli hasıla (GSMH) ekonominin toplam gelirini ölçer • ekonomideki toplam üretimle yakından ilgilidir M.Özgür KAYALICA, EKO 201 162 Diğer anahtar terimler • Ekonomik büyüme – reel GSMH’daki artışlar, ekonomideki toplam üretimin artması anlamına gelir • Makroekonomik politika – ekonominin genel performansını etkilemek için hükümetin kullandığı politikalar M.Özgür KAYALICA M.Özgür KAYALICA, EKO 201 163 M.Özgür KAYALICA, EKO 201 164 55 Ekonomi 201 İngiltere, ABD ve Almanya’da enflasyon 1960 - 2001 16 14 12 10 Yıllık % İngiltere ABD Almanya 8 6 4 2 0 1960-73 1973-81 1981-90 1990-01 M.Özgür KAYALICA, EKO 201 165 İngiltere, ABD ve Almanya’da işsizlik 10 % yıllık. 8 6 4 2 0 1960-73 1973-81 İngiltere ABD 1981-90 1990-01 Almanya M.Özgür KAYALICA, EKO 201 166 İngiltere, ABD ve Almanya’da ekonomik büyüme 5 % yıllık 4 3 2 1 0 1960-73 1973-81 İngiltere ABD 1981-90 M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 1990-01 Almanya 167 56 Ekonomi 201 Gelir, harcama ve üretimin ekonomik çevrimi I C+I C S Hanehalkları Firmalar Y M.Özgür KAYALICA, EKO 201 168 Ekonomik çevrimde hükümet I C+I+G C S G Hanehalkları C + I + G - Te Te Hükümet Firmalar B - Td Y Y + B - Td M.Özgür KAYALICA, EKO 201 169 Dış Alem • biz dışardan mal ve hizmet satın alırız, yani ithal ederiz • yerli firmalarımız mal ve hizmetlerini dışarı satarlar, yani ihracat. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 170 57 Ekonomi 201 GSYİH ve GSMH • Gayrisafi Yurtiçi Hasıla (GSYİH) – yerli ekonomide yerleşik üretim faktörleri tarafından üretilen hasılayı ölçer • Gayrisafi Milli Hasıla (GSMH) – ülke vatandaşları tarafından üretilen üretimi ölçer • GSMH = GSYİH + dışardan gelen net gelir M.Özgür KAYALICA, EKO 201 171 Milli gelir (hasıla) üç şekilde hesaplanır • Harcama – ekonomideki harcamaların toplamı –Y=C+I+G+X-Z • Gelir – faktörlere yapılan ödemelerin toplamı ör. ücret, kar, vs. • Üretim – ekonomide üretilen toplam üretim (katma değer) M.Özgür KAYALICA, EKO 201 172 GSMH neyi ölçer neyi ölçmez? • Dikkat gerektirenler: – reel ve nominal ölçüler – nüfus değişmelerini hesaba katmak – refah değişmeleri M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 173 58 Ekonomi 201 Üretim ve Toplam Talep Kısa dönemde toplam üretim • Potansiyel üretim – tüm üretim faktörleri istihdam edildiğinde üretilebilecek üretim • Gerçekleşen üretim – bir dönem içerisinde gerçekleşen üretim – potansiyel seviyeden farklı olabilir M.Özgür KAYALICA, EKO 201 175 Bazı basitleştirici varsayımlar • Fiyatlar ve ücretler sabit • Toplam üretim miktarı talep-yanlı belirlenir – “Keynesian” model • Şimdilik: – hükümet yok – dış ticaret yok • İleride bu varsayımları kaldırıcaz M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 176 59 Ekonomi 201 Toplam talep • Hhükümet ve dış ticaret olmadığında, toplam talep iki kısımdan oluşur: – Yatırım • firmaların fiziki sermaye & envanterlerine arzulanan veya planlanan eklemeler • şimdilik otonom olduğunu varsayalım – Tüketim • mal ve hizmetlere olan hanehalkı talebi • AD = C + I M.Özgür KAYALICA, EKO 201 177 Tüketim talebi • Hanehalkı gelirini TÜKETİM ve TASARRUF arasında dağıtır • Kişisel harcanabilir gelir – hanehalkının harcayabileceği ya da tasarruf edebileceği gelir – faktör arzından elde edilen gelir (+ transferler - vergiler) M.Özgür KAYALICA, EKO 201 178 Tüketim fonksiyonu Tüketim fonksiyonu her gelir seviyesinden arzulanan toplam talebi gö gösterir Tüketim C = 8 + 0.7 Y Gelir sı sıfırken, rken, arzulanan tü tüketim 8 (“ (“otonom otonom tüketim” ketim”). Marji Marjinal tü tüketim eğ eğilimi fonksiyonun eğ eğimi) imi) 0.7 – yani, her £1 gelirin, gelirin, 70p kadarı kadarı tüketilmektedir. ketilmektedir. 8 0 Gelir M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 179 60 Ekonomi 201 Tasarruf Tasarruf fonksiyonu Tasarruf fonksiyonu, her gelir dü düzeyi iç için arzulanan tasarrufu gö gösterir. sterir. Tüm gelir tasarruf edildiğ edildiği ya da tüketime harcandığı harcandığı için, tasarruf fonksiyonu tü tüketim fonksiyonundan çıkarı karılabilir ya da tam tersi. tersi. S = -8 + 0.3 Y 0 Gelir M.Özgür KAYALICA, EKO 201 180 Toplam talep Toplam talep hanehalkı hanehalkının yapmayı yapmayı planladığı planladığı tüketim harcamaları harcamaları ve firmaları firmaların yatı yatırım harcamaları harcamalarıdır Toplam talep AD = C + I C I AD fonksiyonu C ve I’nın yatay toplamı toplamıdır. (şimdilik I otonom varsayı varsayılıyor.) yor.) Gelir M.Özgür KAYALICA, EKO 201 181 arzulanan harcama Denge üretim/gelir 45o doğ doğru E AD 45o lik lik doğ doğru arzulanan harcamanı harcamanın gelir ya da üretime eş eşit olduğ olduğu noktaları noktaları gösterir. sterir. AD fonksiyonu verildiğ verildiğinde, inde, denge E noktası noktasında. nda. Bu harcamaları harcamaların, gerç gerçekleş ekleşen gelir ya da üretime eş eşit olduğ olduğu nok noktadı tadır. Üretim, Gelir M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 182 61 Ekonomi 201 Toplam talepte düşmenin etkisi Arzulanan harcama 45o doğ doğrusu AD0 Varsayalı Varsayalım ki ekonominin bulunduğ bulunduğu nokta Y0. AD1 Toplam talepteki düşme sonucu AD1 ‘e kaydı kaydık Yeni denge noktası noktası Y1. Y1 Y0 Üretim, retim, Gelir Dikkat edersek denge üretimdeki değ değişmenin AD’ AD’deki değ değişmeden bü büyük olduğ olduğunu gö görürüz. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 183 Çoğaltan (çarpan) • Çoğaltan otonom harcamalarda meydana gelen bir değişmenin üretimde yaratacağı toplam değişme. • Marjinal tüketim eğilimi ne kadar büyükse, çoğaltan da o denli büyüktür. – Marjinal tasarruf eğilimi ne kadar büyükse, gelirdeki her birimden ekonomik çevrim dışına sızıntı o denli büyük olur. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 184 Mali Politikalar ve Dış Ticaret M.Özgür KAYALICA 62 Ekonomi 201 Bazı terimler • Mali politikalar – hükümetin vergi ve harcama kararları • İstikrar politikaları – üretim seviyesini potansiyel seviyesine yakın tutmayı amaçlayan hükümet politikaları • Bütçe açığı – hükümet gelirlerinin giderlerinden az olması • Ulusal borç – hükümetin borç stoğu M.Özgür KAYALICA, EKO 201 186 Gelir-harcama modeli ve hükümet • Y=C+I+G (varsayım: dış ticaret yok) • Dolaysız vergiler – tüketim foksiyonunun eğimini etkiler – ve böylece AD eğrisinin eğimini etkiler. • Hükümet harcamaları AD eğrisinin pozisyonunu etkiler M.Özgür KAYALICA, EKO 201 187 Mali politika? 45o doğrusu Hükümet ekonomideki toplam üretimi toplam talebi AD0 dan AD1, ‘a çekerek etkileyebilir Toplam talep AD1 AD0 Böylece üretim de artar Y0 dan Y1 ‘a. Y0 Y1 Gelir, Üretim Fakat bu kez bazı önemli şeyleri gözardı ediyor olabiliriz – fiyatlar, faiz oranları, ve hükümet harcamalarının finansmanı. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 188 63 Ekonomi 201 Dış ticaret ve gelir • İhracat (X) & ithalat (Z) • TİCARET DENGESİ – net ihracatın değeri (X - Z) • TİCARET AÇIĞI – Z>X • TİCARET FAZLASI – X>Z • Denge – Y=C+I+G+X-Z M.Özgür KAYALICA, EKO 201 189 Dış ticaret ve çoğaltan • Marjinal ithalat eğilimi – gelirdeki değişmenin ne kadarının ithalata gideceğini gösterir. • Dış ticaret çoğaltanı küçültür – marjinal ithalat eğilimi ne kadar büyükse, çoğaltan o denli küçüktür. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 190 9. Hafta Para ve Banka M.Özgür KAYALICA 64 Ekonomi 201 Bazı anahtar sorular • Toplum neden paraya ihtiyaç duyar? • Hükümetler para arzını neden etkilemeye çalışırlar? • Finansal piyasalar “reel” ekonomiyle nasıl ilişki içerisindedir? • Para ve faiz oranı arasındaki ilişki nedir? M.Özgür KAYALICA, EKO 201 192 Para • Borcun ödenmesi ya da malların teslimi için gerekli ödemenin yapılması için genel kabul görmüş ödeme şekli • Yasal para – Kağıt para ve bozkluklar • Olağan para – borçlu (IOU) parası • ör. banka mevduatı. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 193 Para ve fonksiyonları • Değişim aracı – takasdan daha etkindir • Hesap birimi – fiyat göstererek hesap tutmaya yarar • Değer biriktirme aracıdır – gelecekte alış-veriş yapmamızı olanakl hale getirir • Ertelenmiş ödemelerde kullanılır – gelecekteki ödeme için hesap birimi: borçlanmayı ve borç vermeyi sağlar M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 194 65 Ekonomi 201 Modern bankacılık • Finansal arabulucu – borç alan ve vereni bir araya getirir • Bankalararası borç sistemini ve buradaki sorunların çözümünü kolaylaştırır M.Özgür KAYALICA, EKO 201 195 Finansal piyasalara giriş rehberi • Finansal varlık – belirli bir dönem sonunda sahibine faiz ödenmesini hak kazandıran kağıt parçası • Nakit – kağıt para ve bozukluk, faizi yoktur – en likit varlık • Bono – bir yıldan kısa süreli finansal aktifler – likiditesi yüksek • Tahvil – uzun dönemli finansal varlıklar – daha az likid M.Özgür KAYALICA, EKO 201 196 Bankaların kredi yaratma mekanizması • Ticari bankalar varlıklarının sadece belirli bir oranını nakit rezerv olarak tutarlar – böylece kredi yaratma imkanına kavuşurlar M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 197 66 Ekonomi 201 Parasal taban ve para çoğaltanı • Parasal taban ya da çok-güçlü para stoğu – özel dolaşımdaki kağıt ve bozukluk miktarı ve bankacılık sisteminde tutulan miktar • Parasal çarpan – parasal taban miktarındaki 1 TL’lik değişme sonucu para stoğunda meydana gelen değişme M.Özgür KAYALICA, EKO 201 198 Para çarpanı Varsayalımki bankalar mevduat (D)’nın (cb) kadar oranını nakit rezervi R olarak tutuyorlar ve özel sektör mevduat (D)’nın (cp) kadar oranını nakit rezervi C olarak tutuyorlar. Yani, R = cbD ve C = cp D Parasal taban H = C + R = (cb + cp) D Para arzı = C + D = (cp + 1) D (c + 1) M = p H (cp + cb) Para arzı = para çarpanı × parasal taban M.Özgür KAYALICA, EKO 201 199 Merkez Bankası • bankaların bankası diyebiliriz. • faiz oranlarını belirler. • kağıt para ve bozukluk basar. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 200 67 Ekonomi 201 MB ve para arzı • MB para arzını 3 yoldan etkileyebilir: – Rezerv gereksinimleri • ticari bankalardan mevduatlarının belirli bir oranını nakit olarak tutmasını isteyebilir – İskonto oranı • ticari bankalar MB’den borç almak istediklerinde uygulanan faiz oranı • Oranın yüksek olması bankaların daha fazla rezerv tutasını sağlayabilir – Açık piyasa işlemleri • finansal varlıklar alıp-satarak para arzını etkilemek M.Özgür KAYALICA, EKO 201 201 TCMB’nin görevi • • • • düşük enflasyon oranına ulaşmak ve onu sürdürmek yani fiyat istikrarı fiyat istikrarı = ekonomik ve sosyal istikrar M.Özgür KAYALICA, EKO 201 202 Para talebi • Para tutmanın fırsat maliyeti tahvil yerine para tutarak vazgeçilen faizdir. • İnsanlar parayı eğer bu kaybı dengeleyecek bir fayda varsa tutarlar. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 203 68 Ekonomi 201 Para talebinin gerekçeleri • İşlem güdüsüyle – alış-veriş, ödemler • İhtiyat güdüsüyle – belirsizlik M.Özgür KAYALICA, EKO 201 204 Para talebinin gerekçeleri (2) • Varlık aracı – risk sevmeyen insanlar, altın vs gibi araçlar yerine parayı tercih edebilir – ya da • sepetin içinde para da tutabilirler • Spekülatif amaçlı para talebi – tahvil yerine para tutmak istenebilir – eğer tahvil fiyatlarının düşmesi bekleniyorsa – yani, faiz oranının artması bekleniyorsa M.Özgür KAYALICA, EKO 201 205 Para talebi: özet • Para talebi reel para balanslarına olan taleptir • Şunlara dayanır: – reel gelir – nominal faiz oranı (para tutmanın fırsat maliyeti) – fiyatlar seviyesi (şimdilik sabit varsayıldı) – gelecekteki faiz oranları hakkındaki beklentiler M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 206 69 Ekonomi 201 Para piyasasında denge faiz oranı Diğer şeyler sabitken, reel para balansı için talep fırsat maliyeti yüksekken daha az olacaktır. r0 LL L0 Bu eğrinin eğimi reel gelir ve fiyat seviyesine bağlıdır. para miktarı Para arzı L0 ise, para piyasasında denge faiz oranı r0’ dayken gerçekleşir. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 207 Para piyasası dengesine ulaşmak faiz oranı Eğer faiz r1 para talebi fazlası olur (AB aralığı) r0 r1 A B L0 LL Bu tahvil arz fazlası anlamına gelir – tahvil fiyatları düşer dengeye gelinceye değin faiz yükselir. para miktarı M.Özgür KAYALICA, EKO 201 208 Parasal Kontrol Para talebi (eğrisi) veri iken faiz oranı MB ... ya faizi r0 seviyesinde belirler ve para arzının buna uymasını bekler L0 r0 LL L0 para miktarı veya para arzını L0 da belirler ve piyasada faizin uyum sağlamasını bekler r0 FAKAT ikisini birden bağımsız olarak belirleyemez. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 209 70 Ekonomi 201 10. Hafta Ara Sınav 11. Hafta Para ve maliye politikaları Mal piyasalarında denge • Mal piyasasında denge toplam talep ve gerçekleşen gelir birbirine eşit olduğunda gerçekleşir. • IS şedülü mal piyasasını dengeye getiren farklı gelir ve faiz oranı bileşimlerini gösterir. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 212 71 Ekonomi 201 AD IS şedülü 45o doğrusu AD1 AD0 r Y0 Y1 Gelir r0 r1 IS Y0 Y1 Gelir M.Özgür KAYALICA, EKO 201 213 Para piyasasında denge • Para piyasasında denge reel para balanslarına olan talep arzına eşit olduğunda gerçekleşir. • LM şedülü para piyasalarını dengeye getiren farklı gelir ve faiz oranı bileşimlerini gösterir. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 214 LM şedülü r r r1 LM r1 r0 LL1 r0 LL0 L0 Reel para balansları M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA Y0 Y1 Gelir 215 72 Ekonomi 201 IS ve LM’de kaymalar • IS’in pozisyonu: – (faiz dışında) toplam talebi kaydıran şeyler: ör: • otonom yatırımlar • otonom tüketim • hükümet harcamaları • LM’in pozisyonu – para arzı – (fiyat seviyesi) M.Özgür KAYALICA, EKO 201 216 Para ve Mal piyasalarında Eşanlı denge r LM r* IS Y* Gelir M.Özgür KAYALICA, EKO 201 217 Mali Politikalar ve IS-LM Y0, r0 ilk denge. r r1 r0 • • LM Tahvil satışı ile finanse edilen hükümet harcamaları IS eğrisini sağa kaydırır. Yeni denge r1, Y1. IS1 Bazı özel harcamalar (Y1Y’) yüksek faiz yüzünden dışlandı. • IS0 Y0 Y1 Y’ Gelir M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 218 73 Ekonomi 201 Mali Politikalar ve IS-LM (2) r LM LM’ r1 r0 • • • IS1 Faiz oranının r0’da kalması için para politikasının gevşetilmesi geliri Y’ seviyesine çıkarır. IS0 Y0 Y1 Y’ Gelir M.Özgür KAYALICA, EKO 201 219 IS-LM modelinde para politikası Y0, r0 ilk denge. r LM0 r0 • r1 Para arzındaki artış LM eğrisini sağa kaydırır. LM1 • Yeni denge r1, Y1. IS0 Y0 Y1 Gelir M.Özgür KAYALICA, EKO 201 220 Karma Politika Talep yönetimi, gelir düzeyini yüksek bir ortalamada tutmak için para ve maliye politikalarının birlikte kullanılmasıdır. Y* gelir seviyesi şu şekilde r elde edilebilir: LM1 r1 • r0 • LM0 IS1 IS0 Y* ‘Sıkı’ maliye politikası (IS0) ve ‘gevşek’ para politikası (LM0) VEYA ‘gevşek’ maliye politikası (IS1) ve ‘sıkı’ para politikası (LM1). Bu, ekonomideki kamu:özel harcama dengesini etkiler Gelir M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 221 74 Ekonomi 201 Fakat... • IS-LM modeli hükümete milli geliri etkilemek için önemli fırsatlar sunar. • Fakat… – düşünülmesi gereken başka şeyler de var • fiyat seviyesi ve enflasyon • ekonominin arz yönü • döviz kuru M.Özgür KAYALICA, EKO 201 222 Toplam Arz, Fiyatlar ve Şoklara Uyum Klasik makroekonomi modeli • KLASİK makroekonomi modeli Keynesyen modelin tam tersidir. • Ekonomiyi ücretler ve fiyatlar tam esneken analiz eder. • Bu modelde, ekonomi her zaman potansiyel seviyesindedir. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 224 75 Ekonomi 201 Klasik makroekonomi modeli (2) • Fazla talep ya da arz ücret ve fiyatlardaki değişmelerle hızlı bir şekilde yok olur böylece potansiyel hasıla hızlıca eski yerine ulaşır • Para ve maliye politikaları fiyatları etkiler fakat hasıla üzerinde etkisi yoktur • Fiyat ve ücretlerin hızla uyum sağlayamadığı kısa dönemde Keynesyen tez geçerliyken uzun dönemde klasik model geçerlidir M.Özgür KAYALICA, EKO 201 225 Makroekonomik talep şedülü enflasyon • • MDS Makroekonomik talep şedülü (MDS) toplam talebin hasılya eşit olduğu enflasyon ve hasılaya bileşimlerini gösterir. Yiksek enflasyon düşük toplam talep ve düşük hasıla anlamına gelir. hasıla M.Özgür KAYALICA, EKO 201 226 Toplam arz ve potansiyel hasıla • Potansiyel hasıla şunlara bağlıdır: – teknoloji seviyesi – uzun dönem emek arz ve talebi – Fiyat ve ücretler tam esnekse, hasıla herzaman potansiyel seviyesindedir • Kısa dönemde potansiyel seviyeyi veri kabul ederiz M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 227 76 Ekonomi 201 Klasik toplam arz şedülü • Klasik modelde arz şedülü potansiyel seviyesinde dik bir doğrudur • Bu denge hasıla değerinin farklı enflaston oranlarına elde edilebileceği anlamına gelir • Klasik modelde, para aldanması yoktur • Sonuç olarak, sadece reel değişkenler diğer reel değişkenleri etkileyebilir M.Özgür KAYALICA, EKO 201 228 enflasyon Klasik toplam arz şedülü (2) Bu eğri firmaların her enflasyon oranı için arz etmek istedikleri miktarı gösterir. Ücretler ve fiyatlar esnek olduğunda, hasıla hep (Y*) potansiyel seviyesindedir Potansiyel hasıla ekonominin uzun dönem denge seviyesidir. AS Y* hasıla M.Özgür KAYALICA, EKO 201 229 Klasik toplam arz şedülü (3) • Daha iyi teknoloji AS’yi sağa kaydırır ve potansiyel seviyeyi arttırır • Artan istihdam da AS’yi sağa kaydırır ve potansiyel seviyeyi arttırır • keza artan sermaye de • Kısa dönemde, potansiyel seviyeyi veri kabul edebiliriz M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 230 77 Ekonomi 201 Denge enflasyon değeri enflasyon AS Denge MDS = AS olduğunda gerçekleşir, Y* denge geliri ve π* denge enflasyon oranı. •A π* MDS Y* A noktasında, tüm mal, para ve emek piyasaları dengededir hasıla M.Özgür KAYALICA, EKO 201 231 Denge enflasyon: arz şoku enflasyon AS0 π0* •A •C •D π2* Y0* Pozitif bir arz şoku potansiyel hasılayı yükseltir (AS0 ‘den AS1’e ve enflasyonu da düşürür (π2* D). Eğer MB enflasyon hedefini π0*’da tutmak isterse, faizleri düşürmelidir. AS1 Y1* MDS1 MDS0 hasıla Bu talep edilen para miktarını arttıracaktır: para piyasasını bu faiz oranından dengede tutmak için MB daha fazla para arz etmelidir. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 232 Denge enflasyon: talep şoku A noktasında, örneğin yatırımlarda artış sonucu toplam talep arttığında (MDS0) den (MDS1))’e, yeni denge B noktası. B’de, pottansiyel hasıla aynıdır ama enflasyon daha yüksektir π1* . enflasyon AS0 π1* •B π0* •A Potansiyel hasıla aynı olduğundan, MB para politikasını, enflasyon MDS1 MDS0 Y0* hedefini π0*’da gerçekleştirmek için sıkılaştırmalıdır. Banka hedef reel faiz oranını arttırıp MDS’deki artışı tersine çevirebilir. hasıla M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 233 78 Ekonomi 201 Arz-yanlı ekonomi • Toplam talebi değil, toplam arzı arttıralım. • Potansiyel hasılayı arttırmak kritik öneme sahiptir. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 234 Enflasyon, beklentiler ve kredibilite Enflasyon ... • Enflasyon fiyatlar genel seviyesindeki artıştır M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 236 79 Ekonomi 201 Miktar teorisi • ‘Nominal para arzındaki artış fiyat seviyesinde kendisine eş bir artışa neden olur fakat hasıla ve istihdam üzerinde etkisi yoktur.’ M.Özgür KAYALICA, EKO 201 237 Miktar teorisi (2) • MV = PY – V = dolaşım hızı Y = reel GSYİH potansiyel seviyesi P = fiyat seviyesi M = nominal para arzı M.Özgür KAYALICA, EKO 201 238 Para, fiyat ve enflasyon • Milton Friedman ‘Enflasyon her zaman her yerde parasal bir fenomendir.’ – yani para arzı reel hasıladan daha hızlı büyüdüğünde ortaya çıkar. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 239 80 Ekonomi 201 Enflasyon ve faiz oranı • REEL FAİZ ORANI – Nominal faiz oranı eksi enflasyon oranı M.Özgür KAYALICA, EKO 201 240 enflasyon oranı (%) Phillips eğrisi Phillips eğrisi U* işsizlik oranı (%) M.Özgür KAYALICA, EKO 201 241 Uzun-dönem Phillips eğrisi (1) • Dikey uzun-dönem Phillips eğrisi ekonomi er ya da geç doğal işsizlik oranı U* seviyesine dönecektir der. • Kısa-dönem Phillips eğrisi beklenen enflasyon oranına bağlıdır M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 242 81 Ekonomi 201 Uzun-dönem Phillips eğrisi (2) • Uzun-dönem ve kısa dönem eğrileri gerçekleşen ve beklenen enflasyon oranları eşit olduğunda kesişirler • uzun-dönem Phillips eğrisi işsizlik ve enflasyon arasında uzun dönemde ters yönlü bir ilişki olmadığını gösterir M.Özgür KAYALICA, EKO 201 243 enflasyon Uzun dönem Phillips eğrisi ve toplam talepte artış (1) Varsayalımki E’de dengedeyiz, işsizlik doğal oranında U*, ve enflasyon π1 π2 A E π1 U1 U* işsizlik PC1 Genişletici para politikasıyla desteklenen hükümet harcamalarındaki artış ekonomiyi A noktasına taşır, işsizlik düşer (U1) enflasyon artar π2. … sonra? M.Özgür KAYALICA, EKO 201 244 Uzun dönem Phillips eğrisi ve toplam talepde artış (2) Eğer nominal para arzı aynı hızda genişlemeye devam ederse, ekonomi B noktasına ulaşır PC2. enflasyon LRPC π2 A B π1 E U1 U* işsizlik B noktasında, beklenen ve gerçekleşen enflasyon kesişir ve nominal ücretler yeniden belirlenir, sonuçta reel ücret ve istihdam parasal genişleme öncesindeki gibidir PC1 PC2 yani işsizlik ve enflasyon arasında uzun dönemde ters yönlü bir ilişki yok M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 245 82 Ekonomi 201 Enflasyonu yenmek • Uzun dönemde, para büyüme oranı küçükse enflasyonda küçük olacaktır. • Eğer beklentiler yavaş uyum sağlarsa yüksek enflasyondan düşüğe geçiş sancılı olur. • Kredibilitesi olan politikalar uyum sürecini kolaylaştırır ve hızlandırır M.Özgür KAYALICA, EKO 201 246 12. Hafta Döviz Kuru Rejimleri M.Özgür KAYALICA 83 Ekonomi 201 Bazı Önemli Konular • Döviz Kuru Rejimleri ve Dünya Ekonomisi • Uluslararası Politika Kordinasyonu M.Özgür KAYALICA, EKO 201 249 Altın standardı • Altın standardının Özellikleri: – Her hükümet altının fiyatını kendi para cinsinden sabitler. – Hükümet ulusal paranın altına konvertibiletisini sağlar. – Yerli para yaratılması hükümetin altın miktarına bağlı. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 250 Ayarlanabilir kur ve dolar standardı • Kur sabitdir, fakat ülkeler zaman zaman kurlarını yeniden ayarlarlar. • Bretton Woods sistemi altında, her ülke kendi parası karşılığında bir dolar kuru belirledi. – dolar standardı. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 251 84 Ekonomi 201 Dalgalı kur • Dalgalı kur altında döviz piyasaları sürekli dengededir • Kur rekabeti sağlayacak şekilde oluşur M.Özgür KAYALICA, EKO 201 252 Sabit – Dalgalı Kur Karşılaştırması • Kuvvet – Esnek kur sistemi daha kuvvetlidir • İstikrar – Sabit kur sistemi daha fazla istikrar sunar – Esnek kurda istikrar sorunu vardır • Finansal disiplin – Sabit kur sistemi disiplin sunar M.Özgür KAYALICA, EKO 201 253 Döviz kuru ve Ödemeler Bilançosu Dengesi M.Özgür KAYALICA 85 Ekonomi 201 Döviz kuru piyasası Döviz kuru iki farklı ulusal paranın değişim oranıdır DD dolar talebini gösterir. 2 Ülke: TC & ABD SS dolar arzını gösterir. Döviz kuru (TL/$ SS SS1 e0 Denge döviz kuru e0 düzeyindedir Piyasaya dolar girişi olduğunda arz eğrisi kayar SS1 e1 DD Yeni denge noktası e1. $ miktarı M.Özgür KAYALICA, EKO 201 255 Döviz kuru rejimleri • Sabit DK – hükümet ulusal paranın değerini sabit bir orandan başka ulusal bir paraya (ya da sepete) bağlar. • Esnek DK – Yabancı para rezervleri kullanılmadan ve herhangi bir hükümet müdahalesi olmaksızın DK’nın serbest piyasada belirlenmesi. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 256 Döviz piyasasına müdahale TL/$ Hükümetin kuru e1 seviyesinde tutmak istediğini varsayalım... e1 SS E A Eğer dolar talebi DD1 ise AC kadar talep fazlası olur. C TCMB rezervlerinden AC kadar dolar arz eder. DD1 DD DD2 $ miktarı Eğer talep DD2 olursa tam tersi olur. Talep DD olduğu sürece müdahaleye gerek yok ... M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 257 86 Ekonomi 201 Ödemeler Bilançosu • … bir ülkenin dünyanın geri kalanı ile yapılan ticaret vs’nin kaydını tutan sistem • Cari İşlemler – uluslararası mal, hizmet, gelir ve transfer ödemeleri akışının kaydıdır • Sermaye ve Finansal Hesabı – finansal varlık vs akımlarının kaydı • Resmi Rezervler • Net hata ve unutmalar M.Özgür KAYALICA, EKO 201 258 Dalgalı kur ve ÖB • Kur serbest dalgalanmaya bırakılmışsa, herhangi bir müdahaleye gerek yoktur • cari işlemler hesabındaki bir açık sermaye hesabınca dengelenir M.Özgür KAYALICA, EKO 201 259 Uluslararası rekabet • Türk mallarının uluslararası rekabet gücü: – nominal DK – göreceli enflasyon oranlarına • Toplam rekabet gücü reel döviz kuru tarafından belirlenir M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 260 87 Ekonomi 201 Reel DK Reel DK = nominal DK*(PUS/PTC) M.Özgür KAYALICA, EKO 201 261 ÖB nelerden etkilenir • Cari işlemler: – rekabet – yerli ve yabancı gelir • Sermaye hesabı: – görece faiz oranları • bu yabancı sermayeyi de etkiler. • Sermaye hareketleri serbestliği M.Özgür KAYALICA, EKO 201 262 İç ve Dış Denge • İç denge – toplam talep tam istihdam seviyesinde iken gerçekleşir • Dış denge – cari işlemlerin dengede olma hali • İkisi birden dengedeyse ekonomi uzun dönem dengesine kavuşur. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 263 88 Ekonomi 201 Açık ekonomi makroekonomi Sabit DK altında Makroekonomik politikalar • Sabit DK altında, dış dengesizlik ve yurtiçi para arzı arasında önemli bir bağlantı vardır. • Hükümet DK’nu sabit tutmak için müdahale ettiğinde, para arzı doğrudan etkilenir. • Sterilizasyon – Ödemeler Bilançosunda meydana gelebilecek fazla ve açığın yurtiçi para arzını değiştirme riskini etkisiz kılabilecek açık piyasa işlemleri. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 265 Sabit DK altında Parasal politikalar Varsayım: tam sermaye hareketliliği, yavaş fiyat hareketleri • Nominal para arzında bir artış – Faiz oranları düşme eğilimine girer – sermaye çıkışına yol açar – DK’nun yükselmemesi için para arzı kısılır • dolayısıyla para politikası sabit kurda etkisizdir M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 266 89 Ekonomi 201 Sabit DK ve para politikası LM LM’ Para arzı artınca LM kayar, faiz düşer sermaye kaçar faiz oranı A r* r’ IS Y* Hasıla M.Özgür KAYALICA, EKO 201 267 Sabit DK altında Mali politikalar Varsayım: tam sermaye hareketliliği, yavaş fiyat hareketleri • Hükümet harcamaları artarsa; • kısa dönemde – üretimi özendirir – ama faizi de yükseltir – sermaye girer – DK’yı sabit tutmak için para arzı genişletilir • uzun dönemde – ücret ve fiyatlar uyum sağlar, rekabet edebilirlik etkilenir – ekonomi potansiyel seviyesine döner M.Özgür KAYALICA, EKO 201 268 Sabit DK ve Mali genişleme LM LM’ faiz oranı A Genişleyici maliye politikası IS’i kaydırır B r* IS Y* Y’ IS’ hasıla M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 269 90 Ekonomi 201 Esnek DK ve para politikası • Esnek DK altında para politikası etkilidir • özellikle kısa dönemde M.Özgür KAYALICA, EKO 201 270 Esnek DK ve maliye politikası • artan hükümet harcamaları faiz oranlarını yükselterek sermaye girişine ve kurun düşmesine yol açar • düşen kur net ticareti daraltır • bu yüzden maliye politikası etkin değildir. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 271 13. Hafta M.Özgür KAYALICA 91 Ekonomi 201 Uluslararası Ticaret GSYİH’nın yüzdesi olarak İhracat 90 80 70 60 50 % 40 30 20 10 0 a D ny AB po Ja sa Fr an a nd ll a Ho Be lç ik a 1967 2001 M.Özgür KAYALICA, EKO 201 274 Dünya İhracatının Yönü 1999 Gelişmekte Olan Ülkeler 32% Zengin Ülkeler 68% Kaynak: GATT, Ticaretin Yönü M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 275 92 Ekonomi 201 Dünya ihracatının kompozisyonu 100% 80% 60% 40% 20% 0% 1955 Gıda, tarım 1998 Yakıt Diğer Sanayi M.Özgür KAYALICA, EKO 201 276 Önemli Konular • Hammadde fiyatları – Gelişmekte olan ülkeler (GOÜ) sanayileşmiş ülkelerin (SÜ) hammaddeleri ucuza alıp sanayi ürünlerini pahalı sattıklarından yakınırlar • GOÜ ihracatı – Bazı GOÜ’ler sanayi ürünü ihrac etmektedir – SÜ’ler bunun SÜ’lerde iş kaybına neden olacağından yakınır • SÜ’ler arasında ticaret anlaşmazlıkları M.Özgür KAYALICA, EKO 201 277 Karşılaştırmalı Üstünlükler • Ürünlerin fırsat maliyetlerinde uluslararası farklılıklar varsa ticaret kazançlı olabilir. • Karşılaştırmalı Üstünlükler Yasası – ülkeler göreceli olarak daha ucuza ürettikleri ürünlerde uzmanlaşmalı ve onları üretmeli, diğerlerini diğer ülkelerden satın almalı M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 278 93 Ekonomi 201 Kazananlar ve kaybedenler • Ülkeler ticaretten kazançlı ve kayıpla çıkabilir – ancak hepsi eşit kazanamayabilir • Ticaret politikası – dış ticareti vergiler ya da sübvansiyonlar aracılığı ile etkilyen hükümet politikasıdır • ör: tarifeler – ya da ihracat ve ithalat üzerine konan doğrudan kısıtlamalar (kota). M.Özgür KAYALICA, EKO 201 279 Tarifenin ekonomik etkileri DD ve SS ürüne olan yerli talebi ve arzı gösterir. fiyat SS Eğer dünya fiyatı Pw, ve serbest ticaret varsa, yerli firmaların üretimi Qs Pw+ T talep Qd Pw DD Qs Qs' Qd' Qd miktar ve fark ithal edilir. Tarife yerli üretimi arttırır ve ithalatı kısar Yurtiçi fiyat Pw + T, (T tarif) Yurtiçi talep Qd‘ seviyesine düşer, arz artar Qs‘ ve ithalat düşer. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 280 Tarifenin refah etkileri Tarife hem transfere hem de sosyal kayba neden olur fiyat SS Hükümet gelirini arttırır – yani. hükümete transfer vardır Pw+ T Pw DD Qs Qs' üreticiye de transfer vardır ekstra kar şeklinde Qd' Qd miktar Etin olmayan üretimden kaynaklanan bir sosyal maliyet var ve tüketici rantı azalmıştır. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 281 94 Ekonomi 201 Tarife (gümrük vergisi) • Ticaretin tarife ile kısıtlanmasının topluma maliyeti vardır. • Bu yüzden serbest ticaret önerilir. • GATT’ın devreye girmesinden sonra tarifeler önemli ölçüde düşmüştür – General Agreement on Tariffs and Trade (Tarifeler ve ticaret genel anlaşması) M.Özgür KAYALICA, EKO 201 282 Tarifeler neden kullanılır? • Yaşam tarzının korunması • Lüks mal tüketimini azaltmak • Genç endüstriler tezi – geçici ve seçici koruma • Hükümete gelir yaratmak M.Özgür KAYALICA, EKO 201 283 Diğer ticaret politikaları • GATT sayesinde tarifeler düşsede yeni araçlar icat edildi – Miktar kısıtlamaları (kotalar) – tarife dışı engeller • bürokrasi, standartlar vs – ihracat sübvansiyonu M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 284 95 Ekonomi 201 Ekonomik Büyüme Ekonomik büyüme • genelde Reel GSYİH’daki değişme olarak hesaplanır – ama böyle hesaplanmasının bazı eksikleri vardır – alış-verişi olmayan şeyleri hesaplamaz • ör. Boş vakit, kirlilik, kalabalık vs – gelir dağılımını ihmal eder • yani daha yüksek GSYİH kesinlikle daha iyidir demek yeterli değildir M.Özgür KAYALICA, EKO 201 286 Üretim fonksiyonu... • veri teknoloji altında, belli miktarlarda girdi kullanarak üretilebilecek maksimum hasılayı gösterir • Hasıla = f(sermaye – emek – toprak – hammadde – teknoloji) M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 287 96 Ekonomi 201 Hasılayı arttırmak • sermaye – işçi başına üretim. işçi başına sermayenin artmasıyla yükselebilir • Emek – nüfus artışı – katılım oranı – beşeri sermaye • Toprak – miktarı veridir ama kalitesi değiştirilebilir M.Özgür KAYALICA, EKO 201 288 Hasılayı arttırmak (2) • Hammadde – ikiye ayrılır • yenilenmeyen (kömür, petrol) • yenilenebilen kaynaklar (ağaç, balık) • Teknik bilgi – icatlar, A&G • Ölçek ekonomileri uzun dönemli büyümeyi güçlendirebilir M.Özgür KAYALICA, EKO 201 289 Teknik bilgi • Teknik bilgi zaman içinde değişir, çünkü: – Yenilikler, icatlar – Bilginin sermayede şekillenmesi – Yaparak öğrenme • (AR & GE) – patent sistemi M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 290 97 Ekonomi 201 Gelişmekte Olan Ülkelerin Sorunları Önemli Konu Başlıkları • Az Gelişmiş Ülkeler (AGÜler) – Kişi başına gelirin çok az olduğu ülkeler • AGÜler neden fakir kaldılar? • Rol oynayanlar: – Karşılaştırmalı üstünlükler – sanayileşme – Uluslararası borç – Yapısal uyum – yardım M.Özgür KAYALICA, EKO 201 292 Dünya nüfus dağılımı ve GSMH, 2000 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Nüfus GSMH Alt Gelir Orta Gelir Üst Gelir M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 293 98 Ekonomi 201 Ülke grupları ve refah göstergeleri Yaşam Süresi Okuma Yazm a 2000 40 80 30 60 % 20 40 10 0 20 Alt gelir Orta gelir Üst gelir 0 Alt Okuma Yazma Oranı Orta 1965 Üst 2000 M.Özgür KAYALICA, EKO 201 294 AGÜ’lerin Problemleri Nüfus Oranı • Kaynakların kıtlığı 5 – AGÜlerin kaynakları kıtdır. 4 % p.a. – ya da çıkartacak imkanları 3 • Sermaye 2 1 0 – Yatırım için yerli kaynak azdır alt 1980-90 orta üst 1990-98 – Yabancı yatırımcılar karlarını geri götürür, yeniden yatırıma çevirmezler. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 295 AGÜ’lerin Problemleri (2) • Social investment in infrastructure – AGÜler ölçek ekonomilerinden yararlanamaz • enerji • yollar • telefon sistemleri • Gelenekler ve ideoloji – BAZI durumlarda, geleneklsel davranış kalkınmayı önler – Fakat genelde bu tez fazla abartılıdır M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 296 99 Ekonomi 201 AGÜ’lerin Problemleri (3) • Beşeri Sermaye – AGÜlerin aşağıdaki konularda yatırım kaynağı yoktur • sağlık • beslenme • eğitim • Endüstriyel eğitim – Dolayısıyla AGÜ işçileri, aynı teknolojiyi kullanan Üst gelir çalışanlarına göre daha az verimlidirler. • Düşük verimli tarım – AGÜler de emek gücünün önemli bir kısmı verimi düşük tarım üretiminde çalışmaktadır. M.Özgür KAYALICA, EKO 201 297 Kalkınmanın olası yolları? • Asal ürünlerde ticaret • Sanayileşme • Borçlanma • Yapısal uyum • Yardım M.Özgür KAYALICA, EKO 201 298 Kalkınma: asal ürünlerde ticaret? • Asal ürünler tarımsal ürünler ve minerallerdir. • Karşılaştırmalı Üstünlükler bu ürünlerde uzmanlaşmayı önerir, FAKAT: – ancak ticaret hadleri bu ürünlerden sanayi ürünleri lehine geişmektedir – Bu ürünlerin fiyatları çok değişken – İhracatın bu ürünlere odaklanması istikrarsızlığa yol açabilir M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 299 100 Ekonomi 201 Kalkınma: ithal ikameci? • İthal ikamesi ithal ürünlerin yerini yerli ürünlerin almasıdır – Yüksek gümrük duvarları ve kota gibi korumacı politikaları gerektirir – Bu kısa dönemde kaynakların etkinsiz kullanılmasına yol açar – Uzun dönemde, yerli piyasa ölçek ekonomilerinden faydalanmayı sağlayacak kadar büyük olmayabilir – Ve içe dönük bir davranışı teşvik eder – Ve ülkenin karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olmadığı alanları destekler M.Özgür KAYALICA, EKO 201 300 Kalkınma: ihracata yönelik? • İthal ikamesi yerine ihracat itişli büyüme ve gelir demektir • Son otuz yılın en başarılı ekonomileri bu yolu izlediler – Özellikle Güney Doğu Asya’dakiler • Fakat diğer ülkelerinde bunu takip edebilmesi için sanayileşmiş ülkelerin korumacılığı kaldırması için işbirliğinde bulunması gerekir M.Özgür KAYALICA, EKO 201 301 Kalkınma: borçlanma? • AGÜler geleneksel olarak borö alan ülkeler konumunda kalmıştır – Fonlar yerli sermayenin ihtiyaç duyduğu yatırım mallarını ithal etmek için kullanılmıştır – Borçlanma dış açığın finansmanında kullanılmıştır • 1973/74’deki petrol şokundan sonra borçlanma artmıştır – Elbette petrol üreticisi olmayn gelişmekte olan ülkeler tarafından M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 302 101 Ekonomi 201 Kalkınma: borçlanma? (2) • Ülkeler İMF’den borçlanmaya zorlu şartlar yüzünden direnç gösterdiler • Dolayısıyla ticari kaynaklardan borçlandılar – Ve genelde değişken faizlerle • 1980’lerdeki yüksek faizler borç geri ödemelerinde bir çok ülkenin sorun yaşamasıne neden oldu • Böylece geri ödenmeme olasılığı arttı • 1990’ların sonunda yüksek gelir grubundaki ülkeler AGÜlerin sürdürülemez bulduğu borç sorunu çözme girişimi başlattılar... M.Özgür KAYALICA, EKO 201 303 Kalkınma: yapısal uyum? • Yapısal uyum programları – Etkinliği arttırarak potansiyel üretim seviyesini arttırmayı hedefleyen arz-yönlü politikalar, ör: – Sanayileşmeye verilen hükümet sübvansiyonlarının azaltılması – özelleştirme – Ticaretin serbestleştirilmesi – Fiyat reformları – Parasal ve mali disiplin M.Özgür KAYALICA, EKO 201 304 kalkınma: yardım (aid)? • Zengin ülkelerden fakir ülkelere uluslararası transfer ödemeleri. – Bir kaç şekilde ortaya çıkar: • Sübvanse edilmiş borç • Gıda veya makine yardımı • Teknik yardım – Eşitliği sağlar mı? – Bağımlılık yaratabilir – Ticaretin (AGÜ ve gelişmekte olan ülkelerden yapılan) daha da serbestleştirilmesi M.Özgür KAYALICA, EKO 201 M.Özgür KAYALICA 305 102 Ekonomi 201 SON M.Özgür KAYALICA 103