Tam Metin - Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi

169
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi III (2003), Sayı: 2
HUKUKUN SİYASETE ALET EDİLMESİNİN SAKINCA VE SONUÇLARI:
“İÇTİHAT KAPISI KAPALI MIDIR?”*
Manastırlı İsmail Hakkı**
Ali Duman***
ÖZET
Bu çalışma, Manastırlı İsmail Hakkı’nın “Bab-ı İctihad Mesdud mudur?” adlı makalesinin sadeleştirilmesidir. Sırat-ı Müstakim’de dizi yazı halinde yayınlanan bu makalede Manastırlı içtihat kapısının kapalı olmadığını çeşitli aklî ve naklî delillerle ispatlamaya çalışmaktadır.
Anahtar kelimeler: İçtihat, içtihat kapısı, İslam Hukuku, Sırat-ı Müstakim, Manastırlı İsmail Hakkı
ABSTRACT
This study is transcript of the Manastırlı İsmail Hakkı’s article “Bab-ı İctihad Mesdud
mudur?”. Manastırlı, in this article which was pressed as series in the Sırat-ı Müstakim, had tried to prove with some mental and narrative evidences, the door of ijtihad
not closed.
Key words: İjtihad, the door of the ijtihad, İslamic Law, Sırat-ı Mustakim, Manastırlı
İsmail Hakkı
GİRİŞ
İctihad, İslâm hukukunda olduğu kadar, günümüz hukukunda da meselelerin çözümünde kendisine başvurulan bir delildir. Her ne kadar günümüzde İslâm hukukundaki
özel anlamına yakın olmayan bir şekilde tanımlansa da, işlevsel olarak aynı mahiyette
kullanıldığı kabul edilebilir. Özellikle Müçtehit imamlar devrinin bitip, taklit döneminin
başlmasından itibaren, daima tartışma konusu olmuş bulunan ictihat kapısının açık olup
olmadığı meselesi, II. Meşrutiyetin ilan edildiği yıllarda da gündemde yer almaktaydı.
Bu sebeple biz de o dönemin tartışmalarına ışık tutmak amacıyla bu makaleyi sadeleştirmeyi uygun gördük. Makale Sırat-ı Müstakim’in üç sayısında yayınlanmıştır. İkinci
*
Manastırlı İsmail Hakkı’nın bu makalesi “Bab-ı İctihad Mesdûd mudur?” adıtla Sırat-ı Müstakîm’in
ikinci cildinin 31, 32 ve 33. sayılarında yayınlanmıştır.
**
Adı İsmail Hakkı b. İbrahim b. Abdülvahhab ez-Zaimi el-Manastıri olan Manastırlı İsmail Hakkı, h.
1263 / m. 1846 tarihinde Manastır’da doğmuş, h. 1330 / m. 1912 yılında, Anadolu Hisarında vefat
etmiştir. Geniş bilgi için bkz. Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, sad. A. Fikri Yavuz-İsmail
Özen, İstanbul, ts., II.365; İsmail Paşa Bağdâdî, Hediyyetü'l-Arifin, I, 222-23; Kehhale, Ömer Rıza,
Mu`cemü’l-Mü’ellifîn, II, 266; Albayrak, Sadık, Son Devir Osmanlı Uleması, İstanbul, 1980, 285286. Meydan Larousse Büyük Lugat ve Ansiklopedisi, İstanbul, 1981, VI.447; Büyük Larousse Sözlük
ve Ansiklopedisi, İstanbul, 1986, XI.5812.
***
Yrd. Doç. Dr., İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi.
170
Manastırlı İsmail Hakkı
cildin 31. sayısında yer alan birinci kısım, bir bilginle öğrenci arasında diyalogu aktarma biçiminde aktarılmış olup, burada içtihatın tanımı ve şartlarının yanında içtihat kapısının kapalı olamayacağının ispatlanmaya çalışıldığı görülmektedir. 31. sayıda yer
alan ikinci kısımda içtihatın zorunluluk olduğu vurgulanırken, 33. sayıdaki üçüncü kısımda içtihatın alanı belirlenerek, bilginlerin içtihat edecek şekilde yetiştirilmesi gereğine işaret olunmaktadır.
BİRİNCİ MAKALE
Cild: II, Aded: 31
(sh. 65)
Bu konunun incelenmesine dayanak olmak üzere önce İslam alimlerinden bir zat
ile doğrunun peşinde olan bir kimse arasında geçen şu diyaloğu aktarıyoruz.
T- İçtihat kapısının kapalılığı neden meydana gelmektedir; bu görüşte olanlar
kimlerdir; görüşlerini neye dayandırıyorlar?
A- Bu iddiada bulunanlar, alimler içinde içtihat şartlarının tamamına sahip olan
bir kimse kalmadığı gibi bundan sonra da böyle bir kimse ortaya çıkmayacaktır demek
istiyorlar. Fakat bu hükmü verenler taklitçilerin zayıfları olup; bunların kendilerine güvenleri olmadığı gibi, içtihat ehli olan (ya da olabilecek) kimseler hakkında da iyi niyetleri yoktur. Onlar insan aklının sürekli geriye gittiği ve düşüş içinde olduğunu, sonraki
nesillerin (ahlâf) önceki nesillerin (eslâf) ilmî derecesine yetişmesinin de mümkün olmadığını düşünmektedirler. Halbuki Allah'ın feyzinin sürekli ve devam ediyor olmasına
bağlı olarak içtihadın bilinen şartlarının bir şahısta toplanması her zaman mümkündür.
T- Kapanma (insidâd) teriminin toplum ve alimler katındaki anlamı aynı mıdır?
A- Hayır aynı değildir. Çünkü insanlar şundan bundan duymakla Ehl-i Sünnet’ten olanlar için dört mezhepten birine bağlanmanın zorunlu olduğuna inanırlar. Onlara göre bu mezheplerden birini aynen ve tamamen benimsemeyen ehl-i Hakk
sayılamaz.
[Hatta bunların çoğunluğu halâ dört unsur inancında olup, dört büyük halife hazretleri gibi mezhep imamlarının dörtle sınırlandırılmasını buna dayandırırlar ve bunu
doğal bir iş olarak görürler. Aslında böyle bir sınırlandırma yoktur. Ancak mezhep imamları, yetiştirmiş oldukları yetenekli öğrencilerinin derlemiş oldukları, şer`î delille-
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi III (2003), Sayı: 2
171
riyle beraber hükmünü çıkardıklan ilmî meseleler sayesinde diğer müçtehitler arasından
ayrılarak şöhret kazanmışlar, ekolleri de İslam beldelerinin her yerine yayılarak sonsuza
kadar övgüye layık olmuşlardır.
İşte sadece bu sebeplerden dolayı bugün Müslümanlar arasında saygı ve güven
olarak yalnız dört mezhep ayakta durmaktadır, bu sayıya dair bir sınırlandırma (tahsis)
anlamsızdır.
Hemen bütün İslam alemi tarafından din işlerinin başkanı kabul edilmekte olan
Ebu Hanîfe, mezhep imamları içerisinde övülmeye en fazla layık olanıdır. Böyle büyük
bir yeteneğe sahip olan şahsın, başarısının ne kadar yüce olacağının açıklanmasına ihtiyaç yoktur. Zira bütün imamlardan önce fıkıh ilmini kuran ve düzenleyenin Ebu Hanife
olduğu ve pek çok faziletler ve olgunluklar ile üstünlük sahibi olduğu ortadadır. Diğer
imamların üstünlükleri ve üstün yetenekleri ile ayrı özelliklere sahip olduğu da inkar
edilemez. Kazanmış oldukları mutlak içtihat (ictihâd-ı mutlak) derecesi gereğince Ebu
Hanife’ye tabi olmayıp, onu taklit etmemekte her biri mazurdur. Bu sebeple gerek dört
imam arasında, gerek daha önce veya sonra, ortaya çıkmış bağımsız mezhep sahibi pek
çok şahıs övgüye layık bir konum elde etmişlerdir. Onların çoğunun eserleri, arkadaşları
ve bağlıları vardı.
Mesela: Süfyan b. Sa`îd es-Sevrî, Ebû Sevr Hâlidî, Davud b. Ali Zahirî, Muhammed b. Cerîr Taberî, Ebû Bekr b. Huzeyme, İshak b. (sh. 66) Râhuye (Allah hepsine rahmet etsin) hazretlerinin mezhepleri, daha sonra ortadan kalkmış olan geçerli mezheplerin en meşhurlarındandır.
Bilinen mezheplerin derlenip, yayılmasından önceki İslam toplumu çoğunlukla
meşhur hadisler ve sahabîler ve tabi`în tarafından nakledilen geçerli fetvalar ile amel
ederlerdi. Toplum üzerine hiçbir zaman belirli bir müçtehidin mezhebine bağlanmak
zorunlu kılınmış değildir.]
Bir insanın çıkarımı olmadığına dayanan bu sözleri de vehimden ibaretdir.
İlim öğrenmekle uğraşmış olanlar da iki kısma ayrılıyorlar: Bir kısmı yukarıda
zikredilen taklit ehli (erbâb-ı taklîd) olan zayıflardır (zu`afâ) ki bunlar içtihat kapısının
kapalı olduğunu ileri sürüyorlar. İçtihat kapısının açık olmasının sakıncalı olduğu değerlendirmesinde bulunarak; İslam diniyle ilgili işlerle uğraşanların tamamı bilinen mezheplerden birine bağlanmanın zorunlu olduğu konusunda söz birliği etmişlerdir diyorlar.
172
Manastırlı İsmail Hakkı
Eğer sonraki dönem alimlerine (müteahhirîn) içtihat hakkı verilseydi, ümmet arasında
büyük ayrılıkların meydana gelmesine sebep olacak bir takım mezhepler ortaya koyarlardı görüşünü ileri sürüyorlar. [Bunların bu değerlendirmelerinin batıl olduğu ortadadır.
Bu görüşün bozukluğunu daha sonra etraflıca açıklayacağız.]
Alimlerin ikinci kısmı ilim ve akıl ehli (erbâb-ı ilim ve kiyâset) olanlardır. Bunlar, kesin olarak bilirler ki içtihat kapısının kapalı olduğu düşüncesinin kökeni sadece
siyasîdir. Çünkü baskıcı (ehl-i istibdâd) olan Sultan ve yöneticilerin bütün korku ve
endişeleri ilimdendir. İlim ise içtihat ile ayakta durur.
Hafız ibn Abdi’l-Berr gibi alimlerin büyükleri, taklitçinin (mukallid) icmaen alim olmadığını ortaya koymuşlardır. İbn Kayyım Cevzî de bu icma`ı nakl ve kabul etmiştir. Gerçek durum tamamen bu konumdadır, zira bir şeyi bilen, onu delil ile almış
olandır. Taklitçi ise yalnız filan zatın şöyle bir sözü söylemiş olduğunu bilir. Bu sebeple
taklitçi alim değil, nakledici (nâkil) kabul edilir. Hatta fotoğraf makinesi, taklitçiye oranla üstünlük sahibi kabul edilebilir.
T- İçtihat kapısının ne zamandan beri kapandığı iddia olunuyor, bu ne gibi fayda
ve zararlar meydana getirmektedir?
A- Beşinci asır girdiğinde veya çıktığından itibaren içtihat kapısının kapandığı
iddia edilmektedir. Halbuki o zamandan sonra gelen pek çok değerli alim içtihatta bulunmuşlar ve şer`î delillerin gereğine göre hüküm ve fetva vermişlerdir. Hatta Şafiî alimleri dünyanın hiçbir zaman müçtehitten boş kalmayacağını açıklıyorlar.
İçtihadın terk edilmesinde hiçbir fayda göremeyiz. Zararları ise hem kesin, hem
de çeşit çeşit ve pek çoktur. Mesela aklın ihmali, ilim yolunun kesilmesi, fikir hürriyetinden yoksunluk gibi şeyler, bunun en büyük zararlarıdır.
İçtihadın terkiyle Müslümanlar –kitapların zahiriyle bakışlarını sınırlayarak- her
ilmi ihmal ettiler, sonuçta bu hal içine düştüler.
T- İçtihatın aslı neden ibarettir? İnsanın içtihat derecesine ulaşabilmesi için ne
gibi sıfat ve şartları taşıması gerekir?
A- İçtihat, kesin deliller (edille-i kat`iyye) ile sabit olmayan fer`î hükümleri öğrenmek için Kitap, Sünnet, İcma` ve Kıyastan ibaret şer`î delilleri inceden inceye araş-
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi III (2003), Sayı: 2
173
tırmak, yani her müçtehidin gayret ve takati oranında çok dikkatli incelemede bulunması ve fikir üretmesidir.
[Tercih edilen görüşe göre içtihat, bölünebilen (mütecezzi) bir iş olmadığından,
kendisiyle hüküm çıkarmaya kudret sağlayan bir melekeden ibaret olarak kabul edilmeli
ve tanımının da bu anlama sevk edilmelidir. Fıkıhçılık demek olan şer`î içtihatı, belağât
ve benzerleri gibi kişisel bir yetenekten ibaret saymak gerekir. Nasıl ki bir kimse sözün
şükür, şikayet, övgü ve hiciv gibi yalnız bir parçasında maharet ortaya koyabilmek ve
durumun gereğine uyabilmekle açık sözlü bir kimse kabul ediliyorsa, bazı fer`i meseleleri çıkarmaya yeteneği olmakla da müçtehit ve fakîh olamaz.]
İçtihat için gerekli sıfat ve şartların özü Kitapla Sünneti anlamak, icma yapılmış
olan yerleri bilmek ve usul kitaplarında açıklanan kıyas konularını kavramakla birlikte
şeri`atın maksatlarını bilmekten ibarettir. Ayrıca toplumların durum ve adetlerini tamamen bilmek de buna eklenmelidir.
Zira şeriatın bütün kısımları, özellikle muamelâta bağlı olan hükümleri gerek
dünyaya yönelik işler (me`âş), gerek ahrete yönelik işler (me`âd) itibariyle genel menfaatlere, yani faydalıyı gerçekleştirmek ve zararlıyı ortadan kaldırmak önermesine dayalıdır. Buna uyabilmek için halkın durumunu bilmenin, zamanın gereklerine vakıf olmanın
en büyük şart olacağı ortadadır. Bir de kesinlikle bilinen ve sabit olan meseleleri içtihat
dışı bırakıyorlar. Çünkü –sonraki makalede açıklanacağı üzere- dini zorunluluklar denilen “zulüm yapmak ve içki (hamr) içmenin haramlığı ile namaz ve adaletin farziyeti
gibi” kesin hükümlerde içtihat yapılamaz:
Bundan dolayı içtihattan asıl maksat ilahi hüküm konusunda fikir elde etmek olarak belirlenir. Fakat müçtehidin bu zannı kendi hakkında yakîn menzilesindedir. Zira
uymak zorunludur. İçtihattan aciz olmalarından dolayı kendisine uymaya mecbur olanlar hakkında da hüküm böyledir. Çünkü Kur2an-ı Kerîm’de “‫”ﻔﺎﺴﺌﻠﻮا اﻬﻞاﻠﺬﻜرإﻦﻜﻧﺗﻢﻻﺗﻌﻠﻣﻮﻦ‬1
buyurulmuştur.
1
Nahl, 16/43 “Eğer bilmiyorsanız, alimlere sorun” (Sadeleştiren)
174
Manastırlı İsmail Hakkı
İKİNCİ MAKALE
Cild: II, Aded: 32
(sh. 81)
Geçen makalemizde sorulan soruyu içtihadın devamının sıkıntıya sebep olmayacağı bakış açısından cevaplamış ve içtihat kapısının kapalı olduğu iddiasında bulunanların kapıldıkları arızî düşünceleri gidermek maksadıyla büyük bir zatın görüşlerini yazıp,
açıklamıştık.
Bugün de nakli ve aklî deliller göstererek sonsuz faydalar sağlayacak içtihadın
İslam dünyasında sürekli olmasının zorunlu bir iş olduğunu ortaya koyup, ispatlayacağız. Allah muvaffak etsin…
Son asırlarda içtihat kapısının kapalılığı yada ehliyetli kimselerin yokluğundan
dolayı müçtehitlerin bulunmadığı iddiasında bulunanların bu münferit görüşleri nasıl
onaylanabilir?! Halbuki bütün İslam mezheplerinin alimleri içtihadın farz-ı kifaye cinsinden kesin bir farz olduğu konusunda fikir birliği etmişlerdir.
Her asırda içtihat şartlarını tamamen kendisinde taşıyan bazı kimselerin var olmasının bütün mükellefler üzerine farz kılınmasına bağlı olarak, her hangi bir zaman
insanları tembellik ile hayatlarını geçirip de içlerinden fıkıh ve içtihat erbabı yetiştirmeyecek olurlarsa tamamı günahkar ve isyankar kabul edilirler.
İmam Ebû Hâmid Gazâlî, Ebu’l-Hasan Mâverdî, İbnü’s-Salâh, Muhyiddin
Nevevî gibi büyük alimlerin eserlerine bakıldığı zaman bu hakikat açıkça görülecektir.
Hatta ibnü’s-Salah (Allah kendisine rahmet etsin) Âdâb-ı Fetevâ adlı eserinde,
bütün Şafiîlerin zahir ifadelerine göre, bu farz-ı kifâyenin mukayyed müctehit ile değil,
mutlak müctehitin varlığıyla gerçekleşebileceğini söylemektedir. Pek çok büyükler de
İslam aleminin müçtehitsiz kalmasını alken imkansız kabul etmektedirler: Eğer bir zamanda müçtehidin olmaması kabul edilirse, o zaman bir kopukluk zamanı (zaman-ı fetret) sayılır ve bu durumda şerî`âtın kesintiye uğramış, mükellefiyetin ortadan kalkmış
ve huccetullahın düşmüş olması gerekir, demişlerdir. Bu akli imkansızlığın sabit olduğunu ileri sürenlerin kimlerden ibaret olup, bu görüşü hangi eserlerinde açıklamış olduklarını bir risalesinde Celalüddin Suyûtî açıklamıştır ki, bunların arasında Üstaz Ebû
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi III (2003), Sayı: 2
175
İshak İsferâînî, İmam Gazâlî, İmâmü’l-Haremeyn ile Mâliki imamlarından Kâdi
Abdülvahhab ve Hanefilerden Bedâyi` sahibi İbnü’s-Sâ`âtî gibi seçkin alimler dahildir.
Bir de h. 606 tarihinde vefat eden İmam Fahruddin Râzî Mahsul’ün icmâ` konusunda demiştir ki: “Eğer bir asırda –Allah korusun- müçtehitlerden yalnız biri bulunacak olsa, onun görüşü icma` konumunda kabul edilerek kesin delil sayılması gerekir.”
Serrâcüddin merhum da Tahsîl adlı eserinde İmam Râzî’nin görüşüne katılmıştır ki
onların bu sözlerinden de kendi zamanlarında müçtehitlerin çok oldukları anlaşılmaktadır. Bunu desteklemek üzere yine Celal Suyûtî (R.A.) Tebrîzî (R.A.)’nin Tenkîhü’lMahsûl kitabında şöyle dediğini nakletmektedir: “İcma` ehlinden olabilmek için tevatür
sınırına ulaşmak gerekli değildir. Dolayısıyla mesela bir asırda müçtehitler üç kişiden
ibaret kalsa, onların icma`ı da şer`î delil olur. Hatta sadece bir kişinin varlığı farz olunsa
onun görüşü icma` konumunda tutulur. (sh. 82) Çünkü bu şekilde tek kalacak bir müçtehidin bütün ümmet adına içtihatta bulunması nassların gereğidir.”
Özetle her zamanda az yada çok içtihat kabiliyetine sahip kimseler bulunur, bulunmaları hikmet ve maslahata uygun görülür. Din alimlerinin bu mertebeyi elde etmek
için gayret sarfetmeleri en önemli görevlerindendir. Zira Kitap ve Sünnet ile Kıyas ve
İcmâ`dan ibaret şer`î delillere tutunmanın gereğine delalet eden aklî ve naklî delillerin
gereği, genel olan hükmün bazı eserler ve kimselere tahsis edilmesi asla doğru olamaz.
Bu hükümden yalnız acizler dışarda kalır. Evet, şer`î delile tutunmakla hüküm çıkarmaya kâdir olamayan kimse zorunlu olarak ehline mürâcaat etmeye ve onu taklit etmeye
mecbûr olur, bu müracaat ve taklit de mevcut kurallara uyarak zorunluluk miktarı takdîr
olunur. Fazla olursa günah sayılır.
Yaptığımız açıklamalarla açıkça anlaşılıyor ki ictihât üzerimizde sürekli bir farz
ve kıyamete kadar devam edecek bir haktır. İslam ümmeti hiçbir asırda bu şeref ve mutluluktan mahrum kalmayacağına şu hadis-i şerif de şahitlik etmektedir:
‫ﻻ ﺗﺰاﻞ ﻄﺎﺌﻔﺔ ﻤﻦ اﻤﺗﻰ ﻇﺎهﺮﻴﻦ ﻋﻠﻰ اﻠﺤﻖ ﺤﺗﻰ ﻴﺄﺗﻴﻬﻢ اﻤﺮ اﷲ ﻗﺎﻞ اﻠﻤﻧﺎﺪى اى ﻏﺎﻠﺒﻴﻦ‬
‫ﻮ ﻤﻧﺼﻮﺮﻴﻦ ﻮ هﻢ ﺠﻴﻮﺶ اﻹﺴﻻﻢ اﻮ اﻠﻌﻠﻤ‬2
2
Her ihtimale göre bu hadisdeki zuhur ve müjde de içtihadın devamlılığına delil olabilir. Çünkü İslâm
Dininin ortaya çıkışının içtihadın devamına dayalı olduğu yukarıda açıklandı.
176
Manastırlı İsmail Hakkı
“Ümmetinden Allah'ın emri gelinceye kadar hakkı ortaya
koyan bir topluluk eksik olmaz. Bir münadi onlara: Ey galipler ve
muzafferler diye seslenir. Onlar İslâm veya ilim askerleridir.”3
Muhammed b. Abdilkerim Şehristanî –Allah kendisine merhamet etsin- el-Milel
ve’n-Nihal kitabında şöyle diyor: “Şer`î nasslar sınırlı, olaylar ise sınırsızdır, sınırlı olan
şey ise sınırsız olanı kapsayamaz. Bu sebeple ictihât ve kıyasa itibâr edilmesi vacip ve
sürekli devam etmesi gerekir ki her olay üzerine ictihat bulunsun, İslam ümmeti selamete ulaşsın.”
[Vekiller meclisinde (Meclis-i meb`ûsân) özel bir komisyon atanarak oluşturulacağı müjdelenen Mecelle Cem`iyeti inşâallah yakın zamanda oluşturulur da bu sayede
ümmetin bütün tereddütleri ortadan kalkar, her problemleri hallolunur. Zira ortaya çıkan
ihtilaf hali üzere kalmakta, ihtiyaçlar günden güne artmaktadır. Bugün bilinmesi şiddetle gerekli pek çok mesele cevapsız duruyor. Genel işlemler genişledikçe olaylar artıyor.
Allah korkusu taşıyan insanlar istedikleri faydalardan yoksun kalıyor. Mesela sallanan
dişin sağlamlaştırılması için altın veya gümüş teller ile bağlanması caiz olduğu halde,
çürüyen bir dişi doldurmak veya kaplatmak zorunluluğu duyanlar fetvahaneye müracaat
ettşkleri halde bir cevap alamıyorlar. Bununla beraber, kıyasla bunun da caiz olması
gerektiği akla gelmektedir.
En güzide fakihlerimiz davet edilerek toplanılacak olurlarsa hem Mecelleyi genişleterek şerh ederler, hem de gerekli görülen daha ne kadar mesele varsa inceleyerek
eksik noktaları tamamlarlar. Faize, sigortaya ve diğer bir takım konulara dair ihtilafları
aradan kaldırırlar, bütün şer`i izinleri bulup ortaya koyarlar, İslam birliği ve Osmanlı
uyuşumu neye bağlı ise iyice düşünürler, zamanın maslahatlarına en uygun olan görüş
ve düşünceleri tercih hususunda gayret ederler de herkes şeri`atın büyüklük ve yüceliğine hayran kalır, boyun eğer.
Zamanımızda müctehit yoktur diyerek sınırsız meselelerin şeri`atın dışında bırakılması doğru mudur? İçtihat kapısının dördüncü veya beşinci asır sınırında kapandığını
iddia edenlerin sözünün sadece laf olsun diye söylenmiş, manasız baskıcılık olmasında
zerre kadar şüphe edilmemelidir. Buna delalet edecek ne aklî, ne naklî delil bulunabilir.
3
Buhari, İ'tisam 10, Menakıb 27, Tevhid 29; Müslim, İmaret 171, (1921). (Sadeleştiren)
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi III (2003), Sayı: 2
177
İçtihat derecesine ulaşmış olduğu herkes tarafından kabul edilmiş olan binlerce
kişi son asırlarda ortaya çıkmış, fakat içtihatları çoğunlukla dört mezhebin birine uygun
düşmediği için, onlara bağlı sayılmamışlardır.
Mesela Şafiî imamlarından sayılan İzzüddîn b. Abdisselam ve İbn Dakîk el-`îyd
(Allah onlara merhamet etsin)’in içtihat mertebesine ulaşmış bulundukları asla şüphe
götürmez4. Halbuki İzzeddin b. Abdisselam yedinci asır müçtehitlerinden biriyken, İbn
Dakîk el-`Îyd de 708 tarihinde, yani sekizinci asrın başında vefat etmişti.
ÜÇÜNCÜ MAKALE
Cild: II, Aded: 33
(sh. 97)
Önceki makakemizde etraflıca açıklayıp ispat ettiğimiz gibi içtihat kapısı kapalı
değildir ve olamaz, aksini iddiaya kalkışmak anlamsız ve gereksizdir. Bu yüzden Ehl-i
Sünnet mezheplerinin birine darbe indirmek konumu ender bir durumdur.
Dördüncü veya beşinci asır sınırında içtihat kapısının kapandığını ehl-i sünnet
büyüklerinden hiçbir kimse iddia etmiş değildir. Sadece mutlak ictihad, ehliyet ve şartlarını kendisinde toplayan kimseler ortaya çıkmadığından, var olmadığı ileri sürülüyorsa
da, bu da sadece münferiy bir görüşten ibaret kalmıştır. Mutlaka her asırda müçtehitlerin
varlığı, bütün mezheplerin alimleri katında kabul edilen sabit bir hakikattir.
Önceki makalede örnek olarak Şafiî imamlarından mutlak içtihat derecesine ulaşan bazı kimselerin isimlerini saymıştık. Hanefî imamlarından Fethü’l-Kâdir ve
Tahrîrü’l-Usûl gibi eserlerin sahibi Muhammed Kemalüddin İbni’l-Hümâm el-Sivâsî
(Allah ona rahmet etsin)’nin de o en yüksek mertebeye ulaşmış olduğu son dönem alimleri arasında ittifakla kabul edilmektedir. İbnü’l-Hümam hazretlerinin 861 senesinde
Kahire’de vefat ettiği bilinmektedir5.
4
Hatta Maliki imamlarından meşhur İbn Arefe (Allah ona rahmet etsin) diyormuş ki: Asrımızda İbn
Abdisselam’ın görüşü olmadıkça icma` gerçekleşmiş olmaz. İcma` ise müçtehitlerin ittifakı demektir.
5
“Sivâsî” ünvanı babasından miras kalmıştır. Çünkü İbnü’l-Hümam’ın babası Sivas’da uzun süre hakimlik yapmış, daha sonra Kahire’ye giderek orada ve İskenderiye’de kaza ile uğraşmış ve oğlu Muhammed Kemal orada 788 senesinde dünyaya gelmiştir.
Evvela babasından, sonra asrının meşhurlarından akli ve şer`i ilimler ile edebiyatta iyi derecede
yetişmiştir.
178
Manastırlı İsmail Hakkı
[İçtihadın mutlak, mukayyed, müntesip ve gayr-ı müntesip gibi çeşitli kısımları
vardır. İçtihat dereceleri ve fakihlerin tabakaları hakkında ayrıca bir makale yazılacaktır.]*
İşte hasımlar tarafından hakkımızda ileri sürülen gerçek dışı şeylerin biri de bu
içtihat kapısının kapanması davasıdır. Halbuki içtihadın bitmeyeceği tartışma ve eleştiri
konusu olamayacağını her zaman söyleriz. Zira Kitap ve Sünnete uymanın vacip olduğuna delalet eden “‫”ﻮاﺗﺒﻌﻮا ﻤﺎ اﻧﺰﻞ اﻠﻴﻜﻢ ﻮ ﻻ ﺗﺏﻌﻮا ﻤﻦ ﺪﻮﻧﻪ اﻮﻠﻴﺎﺀ‬, “‫”ﻮ اﻋﺗﺼﻤﻮا ﺒﺤﺒﻞ اﷲ ﺝﻤﻴﻌﺎ‬,
“‫ ”ﻔﺎﻋﺗﺒﺮﻮا ﻴﺎ اﻮﻠﻰ اﻻﺒﺼﺎﺮ‬gibi şer`î nassların hükümleri kesin (kat`î) olup, bütün İslam ahalisini kapsadığını biliriz.
“İslam Dini’nin hükümlerinin geçerliliğinin kıyamete kadar olacağı mütevâtir
bir iş ve kesin olmakla Allah’ın Kitabındaki genel hitapların siğa itibariyle nüzul vaktinde hazır bulunan ve delalet itibariyle sonradan varlık dairesine dâhil olan mükelleflerin tamamını içine almasında şüphe yoktur.” Beydâvî. Eğer bunun aksine kapılarak
Kur’ân-ı Kerîm’e uymaya, apaçık hakka tutunmaya işareteden apaçık burhanların hükümleri çoktan ortadan kalkmış, öncekiler için yalnız fakihlerin ibareleri ile delil getirmek görevi kalmıştır diyecek olursak; (sh. 98) bu genel hükümleri kendiliğinden tahsise
cesaret etmekle, nassların zahirine tutunmaktan bile kaçınmış ve büyüklenmiş oluruz.
Böyle bir yola sapmanın şeytanî aldatmaya kapılmak demek olacağı ortadadır.
Bu halde bütün hadisler ve belirlenmiş usul kaidelerini de terk ederek körü körüne taklit vadisinde kalmak gerekir. Bunun ne kadar büyük gaflet, ne yaman bir kusur
olacağını takdir etmez değiliz. İlimde derin kavrayışı olan bilginlerimiz hiçbir devirde
bu batıl yola gitmemişlerdir, sürekli tefsîr ve hadis eserlerini tamamlayarak eğitim, öğretim ve değerlendirmelerle uğraşmışlardır.
Celalüddin Suyûtî merhumun Bağiyye’sinde verdiği açıklamaya göre eğitim, öğretim ve eser yazmakla uğraşmakla beraber keşif ve kerâmet ile de meşhurdur. Bununla beraber mûsikî biliminde maharetini de kaydetmişlerdir.
İbnü’l-Hümâm eserlerinde mezhep taassubundan sakınan, gayet insaflı bir tarzda gerçekleri açıklayan bir kimse olarak bilinmektedir. “Fethü’l-Kadîr” adlı mübarek eserleri Hidâye şerhlerinin en muteberlerinden olup, Kitâbu’l-vekaleye kadardır. Kadızadenin tekmilesi ile beraber sekiz cilt üzerine
Mısır’da tab` olunduğu ilm-i fıkh bağlılarınca bilinir. “Tahrîrü’l-Usul” da şerhiyle beraber tab` olunmuştur. Eserlerinde izlediği yöntemin de şahitliğiyle içtihat ehlinden olduğu aşikardır. İbn
Nüceym (Allah ona rahmet etsin) Bahr-i Raik’da tercih ashabından (ashâb-ı tercih) olduğunu söylemiştir. Her durumda mutlak müçtehit derecesinin müntesip kısmından olmasında şüphe yoktur. Allah
ona rahmet eylesin.
*
Sırat-ı Müstakim’in diğer sayılarını incelememize rağmen, Manastırlı’nın yazacağını söylediği böyle bir
makaleye rastlayamadık. (Sadeleştiren)
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi III (2003), Sayı: 2
179
Bu uğraşıda asıl maksat ilahi hükümlere ulaşmak olmasa, boşa vakit
geçirilmezdi. Bu gerçeklerin kesinliğinde asla şüphe yoktur ve olamaz. Fakat bundan
dolayı Ehl-i Sünnet mezheplerine eksiklik izafe etmek mümkün değildir. Zira hükümlerin kaynağı olan ayet ve hadisler iki kısma ayrılır:
Birinci Kısım: Nassların zahiri ve kitabın yorumlarıdır ki bunların her biri her
mükellef üzerine kesin huccet ve apaçık delildir. Bu konuda müçtehit, delil sahibi ve
taklitçi arasında bir fark düşünülemez. Bu kısmın delil olduğunu inkar etmenin küfrü
gerektireceği, düşünülmeye bile gerek olmayan bir gerçektir. Bütün ümmet bilginleri ve
fakihler nassları reddetmenin apaçık küfür (küfr-i sarih) olması konusunda icma` etmişlerdir. Bu sebeple dünyada yüz bin müçtehit bulunsa bunların dışına çıkamazlar. “Ahkam-ı İslamiyye ve İctihad”* adlı makalemizde ifade ettiğimiz gibi İslam hükümlerinin
temeli olacak şeylerin tamamı Kur’an-ı Kerîm, sahih hadisler ve icma` ile sabittir. Bu
çeşit hükümlerde her Müslüman hangi mezhep ve tarikate bağlı olursa olsun doğrudan
doğruya Kitap ve Sünnete uymakla görevlidir. Bunların içtihada bağlı olan yönleri yoktur. “Ama Kitabın zahiri ve Sünnetle sabit olmayan hüküm, icmâ` yoluyla da bilinmeyecek olursa o zaman ehil ve erbab olanlara içtihat etmek, hüküm belirtilmemiş alanda
(meskûtün anh) –belirli ve düzenli bir şekille- hüküm belirtilen alana (mantukun bih)
katma veya başka bir yol ile hüküm çıkarmak (istinbât) vacip olur. Taklit zorunluluğu
olanların da onlara müracaat ederek öğrenmeleri gerekir.”
İkinci Kısım: Fıkıh Usûlünde Hafî, Müşkil ve Mücmel olarak isimlendirilen kısımlar, nazm ile tahsis ihtimaline maruz olan genel sigaları ve mutlak, mukayyet veya
başka bir yönle çelişik bulunan şer`î delillerdir ki bunlar ile istidlâl fıkıh ve içtihât erbapları ile ince kavrayış ve hüküm çıkarma yeteneği olanların özelliklerindendir.
Zira hafî ile müşkilin izahı, mücmel hakkında sözlü ve fiili olarak vârit olan
Şâriin açıklamalarının belirlenmesi, aynı şekilde geneli özelleştirilmesi (âmmın tahsisi)
ve sınırsızın sınırlandırılması (mutlakın takyidi), çelişkinin ortadan kaldırılması hakkında güvenilir kabul edilen şartların incelenmesi ve gerektiğinde kıyas yoluyla furû`un
usule katılması hükümlerine dair bütün ayet ve hadisleri kapsamakla beraber belirlenmiş
usul kurallarının uygulanmasında tam bir yeteneğe sahip olmayı gerektirir. Sadece rahmet kabul edilen, mezheplerin ihtilafları işte hep bu noktaya dair olup bundan dolayı
*
Sırat-ı Müstakîm, Cild: II, aded: 27-28-29. (Sadeleştiren)
180
Manastırlı İsmail Hakkı
hiçbir fert başka bir ferdi küfürle itham etme, aşağılama hak ve salahiyetini haiz değildir. Belki her müctehit güç ve takati derecesinde gayret sarf ettiği takdirde Allah katında
ve halk katında doğruyu bulmuş (musib) olur; eğer hatası ortaya çıkarsa özürlü (mazur)
sayılır, yine sevabı hak etmiş olur. Buna dair pek çok sahih hadis vardır.
Özetle içtihat kapısının açık bulunmasından zerre kadar telaş etmeyiz. Bundan
dolayı mevcut mezheplerden belirlenmiş bulunan şer`î meselelerimize zarar gelmeyeceğine eminiz. Aksine İslam aleminde bütüncül faydalar sağlayacağını ümit ediyoruz.
Evet! Bugün binlerce müçtehit bir araya gelse dört mezhep tarafından icma ile
kabul edilmiş bulunan bir meseleyi değiştirip, yerine başka bir şey koyamazlar. Yalnız
hilâfiyyât meselelerinde insanlara en uygun olanları tercih salahiyetine sahip olurlar, bir
de açıkça zikredilmeyen hükümleri kıyas ile ortaya koyabilirler ki bunlar zaten bizim
de isteğimizdir.
Nasıl ki önceden ortaya çıkan içtihat ehli kimselerde bundan başka tesir görememişlerdir.
Bu halde Müceyyeb Fadıl’ın buyurduğu gibi içtihat kapısının kapandığı davasına kalkışan, sadece şeriatın çeşitli ihtiyaçlar karşısında yetersizliğini düşünmüş olur.
Ayrıca bir çok ticari işlerin geri kalması gibi zararlı neticeleri doğuracağını iddia etmek
olacağı açıklamaya gerek bırakmayacak kadar belirgindir. Bu ise Hz. Muhammed’in
şeriatına dostluk değil, açıktan açığa istibdat zamanında taraftar olanların yapabileceği
bir iştir..