ticaretin kolaylaştırılması bağlamında tek pencere uygulaması
advertisement
T.C. BAŞBAKANLIK GÜMRÜK MÜSTEŞARLIĞI AB ve Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASI BAĞLAMINDA TEK PENCERE UYGULAMASI UZMANLIK TEZİ Sevin SEVİNÇ ÜNSAL Ankara - 2007 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER………………………………………………………………..…...i KISALTMALAR………………………………………………………….………vi TABLOLAR, ŞEKİLLER VE GRAFİKLER………………………….…….…ix EKLER……………………………………………………………………………..x GİRİŞ……………………………………………………………………..………..xi BİRİNCİ BÖLÜM TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASI 1.1 TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASININ TANIMI………….….…..…..…. .1 1.2 TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASININ AMAÇLARI ……….……………3 1.3 TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASI VE ULUSLARARASI KURULUŞLAR …………………………………….….…..5 1.3.1 GATT/ DTÖ Bünyesinde Yapılmakta Olan Çalışmalar ……………..7 1.3.2 Birleşmiş Milletler Bünyesinde Yapılmakta Olan Çalışmalar....……13 1.3.3 DGÖ Bünyesinde Yürütülmekte Olan Çalışmalar ………...……..…17 1.3.3.1 Gümrük İşlemlerinin Basitleştirilmesi ve Uyumlaştırılmasına İlişkin Sözleşme (Kyoto Sözleşmesi)....18 1.3.3.2 Küresel Ticareti Güvenli Kılma ve Kolaylaştırma Standartları Çerçevesi (DGÖ Standartlar Çerçevesi)...…..20 1.3.4 Uluslararası Denizcilik Örgütü Bünyesinde Yapılmakta Olan Çalışmalar .............................................................21 1.4 TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASI VE OTOMASYON ÇALIŞMALARI ……………………………………...….…...22 1.5 GÜMRÜKLER VE TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASI …........................25 i İKİNCİ BÖLÜM TEK PENCERE 2.1 TEK PENCERENİN TANIMI …………………..………………….................33 2.2 TEK PENCEREYE İLİŞKİN ALTERNATİF YAKLAŞIMLAR …….……....34 2.2.1 Tek İdare …………………….……………………………………....35 2.2.2 Tek Otomatik Sistem …………………………………….……….....36 2.2.3 Tek Bilgi İşlem Servisi ………………………………………….…..38 2.3 TEK PENCERENİN AMACI ………………………………………………....39 2.4 TEK PENCERE VE KURUMSAL YAPI……………………………………..40 2.5 TEK PENCERENİN UYGULANMASI İÇİN GEREKLİ KOŞULLAR VE UYGULAMA SIRASINDA KARŞILAŞILAN ZORLUKLAR……….…42 2.6 TEK PENCERENİN FAYDALARI…………………………………………....44 2.7 ULUSLARARASI KURULUŞLAR TARAFINDAN YÜRÜTÜLEN TEK PENCERE ÇALIŞMALARI ………………………………………….…46 2.7.1 DTÖ Tarafından Yürütülen Çalışmalar ………………………….….46 2.7.2 BM Tarafından Yürütülen Çalışmalar ……………………………....47 2.7.3 DGÖ Tarafından Yürütülen Çalışmalar …………………………...…48 2.7.3.1 DGÖ Veri Modeli ……...………………………………......51 ii ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ÜLKE UYGULAMALARI 3.1 İSVEÇ TEK PENCERE UYGULAMASI……………………..……………… 56 3.1.1 Sistemin Kuruluş ve Tarihçesi ………………………………..………56 3.1.2 İsveç Tek Pencere Uygulamasının Temel Yapısı ………………….....57 3.1.3 İsveç Tek Pencere Uygulamasında Taraflar ve Gümrük İdaresinin Konumu ………...…………………………..…...59 3.1.4 Sistemin Faydaları ……………………………………….…………...61 3.1.5 Yapılması Düşünülenler …………………………………….….……..63 3.2 ABD TEK PENCERE UYGULAMASI ……………………………….………64 3.2.1 Sistemin Kuruluşu ve Tarihçesi …………………………..….…….…64 3.2.2 ABD Tek Pencere Uygulamasının Temel Yapısı ……...……....….….65 3.2.3 ABD Tek Pencere Uygulamasında Taraflar ve Gümrük İdaresinin Konumu…………….……………….…………………….. 67 3.2.4 Sistemin Faydaları ……………………..………..……………………68 3.2.5 Yapılması Düşünülenler ………………..………………………..…...68 3.3 SİNGAPUR TEK PENCERE UYGULAMASI …………..………………........69 3.3.1 Sistemin Kuruluşu ve Tarihçesi ……………………..……………......69 3.3.2 Singapur Tek Pencere Uygulamasının Temel Yapısı …………....…...70 3.3.3 Singapur Tek Pencere Uygulamasında Taraflar ve Gümrük İdaresinin Konumu ……………..………………………………...…..72 3.3.4 Sistemin Faydaları….………………………….……………..…….... 72 3.3.5 Yapılması Düşünülenler …………………………………………..….73 iii 3.4 AB’DE YAPILMAKTA OLAN TEK PENCERE ÇALIŞMALARI …………..74 3.4.1 AB’deki Otomasyon Çalışmaları …………………………...………...75 3.4.2 AB’deki e-Gümrük Çalışmaları ………….…………...………..…..…78 3.4.3 AB’de Tek Pencere Çalışmaları ………………….………...……..…..81 3.4.4 AB’de Tek Pencere’nin Faydaları ……….……………………...…….90 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE’DE TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASI VE TEK PENCERE ÇALIŞMALARI 4.1 TÜRKİYE’DE GÜMRÜK İŞLEMLERİ VE İLGİLİ İDARELER ………...…..93 4.2 TÜRK GÜMRÜK İDARESİ VE TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASI ÇALIŞMALARI……………….…………………………………….…….…..101 4.3 ULUSLARARASI ALANDA YÜRÜTÜLEN ÇALIŞMALAR VE TÜRKİYE……………………………………………………..……….…. 104 4.3.1 DTÖ ve BM Bünyesinde Yürütülen Çalışmalar ………….......…..…104 4.3.2 DGÖ Kapsamındaki Çalışmalar …………………………….……….105 4.3.3 Uluslararası Denizcilik Örgütü Bünyesindeki Çalışmalar …..…..…..106 4.3.4 AB’de Yürütülen Çalışmalar ……………..…..…………………......107 4.4 TÜRKİYE’DEKİ E-DEVLET VE TEK PENCERE ÇALIŞMALARI …....….108 iv BEŞİNCİ BÖLÜM TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASI VE TEK PENCERENİN EKONOMİK BOYUTU 5.1 TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASI VE TEK PENCERENİN FAYDALARI…………..………………………………..… 117 5.2 TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASININ FAYDALARINA İLİŞKİN NİCELİKSEL ÇALIŞMALAR …………………….……….…….121 5.3 TEK PENCERENİN ETKİLERİ………….……...………………….……… 127 5.4 TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASININ MALİYETLERİ ……….……..130 5.5 TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASININ MALİYETLERİNE İLİŞKİN NİCELİKSEL ÇALIŞMALAR..……………..…….………………131 5.6 TEK PENCERENİN KURULUM MALİYETİ ……………………….….…135 SONUÇ…………….……………………………………………………….……xv KAYNAKÇA……………………………………………………………………xix EKLER………………………………………………………………………...xxvii ÖZET………………………………………………………………………….xxxvi ABSTRACT (İNGİLİZCE ÖZET)…………………………………………xxxvii v KISALTMALAR AB: Avrupa Birliği ABD: Amerika Birleşik Devletleri APEC: Asya Pasifik Ekonomik İşbirliği ASEAN: Güneydoğu Asya Ulusları Birliği ASYCUDA: Bilgisayarlaştırılmış Gümrük İşletim Sistemi BM: Birleşmiş Milletler BM/AEK : Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu BİLGE: Bilgisayarlı Gümrük Etkinlikleri CUSCAR: Gümrük Kargo Mesajı CUSDEC: Gümrük Beyanname Mesajı CUSRES: Gümrük Cevap Mesajı ÇYSP: Çok Yıllı Stratejik Plan DGÖ: Dünya Gümrük Örgütü DTM: Dış Ticaret Müsteşarlığı DTÖ: Dünya Ticaret Örgütü EAGÜ: En Az Gelişmiş Ülke EDI: Elektronik Veri Değişimi EFTA: Avrupa Serbest Ticaret Alanı ETK: Elektronik Ticaret Kurulu ETKK: Elektronik Ticaret Koordinasyon Kurulu FACET: Gelecek Otomasyon Ticaret Çevre Takımı GİK: Gümrük İşbirliği Konseyi GATT: Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması vi GİMOP: Gümrük İdaresi Modernizasyon Projesi GSYİH: Gayri Safi Yurtiçi Hasıla G.T.İ.P: Gümrük Tarife İstatistik Pozisyonu GY: Gümrük Yönetmeliği GOÜ: Gelişmekte Olan Ülke ISO: Uluslararası Standart Örgütü İTKİB: İstanbul Tekstil ve Konfeksiyon İhracatçı Birlikleri KDEP: Kısa Dönem Eylem Planı KOBİ: Küçük ve Ortak Ölçekli İşletme MERCOSUR: Güney Amerika Ortak Pazarı OECD: Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Teşkilatı OTÇ: Otomasyon Ticari Çevresi SVS: Standart Veri Seti SGİ: Sanal Gümrük İdaresi TBV: Türkiye Bilişim Vakfı TİB: Tek İdari Belge TİM: Türkiye İhracatçılar Meclisi TOBB: Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği TSE: Türk Standartları Enstitüsü TUMN: Tek Ulusal Merkezi Nokta TÜBİTAK: Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu UDÖ: Uluslararası Denizcilik Örgütü UN/CEFACT: BM Ticareti Kolaylaştırma ve Elektronik İş Merkezi UNCTAD: BM Ticaret ve Kalkınma Konferansı vii UND: Uluslararası Nakliyeciler Derneği UTKK: Ulusal Ticareti Kolaylaştırma Komitesi UTVS: Uluslararası Ticaret Veri Sistemi YEO: Yetkili Ekonomik Operatör viii TABLOLAR, ŞEKİLLER VE GRAFİKLER Tablo 1: AB’de “Tek Pencere”nin Uygulanması İçin Öngörülen Tarihler…........87 Tablo 2: Dış Ticaret İşlemlerinde Kullanılan Toplam Beyanname Sayısı ve Sunum Şekli …………………..………….…......94 Tablo 3: Türkiye’nin Dış Ticaret Göstergeleri …………………………………101 Tablo 4: Ekonometrik Senaryo Analizleri…………………………………..…. 123 Tablo 5: Senaryo Analizinin Sonuçları (milyar ABD doları) …………….….…124 Tablo 6: Senaryo Analizinin Sonuçları (GSYİH’nın yüzdesi) ……….…….…..125 Şekil 1: Tek İdare’nin Yapısı…………………………………………..……...… 36 Şekil 2: Tek Otomatik Sistemin Yapısı (Bütünleştirilmiş) ……………….….…...37 Şekil 3: Tek Otomatik Sistemin Yapısı (Arayüz)……………………………...….38 Şekil 4: Tek Bilgi İşlem Servisi…………………………………………...……....39 Şekil 5: AB’de Tek Pencere Uygulamasının Aşamaları ………………...….…….85 Şekil 6: Örnek Uygulama …………………………………………………….….113 Şekil 7: Türkiye’de e-Gümrük Çalışmaları ………………………………….…..114 Grafik 1: Ticaretin Kolaylaştırılmasından Elde Edilecek Kazancın Kaynakları (%) …………………………………………...126 Grafik 2: ‘Tek Pencere’nin Belge Sayısı, İmza Sayısı ve Sınırda Geçen Süre İçin Değerlendirilmesi……………….……….…128 Grafik 3: Ticaretin Kolaylaştırılması ve Maliyetler …………..…..……….……132 Grafik 4: Ticaretin Kolaylaştırılması Önlemleri ve Maliyet Kalemleri ……...…133 ix EKLER Ek-1:Uygulanmakta veya Geliştirilmekte Olan Uluslararası Tek Pencere Örneklerine Genel Bir Bakış…………………………………….xxvi Ek-2: Türkiye’de Dış Ticarette İstenilen Belgeler…………………………….....xxix Ek-3: Gemlik Gümrük ve Bursa Serbest Bölge İdareleri’nde İşlem Gören Belgeler……………………………………………………xxxiii Ek-4: e-Belge Projesi’nde Yer Alan Taraflar ve Sorumlulukları……………….xxxiv x GİRİŞ Gelir elde etmek, üretici ve tüketicileri korumak, çevre ve insan güvenliğini sağlamak, silah ve uyuşturucu ticaretini önlemek gibi amaçlarla ülkeler tarafından eşyaların ve insanların sınırlar arası hareketlerinde, ulusal yasalara göre çeşitli formaliteler uygulanmaktadır. Ticarete konu olan eşyaların geniş bir yelpazede değişiklik göstermesinin bir sonucu olarak da farklı formalite ve prosedürler ve bunlara dayanan farklı belge ve bilgi gereksinimleri ortaya çıkmaktadır. Genel olarak, aşırı ticaret prosedürleri ve belgelerin ticaretin önünde bir engel oluşturduğu kabul edilmektedir. Eşyanın gümrükten çekilmesi ve diğer şartları karşılaması için gümrük idareleri tarafından fatura, konşimento, eşya listeleri, menşe belgeleri gibi belgeler talep edilmektedir. Söz konusu bilgi ve belgelerin tamamlanabilmesi için, gümrük işlemlerine ortalama 29 ila 30 farklı tarafın dahil olduğu ve 40’dan fazla belgede 200’den fazla verinin talep edildiği tahmin edilmektedir. İthalat ve ihracat ile uğraşan ticaret erbabı en az maliyetle ürettikleri ürünlerin yine en az maliyetle sınır geçişlerini tamamlamayı amaçlamakta, üretim maliyetlerine, gümrük işlemleri ya da teknik standartlar gibi farklı maliyet unsurlarının eklenmesinden kaçınmaktadırlar. Ancak, aşırı belge ve bilgi talebi önlerinde bir engel olarak bulunarak uluslararası ticarette yüksek maliyetlere ve gecikmelere yol açmaktadır. Bu nedenle, verimsiz ve tekrarlanan sınır işlemlerinin, dış ticaret açısından olumsuz etkiler yaratabildiği ve başta doğrudan yatırımlar olmak üzere ülkeye gelen yabancı sermayeyi de bir ölçüde engellediği söylenebilir. xi Ayrıca, basit ve etkin ticaret prosedürlerinin ülkelerin yatırım ortamını geliştirdiği ve uluslararası piyasalardaki rekabet düzeyini artırdığı da göz önüne alındığında, ithalatçı ve ihracatçı ve özellikle de eleman sayısı ve sermayesi sınırlı olan Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler için ticaret prosedürlerinin şeffaf, öngörülebilir ve basit olmasının gerekliliği bir kez daha ortaya çıkmaktadır. Ancak ticaretin kolaylaştırılması çalışmalarının yalnızca ithalatçı, ihracatçı ve devletin faydalarını en üst düzey düzeye çıkacağı sonucuna ulaşmak da doğru değildir. İdari engellerden ve eşyaların sınırlardan geçişinden kaynaklanan maliyetlerin yansıtılmadığı ürünler tüketicilerin eline daha ucuza ulaşmakta ve toplum refahında da artış görülmektedir. Son yıllarda teknolojide görülen hızlı gelişmelerle birlikte, bilginin ülkeler arasında eşyalardan daha hızlı hareket etmesi ve artan ticaret hacminin paralelinde eşyaların sınırlar arası hareketinin hızlandırılması gerekliliği ortaya çıkmıştır. Birçok platformda ticaret imkanlarını ve uluslararası ticaret gücünü artırabilmek için sınırlarda tekrarlayıcı ve zaman kaybettirici prosedür ve formalitelerin ortadan kaldırılmasına yönelik olarak “ticaretin kolaylaştırılması” başlığı altında çalışmalar yapılmaya başlanmış olup, halen devam etmektedir. Ticaretin kolaylaştırılması çalışmalarında, öncelikli hedeflerden birisi hem sınır idareleri hem de ülkeler arasındaki işbirliğini artırarak, uluslararası düzeyde ticarette kullanılan belgelerin uyumlaştırılmasını, basitleştirilmesini ve azaltılmasını sağlamaktır. xii Ticaretin kolaylaştırılması başlığı altında uygulanması önerilen bir kavramda bu çalışmanın konusunu oluşturan ‘Tek Pencere’ uygulamasıdır. ‘Tek Pencere’ ticaretin kolaylaştırılması kapsamında, ithalat, ihracat ve transitte idareler tarafından talep edilen belgelerin ve verilerin uyumlaştırılarak, bilgi ve belgelerin tekrar tekrar farklı idarelere sunulmadan, tek bir beyan ile tek bir idareye sunulması ve bu idare tarafından diğer ilgili idarelere aktarımı olarak tanımlanabilmektedir. Şu anda dünyada 30’a yakın ülkede “Tek Pencere” uygulaması bulunmakta olup, genellikle gümrük idareleri lider konumdadır. Bu uygulamalardan bazıları kamu kaynaklı bazıları kamu özel sektör işbirliği ile kurulmuştur. Ancak, her ülkede temel olan verilerin uyumlaştırılması ve birlikte işlerliktir. Bu çalışmada ileriki bölümlerde İsveç, Amerika Birleşik Devletleri ve Singapur uygulamaları ayrıntılarıyla anlatılarak, Avrupa Birliği ve Türkiye’de sistemi kurmaya yönelik olarak yapılan çalışmalar hakkında bilgi verilecektir. Çalışmada incelenen ülke örneklerinden Singapur, “Tek Pencere” sistemini özel sektör kaynakları ile uygulayan bir ülke olmasından, İsveç, AB üyesi olması ve bağımsız bir sistem uygulamasından, ABD ise dünya ticaretindeki payının büyüklüğünden dolayı seçilmiştir. Üyelik yolunda ilerlediğimiz ve bir uyum sürecinde olduğumuz Avrupa Birliği’nin uygulamaları ise Türkiye için önem arz etmektedir. Çalışmanın birinci bölümünde ticaretin kolaylaştırılması kavramının tanımına ve bu konuda uluslararası alanda yapılan çalışmalara, ikinci bölümünde ‘Tek xiii Pencere’ kavramının tanımına, amaçlarına ve faydalarına yer verilmiştir. Üçüncü bölümünde örnek ülke uygulamalarına ve AB’de ‘Tek Pencere’ konusunda yapılan çalışmalara, dördüncü bölümünde Türkiye tarafından takip edilmekte olan ticaretin kolaylaştırılması çalışmalarına ve uygulanması öngörülen ‘Tek Pencere’ye ilişkin yapılan çalışmalara ve son bölümde de ticaretin kolaylaştırılması ile ‘Tek Pencere’ çalışmalarının ekonomik etkileri ele alınmış olup, fayda ve maliyet analizlerine yer verilmiştir. xiv BİRİNCİ BÖLÜM TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASI Ülkelerin eşya, hizmet ve sermaye akımlarını izleme ve kontrol etme ihtiyaçları, uluslararası formalite ve prosedürlerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Söz konusu formalite ve prosedürlerin gelir elde etmek, ülke ve çevre güvenliğini sağlamak, silah ve uyuşturucu maddelerin ülkeler arası hareketlerini kontrol etmek gibi birçok amacı bulunabilmektedir. Ancak, bu prosedür ve formalitelerin, ekonomide gereksiz kaynak kullanımına ve firmaların uluslararası rekabet güçlerinin azalmasına neden olmasıdan dolayı, dış ticaret işlemlerindeki gereksiz ve tekrarlayıcı süreçlerin azaltılması gündeme gelmiş ve ticaretin kolaylaştırılması çalışmaları yeni bir boyut kazanmıştır. Ayrıca, dünya ticaret hacmindeki artışlar ve buna paralel olarak teknolojik gelişmeler sayesinde eşyaların ülkeler arasında yer değiştirme süresinin kısalması sonucunda ticaretin kolaylaştırılması çalışmaları ülkeler için bir seçenek olmaktan çok gereklilik haline gelmiştir. 1.1. TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASININ TANIMI Farklı hukuki ve idari yapıları bulunan ülkeler arasında eşyaların uluslararası hareketi nedeniyle ticaretin kolaylaştırılmasının ulusal, bölgesel ve uluslararası boyutları bulunmaktadır. Söz konusu terim, ticaret akımlarını kolaylaştırmak ve sorunsuz hale getirmek üzere atılacak bütün adımları kapsamakta ve ürün testi, 1 işgücü akımları önündeki engeller gibi her çeşit tarife dışı engeli kapsayacak şekilde geniş bir anlamda kullanılmaktadır.1 Ticaretin daha iyi yönetimini amaçlayan bir süreç olan ticaretin kolaylaştırılması, dar anlamda, ülkeler arasında eşya hareketindeki gerekli belge ve bilgi sunumlarının sistematik olarak daha verimli hale getirilmesi olarak tanımlanabilir. Geniş anlamda ise, ulaştırma, taşımacılık, ithalat ve ihracat işlemleri, gümrük prosedürleri, güvenlik, gelir toplanması, sigortacılık, teknoloji ve istatistik gibi pek çok alanı da içerecek şekilde eşyanın dolaşımı sırasında gerçekleştirilen uygulama, eylem ve formalitelere ilişkin olarak talep edilen bilginin toplanması, sunulması, iletilmesi ve işlenmesi de dahil olmak üzere, uluslararası işlemlerin basitleştirilmesi ve uyumlaştırılması olarak tanımlanabilir.2 Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) tarafından ticaretin kolaylaştırılması, uluslararası ticarette eşyaların hareketi için gerekli verilerin toplanması, işlenmesi, iletilmesi formalitelerini ve faaliyetlerini kapsayan uluslararası ticaret prosedürlerinin uyumlaştırılması ve basitleştirilmesi olarak tanımlanmaktadır. Doha Deklarasyonu ile “transit de dahil olmak üzere eşyaların hareketinin, gümrüklenmesinin ve serbest bırakılmasının hızlandırılması” noktaları da önem kazanmıştır.3 1 2 3 The Cost and Benefits of Trade Facilitation, OECD Policy Brief October, 2005 http://www.oecd.org, (Erişim) 2 Haziran 2007, s.2 Ö. Çalışkan, Tek İdari Belge Reformu ve Varış Öncesi – Kalkış Öncesi Beyanlar, Gümrük Müsteşarlığı Uzmanlık Tezi, Ankara, 2005 A. Kleitz, Cost and Benefits of Trade Facilitation, 2002 http://www.unece.org, (Erişim) 5 Haziran 2007 s.1 2 Birleşmiş Milletler/Avrupa Ekonomik Komisyonu’na (BM/AEK)4 göre; ticaretin kolaylaştırılması, ülkenin ticaret çevresini geliştirmek ve ticaret erbabı için uluslararası ticaretteki karmaşık yapıyı ve işlem maliyetlerini azaltmak ve aynı zamanda hükümetlerin kontrol düzeyini daha etkin hale getirmektir. Ticaretin kolaylaştırılmasını, gümrük kapıları, limanlar gibi ulaşımla ilgili hizmetlerin ve fiziksel altyapının modernize edilmesi ve özellikle sınırlardaki etkinlik ve etkililiği artırmayı da kapsayacak şekilde uluslararası ticaret çevresini geliştirmek amacıyla alınacak önlemlerin toplamı olarak kabul eden yaklaşımlarda bulunmaktadır. 1.2. TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASININ AMAÇLARI Ülkelerin uluslararası rekabet güçlerini artırmaları ve gerekli potansiyele sahip bütün işletmelerin dış ticarete katılımlarının sağlanması için dış ticaret işlemlerindeki formalite ve prosedürlerin basitleştirilerek dış ticaret sürecinde daha etkin bir yapının oluşturulması gerekmektedir.5 Bu bağlamda, ticaretin kolaylaştırılmasının uluslararası rekabet gücü ve yatırım ortamı için temel unsurlardan birisi olduğu söylenebilmektedir.6 İthalat ve ihracatla uğraşan ticaret erbabı en az maliyetle ürettikleri ürünlerin, yine en az maliyetle sınır geçişlerini tamamlamayı amaçlamaktadır. Bu nedenle üretim maliyetlerine, gümrük işlemleri ya da teknik standartlar gibi farklı maliyet 4 Trade Facilitation, An Introduction to the Basic Concepts and Benefits, UN/ECE, ECE/TRADE/289, (Erişim) www.unece.org 19 Mayıs 2007 5 C. Kalaycı, Ticareti Kolaylaştırma Çalışmaları ve Etkileri, www.dtm.gov.tr (Erişim) 12 Temmuz 2007 s.1-2 6 Lack Of Electronic Customs System Could Hurt Economy, GFP, http://www.siliconrepublic.com, (Erişim) 10 Nisan 2007 3 unsurlarının eklenmesinden kaçınmaktadırlar. Kaynakları ve uluslararası ticaret deneyimleri büyük şirketlere göre daha az olan küçük ve orta ölçekli işletmeler (KOBİ) için her ülke tarafından talep edilen farklı bilgi ve belgeler ek maliyet unsurları yaratmakta ve KOBİ’lerin uluslararası ticarette rekabet güçlerini olumsuz etkilemektedir. Verimsiz ve tekrarlanan sınır işlemleri, dış ticaret açısından olumsuz etkiler yaratabildiği gibi, başta doğrudan yatırımlar olmak üzere ülkeye gelen yabancı sermayeyi de bir ölçüde engellemektedir. Bu bağlamda, ticaretin kolaylaştırılması çalışmalarındaki temel amaç, dış ticaretteki formalite ve prosedürlerin basitleştirmesi, fiziksel altyapının ve hizmetlerin geliştirilmesi ve uyumlaştırılması, uygulanan yasa ve düzenlemelerin uyumlaştırılması ile dış ticaret işlemlerinin daha hızlı ve verimli bir şekilde tamamlanarak, işlem maliyetlerini azaltmak ve hem hükümetlerin hem de ticaret erbabının faydalarını en üst düzeye çıkarmaktır. Ticaretin kolaylaştırılması tanım ve amaçlarına bakıldığında; söz konusu kavramın basitleştirme, uyumlaştırma ve standardizasyon olmak üzere üç başlık altında toplanabileceği anlaşılmaktadır.7 - Basitleştirme; formalite, uygulama ve işlemlerdeki bütün gereksiz aşama ve tekrarlamaların kaldırılması, - Uyumlaştırma; ulusal prosedürlerin, işlemlerin ve belgelerin uluslararası sözleşmeler, standartlar ve uygulamalarla uyumlu hale getirilmesi, 7 Trade Facilitation, WTO Negotiations and UNCTAD, Trade Logistic Branch, UNCTAD, Geneva, 2004 4 - Standardizasyon; prosedürler, uygulamalar ve belgeler için uluslararası alanda kabul edilmiş formatların geliştirilme sürecidir. Ancak, yapılan tanımlardan ticaretin kolaylaştırılması çalışmaları ile yalnızca ithalatçı, ihracatçı ve devletin faydalarının en üst düzeye çıkarılacağı sonucuna ulaşmak da doğru değildir. İdari engellerden ve eşyaların sınırlardan geçişinden kaynaklanan maliyetlerin yansıtılmadığı ürünler tüketicilerin eline daha ucuza ulaşmakta ve toplum refahında da artış görülmektedir. 1.3. TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASI VE ULUSLARARASI KURULUŞLAR Her ülke tarafından uygulanan birbirinden farklı gümrük prosedürlerinin ve sınır kontrollerinin uluslararası ticareti engellediği yönündeki düşünce, hem özel sektör hem de kamu sektörü tarafından çeşitli platformlarda uzun bir süredir dile getirilmektedir. Bunun bir sonucu olarak da, sınır işlemlerinin basitleştirilmesi ve uygulamalarının standartlaştırılması uluslararası düzeyde tartışılan bir konu haline gelmiştir. Bu süreçte, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonraki dönemde, dünya ticaretini belirli standartlara kavuşturmak amacıyla yapılan çalışmaların sonucunda, Gümrük 5 Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması (GATT)8, Gümrük İşbirliği Konseyi (GİK) ve Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD) oluşturulmuştur.9 GATT müzakereleri sonucunda tarife oranlarında büyük indirimler yapılmış olmasına karşın, ülkelerin gümrük işlemleri ve belge şartları gibi tarife dışı engellerin arttığı gözlemlenmektedir. Tarife dışı engellerin ortaya çıkışında, az gelişmiş ülkelerin, GATT kapsamında yürütülen Uruguay Müzakere Turu ile uygulamaya konulan süreçlere uyum sağlamakta zorluk çekmeleri ve bu süreçlerin ekonomik katkılarının kısa vadede ortaya çıkmayacağını düşünmeleri ile söz konusu ülkelerin bireysel davranışları önemli rol oynamıştır. Tarife dışı engellerin ticaretin kolaylaştırması çalışmalarında oynadığı rol de dikkate alındığında Uruguay Müzakere Turu’nun ardından ticaretin kolaylaştırılmasına yönelik kurumsal çalışmalar ve yapılanmalar hız kazanmıştır Bu çerçevede, ticaretin kolaylaştırılmasına ilişkin olarak, Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD), BM/AEK, Ticareti Kolaylaştırma ve Elektronik İş Merkezi (UN/CEFACT), Dünya Gümrük Örgütü (DGÖ), DTÖ, Dünya Bankası, OECD, Uluslararası Para Fonu, Uluslararası Denizcilik Örgütü (UDÖ), Uluslararası Sivil Havacılık Organizasyonu, Asya Pasifik Ekonomik İşbirliği (APEC)10, Güneydoğu Asya Uluslar Birliği (ASEAN)11, Asya Kalkınma Bankası, Güney 8 Uluslararası ticaretin yürütülmesinde belirleyici rol oynayan ve 1994 yılında imzalanan Marakeş Anlaşması ile Dünya Ticaret Örgütü çatısı altında kurumsal bir nitelik kazanan GATT Ekim 1947’de 23 ülke tarafından imzalanmıştır. 9 O Diriöz, Dünya Gümrük Örgütü ve Dünya Ticaret Düzenine Olan Etkileri, Gümrük Dünyası Dergisi, Sayı 52, Kış, 2007, s.3-4 10 APEC üyesi ülkeler; Avustralya, Brunei, Kanada, Endonezya, Japonya, Malezya, Filipinler, Yeni Zelanda, Singapur, Güney Kore, Tayland, ABD, Tayvan, Hong Kong, Çin, Meksika, Papua Yeni Gine, Şili, Peru, Rusya, Vietnam 11 ASEAN üyesi ülkeler; Filipinler,Malezya,Tayland,Endonezya ve Singapur 6 Amerika Ortak Pazarı (MERCOSUR)12 gibi çeşitli bölgesel ve uluslararası kuruluşlar tarafından çalışmalar yapılmaktadır. 1.3.1 GATT/ DTÖ Bünyesinde Yapılmakta Olan Çalışmalar Özellikle, 1980’li yılların sonu ve 1990’lı yılların başından itibaren dünyada yaygın olarak kullanılmaya başlanan, sosyal, siyasal ve kültürel yönleri de bulunan küreselleşme kavramının ticaretin küreselleşmesi, mali küreselleşme ve üretimin küreselleşmesi olarak farklı boyutları mevcuttur. Ticaretin küreselleşmesinin, 1947’de kurulan GATT çerçevesinde, gümrük tarifeleri ve kotalarının indirilerek, uluslararası ticaretin evrensel boyutlarda serbestleştirilmesi çalışmaları ile başladığı söylenebilir.13 Hükümetler arası kuruluşlar içinde önemli bir yere sahip olan DTÖ ve öncülü GATT sisteminin temelinde, tarım, tekstil, sanayi ürünleri, hizmetler, kamu alımları, standartlar, ürün güvenliği, gıda sağlığı ve fikri mülkiyet hakları başta olmak üzere pek çok alanda uluslararası ticaretin temellerini atan 60 civarında hukuki belge ve anlaşma yer almaktadır. 14 GATT müzakereleri sonucunda tarifelerin indirilmesi ve kotaların giderek azaltılmasının ardından, ülkeler tarafından izlenen korumacı politika uygulamaları farklılaşmaya başlamıştır. Tarife ve kotaların dışında kalan ve ticareti kısıtlayan fiziki, teknik ve mali nitelikli her türlü kural ya da uygulamaları içeren tarife dışı 12 MERCOSUR üyesi ülkeler; Brezilya, Arjantin, Uruguay, Paraguay, Venezuela H. Seyidoğlu, Uluslararası İktisat Teori Politika ve Uygulama, 14. baskı, Güzem Yayınları, İstanbul, 2001, s. 189 14 M. Özcan, DTÖ Doha Kalkınma Müzakerelerini Ne Durdurdu? Tarih Tekerrürden mi İbarettir?, Uluslararası Ekonomik Sorunlar, Sayı.24, Şubat 2007 s.22-27 13 7 engeller, bu süreçte ülkeler tarafından sıklıkla kullanılmaya başlanmıştır. Tarife dışı engellere örnek olarak, farklı ürün standartları, ayırımcı kamu alımı politikaları, kısıtlayıcı fiyatlar ya da dağıtım anlaşmaları, vergilendirme farklılıkları, patent ya da telif haklarının çıkarılması prosedürlerinin zorlukları gösterilebilir.15 Çok taraflı ticaret müzakerelerinin başarılı sonuçları ile tarife ve kotaların indirilmesinde katedilen mesafeye paralel olarak, uluslararası ticaretin son yıllarda hızla arttığı görülmektedir. Artan ticaret hacmi ise, sınırlardan daha fazla eşya geçmesini dolayısıyla, ulusal idarelerin ellerindeki sınırlı kaynaklarla artan ticaretle baş etmeye çalışmaları sonucunu doğurmaktadır. GATT’ın kurumsal bir yapıya kavuşturulmasını sağlayan “Uruguay Round” müzakereleri sonucunda DTÖ kurulmuş ve söz konusu örgütün en yüksek karar alma organı olan Bakanlar Konferansı’nın ilki 1996 yılında Singapur'da, ikincisi 1998 yılında Cenevre'de, üçüncüsü 1999 yılında Seattle’da, dördüncüsü 2001 yılında Doha’da, beşincisi 2003 yılında Cancun’da, altıncısı ise 2005 yılında Hong Kong’da toplanmıştır. 1996 yılında Singapur’da gerçekleştirilen I. DTÖ Bakanlar Konferansı’nda yayınlanan Deklarasyon ile DTÖ müzakereleri kapsamına “Ticaretin Kolaylaştırılması” dahil edilerek, “Mal Ticareti Konseyi” tarafından bu alandaki mevcut kuralları yorumlamak ve ortaya koymak üzere ticarette aranan belgelerin basitleştirilmesi hakkında bugüne kadar farklı kuruluşlarca yürütülen çalışmalar çerçevesinde, üye ülkelerin ticaretin kolaylaştırılmasına yönelik öncelik ve 15 www.ikv.org.tr, (Erişim) 24.07.2007 8 ihtiyaçlarını tespit etmek amacıyla, tanımlayıcı ve analitik bir çalışma yürütülmesine karar verilmiştir.16 DTÖ’ye göre, ihracat ve ithalat idari prosedürleri, taşıma formaliteleri, ödemeler, sigorta ve diğer ticaretle ilgili finansal gereklliliker gibi aktiviteler ticareti kolaylaştırma kapsamı içerisinde yer almaktadır. 2001 yılında gerçekleştirilen Doha Turu Müzakereleri, her bir müzakere alanında ayrıntılı bir şekilde, GATT/DTÖ tarihinde daha önceki hiçbir turda görülmemiş sayıda fazla alanda konuyu ele almıştır. Bu alanlar; tarım, hizmetler, sanayi ürünleri, pamuk, ticaretle bağlantılı fikri mülkiyet hakları, kamu sağlığı, ticaretin kolaylaştırılması, kurallar (anti damping ve sübvansiyonlar), bölgesel ticaret anlaşmaları, anlaşmazlıkların halli sistemi, ticaret ve çevre, elektronik ticaret, küçük ekonomiler, ticaret, borç ve finans, ticaret ve teknoloji transferi, DTÖ anlaşmalarının uygulanması, teknik yardımlar, En Az Gelişmiş Ülke (EAGÜ)’lerin durumları, Gelişmekte Olan Ülke (GOÜ) ve EAGÜ’lere yönelik farklı ve lehte muameleler ve ticaret için yardım olarak sıralanabilmektedir. Doha müzakerelerinde Singapur konuları olarak bilinen ticaret-yatırım, ticaret-rekabet, kamu alımlarında şeffaflık ve ticaretin kolaylaştırılması başlıklarından, rekabet ve yatırımlar tartışmaların merkezini oluşturmuş ve bu konudaki süreç kesinleşmeden ülkeler kamu alımlarında şeffaflık ile ticaretin kolaylaştırılması konularını tartışmak istememişlerdir. Doha müzakereleri sonucunda yayınlanan Deklarasyonun içeriğini oluşturan Çalışma Programı çerçevesinde; “Singapur konuları”na ilişkin müzakerelerin V. Bakanlar Konferansı ile başlatılmasına karar verilmiş ve müzakereleri izlemek üzere “Ticaret Müzakereleri 16 D. Aktekin, Ticaretin Kolaylaştırılması “Gümrük İdarelerinin Rolü”, Gümrük Müsteşarlığı Uzmanlık Tezi, Ankara, 2003 9 Komitesi” oluşturulmuştur. Müzakerelerin, daha önce başlatılan “İleri Tarım” ve “Hizmetler Ticareti” müzakereleri de dahil olmak üzere, bir bütün olarak “her konuda mutabakat sağlanmadıkça hiçbir konuda mutabakat sağlanamayacağı” kuralına göre, 1 Ocak 2005 tarihine kadar tamamlanması karar altına alınmıştır. Ticaretin Kolaylaştırılması ile ilgili olarak V. Konferansa kadar geçecek süre zarfında Mal Ticareti Konseyi GATT 1994'ün transit geçiş serbestisine ilişkin V'inci maddesi, ithalat ve ihracatla ilgili ücret ve formalitelere ilişkin VIII'inci maddesi ile ticarete ilişkin düzenlemelerin uygulanması ve yayımlanmasına ilişkin X'uncu maddesinin ticaretin kolaylaştırılması ile ilgili yönlerini açıklığa kavuşturmak, geliştirmek ve üyelerin önceliklerini belirlemekle görevlendirilmiştir.17 Söz konusu maddeler içerisinde gümrükleri ilgilendiren hükümler de yer almaktadır. Cancun sonrası çalışmalarda ticaretin kolaylaştırılması, diğer “Singapur konuları”yla kıyaslandığında üzerinde daha kolay uzlaşı sağlanabilecek bir başlık olarak ortaya çıkmıştır. Nitekim, Temmuz 2004 sonunda yapılan DTÖ Genel Konsey Toplantısında, konunun ‘tek taahhüt’ kapsamında Doha gündemine dahil edilerek müzakereye açılması karara bağlanmıştır. Buna göre, ticaretin kolaylaştırılması alanında müzakerelerin, Doha Müzakere gündemine ilişkin, “Temmuz Paketi” olarak adlandırılan 01 Ağustos 2004 tarihli Genel Konsey Kararı’nın D ekinde yer alan esaslar çerçevesinde gerçekleştirilmesine ve Ticaret Müzakereleri Komitesi altında 17 Ticaretin Kolaylaştırılması, DTÖ IV. Bakanlar Konferansı Katar/ Doha (9-14 Kasım 2001) www.dtm.gov.tr, (Erişim) 23.Haziran 2007 10 oluşturulacak Ticaretin Kolaylaştırılması Müzakere Grubu’nda ele alınmasına karar verilmiştir.18 Bu konuda müzakerelerin, transit geçişe tabi olanlar da dahil olmak üzere eşyaların gümrüklerden çekilmesi ve dolaşımının hızlandırılması amacıyla GATT 1994’ün V., VIII. ve X. maddelerinin açıklığa kavuşturulması ve geliştirilmesi hedefiyle yürütülmesi ve müzakerelerin, bu alanda kapasite artırılmasını teminen özellikle fiziksel altyapısı eksik olan gelişmekte olan ülkelere teknik yardım ve desteğin güçlendirilmesi amaçlanmıştır. Ticaretin Kolaylaştırılması Müzakere Grubu, 15.11.2004 tarihinde gerçekleştirdiği ilk toplantısında çerçeve metnin D ekinde yer alan hususlar temelinde çalışma programını belirlemiştir. Müzakere Grubu’nun 22-23 Kasım 2004 tarihlerinde yapılan ikinci toplantısında ise bu alanda faaliyet gösteren uluslararası örgütlerin sunumları ile genel çerçeve oluşturulmaya çalışılmıştır. Toplantılarda, üyelerin müzakere sürecinden beklentisi genel olarak şeffaflık, etkinlik, tutarlılık, öngörülebilirlik ve ayrımcı olmama prensipleri temelinde gümrük işlemlerinin kısaltılması ve basitleştirilmesi, formalitelerin azaltılması, gümrük harç ve ücretlerinin makul düzeyde belirlenmesi, ticaretin kolaylaştırılmasına yönelik ihtiyaç ve öncelikler dikkate alınarak kapasite artırımına yönelik teknik yardım sağlanması şeklinde ortaya çıkmıştır. 18 Y. Duval, Cost and Benefits of Impementing Trade Facilitation Measures Under Negotiations at the WTO: an Exploratory Survey, Artnet Working Paper Series, No:3, January, 2006, s.3 11 Doha Turunu başlatan Bildiri, müzakerelerin 01 Ocak 2005’te bitmesini öngörmüşse de, müzakerelerde yönlendirici olan ülkelerin, özellikle tarım konusundaki uyuşmazlıklarını giderememesi üzerine 27 Temmuz 2006’da DTÖ Genel Konseyinde, Kasım 2001’de Doha’da başlatılan “Doha Kalkınma Turu” müzakereleri süresiz olarak askıya alınmıştır. Bununla birlikte aralarında Malezya, Hindistan, Brezilya, Pakistan, Endonezya ve Küba gibi ülkeler ile G-90 içinde yer alan GOÜ ve EAGÜ’ler, bu konuda çok taraflı bir anlaşmaya teknik ve idari kapasite yetersizlikleri nedeniyle temkinli yaklaşmışlar; bu tür bir anlaşmanın uygulanmasından doğacak maliyetin anlaşmanın yürürlüğe girmesiyle sağlanacak faydadan daha fazla olacağını savunmuşlardır. 2006 yılında süresiz olarak askıya alınan ve DTÖ bünyesinde yürütülmekte olan ticaretin kolaylaştırılması müzakereleri, 2007 yılında tekrar başlatılmış olup, halen de devam etmektedir. Müzakerelerde üye ülkelerce önemli bir aşama kaydedilmiş olmakla birlikte, özellikle tarım konusunda yürütülen müzakerelerde üye ülkeler tarafından bir uzlaşma sağlanabildiği takdirde, ticaretin kolaylaştırılmasına yönelik çalışmaların hızla tamamlanabileceği düşünülmektedir. DTÖ bünyesinde GATT’ın V., VIII. ve X. Maddeleri çerçevesinde; - Bilgilerin yayınlanması ve ulaşılabilirliği, - Yayınlama ve uygulama arasındaki zaman periyotları, 12 - Yeni veya düzenlenmiş kurallar üzerinde görüşmelerde bulunma ve yorum, - Ön karar, - Temyiz prosedürü, - Ayrımcı olmama ve tarafsızlığı artırmak için diğer önlemler, - İthalat ve ihracatla ilgili düzenlemeler, - İthalat ve ihracatla ilgili formaliteler, - Konsolosluk işlemleri, - Sınır idareleri işbirliği, - Eşyanın gümrüklemesi ve serbest bırakılması, - Tarife sınıflandırılması, - Transit konu başlıkları altında üye ülkeler tarafından getirilen önerilerle müzakereler yürütülmektedir. 1.3.2 Birleşmiş Milletler Bünyesinde Yapılmakta Olan Çalışmalar Birleşmiş Milletler bünyesinde ticaretin kolaylaştırılmasına yönelik çalışmalar 1960’lı yıllarda başlamıştır. Bu çalışmalar kapsamında, dış ticaret için 13 gerekli olan belge ve bilgilerin basitleştirilmesinin ve standart hale getirilmesinin yolları araştırılmış ve bu amaçla 1997 yılında kurulan İdari, Ticaret ve Nakliyata İlişkin Prosedür ve Uygulamaları Kolaylaştırma Merkezi’nin adı, 2000 yılında Ticareti Kolaylaştırma ve Elektronik İş Merkezi (UN/CEFACT)19 olarak değiştirilmiştir. Birleşmiş Milletler bünyesindeki UNCTAD ise ticaretin kolaylaştırılması çalışmalarına, BM/AEK tarafından verilen karar uyarınca konunun küresel çerçevede koordinasyon içinde ilerlemesini sağlamak amacıyla 1970’lerde dahil olmuştur. UNCTAD tarafından yapılan çalışmalar kapsamında bilgisayarlaştırılmış gümrük işletim sistemi olan ASYCUDA (Bilgisayarlaştırılmış Gümrük İşletim Sistemi) geliştirilmiştir.20 Son yıllarda ise, BM/AEK tarafından UNeDocs projesi başlatılmıştır. Bu proje ile halen Elektronik Veri Değişimi (EDI)21 ve ticaret standartlarına dayanan ve kağıt temelli olan ticari belgelerin elektronik ortamdaki karşılıklarının oluşturulması ve genel yapı içerisinde elektronik belgelerin ticari firmalar arasındaki alışverişinin sağlanması da amaçlanmaktadır. Ticaretin kolaylaştırılması kapsamında basit, şeffaf ve etkin süreçler ve küresel ticaret için standartlar oluşturmak için çalışmakta olan BM/AEK, bugüne 19 UN/CEFACT üyeliği BM üyesi devletlere, Hükümetler arası organizasyonlara ve BM Ekonomik ve Sosyal Konseyi tarafından (ECSOC) tanınan hükümet dışı organizasyonlara açıktır. 20 ASYCUDA, İdari, Ticaret ve Nakliyata İlişkin Elektronik Veri Değişimi (EDIFACT) kurallarını ve uluslararası ticaret prosedürlerinin çoğunu kapsayarak gümrükler ve ticaret erbabı arasında elektronik veri değişimini sağlamaktadır. 21 EDI sayesinde, gümrük işlemlerinde elektronik doküman kullanılması sağlanarak, kağıt yükü azaltılmakta, hata denetimi etkin hale getirilmekte, iş ortakları arasında eş zamanlı iletişim kurulması sağlanmakta, posta ve kurye masrafları azaltılmakta, daha hızlı ve etkin bir yapı ortaya çıkmaktadır 14 kadar otuzdan fazla Ticareti Kolaylaştırma Tavsiye Kararı yayımlamıştır. Bu standartların ve tavsiyelerin uygulanması ülkelerin kaynaklarına, kendi özel durumlarına, ihtiyaçlarına ve önceliklerine göre değişiklik göstermekte olup, Uluslararası Standart Örgütü (ISO), bu tavsiyelerin bazılarını uluslararası ISO standardı olarak kabul etmiştir. Bu tavsiyelerden bazıları şu şekilde sıralanmaktadır. - Tavsiye No 1: Ticari İşlemler İçin Belge Formatı - Tavsiye No 3: ISO Ülke Kodları - Tavsiye No 4: Ticaretin Kolaylaştırılması Konusunda Ulusal Düzeydeki Kuruluşlar - Tavsiye No 5: Teslim Şekilleri - Tavsiye No 7: Tarih ve Zamanın Rakamsal Olarak Gösterilmesi - Tavsiye No 9: Döviz Kurlarının Alfabetik Gösterilmesi - Tavsiye No 16: Ticaret ve Taşımacılık İçin Yer Kodları - Tavsiye No 17: Ödeme Şekli Kodları - Tavsiye No 19: Taşıma Şekli Kodları - Tavsiye No 25: Yönetim, Ticaret ve Taşımacılık İçin EDI kullanımı - Tavsiye No 31: Elektronik Ticaret Anlaşması 15 - Tavsiye No 33: Tek Pencere Uygulaması - Tavsiye No 34: Tek Pencere Veri Uyumlaştırılması Rehberi (taslak aşamasında) - Tavsiye No 35: Uluslararası Ticari Tek Pencere için Yasal Çerçeve (taslak aşamasında) Uluslararası ticarette kullanılan belgeler, her ülkenin kurum ve kuruluşlarının ve ticaret erbabının ihtiyaçları doğrultusunda çok çeşitli ortamlarda (yazı, daktilo, bilgisayar…) üretilmektedir. Bu belgeler sadece yüke değil, taşımaya ilişkin belgeleri de kapsamaktadır. Bu çerçevede, 1 numaralı Tavsiye Kararı, gerek kağıt gerekse elektronik ortamdaki ticari belgelerin standartlaştırılmasında önemli bir araç olarak görülmektedir. Söz konusu Tavsiye, belgelerin oluşturulması ve standart hale getirilmesi konusunda yardımcı olmaktadır. Ticaretteki bilgi akışı; satış sözleşmesinden başlayarak, eşya hareketini, resmi kontrolleri ve ödemeyi içermekte olduğundan ve ticari belgelerin de bu bilgi akışında yegane araçlar olmasından dolayı, ticarete konu eşyaya ilişkin bilginin, eşyalardan daha hızlı hareket etmesi gereklidir. Bu kapsamda geliştirilen tavsiye kararında yer alan belge formatındaki kutuların doldurulmasında kullanılacak çeşitli kodlar ise diğer tavsiyelerde gösterilmiştir. Yukarıda bahsedilen 1 numaralı Tavsiye Kararı uluslararası ticaret ve taşımacılıkta kullanılan belgelerin standardizasyonu için uluslararası temel bir bakış sağlarken, belgede yer alan kutuların doldurulmasında kullanılacak kodlar bilgiyi 16 basitleştirmekte ve standart hale getirmekte ve bu da elektronik belgeler (e-Belge) için ilk aşamayı oluşturmaktadır. Bu belge formatı sektörel olarak Deniz Konşimentosu, Bitki Sağlık Sertifikası, Menşe Şahadetnamesi gibi belgelerde, ayrıca Tek İdari Belge gibi uluslararası standartlardaki belgelerde de uygulanmaktadır.22 BM’nin diğer tavsiye kararlarına bakıldığında; 4 numaralı Tavsiye Kararı ticaretin kolaylaştırılması için geliştirilen önlem ve araçların uygulanmasında ticaret erbabı ve devlet arasında danışma mekanizması oluşturmak için bir çerçeve çizerken, 18 numaralı Tavsiye Kararı’nın ise, ticaret işlemlerinin kolaylaştırılmasında devlet ve iş çevreleri tarafından alınması gereken önlemler hakkında öneriler getirmekte olduğu görülmektedir. “Tek Pencere” ye ilişkin olarak hazırlanan 33 numaralı Tavsiye Kararına çalışmanın ilerleyen bölümlerinde ayrıntılı olarak yer verilecektir. 1.3.3 DGÖ Bünyesinde Yürütülmekte Olan Çalışmalar Resmi olarak 1952 yılında kurulan Gümrük İşbirliği Konseyi’nin 1994 yılında adının değişmesiyle kurulan DGÖ’nün bugün itibariyle, 171 üyesi bulunmaktadır. DGÖ, gümrük işlemlerinin uyumlaştırılması, tarife, kıymet, menşe, gümrük suçları ve kaçakçılıkla mücadele amacıyla kontrol tekniklerinin geliştirilmesi gibi klasik işlevlerinin yanında; fikri mülkiyet hakları, çevre, insan sağlığı ve güvenliği, kara para, nesli tükenmekte olan hayvanların korunması, gümrük bilgi teknolojileri gibi güncel, gelişen ticaret ve teknoloji konularında çalışmalar gerçekleştirmektedir. 22 T. ERCAN, Ticaretin Kolaylaştırılması Uygulamalarında Kapasite Artırımı, Toplantı Raporu, 18-20 Ekim 2004 17 DGÖ’nün gümrük idarelerinin etkinliğini artırmak amacıyla yürüttüğü çalışmalarla ticaretin kolaylaştırılmasında çok önemli bir role sahip olduğu görülmektedir. Bu kapsamda, DGÖ tarafından hazırlanan, “Gümrük İşlemlerinin Basitleştirilmesi ve Uyumlaştırılmasına İlişkin Sözleşme (Kyoto Sözleşmesi)” ile “Eşyanın Geçici İthaline İlişkin İstanbul Sözleşmesi” gümrük rejim ve işlemlerinin basitleştirilmesinde gümrük idarelerinin ellerindeki en temel rehber olarak kabul edilmektedir. İstanbul Sözleşmesi’nin amacı, uluslararası ticaretin önündeki engelleri ortadan kaldırmak, ticaret çevrelerinin eşyalarını, getirecekleri her bir ülkenin geçici ithalata ilişkin ulusal gümrük formalitelerine tabi kılmadan, kolaylıkla bir ülkeden diğerine hızlı bir şekilde geçirebilmelerini sağlamak olup, bu çalışmada ayrıntısına yer verilmeyecektir. Ayrıca, yine DGÖ tarafından, özellikle 11 Eylül’de yaşanan terör olaylarının ardından, dünya gündeminde önemli bir yer tutmakta olmakta güvenilir ticaret ortamının sağlanması kapsamında “Küresel Ticareti Güvenli Kılma ve Kolaylaştırma Standartları Çerçevesi (DGÖ Standartlar Çerçevesi)” hazırlanmıştır. 1.3.3.1 Gümrük İşlemlerinin Basitleştirilmesi ve Uyumlaştırılmasına İlişkin Sözleşme (Kyoto Sözleşmesi) 18 Mayıs 1973 tarihinde Kyoto’da imzalanan ve yasal prosedürünün tamamlanmasından sonra 25 Eylül 1975 tarihinde yürürlüğe giren Kyoto Sözleşmesi, DTÖ’nün GATT 1994 çerçevesindeki amaçları ile tutarlı ve gümrük işlevleri açısından GATT 1994’ü büyük ölçüde tamamlayıcı bir nitelik sağlamaktadır 18 1975 yılında yürürlüğe giren Sözleşme, 1999 yılında kapsamlı bir revizyondan geçirilmiştir. Sözleşme, çağdaş gümrük işlemlerinin standartlarını belirlemenin yanında, basit fakat etkin usullerin uygulanmasını detaylı olarak düzenlemekte, bağlayıcı ve tavsiye niteliğinde hükümler içermektedir. Revize Sözleşme, yeni teknolojinin kullanımı, gümrük kontrolünde değişen anlayışların uygulanması, risk analizleri ve kamu özel sektör kuruluşları ile karşılıklı fayda esasına dayalı işbirliği oluşumlarını içermektedir. 1973 tarihli Sözleşmeye 61 ülke taraf iken, bu ülkelerin 40 tanesinin 03 Kasım 2005 tarihi itibariyle Revize Kyoto Sözleşmesi’ne taraf olmasıyla söz konusu sözleşme 03 Şubat 2006 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Şu anda 53 ülke Revize Kyoto Sözleşmesi’ne taraftır. Revize Kyoto Sözleşmesi’nin “Giriş” bölümünde; gümrük rejim ve işlemlerinin öngörülebilir, istikrarlı ve şeffaf bir şekilde uygulanması, gümrük kanunu, yönetmelikleri, idari yönergeleri gibi yasal çerçeve ile prosedürler, rejim ve işlemler hakkında ilgili taraflara gerekli bilgilerin sağlanması, risk yönetimi gibi modern tekniklerin uygulanması, bilgi teknolojisinin azami ölçüde kullanılması, uluslararası ticarete dahil diğer ulusal kurumlar, diğer yabancı gümrük idareleri ve ticaret çevreleri ile işbirliği sağlanması, ilgili uluslararası standartların uygulanması gibi hususlara yer verilmektedir. Söz konusu Sözleşme’nin Genel Ek 3. bölümünde ise, beyanname kontrolü gibi gümrükleme prosedürlerinden bahsedilerek, gümrüklerin sadece gerekli 19 belgeleri talep etmesi öngörülürken, 7. bölümünde bilgi teknolojilerinin kullanılmasının gerekliliğine, 9. bölümünde ise şeffaflığa yer verilmektedir. 1.3.3.2 Küresel Ticareti Güvenli Kılma ve Kolaylaştırma Standartları Çerçevesi (DGÖ Standartlar Çerçevesi) Uluslararası arz zincirini güvenli hale getirmek, gümrük idarelerini güçlendirmek, ticaret hareketlerini engellemeden güvenli bir ortam sağlayabilmek amacıyla DGÖ Üst Düzey Strateji Grubu tarafından “Küresel Ticareti Güvenli Kılma ve Kolaylaştırma Standartları Çerçevesi”23 adlı belge hazırlanmıştır. Söz konusu belge, DGÖ üyelerince yapılması gerekenler için asgari bir düzey oluşturacak şekilde ilke ve standartlar ortaya koymaktadır. Belgenin amaçları; - Kesinlik ve önceden tahmin edilebilirliğin artırılabilmesi için küresel düzeyde arz zincirinin güvenliğini ve kolaylaştırılmasını sağlayacak standartlar oluşturma, - Yüksek riskli sevkıyatları tespit etme, kapasitelerinin artırılması amacıyla gümrük idareleri arasındaki işbirliğinin güçlendirilmesi, - Güvenli uluslararası ticaret arz zinciri kapsamında eşyaların doğrudan hareketini artırma, - 23 Gümrük ve ticaret erbabı arasında işbirliğinin güçlendirme Framework of Standards to Secure and Facilitate Global Trade, June 2005, www.wcoomd.org (Erişim) 17 Nisan 2006 20 şeklinde sıralanabilir. Çerçevenin, hükümetlere, gümrük idarelerine ve ticaret erbabına fayda sağlayacağı düşünülmektedir. Çerçevedeki standartlara paralel olarak yasal ticaret kolaylaştırılırken terörizm tehdidine karşı olarak ticaretin güvenli hale gelmesi ve gümrük idarelerinin modernizasyonu ile gelişimleri sağlanacaktır. Bunun bir sonucu olarak da, dış ticaret gelirlerinin artması ve ulusal mevzuatın doğru ve yeknesak bir şekilde uygulanmasının sağlanabileceği ve doğrudan yabancı yatırımların artabileceği öngörülmektedir. Gümrük-Gümrük ve Gümrük- Ticaret Erbabı olmak üzere iki sütun üzerine kurulu olan Çerçeve’nin 1. sütununda yer alan “Entegre Arz Zinciri Yönetimi”nin 1.3.7 ve 1.3.8 sayılı maddelerinde ‘DGÖ Veri Modeli’ ile ‘Tek Pencere’ye yer almakta olup, bunlara ileriki bölümlerde yer verilecektir. 1.3.4 Uluslararası Denizcilik Örgütü Bünyesinde Yapılmakta Olan Çalışmalar Deniz taşımacılığının yapısından dolayı ticaretin kolaylaştırılması çalışmaları bu alanda çok önemli bir paya sahiptir. Uluslararası Denizcilik Örgütü (UDÖ)’nü kuran Sözleşme, 1948 yılında Cenevre’de kabul edilmiştir. 2007 yılı itibariyle örgütün 167 üyesi bulunmakta olup, Türkiye örgüte 1958 yılında üye olmuştur.24 Ülkeler birbirinden bağımsız olarak gümrük, göç ve liman idarelerinde farklı uygulamalar geliştirmektedirler. Gemiler ise, seferleri sırasında farklı ülkelere uğramak zorunda kalmalarından dolayı, genellikle aynı bilgiyi, farklı ve sayıca çok 24 www.ımo.org, (Erişim) 30.08.2007 21 olan belgeleri doldurarak ülkelere sunmak zorunda kalmaktadırlar. Deniz taşımacılığında kullanılan çok sayıdaki belgenin yanı sıra bu belgelerin kopyalarına duyulan ihtiyaç, uğranılan ülkelerdeki tercüme zorunluluğu ve konsolosluk vize işlemleri gibi diğer gerekliliklere eklenince ek maliyetler ortaya çıkmaktadır. Bu nedenlerden dolayı, UDÖ bünyesindeki Kolaylaştırma Komitesi, uluslararası deniz taşımacılığını hızlandırmak için gemilerin geliş, kalkış ve bekleme esnasındaki formalite ve prosedürleri minimum seviyeye indirmek üzere çalışmalar yapmaktadır. Bu çalışmalar sonucunda, 1965 yılında “Uluslararası Deniz Trafiğini Kolaylaştırma Sözleşmesi” kabul edilmiş, ancak muhtelif zamanlarda Sözleşme’de değişiklikler yapılmıştır. Söz konusu Sözleşme’nin amacı, deniz trafiğindeki gereksiz gecikmeleri engellemek, ülkeler tarafından uygulanan formalite ve prosedürlerde mümkün olan en üst düzeyde uyumlaştırmayı sağlamaktır. Sözleşme kapsamında, kamu idareleri tarafından talep edilmesi gereken beyanname sayısı 8’e indirilmektedir. Bu belgelerden 6 tanesi için UDÖ tarafından standardize edilmiş formlar geliştirilmiş ve söz konusu formların limanlar ve gemiler arasında aktarımı sırasında EDI formatının kullanılması öngörülmüştür. 1.4 TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASI VE OTOMASYON ÇALIŞMALARI Dış ticaret farklı ülkeler tarafından farklı şekilde uygulanan gümrük sistemlerinin ve prosedürlerinin, farklı düzenlemelerin ve belgelerin bulunduğu bir 22 yapıya sahiptir. Dış ticaret işlemlerinin basitleştirilmesinin odak noktasını gümrük prosedürleri oluştursa da bu konuda yapılacak çalışmaların kapsamının ilgili diğer kamu kurumlarınca yerine getirilen prosedür ve formaliteleri de kapsayacak şekilde genişletilmesinin çalışmalardan elde edilecek faydayı artıracağı düşünülmektedir. Gelişen ve değişen dünyada teknolojik yenilikler ve bu yeniliklerin iş süreçleri üzerindeki etkisi, günlük hayatımızı, iş yaşamımızı ve ticari faaliyetlerimizi kolaylaştıracak, hızlandıracak ve daha rahat hale getirecek şekilde hemen hemen tüm yaşam alanlarında görülmektedir. Teknolojik yeniliklere paralel olarak kamu ve özel sektörün değişime ayak uydurma zorunluluğu, rekabet, daha iyi ve hızlı hizmet, daha düşük maliyet, daha güvenli işlemler ve rahatlık açılarından önem arz etmektedir.25 Bilgi ve iletişim teknolojileri, işlemlerdeki şeffaflığı artırdığı, tahmin edilebilirliği sağladığı ve basitleştirmeye yardımcı olduğu için otomasyon çalışmalarının ticaretin kolaylaştırılmasını teşvik eden önemli araçlardan biri olduğu söylenebilir. Bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanılması, eşyanın gümrük işlemlerini hızlandırmakta, etkin risk yönetimi uygulamalarına imkân vermekte, gümrük mevzuatının doğru ve yeknesak bir şekilde uygulanması ile ulusal idareler arasında koordinasyon mekanizmalarının işlerliğini sağlamaktadır. Bu çerçevede, hem gümrük idareleri hem de dış ticarette rol alan diğer idareler üzerinde otomasyona geçiş hususunda bir baskı unsuru oluşmuş ve idarelerin geleneksel yöntemlerle işlem yapmak yerine bilgisayar ve iletişim teknolojilerini kullanan idareler haline gelmesi zorunluluğu ortaya çıkmıştır. Ancak, dış ticarette rol 25 http://www.igeme.org.tr (Erişim) 11 Mart 2007 23 alan her kurumun kendi bilişim altyapısını oluşturmasına rağmen, kurumlar arasında bilginin paylaşılmaması nedeniyle aynı bilgiler sürekli tekrarlanmaktadır.26 Bu kapsamda, dış ticaretle ilgili belge ve bilgilerin elektronik ortamda ve tüm taraflara hızlı ve aynı formatta taşınabilmesinin ticaretin kolaylaştırılmasındaki çalışmaların ilk aşamasını oluşturması gerektiği söylenebilir. Bunun için de, öncelikli olarak standart belge formatı üzerinde anlaşılmalı, daha sonra bu standart formattaki bilgiler elektronik ortama taşınmalıdır. Ticaretin kolaylaştırılması çalışmalarının araçlarından birisini oluşturan otomasyon çalışmaları çerçevesinde geliştirilen e-Ticaretin, kısaca ticaretin kolaylaştırılması olarak tanımlanması mümkündür. e-Ticaret, ticaretle ilgili bütün işlemlerin, üretimden pazarlamaya, satıştan reklama, tedarikten sevkıyata, ödemeden satış sonrası hizmetlere kadar sanal ortamda yapılabilen bütün iş süreçlerinin elektronik ortamda yapılması, böylece interaktif bir şekilde hız, maliyet düşüşü ve dolayısıyla rekabet avantajı sağlanabilmesi imkanını teknolojinin yardımıyla elde etme ve daha etkin ve verimli ticaret yapılabilmesi olarak açıklanabilir.27 İnternet, bilgisayar, telefon, faks, elektronik ödeme ve para transfer sistemleri, EDI, multimedya teknolojisi gibi araçlar e-Ticaret araçları olarak kullanılabilmektedir. Dış ticarette bilgi ve belgelerin elektronik ortama taşınmasına yönelik olarak yukarıda da bahsedildiği üzere BM bünyesinde bilgisayarlaştırılmış gümrük işletim 26 Dış Ticaret işlemlerinde Kullanılan Bilgi ve Belgelerin Elektronik Ortamda Paylaşılması, Dış Ticarette e-Belge Projesi, Sürüm 2, 07.04.2003, http:e-belge.gumruk.gov.tr, (Erişim), 28.08.2007 27 http://www.igeme.org.tr (Erişim) 16 Mart 2007 24 sistemi olan ASYCUDA geliştirilmiş ve başlatılan UNeDocs projesi kapsamında da halen EDI ve ticaret standartlarına dayanan ve kâğıt temelli olan ticari belgelerin elektronik ortamdaki karşılıklarının oluşturulması ve genel yapı içerisinde elektronik belgelerin ticari firmalar arasındaki alışverişinin sağlanmasına yönelik çalışmalar da sürdürülmektedir. e-Ticaret çalışmalarının bir parçasını oluşturan ve bu çalışmalara paralel olarak sürdürülen diğer bir çalışmada e-Gümrük çalışmalarıdır. Bu çerçevede, dünyada uygulanmakta olan ve her ne kadar elektronik ortamda olması gerekmese de dünyadaki uygulamalara bakıldığında otomasyon çalışmaları ile geliştirilen ve dış ticarette kullanılan bilgi ve belgelerin tek bir defa tek bir idareye sunulması anlamına gelen “Tek Pencere”uygulamasından ve ithalat ve ihracata ilişkin bilgilerin aynı web sayfasında yer alması anlamına gelen “Ortak Portal” uygulamasından bahsedilebilir. Ancak bu çalışmanın ana amacını “Tek Pencere”uygulaması oluşturduğundan burada detaylı olarak bu uygulamaya değinilecektir. 1.5 GÜMRÜKLER VE TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASI Gümrük kavramı; eşyaların, araçların ve insanların sınırlardan geçişi sırasında yapılan sınır kontrolleri ile hem tüketici ve üreticilerin hem de çevre ve ülke güvenliğinin korunması, işlemler sırasında alınan vergiler ile de ülke refahına yapılan katkı nedeniyle önemli bir kavramdır. Gümrük rejim ve işlemlerinin uluslararası ticaretin ayrılmaz bir parçası olduğu gerçeğinden hareketle gümrük idareleri ticaretin kolaylaştırılmasına yönelik 25 kural ve standartların saptanması tartışmalarının ve ticaret müzakerelerinin önemli bir kısmını oluşturmaktadır. İş çevrelerinin, üretim sürecinde ve üretilen malları tüketicilere ulaştırma sürecinde modern teknikler geliştirmeye başlamalarının bir sonucu olarak, gümrük idarelerinin de modernleşerek, hızlı ve öngörülebilir bir süre içinde eşyanın gümrükten teslimini gerçekleştirmeleri söz konusu sürece uyum sağlamaları için bir zorunluluk olmuştur. Ancak, eşyaların sınırlardan geçişleri sırasında sadece gümrük idarelerince talep edilen bilgi ve belgelerin yeterli olmaması bu modernleşme sürecine diğer idarelerinde dahil olmasını ve işbirliği içinde çalışılmasını gerekli kılmaktadır. Sınır geçişleri sırasında gümrükte dahil olmak üzere birçok idari birim tarafından aynı bilgileri içeren belgelerin tekrar tekrar talep edilmesi, işlemlerin tamamlanma sürecindeki etkinsizliği arttırmaktadır. Genel olarak, aşırı ticaret prosedürleri ve belgelerin ticaretin önünde bir engel oluşturduğu kabul edilmektedir. Eşyanın gümrükten çekilmesi ve diğer şartları karşılaması için gümrük idareleri tarafından fatura, konşimento, eşya listeleri, menşe belgeleri gibi belgeler talep edilmektedir. Söz konusu belge ve bilgilerin tamamlanabilmesi için gümrük işlemlerine ortalama 29 ila 30 farklı tarafın dahil olduğu, 40’dan fazla belgede 200’den fazla verinin talep edildiği tahmin edilmektedir.28 Gümrük serbestleştirilmesi 28 tarife ve kotalarının çalışmaları indirilmesinin sonucunda, küreselleşme paralelinde, ticaretin sürecinin gümrük J.Roy, Trade Facilitation The WB Experience, WTO Trade Facilitation Symposium, Geneva, 1998 26 idarelerinin “gelir” getirici fonksiyonlarının göreceli önemini azalttığı düşüncesi ön planda iken, 11 Eylül 2001’de ABD’deki Dünya Ticaret Merkezine gerçekleştirilen terörist saldırılar sonrasında gümrük idarelerinin ulusal ekonominin, toplumun sağlığını ve güvenliğini sağlamadaki “koruyucu” rolü ön plana çıkmıştır. 29 Dünyada eşya trafiğinin vazgeçilmez bir unsuru olan gümrüklerin, ticaretin kolaylaştırılmasındaki rolü, yürüttüğü işlemlerin etkinliği, hızı ve kalitesine bağlı olarak değişmektedir. Gümrük idarelerinin etkin ve hızlı işlem yapabilmeleri arz zincirini desteklerken, bürokratik ve yavaş bir yapının varlığı söz konusu zinciri olumsuz etkilemektedir. Bu nedenle, uluslararası eşya hareketleri, aynı coğrafyada çalışan farklı yapıdaki gümrük idareleri arasında daha hızlı işlem yapılan yöne doğru dengesiz bir dağılım gösterebilmekte, hızlı yöntemler kullanan idarelerin transit gibi işlemler açısından tercih edildiği görülmektedir. Son yıllarda artan uluslararası güvenlik kaygılarının giderilmesine yönelik olarak arz zinciri güvenliği kavramının ortaya çıkması ile bir yandan ticaret kolaylaştırılırken diğer yandan da güvenlik kontrollerinden de ödün verilmemesi gerekliliği öne çıkmıştır. İthalatı ve ihracatı yapılan eşyanın denetiminde görevli diğer kurumlar arasında işbirliğinin sağlanması da, sınırdan geçen eşyaya müdahalenin en aza indirilmesi ve böylece eşyanın tesliminin en kısa sürede gerçekleştirilmesinde gereklilik olarak kabul edilebilmektedir. Bu, eşyalara ilişkin kontrollerde kurumların 29 N. Saygılıoğlu, “11 Eylül ve Gümrükler”, Gümrükte Uzman Görüş, Sayı. 2 Ocak 2003, s.1-3 27 fonksiyonlarının zayıflatılması anlamında değil, fonksiyonların yerine getirilmesi sürecinin hızlandırılarak, işlemlerin basitleştirilmesi şeklinde yorumlanmalıdır. Bu çerçevede, gümrük idarelerinin ticaretin kolaylaştırılmasına katkıda bulunabileceği temel alanlar; 30 - Aşırı nitelikte ve gereksiz olan formaliteleri ortadan kaldırmak ya da en aza indirmek, - Ticaret akışını ve risk analizlerine dayalı kontrol gereksinimlerini göz önünde bulundurarak, amacı belli, etkin kullanımı mümkün olan, iyi şekillendirilmiş işlem ve uygulamalar oluşturmak, - Ülke gümrük idareleri, farklı ülke gümrük idareleri, ya da Avrupa Topluluğu gibi gümrük birliği içerisinde yer alan gümrük idareleri arasında gümrük kural ve işlemlerini standart kılmak; - Her tacire elektronik gümrük beyannamesi ya da veri sunmak; bilgi ve belgelere elektronik ortamda erişim sağlama imkanı vermek, ortak ve standart erişim noktaları ve veri tabanları yaratmak, gümrük kuralları, işlemleri ve uygulamaları hakkındaki bilgileri internet üzerinden ücretsiz sunarak, iletişim teknolojisinin gelişimini ve yaygınlaştırılmasını sağlamak şeklinde sıralanabilmektedir. 30 D. Aktekin 2003 s.9 28 Sonuç olarak, DTÖ bünyesinde 1998 yılında yapılan, ithalatçı ve ihracatçılara, ticaretin kolaylaştırılması için gerekli temel konuların sorulduğu çalışmada, dış ticaret işlemlerinde;31 -Aşırı veri ve belge ihtiyacı, -Otomasyon eksikliği ve bilgi teknolojilerinin yetersiz kullanımı, -Açık ve belirgin olmayan ithalat ve ihracat gerekleri ve şeffaflık eksikliği, -Gereksiz prosedürler, özellikle kontrol temelli denetim ve risk değerlendirme tekniklerinin eksikliği, -Modernizasyon eksikliği ve gümrük ile diğer kamu kurumları arasında işbirliğinin yetersiz oluşu gibi konuların gündeme getirildiği görülmektedir. Gerek ulusal gerekse uluslararası boyutta (DTÖ, DGÖ, BM …) yürütülmekte olan ticaretin kolaylaştırılması çalışmalarında da bu noktalara ağırlık verildiği görülebilmektedir. Ticaretin kolaylaştırılması çalışmaları, uzun dönemli vizyon ve kapasite oluşturma çabalarını içeren programların, politika ve stratejilerin geliştirilmesini ve uygulanmasını, uluslararası sözleşmelere, standartlara uyumu ve bunların yanında, diğer organizasyonların faaliyetlerini takip etmeyi ve yakın işbirliğini gerektirir. 31 Trade Facilitation Handbook for the Greater Mekong Subregion, UN/ESCAP, 2003, s.5 29 11 Eylül sonrası arz zinciri güvenliği gibi daha çok gelişmiş ülkelerce ortaya atılan yeni argümanlar, eşyanın üretiminden tüketicisine ulaşana kadar tüm verilerin saptanmasını ve ihracatçı ülkeye sunulmasını öngörmektedir. Bu ise, eşyaya ilişkin ek bilgi, belge ve kontrol taleplerini doğurmaktadır ki, bu durum ticaretin önünde başka bir teknik engel olarak ortaya çıkmaktadır. Ticaretin kolaylaştırılması, çalışmaları öncelikle siyasi irade varlığını, şeffaflık ve öngörülebilirlik gibi altyapı gerektirmeyen unsurları içermesine rağmen, kalan büyük bölümü kapasite sorunlarına ilişkindir. Eşyaların ülkeler arası hareketi sırasında en az evrak ile en hızlı ve güvenilir sevkiyatını sağlayabilmek için geleneksel gümrük yöntemleri yerine modern gümrük süreçlerinin uygulanması önem kazanmıştır. Modern gümrük süreçlerinin oluşturulması ise, altyapı yatırımlarından, organizasyon yapısının değişimine kadar bir gümrük idaresinin tüm stratejisini, önceliklerini, çalışma yöntemlerini ve personel yapısını değiştirmesini gerektirecektir. Ticaretin kolaylaştırılması rekabetin artırılması ve piyasa bütünleşmesi için itici bir güçtür. Yani, zamanında teslim veya bu çalışmanın konusunu oluşturan “Tek Pencere”uygulaması gibi modern ticaret ve ulaşım tekniklerinin kullanımı ve elektronik iş ve küresel arz zincirinin geliştirilmesi, uluslararası ticaret için uluslararası piyasalarda başarılı rekabette gerekli olan hızı ve şeffaflığı sağlayabilecektir. 32 32 C. Cosgrove, M. Apostolov “How to Achieve Efficient and Open Collaboration for Trade Facilitation”, Trade Facilitation, The Challenges for Growth and Development, UN, s.14, 2003 30 İKİNCİ BÖLÜM TEK PENCERE İş çevrelerince uygulanan tam zamanlı üretim ve teslimat gibi modern teknikler, hızlı ve öngörülebilir bir süre içinde eşyanın gümrükten teslimini gerektirmektedir. Ancak, uluslararası ticarete konu pek çok eşyanın sağlık, güvenlik, çevre standartlarına tabi olması ve bu standartların farklı yasal düzenlemeler çerçevesinde yürütülmesi nedeniyle, birçok farklı idare eşyanın gümrükten geçişi sırasında kontrol ve incelemede bulunmaktadır. Bunlara ek olarak, eşyanın sınır geçişinde kontrol ile ilgili gümrük ya da diğer idarelerce aranan belge şartları ve bilgi talepleri çoğu zaman birbirinden farklı olmakla birlikte, bu farklı belgelerle aynı bilgiler birden fazla defa talep edilmektedir. Uluslararası ticarette çok sayıda belge gereksiniminin söz konusu olması ve bunun yanında kamu ve özel sektör arasında belgeleme sistemlerinin uyumu konusunda eksikliklerin bulunması ticarette yüksek maliyetlere ve gecikmelere yol açmaktadır Sınır yönetimi sorumluklarını düzenleme konusunda son yıllarda iki gelişim ön plana çıkmıştır. Bunlardan ilki; Tek İdari Belge olarak adlandırılan ve Avrupa Birliği tarafından kullanılmaktadır) kullanılan Menşe (İsviçre, Şahadetnamesi, Norveç ATA ve İzlanda Karnesi ve tarafından diğer da gümrük gerekliliklerini karşılayan, ancak, gümrük dışı gereklilikleri tam anlamıyla yerine getirmeyen, eşyanın ülkeye girişi sırasında gümrük idarelerinin ihtiyaçlarını 31 belirleyen bir belge; ikincisi ise bu çalışmanın ana eksenini oluşturan “Tek Pencere”uygulamasıdır.33 Bu çerçevede, ülkeler ticareti kolaylaştırmaya yönelik olarak gerek ulusal gerekse uluslararası düzeyde çeşitli çalışmalar yapmakta, işbirliğini artırma yolları aramaktadır. Ancak, kabul etmek gerekir ki her ülkenin idari yapısının birbirinden farklı olması sınırlarda görevli idarelerin bağlı olduğu bakanlıkların da çeşitlilik göstermesine neden olmaktadır. Bu nedenle, uluslararası işbirliğine gidilmeden önce aşamalı olarak yurtiçi bütünleşmenin sağlanmasının gerekli olduğu düşünülmektedir. Ancak, gerek uluslararası düzeyde gerekse ulusal düzeyde işbirliğinde, sorumlulukların iyi tanımlanmasının gerekmesinin yanında, yurtiçi işbirliğinde üst düzey bir kamu görevlisinin politik desteğinin bulunması ön koşul olarak kabul edilmektedir. Bahsedilen yurtiçi bütünleşmeye örnek olarak gösterilebilen “Tek Pencere”uygulamasının bu konuda rehber rol oynayabileceği kabul edilmektedir. Bu uygulamada öncelikle sınırlarda düzenleyici rolü olan kurumların gereklilikleri tanımlanmalı, kurumlar arasında görev gerekliliklerini karşılaştıracak şekilde çalışmaların yapılması, gereksiz düzenlemeler ile ülke güvenliğine katkısının minimum olduğu düşünülen düzenlemelerin belirlenmesi ve sistem üzerinde anlaşmaya varılması gereklidir. Bu çalışmaların sonucunda politik ortama göre iki çözüm önerilmektedir. 33 Integrated Border Management, 2005, www.gfptt.org (Erişim) 10 Temmuz 2007 32 Bunlar sırasıyla: 34 1) Kurumların tek bir sınır birimi olarak yeniden organize edilmesi, 2) Tekrarlamaların ve gereksiz uygulamaların azaltılması ile kurumların sorumluluklarını daha alt gruplara aktaracakları mutabakat zabıtları veya anlaşmaların imzalanmasıdır. BM tarafından yapılan ve önceki bölümde de yer verilen, dış ticaret işlemlerine ortalama 29 ila 30 farklı tarafın dahil olduğu, 40’dan fazla belgede 200’den fazla verinin talep edilmektedir. Bu çalışmanın da gösterdiği gibi sınır idareleri arasında oluşturulması gereken işbirliği bir taraftan ülkedeki tüm idareler arasındaki koordinasyonu, diğer taraftan da ithalat ve ihracat makamları arasında işbirliğini gerektirmektedir. 2.1. TEK PENCERENİN TANIMI “Tek Pencere” uygulaması gerek ulusal gerekse uluslararası düzeyde birçok kurumu ilgilendirdiğinden pek çok tanımı bulunmaktadır. DGÖ tarafından açıkça ticaretin kolaylaştırılması önlemi olarak ortaya konulan ‘Tek Pencere’, ticaret erbabına ve taşıyıcılara eşyaların kabul edilebilirliğinin tanımlanabilmesi için gerekli bütün verileri standart bir formatta sınır 34 Integrated Border Management, 2005, s.32 33 kontrollerine dahil olan idarelere bir defa ve tek bir portaldan sunmasına olanak tanıyan bir sistem olarak kabul edilmektedir.35 AB Modernize Gümrük Kodu’nda ise; “Tek Pencere” ekonomik operatörlerin bilgiyi bir kez vermesi ile işlemlerin basitleştirilmesi yararına aynı zamanda, Topluluk gümrük bölgesine giren veya topluluk gümrük bölgesinden çıkan eşyaların tam olarak kontrolünün sağlanması, polis, sınır güvenliği, veterinerlik, çevre gibi eşya kontrollerine dâhil olan diğer idareler ile gümrük idaresi arasında konu ile ilgili verilerin korunması hükümlerini de dikkate alarak ekonomik operatörler tarafından sağlanan bilgilerin paylaşılması olarak tanımlanmaktadır.36 AB Elektronik Gümrük Kararı’nda “Tek Pencere”, ekonomik operatörlere gümrük dışı bir mevzuat tarafından gerekli olsa bile ithalat ve ihracat için gerekli bütün bilgilerin sunulmasına imkan tanıyan, bilgilerin ekonomik operatörler ve gümrük idareleri arasında, gümrük idareleri ve Komisyon arasında, gümrük idareleri ve diğer idareler arasında sorunsuz akımını sağlayan bir sistem olarak yer almaktadır.37 2.2. TEK PENCEREYE İLİŞKİN ALTERNATİF YAKLAŞIMLAR UN/CEFACT Uluslararası Ticaret Prosedürleri Çalışma Grubu (ITPWG/ TBG15) tarafından yapılan çalışmalarda “Tek Pencere”ile ilgili olarak üç temel yaklaşım ele alınmıştır. ‘Tek Pencere’, ileri teknolojik altyapı ve iletişim teknolojisi 35 The 36 37 Single Window Concept, The World Customs Organization’s Perspective, www.wcoomd.org, (Erişim) R. Şen, E. Öztürk Customs 2007 Tek Pencere, Üst Düzey Stratejik Semineri, Toplantı Raporu, 1-3 Mart 2006 Single Window at Community Level, Working Document: TAXUD/1241/2005 – Rev. 5, Brussels, 20 Şubat 2006 34 kullanımını ve uygulanmasını gerektirmemekte iken, bilgilerin elektronik ortamda yer almaları gerekli verilerin tek bir defa sunulmasını sağlayacaktır. Aşağıda açıklamalarına yer verilen ikinci ve üçüncü sistemlerde elektronik uygulama söz konusu iken birinci uygulama kağıt tabanlı da olabilmektedir.38 2.2.1 Tek İdare Elektronik veya kağıt formatında bilgileri alarak bu bilgileri ilgili bütün idarelere dağıtmaktadır. Arz zincirinde gereksiz engellemeleri önlemek için kontrolleri koordine etmektedir. İsveç Gümrük İdaresinde karşımıza çıkan bu uygulamada Gümrük İdaresi, Uluslararası Vergi İdaresi, İsveç İstatistik Birimi, İsveç Tarım Birimi ve Ulusal Ticaret Birimi gibi birimlerin görevlerini ilgili idare adına yerine getirmektedir. 38 Recommendation and Guidelines on Establishing a Single Window, United Nations Centre for Trade Facilitation and Electronic Business, Recommendation No. 33 Geneva 2005 35 Şekil 1: Tek İdare’nin Yapısı Ticaret Erbabı ( Ulaşım Dahil) TEK Kağıt İDARE İdare 3 İdare 4 Kaynak: Recommendation and Guidelines on Establishing a Single Window, United Nations Centre for Trade Facilitation and Electronic Business, Recommendation No. 33 Geneva 2005 s.8 2.2.2 Tek Otomatik Sistem Bilgilerin toplanması ve dağıtılmasında ABD’de uygulanmakta olan sistemde, ticaret erbabı standart verileri bir defa sunduktan sonra veriler sistem tarafından işlenerek ilgili idarelere dağıtılmaktadır. Verilerin, elektronik olarak toplanmakta, kullanılmakta ve dağıtılmakta olduğu sistem, kamu otoritesi tarafından yürütülebileceği gibi özel sektör tarafından da idare edilebilmektedir. 36 Tek Otomatik Sistem’in uygulanmasında çeşitli seçenekler bulunmaktadır. Bunlar sırasıyla, 1. Verilerin sistem yoluyla işlenebildiği “Bütünleştirilmiş Sistem” 2. Verilerin aracıya işlenmesi gönderildiği “Arayüz Sistemi” 3. İki sistemin kombinasyonu Şekil 2: Tek Otomatik Sistemin Yapısı (Bütünleştirilmiş) İdare -1 Bütünleştirilmiş Ticaret Erbabı ( Ulaşım Dahil) İdare- 2 TEK OTOMATİK SİSTEM Bütünleştirilmiş Bütünleştirilmiş İdare-3 Elektronik Bütünleştirilmiş İdare-4 Kaynak: Recommendation and Guidelines on Establishing a Single Window, United Nations Centre for Trade Facilitation and Electronic Business, Recommendation No. 33 Geneva 2005s.8 37 Şekil 3: Tek Otomatik Sistemin Yapısı (Arayüz) İdare -1 Arayüz Ticaret Erbabı ( Ulaşım Dahil) İdare- 2 TEK OTOMATİK SİSTEM Arayüz İdare-3 Arayüz Elektronik Arayüz İdare-4 Kaynak: Recommendation and Guidelines on Establishing a Single Window, United Nations Centre for Trade Facilitation and Electronic Business, Recommendation No. 33 Geneva 2005 s.9 2.2.3 Tek Bilgi İşlem Servisi Singapur ve Maritus’da kullanılan bu sistemde, ticaret erbabı, beyannamelerini işlenmek ve onaylanmak üzere elektronik olarak sunmakta ve onaylar da yine elektronik olarak kamu idarelerince ticaret erbabının bilgisayarına iletilmektedir. Bu sistemde, önceden tanımlama ve önceden onaylama gibi bazı aşamaları içeren veri setinin kullanılmasının daha faydalı olacağı düşünülmektedir. Bu sistemde, vergiler, harçlar ve ücretler ticaret erbabının banka hesabından otomatik olarak alınmaktadır. 38 Şekil 4: Tek Bilgi İşlem Servisi İdare -1 Ticaret Erbabı ( Ulaşım Dahil) İdare-2 Belge Bilgisi Elektronik Ödeme Doğrulama TEK BİLGİ İŞLEM SERVİSİ Bütünleştirilmiş Bütünleştirilmiş İdare- 3 İdare- 4 Kaynak: Recommendation and Guidelines on Establishing a Single Window, United Nations Centre for Trade Facilitation and Electronic Business, Recommendation No. 33 Geneva 2005 s.9 2.3. TEK PENCERENİN AMACI “Tek Pencere”uygulaması dış ticaret işlemlerini düzenlemek, kontrol etmek ve gerekli veri sunumuna ilişkin mevcut karışık ve tekrarlayıcı sistemin üstesinden gelmek üzere geliştirilmiştir. Başlıca amaç, verilerin bir defa sunulması iken “Tek Pencere”ile mevcut verilerin mümkün olduğu ölçüde tekrar kullanılması ve mevcut yaklaşımların ve gerekliliklerin verimli hale getirilmesi planlanmaktadır.39 39 http://www.gfptt.org (Erişim)10 Haziran 2007 39 2.4. TEK PENCERE VE KURUMSAL YAPI “Tek Pencere”nin oluşturulmasında ve uygulanmasında lider rolü üstlenecek olan kurum, ülkelerin politik durumuna, idarelerin organizasyon yapısına ve yasal düzenlemelere bağlı olarak ülkeden ülkeye değişiklik gösterebilmektedir. Ancak, gümrük idareleri dış ticaret işlemlerinde ve sınır geçişlerinde ülkelerin dünyaya açılan ilk kapıları olmaları, gerek eşya kontrolünü gerekse diğer ilgili idareler için gerekli kontrolleri yapması ve ticaret erbabı ile olan ilişkilerinin uzun bir geçmişe dayanması nedeniyle “Tek Pencere” çalışmalarında lider idare olarak kabul edilmektedir. Şu anda dünya çapında 30’un üzerinde “Tek Pencere”uygulaması mevcuttur. “Tek Pencere”uygulamasının bulunduğu ülkelere bakıldığı zaman bazılarında lider rolün kamu sektörü tarafından, bazılarında özel sektör tarafından, bazılarında ise özel ve kamu sektörü tarafından ortak olarak üstlenildiği görülmektedir. Ancak, bu görevi üstlenecek olan kurumun güçlü bir organizasyon yapısına, siyasi iradeye, yeterli finansman ve insan kaynağına, gerek kamu sektörü gerekse özel sektör ile güçlü bir işbirliğine ve gerekli vizyona sahip olması gereklidir. Kamu sektörü tarafından finanse edilen “Tek Pencere”uygulamalarına; Finlandiya, İsveç, ABD; özel sektör tarafından finanse edilen “Tek Pencere” uygulamalarına; Almanya, Guatemala örnek olarak verilebilmektedir. Kamu ve özel sektör ortaklığı ile finanse edilen “Tek Pencere”uygulamalarınaise, Çin, Gana, Japonya, Malezya, Maritus, Senegal ve Singapur örnek olarak gösterilebilir. 40 “Tek Pencere” uygulamaları sadece finansman bakımından ülkeden ülkeye farklılıklar göstermemektedir. Uygulama düzeylerinde de farklılıkların görülmesi mümkündür. Finlandiya, Gana, Guatemala, Maritus ve Senegal’de Tek Pencere’nin kullanımı zorunlu iken; Çin, Almanya, Japonya, Malezya, İsveç ve ABD’de ‘Tek Pencere’nin kullanımı isteğe bağlıdır.40 Finlandiya, İsveç ve ABD’de hizmetler ücretsiz iken; Çin, Gana, Guatemala, Almanya, Japonya, Malezya, Maritus, Senegal ve Singapur’da çeşitli ödemelere tabidir.41 “Tek Pencere”uygulamasının ön aşaması olarak da kabul edilebilen Bütünleştirilmiş Sınır Yönetimi, ‘Tek Pencere’nin kurumsal yapılanmasını ortaya koyması açısından önem taşımaktadır. Söz konusu kavram, eşyaların ve insanların sınır geçişlerindeki gerekli prosedürleri azaltmaya yönelik olarak sınır geçişlerindeki işlemleri kolaylaştırmayı, ulusal mevzuattan kaynaklanan gerekliliklerin yerine getirilmesini ve sınırlardaki güvenliğin sağlanması için sınırlarda yetkili kuruluşların organizasyonu ile sevk ve idaresini kapsamaktadır. Bu sürecin sonunda ise uygulamaya örnek olarak “Tek Pencere” gösterilebilmektedir. Bütünleştirilmiş Sınır Yönetimi kavramı, AB kapsamında, ilki; sınır güvenlik birimleri, gümrük, bitki ve hayvan sağlığı gibi farklı idareler tarafından yerine getirilen kontrollerin entegre hale getirilmesi; ikincisi ise, ülke sınırlarının idaresinde 40 41 T. Butterly, “Single Window, To Enhance The Exchange of Information Between Trade and Government” UN/CEFACT, sunum, www.unece.org (Erişim), 30.08.2007 ibid 41 üye ülkelerin, siyasi ve yasal alanda daha sıkı bir entegrasyonu benimsemesi olmak üzere iki boyutta ele alınmaktadır. 2.5. TEK PENCERENİN UYGULANMASI İÇİN GEREKLİ KOŞULLAR VE UYGULAMA SIRASINDA KARŞILAŞILAN ZORLUKLAR “Tek Pencere” uygulamasının başarılı olabilmesi için ön koşulun güçlü bir politik destek olduğu bu çalışmada daha önce vurgulanmıştı, bunun yanında42; - İthalat, ihracat ve transit ile ilgili bütün düzenleyici yükümlülüklerin tamamlanabilmesi için tek bir giriş noktası ile standart hale getirilmiş veri ve belgelerin sisteme yüklenmesi, - Veri değişiminde, uluslararası ticaret işlemlerinde kişisel verilerin korunması ve güvenlik amaçlarıyla yasal çerçeve tarafından korunması desteklenen veriler hariç olmak üzere, bütün verilerin paylaşımı, - Ticaretle ilgili resmi bilgilerin öğrenilebileceği ve vergi ve diğer yükümlülüklerin ödenebileceği kolaylıkların eklenmesi, - Tek bir veri giriş noktasının, katılımcı resmi otoriteler ile yetkilendirilmiş firmalara ilgili bilgiye ulaşım imkanı sağlanması, - Kontrollerin koordinasyonu ve çeşitli resmi otoritelerin denetlenmeleri gibi faktörlerinde yerine getirilmesi gereklidir. 42 R. Şen, E. Öztürk 2006 s.34 42 Ayrıca, çeşitli ülke uygulamalarına bakılarak başarı için gerekli olan diğer faktörler ve uygulamada karşılaşılan zorluklar aşağıdaki gibi özetlenebilir:43 Gerekli faktörler: - Özel veya kamu sektörü tarafından güçlü bir lider kuruluş, - Kamu ve özel sektör dahil bütün tarafların işbirliği ve taahhüt altına girmesi (Finlandiya, Gana, Maritus, Malezya, Senegal, ABD, Singapur) - Normal iş prosedürleri için komplikasyonlar yaratmayan kullanıcıya dost bir sistem ( Çin, Malezya, İsveç, Senegal, ABD) - Modern teknoloji yatırımları (Guatemala, Malezya) - Aşamalı, esnek bir yaklaşım (Almanya, Maritus, Senegal) - Yansız, şeffaf ve güvenilir teknik çözümler (Hong Kong) Karşılaşılan zorluklar: - Mevcut iş ve devlet uygulamalarındaki değişiklikler (Gana, Malezya, Senegal, Singapur, ABD) - İthalat ve ihracat prosedürlerinde yer alan çeşitli kamu idareleri arasında işbirliği oluşturulması (Finlandiya, ABD) 43 Case Studies on Implementing a Single Window, United Nations Centre for Trade Facilitation and Electronic Business June 2006 s.5 43 - Halihazırda kamu ve özel sektör(Guatemala), özellikle küçük ve orta ölçekli işletmeler tarafından (İsveç) kullanılan teknolojilerin modernize edilmesi 2.6. TEK PENCERENİN FAYDALARI ‘Tek Pencere’nin hem ticaret erbabı hem de idareler için ticaretle ilgili düzenleyici gerekliliklerin tamamlanması için gerekli bilgilerin sağlanması ve paylaşılması aşamasında, işlemleri basitleştirici ve kolaylaştırıcı bir sistem olduğu söylenebilir. Dolayısıyla “Tek Pencere” hem hükümete hem de ticaret erbabına birtakım faydalar sağlamaktadır.44 Bu sistemin kullanılması, resmi kontrollerin etkinlik ve etkililiğinin geliştirilmesini sağlamakta ve ticarette yer alan her iki taraf için de kaynakların daha iyi kullanılmasını sağlayarak maliyetleri düşürmektedir. Ticaret erbabının bütün gerekli belge ve bilgileri tek bir noktadan vermesi ile bu bilgilerin bütün ilgili idarelere dağıtımı ve daha hızlı tasdik edilmesi için daha etkili bir sistemin kurulması, hükümetin ticaret erbabı ile olan çalışmalarında ve iletişiminde daha kolaylaştırıcı ve açık bir yaklaşım sağlayarak mevcut hükümet sistemi ve işlemler arasında daha iyi birleşime öncülük etmektedir. “Tek Pencere” tarife oranlarına ve diğer yasal ve idari gerekliliklere ilişkin güncel bilgi sağlayarak istenmeyen veya amaçlanmayan yanlışlıkların yapılmasını engellemektedir. İlgili belgelerin ve bilgilerin toplanması ve koordine edilmesini 44 Recomendation 33, 2005, s.35 44 sağlayarak hem işgücü hem de finansal kaynakların etkin kullanılmasını ve idareye daha önceden idari görevlerde çalıştırılan personelini daha gerekli yerlere aktarmasına olanak sağlamaktadır. Verilerin sistematik olarak toplanması sayesinde risk yönetimi ve muhafaza alanlarında daha iyi bir gelişim görülmektedir. Sistem içerisinde ödeme uygulamaları ile vergi ve harçların daha hızlı ve eksiksiz toplanması sağlanmaktadır. Kısaca, ‘Tek Pencere’nin hükümetler için faydaları aşağıdaki gibi sıralanabilir; - Kaynakların daha etkili ve etkin dağıtılması, - Doğru ve artan gelir temini, - Gelişmiş ticaret uyumu, - Güvenliğin artırılması, - Şeffaflığın ve dürüstlüğün artırılması, Uygulama sayesinde idarenin daha hızlı işlem yapması ile ticaret erbabı da daha hızlı gümrükleme ve serbest bırakma sonucunda arz zincirinde hızlı hareket edebilme olanağına sahip olmaktadır. Ticaret erbabı için faydaları ise aşağıdaki gibi sıralanabilir; - Gecikmelerin azaltılarak maliyetlerin düşürülmesi, 45 - Daha hızlı gümrükleme ve serbest bırakma, - Kuralların açıklanması ve tahmin edilebilir başvuru, - Kaynakların daha etkili ve etkin dağıtılması, - Şeffaflığın artması. Dış ticaret işlemlerinde artan şeffaflık ve tahmin edilebilirlik ile hem kamunun hem de özel sektörün yanlış davranışlarda bulunma sonucu da azaltılmış olacaktır. 2.7. ULUSLARARASI KURULUŞLAR TARAFINDAN YÜRÜTÜLEN TEK PENCERE ÇALIŞMALARI “Tek Pencere” uygulamasının geliştirilmesi aşamasında hükümetler ve ticaret erbabı, DTÖ, DGÖ, UDÖ, UNCTAD, BM/AEK gibi uluslararası örgütler ve hükümetler arası organizasyonlar tarafından geliştirilen standartları ve tavsiye kararlarını kullanmaları konusunda teşvik edilmektedirler. 2.7.1 DTÖ Tarafından Yürütülen Çalışmalar Birinci bölümde de yer verildiği üzere DTÖ bünyesinde müzakereleri yürütülmekte olan ticaretin kolaylaştırılması çalışmaları çerçevesinde,“İthalat ve ihracatla ilgili formaliteler” başlığı altında üye ülkeler tarafından ‘Tek Pencere’ye ilişkin öneriler de getirilmektedir. 46 Japonya, Moğolistan, Peru ve Tayvan tarafından sunulan (TN/TF/W/17), Kore tarafından sunulan (TN/TF/W/18), Peru tarafından sunulan (TN/TF/W/30), Türkiye tarafından sunulan (TN/TF/W/45) ve Avrupa Toplulukları tarafından sunulan (TN/TF/W/46) öneriler incelendiği zaman, söz konusu önerilerin temelde GATT’ın VIII. maddesini açıklığa kavuşturmak üzere ithalat ve ihracatla ilgili belgelerin tek bir noktadan sunumunun, tek bir portaldan ticaretle ilgili yasal düzenlemeler ulaşılmasının ve uluslararası standartların kullanımı ile idari yüklerin azaltılmasının amaçlandığı görülmektedir. Ayrıca, Şili, AT, Kore, Moğolistan ve Singapur tarafından sunulan (TN/TF/W/100) ve Kore tarafından sunulan (TN/TF/W/138) öneriler “Tek Pencere” uygulamasının hayata geçirilmesine ilişkindir. 2.7.2 BM Tarafından Yürütülen Çalışmalar BM bünyesinde yürütülmekte olan çalışmalar çerçevesinde yayınlanan tavsiye kararları, “Tek Pencere”çalışmalarının temelinde yer alabilecek uygulamalar açısından bilgi vermektedir. Örneğin, UN/CEFACT’ın 33 numaralı tavsiyesine ilişkin olarak hazırlanan rehber ile “Tek Pencere”sisteminin uygulanması aşamasında hükümetlere ve ticaret erbabına yardımda bulunmak amaçlanmıştır. Ayrıca, henüz yayımlanmamış olan taslak aşamasındaki Tek Pencere Veri Uyumlaştırılması Rehberi (Tavsiye No 34) ve Uluslararası Ticari Tek Pencere için Yasal Çerçeve (Tavsiye No 35) ile yine dış ticaret taraflarına yardımda bulunmanın amaçlandığı söylenebilir. 47 2.7.3 DGÖ Tarafından Yürütülen Çalışmalar Bütünleştirilmiş Sınır Yönetimi uygulamalarının uluslararası arz zincirinde güvenliği ve kolaylaştırmayı sağlayacağı düşüncesiyle DGÖ tarafından uygulanması tavsiye edilen standartlar aşağıda yer almaktadır;45 Standart 1; Sınırlarda Veri Gerekliliğinin ve İdarelerin Çokluğu; - Gümrük idareleri efektif bir bütünleşme için lider idare konumunda bulunmalı ve her idarenin görevlerini gözden geçirmelidir, - Tek bir sınır birimi yaratılması düşünülmelidir, - Sınırlardaki denetim için birkaç idarenin işini yapabilecek elemanlar eğitilerek, özel durumlarda ve şüphe halinde başlıca sorumlu olan kurumlarla irtibata geçilmeli, her idarenin rolünü belirleyecek Mutabakat Zabıtları imzalanmalıdır, - İdareler kontrolleri sınırlar yerine iç idarelerde gerçekleştirmelidir, - Komşu ülke idareleri ile işbirliği içerisinde bitişik sınır ofisleri arasında ticaretin hacmine göre çalışma saatleri belirlenmelidir. 45 Integrated Border Management, Permanent Tecnical Committe, 178. Session, March 2007, www.members.wcoomd.org (Erişim) 19 Nisan 2007 48 Standart 2; Sınır İşlemlerinde Kaynak ve Maliyet Sınırlılığı; - İdareler, komşu ülkelerin gümrük ve diğer idarelerinin yan yana çalışabileceği ortak alanlar yaratmalıdır, - Hükümetler komşu ülke gümrük memurlarının kendi yararlarına faaliyet gösterebilmeleri için yasal temel sağlamalıdırlar, - Komşu idareler kazançları paylaşmayı ve harici kontrol araçlarını ortak kullanmayı düşünmelidirler, - Gümrük idareleri hareket edilen ülkede yolcu ve eşyaların ön- gümrüklemesini düşünmelidirler. Standart 3; Ulusal ve Uluslararası İşbirliği; - Sınır idareleri ile merkez arasında ve sınır idarelerinin kendi aralarında iletişimi kapsayacak şekilde iç hizmetler arasında işbirliği sağlanmalıdır, - Gümrük, polis ve sınır idareleri gibi birimleri kapsayacak şekilde bütünleştirilmiş bilgi teknolojileri sistemleri uygulanmalıdır, - Sınır idareleri ortak risk analiz sistemleri, araçlar ve birleşik kontroller kullanmalıdır, - Sınır idareleri sınırın iki tarafındaki ofislerle yerel işbirliği, komşu ülkelerle ikili ve çok taraflı işbirliği sağlamalıdır. 49 Standart 4; Sınır Prosedürlerinde Uluslararası Standartlar; - Gümrük İdareleri DGÖ Veri Modelini uygulamalıdırlar, - Gümrük idareleri uluslararası arz zinciri rehberini uygulamalıdırlar, - Hükümetler Revize Kyoto Sözleşmesi’ni kabul etmelidirler, - Gümrük idareleri DGÖ Standartlar Çerçevesini uygulamalıdırlar, - Hükümetler Johannesburg Sözleşmesi’ni kabul etmelidirler, - Tek pencere sistemi uygulanmalıdır. Ek olarak, DGÖ bünyesinde hazırlanan Standartlar Çerçevesi’nin 1.3.8 nolu maddesinde ‘Tek Pencere’ye yer verilmektedir. “Hükümetler, uluslararası ticaret verilerinin doğrudan transferini kolaylaştırmak ve gerek ulusal gerekse uluslararası düzeyde riske ilişkin istihbaratın paylaşımını sağlamak amacıyla, gümrük ile uluslararası ticarette yer alan diğer hükümet kurumları arasında işbirliğine dayalı düzenlemeler yapmalıdır. Böylelikle, ticaret erbabının gerekli bilgileri, bir seferde, belirlenmiş tek bir makama, tercihen de gümrüklere elektronik yoldan sunması mümkün olacaktır. Bu bağlamda, gümrüklerin, örneğin, fatura ve satın alma emri, ihracat ve ithalat beyannameleri gibi ticari belgeleri kullanmak suretiyle, küresel arz 50 zinciri içindeki ticari süreçlerle ve bilgi akışlarıyla yakın bir entegrasyon yolunu araması gerekir.” 2.7.3.1 DGÖ Veri Modeli DGÖ bünyesinde çalışmaları yürütülen ve üye ülkeler tarafından yakından takip edilen DGÖ Veri Modeli çalışmalarının, “Tek Pencere” uygulaması çerçevesinde, idareler arasında veri alışverişinde temel rol oynadığı görülmektedir. Uluslararası ticarette otomasyona geçmiş gümrük idareleri için, mevzuatların gerektirdiği doğrultuda sunulan veya sunulması gereken bilgi ve belgeler için standart ve uyumlaştırılmış veri seti ve standart elektronik mesajların çerçevesini oluşturan DGÖ Veri Modeli46, oluşturulurken EDIFACT gibi mevcut standartlar ele alınarak bunlara ihtiyaçlara göre ilaveler yapılmıştır. DGÖ Veri Modeli oluşturulmasındaki temel amacın, çok veri yerine minimum veri gerekliliği ile daha iyi veri elde edilmesi ve e-Ticaretin etkinleştirilerek ticaretin kolaylaştırılması olduğu söylenebilmektedir. EDIFACT standartlarından CUSCAR ve CUSDEC’in sadece gümrüğün ithalat ve ihracatına yönelik ihtiyaçlarını karşılaması ve transit, taşıma ve diğer ihtiyaçlarını karşılamakta yetersiz kalması nedeniyle G-7 ülkeleri tarafından oluşturulan, Model UN/EDIFACT, BM/AEK, ISO gibi organizasyonların mevcut politikaları ile uyumlu olarak geliştirilmiştir. 46 Ö. Çalışkan, 2005, s.2 51 G-7 ülkeleri tarafından ithalat ve ihracat beyannameleri oluşturmak için başlatılmış olan çalışmaların sonucunda, taşıma belgesi ve transit ile ilgili bölümler Versiyon 2’de Modele dahil edilmiştir. Versiyon 3 kapsamında ise diğer ilgili idareler Modele dahil edilmeye çalışılmakta olup, bunun sadece komisyoncu veya taşıyıcı olarak algılanmaması gerekmektedir. Bankaların yapmış oldukları gönderilerin ve iletilerinde bu kapsamda değerlendirilmesi ve uyum içinde gerekli yasal düzenlemelerin yapılmasının gerekli olduğu düşünülmektedir.47 Revize Kyoto Sözleşmesi’nde yer alan risk yönetimi, varış öncesi işleme, denetim kontrolleri, gümrük mevzuatı ile uyumlu sınırlı bilgi ihtiyacı, beyannamelerin ve ek belgelerin elektronik sunumu, uluslararası standartların kullanımı gibi ifadeler ile stratejisi Revize Kyoto Sözleşmesi’ne göre belirlenen48 model çalışmaları, ülkelerin gelişmişlik düzeyleri birbirinden farklılık gösterdiği için yavaş ilerlemektedir. “Tek Pencere” uygulamasının sadece gümrük idarelerine özgü bir çalışma olmadığı da göz önüne alınınca, ilgili bütün kurum ve kuruluşları da içermesine yönelik olarak çalışmaları sürdürülen Versiyon 3 kapsamında “Tek Pencere” uygulamalarını destekleyecek bir veri seti içeriği oluşturulmaya çalışıldığı da kabul edilmektedir. DGÖ Veri Modeline, Standartlar Çerçevesi’nin 1.3.7 nolu maddesinde de yer verilmiştir. Buna göre; 47 T. Ercan, DGÖ Gümrük Veri Modeli Proje Grubu ve Bilgi Yönetimi Alt Komitesi 50. Dönem Toplantısı, Toplantı Raporu 23-26 Ocak 2006 48 WCO Customs Data Model Project Team, An Introduction; January 2007 52 “Gümrük idarelerinin, ilgili iletişim Teknolojileri sistemlerinin sistemler arası işletilebilir olması ve açık standartlara dayalı olması gerekir. Bunun için de, Gümrük idarelerinin, ihracat ve ithalat işlemlerinin başarıyla gerçekleştirilmesine ilişkin azami sayıda veriyi tanımlayan DGÖ Gümrük Veri Modelinden yararlanması gerekir. Veri Modeli, aynı zamanda ilgili Yük ve Eşya beyannameleriyle ilgili olarak elektronik mesaj formatlarını da tanımlamaktadır.” DGÖ Veri Modeli’nin aşamaları kısaca aşağıdaki özetlenebilir.49 - 1996-2002 yılları arasında G- 7 girişimi olarak sürmüştür, - 2002- Versiyon 1 - 2003 – Versiyon 1.1 (güvenlik) - 2005- Versiyon 2 (taşıma ve transit) - 2008- Versiyon 3 (diğer hükümet kurumları) Sürdürülmekte olan ve “Tek Pencere” sisteminin temelini olşruran DGÖ Veri Modeli’nin faydaları şu şekilde sıralanabilir: - Gerekli verilerin değişimi ve bilgi paylaşımı konusunda ortak bir platform yaratarak, sınırların güvenliğini ve güvenirliliğini sağlamak, - Eşya hareketlerinin tarafları arasında işbirliğini artırmak, 49 WCO Customs Data Model Project Team, 2007, 52 53 - Hızlı dolaşıma katkıda bulunmak, - Eşya dolaşımı esnasında gerekli olan bilgilerin miktarını azaltmak, - Gümrük idareleri arasındaki işbirliğini daha da artırmak, - Uyum maliyetlerini azaltmaktır. Sonuç olarak, “Tek Pencere” uygulamalarının başlatılması fizibilite çalışmasını, talep, veri ve diğer bilgi gereksinimlerinin düzeyini ve yapısını, hukuki konuları, uygulama opsiyonlarını, pilot uygulama potansiyelini ve yapısını, uygulama maliyetini, gerekli diğer kaynakları (insan, teknik…) potansiyel kazançları ve riskleri, uygulama ve yönetim stratejisini tespit edebilecek analizleri içeren kapsamlı bir çalışma gerektirmektedir. Başarılı bir uygulama için, en önemli önkoşul, hükümet ve ilgili idarelerin politik iradesi ve iş topluluğunun tam desteği ve katılımıdır. Bilgi değişimi konusunda gizlilik ve güvenliği sağlayan gizlilik yasaları ve kurallarının hayata geçirilmesi dahil olmak üzere, temel hukuki çerçevenin de geliştirilmesi gerekmektedir. 54 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ÜLKE UYGULAMALARI Ülke uygulamalarına bakıldığında mevcut iki “Tek Pencere” sisteminden bahsedilebilmektedir. Bunlardan ilki gümrük idarelerinin lider rol oynadığı, prosedürlerin uyumlaştırıldığı, elektronik mesaj ve veri sunumu ile gümrükler ve diğer idareler arasında bilgilerin paylaşıldığı sistem iken; ikincisi, ticaret erbabı ve iş çevresinin ilgi alanına odaklanan sistemdir. Bu sistemde de gümrük idareleri yer almakla beraber, temel olarak limanlar ve benzer hizmetlerin operasyonlarına ilişkin veri ve prosedürlere odaklanılmıştır. Fakat her iki yaklaşımda da ortak olan verilerin uyumlaştırılması ve birlikte işlerliktir.50 Şu anda dünyada başta Finlandiya, Almanya, Gana, Guatemala, Hong-Kong, Japonya, Malezya, Maritus, Senegal, Singapur, İsveç ve ABD olmak üzere 30’a yakın ülkede “Tek Pencere” sistemi uygulanmaktadır. Bu çalışmada giriş bölümünde de bahsedildiği üzere İsveç, ABD ve Singapur uygulamaları anlatılarak, AB ve Türkiye’de sistemi kurmaya yönelik olarak yapılan çalışmalar hakkında bilgi verilecektir. Çalışmada incelenen ülke örneklerinden Singapur “Tek Pencere” sistemini özel sektör kaynakları ile uygulayan bir ülke olmasından, İsveç, AB üyesi olması ve bağımsız bir sistem uygulamasından, ABD ise dünya ticaretindeki payının 50 Single Window Common Standards And Interoperability Contribution To The Stakeholder Perspectives, ECE/TRADE/CEFACT/2006/15, 12 May 2006, Economıc Commıssıon For Europa 55 büyüklüğünden dolayı seçilmiştir. Bazı ülke uygulamaları ise Ek-1’de yer alan tabloda değerlendirilmiştir. 3.1. İSVEÇ TEK PENCERE UYGULAMASI 3.1.1 Sistemin Kuruluş ve Tarihçesi “Sanal Gümrük İdaresi (SGİ- Virtual Customs Office)” olarak bilinen İsveç Tek Pencere uygulaması, gümrük beyannamelerinin, ithalat ve ihracat lisansları için başvuruların, stratejik eşyalar için lisans başvurularının elektronik olarak yapılmasına olanak tanıyan bir sistemdir.51 İsveç’te “Tek Pencere” sistemi, 1988 yılında kurulmuş, ancak uygulama 1989 yılında İsveç Gümrük İdaresi’nin ihracat süreci için “Gümrük Bilgi Sistemi”ni geliştirmesi ve istatistikleri elektronik olarak İsveç İstatistik Birimine iletmesi ile başlamıştır.52 “Tek Pencere” süreci, İsveç hükümetinin şeffaflık ve vatandaş ile iş çevresi arasında karşılıklı etkileşim politikasının bir sonucu olarak ortaya çıkmış, 1988 yılında başlayan bilgisayarlaşma süreci ile gümrük idaresi ve diğer idareler arasında işbirliği içinde kamu idarelerinin ve ticaret erbabının ihtiyaç ve istekleri temelinde geliştirilmiştir. “Tek Pencere” uygulaması başlangıçta İsveç Hükümet fonlarından karşılanmakta iken, yeni hizmetler tanımlanmaya ve uygulanmaya başlandıkça 51 52 Recomendation 33, 2005, s.35 Case Studies on Implementing a Single Window, 2006 s. 43 56 finansmanları da her hizmet için ayrılan bütçeden yapılmaya başlanmıştır. Ancak, sistem kapsamında sağlanan bütün hizmetler ücretsiz olarak sunulmaktadır.53 3.1.2 İsveç Tek Pencere Uygulamasının Temel Yapısı İsveç Tek Pencere” uygulamasının temelini oluşturan Gümrük Bilgi Sistemi, kamu hizmetleri için büyük ölçekli bir iş sistemidir. Başta ihracat olmak üzere, sırasıyla transit ve ithalatın da dahil edilmesiyle farklı gümrük prosedürleri, gelirlerin toplanması, basitleştirilmiş prosedürler ve gümrük tarifesi gibi destekleyici sistemler farklı zamanlarda sisteme tanıtılarak uygulama geliştirilmiştir.54 Ticaretle ilgili bütün düzenlemeleri içeren sistemde, döviz kurlarındaki, tarife kodlarındaki ve vergi oranlarındaki değişiklikler otomatik olarak güncellenebilmektedir. Ticaret erbabına, internet veya kısa mesaj servisi (SMS) hizmeti ile güncel değişiklikler otomatik olarak bildirilmektedir. Ayrıca, sistem kapsamında interaktif eğitim kursları düzenlenebildiği gibi her ticaret erbabının kullanabileceği ve kendi ihtiyaçlarını ve isteklerini bulabileceği bütün bilgi ve süreçleri kapsayan kişisel sanal gümrük ofisi de kurulabilmektedir. 55 İsveç Gümrük İdaresinde “Tek Pencere”uygulaması için; 53 54 55 - EDIFACT - İnternet Case Studies on Implementing a Single Window, 2006 s. 43 ibid S. Ünsal, “İsveç Gümrük İdaresinde Tek Pencere Uygulaması” Toplantı Raporu 9-11 Ocak 2007 57 - Mobil Çözümlemeler (Mobile Solutions) şeklinde farklı teknolojiler uygulanmaktadır. “Tek Pencere”uygulamalarına yararlanıcılar, teknoloji, yatırım ve diğer gereklilikler olmadan rahatlıkla ulaşabilmektedirler. Elektronik Gümrük Beyannamesi sunulması için İsveç Gümrük Bilgi Sistemi’nde kullanılan mesajlar UN/EDIFACT, CUSDEC, CUSRES gibi uluslararası standartlara dayanmaktadır. Veriler EDIFACT ya da XML56 kullanılarak kişinin seçimine göre sunulmakla beraber, genellikle EDIFACT tercih edilmektedir. Kağıt temelli beyannamenin de sunulmasının mümkün olduğu sistemde, bilgiler “Gümrük Bilgi Sistemine” gümrük memuru tarafından girilmektedir. Elektronik olarak ve kağıt temelli olarak sunulan bütün bilgiler veri ambarlarında saklanmakta ve gümrük denetimleri ile sonradan kontrol aşamalarında kullanılmaktadır.57 Yıllık olarak gümrük beyannamelerinin %94’ü “Tek Pencere”nin kullanılması ile gümrüğe sunulmakta ve ilgili idarelere gerekli veriler otomatik işleme ile gönderilmektedir.58 Ayrıca, “Gümrük Bilgi Sistemi” günde 100.000’den fazla elektronik mesaja cevap vermektedir.59 Veriler ve orjinal elektronik mesajlar yasal arşivlerde korunmakta, öncelikle formatın doğruluğunun kontrol edilmesi amacıyla özel kuruma gönderilmektedir. Daha sonra veriler risk profillerinin, tarife kodlarının ve diğer niteliksel kontrollerin 56 XML, yapısal dökümanların ve verinin tanımlaması için kullanılan bir dildir ve veri değişiminin, yayımlanmasının ve elektronik işin teknolojik altyapısını göstermektedir. 57 Case Studies on Implementing a Single Window, 2006 s. 43 58 M. Wicktor, Single Window Development and Implementation Experience of Sweeden, 18-20 October 2004 59 Case Studies on Implementing a Single Window, 2006 s. 43 58 otomatik olarak yapıldığı “Gümrük Bilgi Sistemine”, sonra da İsveç Gümrük İdaresi tarafından diğer kamu idarelerine aktarılmaktadır.60 İsveç “Gümrük Bilgi Sistemi” ve teknik destek için danışma noktaları 7 gün 24 saat esasına göre çalışmakta, tarifelere ya da prosedürlere ilişkin sorular için çağrı merkezi ise çalışma günlerinde 8:00 ila19:00 saatleri arasında hizmet vermektedir. 3.1.3 İsveç Tek Pencere Uygulamasında Taraflar ve Gümrük İdaresinin Konumu İsveç Gümrük İdaresi, sınır geçişleri ile ilgili bütün ulusal ve uluslararası mevzuatın izlenmesinden sorumlu olması nedeniyle gümrük, ticaret erbabı ve diğer kamu hizmetleri arasında bir arayüz oluşturmaktadır. Gümrük idaresi tarafından 30 farklı idare adına bilgi (ithalat KDV’si, ticaret istatistikleri, lisansların izlenilmesi, hayvanlar ve silahlar) toplanılmaktadır.61 Sistemde İsveç Gümrük İdaresi lider konumda olup, sistem içerisindeki diğer birimler;62 İsveç Tarım İdaresi, Ulusal Ticaret Kurulu, Ulusal Stratejik Ürün Soruşturma Birimi, Polis, Ulusal Vergi Birimi ve İsveç İstatistik Birimi olarak sıralanmaktadır. “Tek Pencere” uygulaması, dış ticaretle ilgilenen taraflara, Ulusal Ticaret Birimi, İsveç Tarım Birimi ve Ulusal Stratejik Eşya Araştırma Birimi arasında kurduğu işbirliği ile lisans sağlayabilmektedir. Tarafların İsveç Gümrük İdaresine 60 ibid M. Wicktor, 2004, s.58 62 Recomendation 33, 2005, s.35 61 59 sunduğu bilginin özel bir prosedürü gerektirmesi durumunda (örneğin lisans isteniyorsa), bilgi ilgili kamu idaresine aktarılmaktadır. Eğer özel bir prosedür gerekmiyorsa, alınan beyannameden gerekli bilgiler toplanarak, sorumlu kamu idaresine aktarılmaktadır. Gümrük beyannamelerinden elde edilen dış ticaret istatistikleri, elektronik olarak İstatistik Birimine iletilmektedir. İthalat vergi iadeleri ise İsveç Gümrük İdaresine ödendikten sonra bilgi Ulusal Vergi Birimine iletilmektedir. İsveç Gümrük İdaresi ile Ulusal Borç Ofisi ve Avrupa Komisyonu arasında ödenen gümrük vergilerinin teslimi otomatik olarak yapılmaktadır.63 Uygulama kapsamında, avcılar ve ateşli silahlarını beyan etmek isteyen diğer vatandaşlar internet üzerinden elektronik olarak Gümrük İdaresine beyan verebilmekte, bu konuya ilişkin süreç Polis İdaresi tarafından tamamlanmaktadır. İsveç Tarım İdaresi ile Gümrük İdaresi arasında oluşturulan elektronik ihracat geri ödeme süreci ortaklığındaki amaç, “Tek Pencere” ile müşteri memnuniyetini ve başvurudan ödemeye kadar olan sürecin tamamen elektronik olarak işlemesini ve iki idare arasında elektronik iletişim ile 7 gün 24 saat elektronik hükümet uygulamasını sağlamaktır. İnternet veya EDIFACT aracılığıyla gümrük idaresine sunulan bilgiler, Tarım İdaresi ile gümrük arasında mevcut olan bağlantı sayesinde paylaşılabilmektedir.64 Elektronik belgelerin imzalanması veya reddedilmesi ve diğer idarelerle bilgi paylaşımı mevcut yasalar çerçevesinde düzenlenmiştir. Her kamu idaresi, kendisine sağlanan bilgileri, İsveç gizlilik mevzuatına göre korumaktan sorumludur. Her 63 64 Case Studies on Implementing a Single Window, 2006 s. 43 Single Window, The Challenge Of Seamless Collaboration, 01 March 2006 Innsbruck 60 kullanıcı da, gümrük idaresi tarafından hangi bilgilerin diğer idarelere aktarılacağının bilincindedir. Bu açıklık sayesinde bilgi sağlayanlar bilgilerin sadece gereklilik halinde paylaşıldığından emin olabilmektedirler.65 3.1.4 Sistemin Faydaları İsveç “Tek Pencere”uygulamasının katılımcılara sağladığı yararlar, sorunsuz süreç, yüksek kalite, düşük hata oranı, bilginin yeniden kullanımı ve kamu hizmetlerinin daha hızlı tamamlanması olarak ortaya konulmaktadır. Uygulamanın ticaret erbabına ve hükümete olan faydaları aşağıdaki gibi sıralanabilmektedir:66 Ticaret erbabına faydaları; - Elektronik gümrük beyannamesini kullanan bir ticaret erbabı 90 saniye içinde cevap alabilmektedir. - Ticaret erbabının %80’i zamandan, %54’ü paradan tasarruf sağlandığını, %72’si esnekliklerin, %65’i ise hizmetlerde hızın ve niteliğin arttığını belirtmiştir. - Yararlanıcılar, diğer ilgili kamu idareleri ile işbirliği içinde, İsveç Gümrük İdaresi tarafından organize edilen eğitimlere katılım sağlayabildikleri gibi farklı konuları kapsayan “Sanal Gümrük Ofisi”ndeki ‘e-Öğrenme’ programlarından da faydalanabilmektedirler. 65 66 Case Studies on Implementing a Single Window, 2006 s. 43 Recommendation 33, 2005, s.35 61 Hükümete faydaları; - Gümrük idaresinin maliyetleri azalırken, iç prosedürlerdeki etkinliği artmıştır, - Uygulamadan elde edilen kaynaklar, karmaşık ve bilgisayarlaştırılması mümkün olmayan diğer alanlara aktarılmaktadır, - e-Hizmetlerin bütünleşmesi ile elde edilen katma değerde artış olmuştur.67 - Gümrük idaresi risk yönetimi odaklı olarak çalışmaya başlamış ve bu konuda diğer idarelerle de ortak çalışmalar yürütülmektedir.68 - Gümrük gelirleri ‘Tek Pencere’nin uygulanmasının ardından önemli ölçüde artmıştır. Sonuç olarak; ticaret erbabı için 90 saniyede serbest bırakmanın sağlanabildiği, destekleyici belgelere gerek kalmadığı, uluslararası ticaretle ilgili bütün bilgilerin tek bir arayüze sunulduğu bir ortamın yaratılabildiği; gümrükler için ise kaynakların yeniden dağıtılabildiği, vergi toplamanın geliştirilebildiği söylenen “Tek Pencere” sistemi sayesinde; İsveç yetkilileri tarafından ihracat fonlarının geri ödenmesinde İsveç Gümrüğü’nde doküman kontrolü için harcanan zamanın %50 oranında azaldığı belirtilmektedir. Ayrıca, İsveç Tarım Kurulu tarafından “Tek Pencere” uygulanması öncesine göre işlem süresi %40 azaltılırken, tüketicilerin yardım alma sürelerinin yarı yarıya düşürüldüğü belirtilmektedir. Aynı bilginin iki farklı kamu idaresine sunulmaması ile daha az zaman ve daha az kaynak kullanımı 67 68 M. Wicktor, 2004, s.58 Case Studies on Implementing a Single Window, 2006 s. 43 62 sonucunda uyum maliyetlerinin bireysel operatörlerin ön gerekliliklerine bağlı olarak %20 ile %50 arasında azaldığı tahmin edilmektedir.69 3.1.5 Yapılması Düşünülenler Sistemin yerleştirilmesi aşamasında, uygulamada görev alacak olan personelin eğitimi için temel olarak “eğiticilerin eğitimi” yöntemi kullanılmış olup, çalışanlar organizasyon yapısındaki görevlerine ve sistemlerin karmaşıklığına bağlı olarak 16 ila 32 saat arasında eğitime tabi tutulmuşlardır. Küçük ve Ortak Ölçekli İşletmeleri de sisteme dahil edebilmek için hizmetlerin ücretsiz olması öncelikli olmuş, pek çok servis elektronik tabanlı ve cep telefonuna dayanan metin mesajlı hale getirilmiştir. 70 Uygulamanın polis, mahkemeler ve suçla mücadele ile ilgili diğer kamu idareleri arasında elektronik olarak bir etkileşim sağlayabilecek, muhafaza sürecine yönelik hizmetlerin oluşturulması ve AB’de uygulanması planlanan “Yetkilendirilmiş Ekonomik Operatörü (YEO)71” destekleyecek şekilde geliştirilmesi için çalışmalar sürdürülmektedir.72 Ayrıca, İsveçli yetkililer tarafından, son zamanlarda AB’de gümrük prosedürleri üzerine yapılan çalışmanın bir bölümünü oluşturan ve ön gerekliliğini ‘Tek Pencere’nin oluşturduğu, eşyaların fiziksel yerini dikkate almaksızın ekonomik 69 70 71 72 Case Studies on Implementing a Single Window, 2006 s. 43 ibid Gümrük yükümlülüklerinin yerine getirilmesinde ciddi ihlallerde bulunmayan, ticari ve gerektiğinde taşımaya ilişkin kayıtlarını düzenli bir şekilde tutma yeterliliğine sahip bulunan, mali yeterliliğini kanıtlayan ve uygun güvenlik standartlarına sahip ticaret erbabına verilen bir statüdür. İlgili kişiye, gümrük mevzuatının öngördüğü basitleştirmelerden ve gümrük kontrolüne ilişkin kolaylaştırmalardan yararlanma imkanı sunulmaktadır. Case Studies on Implementing a Single Window, 2006 s. 43 63 operatörlerin gümrük idaresi ile iletişim kurmasını sağlayacak “Tek Giriş Noktası” oluşturmak olduğu dikkate alınınca, bölgesel düzeyde “Tek Pencere”uygulanması veya “Tek Pencere”uygulanan diğer ülkelerle veri değişimi yapılmak üzere anlaşma yapılmadan önce AB’deki çalışmaların nasıl sonuçlanacağının beklendiği belirtilmektedir.73 3.2. ABD TEK PENCERE UYGULAMASI 3.2.1 Sistemin Kuruluşu ve Tarihçesi ABD “Tek Pencere” uygulamasının temeli olan “Uluslararası Ticaret Veri Sistemi –UTVS” 1996 yılında oluşturulmuştur. UTVS’nin amacı, uluslararası ticaret prosedürlerini araştırarak, gümrüklerin otomasyonu için tavsiyelerde bulunmak olan “Gelecek Otomasyon Ticaret Çevre Takımı (Future Automated Commercial Environment Team FACET)” tarafından tanıtılmıştır. FACET’in tavsiyeleri, ithalat ve ihracat süreçleri için aynı verilerin kullanılması ve uluslararası ticaret işlemlerinin bütünleşmiş bir şekilde hükümetin kontrolü altında olmasıdır. FACET’in raporu sonucunda Başkan Yardımcısı tarafından UTVS Proje Ofisinin oluşturulması için ABD Hazine Birimine görev verilmiş ve katılımcı devlet kurumları (Participating Government Agencies -PGA’s), ile ticari endüstri sektörünün yardımları ve işbirliği ile çalışan ofis, kurumlar arası 73 Case Studies on Implementing a Single Window, 2006 s.43 64 Direktörler Kurulu rehberliğinde, gümrükten, katılımcı devlet kurumlarından, Devlet Kontrol Birimlerinden temsilciler ve danışmanlardan oluşmuştur.74 3.2.2 ABD Tek Pencere Uygulamasının Temel Yapısı Proje Ofisinin ilk amacı, katılımcı devlet kurumlarının prosedürlerini ve bilgi gerekliliklerini araştırmak olmuş ve bu amaç soru formları ve araştırmalarla yerine getirilmiştir. Ofis, çeşitli ticaret kurumları tarafından toplanan verilerin yer aldığı bütün formları gözden geçirmiş ve yapılan çizelge, ticaret kurumları tarafından toplanan ve yaklaşık 3000 veri alanını içeren 300’ün üzerindeki formun gereksiz ve tekrarlayıcı verileri içerdiğini göstermiştir. Bir başka deyişle, çalışma, bilgilerin %90’ından fazlasının gereksiz olduğunu ortya koymuştur. Bunun sonucunda, analiz etme ve uyumlaştırma süreci ile UTVS 200’den az veriyi içeren bir “Standart Veri Seti (SVS) (Standard Data Set -SDS-)” oluşturmuştur. Ticaret erbabı ve katılımcı kurumlarla yapılan geniş çaplı görüşmeler sonucunda, Ofis ilk olarak operasyonların kavramlarını, fayda maliyet analizini, veri modellerini, süreçleri, iş akımlarını, standartları, teknik altyapı ve fonksiyonel kullanıcı gereksinimlerini içeren “UTVS Proje Raporu” yayımlamıştır.75 Proje Ofisinin çalışmalarının yanında “Otomasyon Ticari Çevresi (OTÇ) (Automated Commercial Environment -ACE-)” olarak adlandırılan yeni bir gümrük otomasyon sistemi geliştirilmeye başlanmış olup, başlarda bu iki sistemin birbirine rakip olduğu anlayışı hakim olsa da sonunda bu iki sistemin birbirinin tamamlayıcısı 74 75 Recommendation 33, 2005, s.35 ibid 65 olduğu fikri ağırlık kazanmış ve UTVS’nin OTÇ’nin bir parçası olduğu kabul edilmiştir. “Tek Pencere”, OTÇ uygulamasının bir parçası olduğu için uygulamaya geçme süresi için herhangi bir şey söylemek zordur. Başlangıç aşamasında, sistem tanımlayıcıları tarafından belirlenmiş bölgelerde eğitimler verilirken, OTÇ’nin yayılma aşamasında, kullanıcıları eğitime yönelik eğitmenler tercih edilmiştir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, sadece hükümet çalışanlarının değil, ticaret erbablarının da eğitilmesi gerektiğidir.76 UTVS, OTÇ’nin geliştirilmesi için ayrılan fonlarla finanse edilmiştir. UTVS’nin hem kurulum maliyetini hem de yıllık olarak devam ettirme maliyetini OTÇ’den ayırmak zordur.77 UTVS’de veri sunumu elektronik olarak; - ANSI xl, - EDIFACT ve - İnternet tabanlı portallar olmak üzere çeşitli mesajlar aracılığı ile yapılmaktadır. ABD yasalarında bilgilerin kimin tarafından sunulacağı özel olarak belirtilmiştir. Veriler ABD Gümrük Birimine sunulmaktadır. İsveç’teki uygulama gibi bu uygulama da 7 gün 24 saat esasına dayanmaktadır. Bilgilerin gizliliği esası geçerlidir. Kurumlar sadece 76 77 Case Studies on Implementing a Single Window, 2006 s.43 ibid 66 kendi yetki alanlarında olan bilgileri görebildikleri gibi, ticaret erbabı da işlemlerin izin verdiği bilgilere ulaşabilmektedir.78 3.2.3 ABD Tek Pencere Uygulamasında Taraflar ve Gümrük İdaresinin Konumu ABD’de hükümet organları, gümrük müşavirleri, yük komisyoncuları, taşıyıcı, ithalatçı, ihracatçı gibi ticaret erbabını içeren federal ticaret kurumları olmak üzere yaklaşık 25 dış ticaret tarafı ‘Tek Pencere’den yararlanmaktadır. OTÇ, gümrükler ve “Tek Pencere” uygulamasının tarafları için uygulama aşamasıdır. Uygulama ilk olarak Gümrük, Göç ve Ulaşım Bölümlerinin gereklerinin yer aldığı sınırlarda taşıma beyannamesi ile başlamış, devamında diğer kurumlar ve fonksiyonlarda uygulamaya dahil edilmiştir. UTVS, uluslararası ticaret sürecinde mevcut sistemleri vasıtasıyla işlem yapan kurumlar ile herhangi bir sistemi olmayan kurumlar arasında bir arayüz oluşturmaktadır. UTVS tarafından veriler işlenmek üzere sistemi olan kurumlara gönderilmekte ve sonuçlar kurumlar tarafından tekrar UTVS’ye iletilmektedir. Sistemi olmayan kurumların ise işlemleri UTVS kutuları ile bütünleştirilmiş ve kurumların gerekliliklerine göre faaliyetleri belirlenmiştir.79 78 79 ibid ibid 67 3.2.4 Sistemin Faydaları ABD’de “Tek Pencere”sisteminin uygulanması maliyetleri düşürücü etki yapmıştır. Kurumların ortak sisteme adapte olmaları ve dış ticaret taraflarının da bu ortak sistemde yer almalarıyla maliyetler de düşüş gözlemlenmiştir. “Tek Pencere”sisteminin veriler için bir standart sağlaması ve bu verilerin ilgili kurumlar arasında şeffaf bir şekilde paylaşılması sisteme olan güveni artırmıştır. Ayrıca, ABD’de etkin bir vergi toplama mekanizmasının mevcut olması nedeniyle sistemin gümrük gelirlerinde çok az bir etkisi olduğu düşünülmektedir. Ancak, zamanında ve kesin istatistiksel veri elde edilmesi sayesinde ‘Tek Pencere’nin ülkenin ekonomik durumunu büyük ölçüde etkilediği söylenebilir.80 3.2.5 Yapılması Düşünülenler ABD “Tek Pencere”uygulamasının uzun dönemdeki amacı, eşyaların serbest bırakılmasına, vergilerin, ücretlerin ve harçların ödenmesine kadar tüm süreçleri kapsayacak olan hükümet kurumları için gerekli bütün bilgilerin tek bir elektronik arayüz ile sağlanmasıdır. Bugün için UTVS’nin lisans ve izin başvuru süreçlerini kapsamaması planlanmamaktadır. Sistem sürekli olarak değerlendirilerek, gerek duyuldukça düzenlemeler yapılacaktır. ABD tarafından Kuzey Amerika’da “Tek Pencere”uygulamasını 80 ibid 68 geliştirmek üzere Kanada ve Meksika ile görüşüldüğü, ayrıca, bu ülkelere kendi “Tek Pencere”geliştirme çalışmalarına destek verilmesi önerisi iletilmiştir. Uzun dönemde UTVS’in amacı, hükümetler arasında ve farklı ülke “Tek Pencere”uygulamaları arasında veri değişimini sağlamaktır.81 3.3. SİNGAPUR TEK PENCERE UYGULAMASI 3.3.1 Sistemin Kuruluşu ve Tarihçesi 1980’lerin ortasından itibaren Singapur hükümeti, dış ticareti geliştirmek amacıyla düzenleyici yasal çerçeve içine giren süreçleri modernize etmeye karar vererek 198982 yılında bazı hükümet organlarının yer aldığı ve bugün TradeNet olarak adlandırılan, ticaret erbabına, ilgili bütün idarelere ticaret dokümanlarını elektronik olarak sunma olanağını sağlayan bir sistem geliştirmiştir. TradeNet’in oluşturulma amaçları; ticaret dokümanlarının maliyetlerini ve aktarımlarındaki gecikmeleri azaltmak, idarelerin süreçteki etkinliklerini artırmak, etkinlik ve şeffaflığın bir sonucu olarak da doğrudan yabancı yatırımları ülkeye çekmek olarak sıralanabilmektedir. Yenilik getirici bilgi teknolojilerinin kullanımı ile Singapur’daki ticaret erbablarının, iş maliyetlerini düşüren ve etkinliklerini artıran TradeNet, dünyadaki ilk “elektronik ticaret belge sistemi” olarak kabul edilmektedir. 81 82 ibid http://www.customs.gov.sg (Erişim) 27 Temmuz 2007 69 3.3.2 Singapur Tek Pencere Uygulamasının Temel Yapısı Sistemi geliştirmek üzere 1986 yılında ilgili idarelerden ve özel sektör temsilcilerinden oluşan bir çalışma grubu oluşturulmuş ve fikir olarak “Tek Elektronik Pencere (SEW)” uygulaması ortaya çıkmıştır. Grup, bilgi talep eden idarelerin mevcut yapısını ve süreç gereklerini analiz etmiştir ve sistemi kurmak üzere CrimsonLogic isimli özel bir birim oluşturulmuştur. Sistemin kuruluşunda aşamalı bir yaklaşım benimsenmiştir. İlk aşama, kontrol gerektirmeyen ve vergisiz eşyaların ithalat ve ihracat izin başvurularının elektronik olarak işlenmesi ve onaylanmasıdır. Kolaylıklar daha sonra genişletilerek, ikinci aşama olarak, kontrole ve vergiye tabi olan eşyalar sisteme dahil edilmiştir. Sonraki aşamalarda ise Menşe Şahadetnameleri ile banka işlemleri dahil olmuştur. TradeNet sistemi, ithalat (gümrüğe tabi, vergiye tabi olmayan, antrepo, serbest bölge), ihracat (vergiye tabi olmayan) ve Sevkiyat beyannamelerini kapsamaktadır. Uygulama kapsamında ticaret beyannamelerinin tamamı “Tek Elektronik Pencere (SEW)” olarak adlandırılan sistem üzerinden elektronik olarak sunulmaktadır. Yılda yapılan 9 milyon ticaret izin başvurusunun, %90’u 10 dakika içinde sonuçlanmakta, yılda 70.000 Menşe Şahadetnamesi işlem görmektedir. Bilgi ve belgelerin sunulmasından sonra 10 dakika içinde ticaret erbabı kabul veya ret 70 (niye ret edildiğine ilişkin sebeplerde gösterilmektedir) cevabının verildiği elektronik bir mesaj almaktadır. 83 CrimsonLogic’in oluşturulması sürecinde, hükümet, ulusal düzeyde altyapı ve hizmetin sağlanması ve işletilmesinde herhangi bir yük altına girmemiştir. Ticaret firmaları gibi sistemden yararlananlar sağlanan hizmetler karşılığında ücret ödemekte ve bu ücretler de, sistemin geliştirilmesi ve bakımı için kullanılmaktadırlar. Kullanıcılar bir defa kayıt için ücret ödedikten sonra sistemden yararlanmak üzere aylık ödemeler yapmaktadırlar. Ayrıca, her izin sürecinde de ücret alınmaktadır. Sistemin kuruluş maliyeti yaklaşık 14,3 milyon ABD doları olmakla beraber sistemin yıllık olarak işletim maliyeti CrimsonLogic’in özel bir firma olması dolayısıyla açıklanmamaktadır. TradeNet ile toplanan gelirler sistemin bakımı, teknolojilerin geliştirilmesi gibi alanlarda kullanılmaktadır.84 Çalışanların eğitimi için uygulama öncesinde temel bilgisayar eğitimlerinin yanında, İş Süreçleri Yönetimi, Standartların Kabulü, Ticari Belge Alan Bilgisi olmak üzere üç temel eğitim konuda eğitim verilmektedir. Ayrıca, CrimsonLogic ve çeşitli yazılım sağlayıcı firmalar tarafından sistemi kullananlara da eğitimler verilmektedir. 83 84 www.tradenet.gov.sg (Erişim) 14 Şubat 2997 Case Studies on Implementing a Single Window, 2006 s.43 71 3.3.3 Singapur Tek Pencere Uygulamasında Taraflar ve Gümrük İdaresinin Konumu CrimsonLogic’in 7 gün 24 saat çağrı merkezi hizmeti sağladığı sistemden, ticaret topluluğu (ticaret erbabı, taşıyıcı…), Kontrol Birimleri ve Singapur Gümrüğü yararlanmaktadır. TradeNet Sisteminde yaklaşık 2500 firma ve 8000 kullanıcı işlem yapmaktadır. İzin başvurularının elektronik olarak yapılması Singapur Gümrüğü tarafından zorunlu hale getirilmiş ve gümrük ile sistem sağlayıcılar arasında iki farklı anlaşma imzalanmıştır. TradeNet üzerinden elektronik sunum hükümet tarafından zorunlu tutulmuş olup, sunulan belge ve bilgiler sadece yetkili idarelerin kullanımına açık olacak şekilde sınırlandırılmıştır. Sistem kapsamında, veriler, ithalatçı, ihracatçı, taşıyıcı ve Singapur Gümrüğüne kayıtlı kişiler tarafından UN/EDIFACT formatında elektronik olarak sunulmakla beraber, ticaret erbabı tarafından farklı formatta sunulan veriler firma tarafından TradeNet gereklerine göre çevrilmektedir.85 3.3.4 Sistemin Faydaları Singapur hükümet yetkilileri tarafından, TradeNet’in Singapur ticaret çevresine yılda ortalama 1 milyar ABD doları tasarruf sağladığının tahmin edildiği ve uygulamadan önce 4 saatten 2 güne kadar değişen onaylama süresinin, uygulamanın ardından 10 dakika içinde tamamlanabildiği belirtilmektedir. Ayrıca, 85 ibid 72 belgelerin sunumunun “Tek Elektronik Pencere” uygulamasından sonra sadece çalışma saatleri içinde değil, 24 saat mümkün olabildiği ve uygulamadan önce 35’e varan belge kopya sayısının, sistemin, farklı idarelerin kontrolü için ayrı belgeler hazırlanması gerekliliği ortadan kaldırması nedeniyle, uygulamadan sonra 1’e düştüğü de ifade edilmektedir. Diğer taraftan, gümrük vergileri önceden çekle toplanırken artık otomasyon sistemine dahil olan bankalar aracılığıyla toplanmaya başlanmış, sistem aracılığıyla düzenleyici ve politik değişikliklerin uygulanması hız kazanmış ve ticaret istatistiklerinin zamanında ve doğru olarak toplanması sağlanmıştır. 3.3.5 Yapılması Düşünülenler Yakın zamanda TradeNet’in hava kargo ve Deniz İdarelerine sunulan beyannameleri de kapsayacak şekilde bütün önemli sistemleri kapsayan tek bir giriş kapısı haline getirilmesi amaçlanmaktadır. CrimsonLogic, Asya Kalkınma Bankası, Dünya Bankası gibi kuruluşlarla da işbirliği içerisinde çalışmış ve sonuçta TradeNet, Gana, Maritus, Panama, Suudi Arabistan gibi ülkelerde de kurulmuştur. Sınır ötesi bağlantılar sayesinde, bazı Asya ve Amerika ülkeleri ile veri paylaşımı yapılabilmekte olup, bu şekilde başlayan işbirliğinin ileride daha da artırılması amaçlanmaktadır.86 86 ibid 73 3.4. AB’DE YAPILMAKTA OLAN TEK PENCERE ÇALIŞMALARI Birçok ülkede olduğu gibi Avrupa Birliği’nde de, firmaların rekabet düzeyinin artırılması ve dış ticaret hacminin daha da üst seviyelere çıkartılabilmesi için sınır işlemlerindeki gecikmelerinin azaltılması, ticarette şeffaflığın ve tahmin edilebilirliğin artırılması ile maliyetlerin indirilmesine yönelik olarak çalışmalar yapılmaktadır. Her üye ülkede dış ticaretten sorumlu farklı idarelerin bulunmasının, farklı vergi ve ücret uygulamalarının var olmasının ve bu nedenle sınırlarda bekleme sürelerinin farklı olmasının, ülkelerin rekabeti açısından bir dezavantaj oluşturduğunun farkında olan AB’de, Birliğin oluşumundan itibaren ortak politikalar belirlemeye yönelik çeşitli çalışmalar yapılmış, yapılmaya da devam edilmektedir. 2007 yılı itibariyle 27 üyesi bulunan AB’de genişleme süreci devam etmekte olup, bu sayının ileri ki yıllarda daha da artması beklenmektedir. Bu nedenle, Birlik içinde etkin bir politika yürütülmesi ve dış ticaretin artırılabilmesi için bu çalışmaların önemi daha da artmaktadır. AB’de gümrükler bağlamında yapılması öngörülen basitleştirme çalışmaları, e-Gümrük çerçevesinde yürütülmekte ve henüz Birlik düzeyinde uygulanmamakla birlikte, “Tek Pencere” sistemine ilişkin olarak da ön çalışmalar yapılmaktadır. Bununla birlikte, e-Devlet ve e-Gümrük çalışmaları Birlik düzeyinde kurulması planlanan, ‘Tek Pencere’ye ilişkin ön gereklilikleri yerine getirecek çeşitli projeleri de içermektedir. Bu nedenle, bu çalışmada ‘Tek Pencere’ye ilişkin çalışmalar ortaya konulurken e-Gümrük çalışmaları temel alınacaktır. 74 3.4.1 AB’deki Otomasyon Çalışmaları AB’deki otomasyon çalışmaları e-Avrupa, e-Devlet ve e-Gümrük çerçevesinde yürütülmekte olduğundan, çalışmalar kapsamında “Tek Pencere” uygulaması ile ilişkili olduğu düşünülen noktalara değinilecektir. AB’de sınır işlemlerindeki gecikmelerinin azaltılması, ticarette şeffaflığın ve tahmin edilebilirliğin artırılması kapsamında yapılan çalışmalar çerçevesinde, 21.03.1985 tarih ve 678/85 sayılı Tüzük87 ile eşyanın transit ticareti, gönderileceği noktaya varışı, mal bildirimlerinin alıcı ülke yetkilileri tarafından kabulü, eşyanın gönderilmesi öncesinde tabi olduğu formaliteler basitleştirilerek kurala bağlanmıştır. Eşyaların sınır geçişlerine ilişkin formalitelerin azaltılmasına yönelik olarak yapılan diğer bir çalışma ise Tek İdari Belge uygulamasıdır. Bu uygulama 1 Ocak 1988 yılında başlamış olup, AB üye ülkeleri ve EFTA üyesi ülkeler tarafından kullanılmaktadır. TİB, eşyaların yüklenmesinden Topluluk içinde taşınmasına ve son tüketiciye sunulmasına kadar oluşan tüm aşamalarda kullanılan idari belgelerin sayısının azaltılarak, sınırlar arası eşya hareketlerinde idari belgeleme işlemlerinin hızlandırılmasını amaçlamaktadır. Bu amaçla, uluslararası standartlara ve kodlama sistemlerine ve topluluk standartlarına göre hazırlanan belge, ithalat, ihracat ve transit işlemlerinde daha önceden kullanılan 70 adet farklı belgenin yerini almıştır. 1988 yılından bugüne kadar yapılan çalışmalar çerçevesinde, Topluluk Gümrük Kodu’nda yapılan değişiklikler ile özet beyanın ve TİB’in bilgisayarlı veri işleme 87 21.03.1985 tarih ve L 079 sayılı Topluluk Resmi Gazetesi’nde yayımlanmıştır. 75 tekniği yoluyla hazırlanması ve verilerin elektronik olarak değişimine olanak sağlanmıştır.88 Elektronik gümrük uygulamaları çerçevesinde yapılan diğer bir düzenlemeye örnek olarak, faturaların EDI aracılığıyla iletilmesi ya da elektronik imza taşıması halinde elektronik faturaya izin verilebileceğini hüküm altına alan 115/2001 sayılı AB Direktifi gösterilebilmektedir. Bununla birlikte, AB Konseyi tarafından, Birliğin dünyanın en rekabetçi ve bilgi temelli ekonomi haline gelebilmesi için amaçlar ortaya koyan e-Avrupa 2002 Eylem Planı, 19-20 Haziran 2000’de Feira’da onaylanmıştır. Komisyon tarafından ise 2002 yılında, Konsey tarafından ortaya konulan Lizbon stratejisinin bir parçasını oluşturan “e-Avrupa 2005: Her Şey İçin Bilgi Toplumu” adlı bir bildiri yayımlanmıştır.89 Söz konusu çalışmalar, Avrupa düzeyinde oluşturulmaya çalışılan e-Devlet ve e-Gümrük çalışmalarının temelini oluşturmaktadır. Komisyon tarafından 2005 yılında, AB’yi çalışmak ve yatırım yapmak için daha çekici bir alan haline getirmek, yenilik ve bilgi değişimi ile büyümeyi artırmak ve bu amaçlara ulaşabilmek için vergi ve gümrüklerle ilgili olarak Topluluk tarafından alınması gereken önlemlerin tanımlandığı “Lizbon Stratejisine Vergi ve Gümrük Politikalarının Katkısı Hakkındaki Bildiri” önerisi getirilerek Lizbon stratejini güçlendirilmesi hedeflenmiştir.90 88 Ö. Çalışkan, 2005, s.2 e Europe 2005:An Information Society For All, COM(2002) 263 final, 90 The Contribution Of Taxation And Customs Policies To The Lisbon Strategy, COM(2005) 532 final - Not published in the Official Journal, http://europa.eu (Erişim), 14 Şubat 2007 89 76 Ayrıca, Konsey’in ve Avrupa Parlamentosu’nun “MODINIS Programı Kararı” çerçevesinde Komisyon’a bütün katılımcıların (üye ülkelerin, tüketici gruplarının, özel sektörün...) yer alabileceği ‘e-Avrupa Danışma Grubu’ kurma ve başkanlığını yürütme izni verilmiştir. Söz konusu kararın amacı, farklı sektörler arasında yürütülmekte olan e-Girişim çalışmalarını gözden geçirmek ve çalışmalarda karşılaşılan zorluklar ve sağlanan faydalar hususunda taraflara bilgi ve tecrübe paylaşımı sağlayarak, e-Avrupa 2005 Eylem Planı’nın uygulanmasındaki gelişmeleri izlemektir.91 Daha önce de bahsedildiği üzere, tüketicilerin sağlık ve güvenliklerini korumak, nükleer, biyolojik ve kimyasal silahlar ile uyuşturucu madde, sahte sigara ticaretini önlemek, terörist saldırı ihtimali gibi nedenlerle sınırlarda farklı idareler tarafından farklı kontrollerin ve bu kontrollere yönelik olarak yine farklı idareler tarafından farklı yatırımların yapılmaması amacıyla, Topluluk düzeyinde güvenlik önlemlerini uyumlaştırmak ve sınırlarda bütünleştirilmiş bir yönetim kurulması için Komisyon tarafından, 24 Nisan 2003 tarihinde “Bütünleştirilmiş Dış Sınırların Yönetiminde Gümrüklerin Rolü Bildirisi” yayımlanmıştır.92 Söz konusu Bildiri’de, sınırlarda eşyanın güvenliği ile ilgili bütün idarelerin ortak risk profilleri ile ortak risk analizini kullanması önerilmiş olup, uzun dönemde ticaret erbabı tarafından gümrüklere sunulan bilgilerin gümrük tarafından merkezileştirilerek ilgili idarelere gönderilmesi amaçlanmaktadır. Ancak, bu amacın yerine getirebilmesi için gümrük ile diğer idareler arasında hızlı ve etkin bir aktarım 91 92 eEurope Advisory Group, http://ec.europa.eu, (Erişim) 14.02 2007 The Role Of Customs In The Integrated Management Of External Borders, COM(2003) 452 final - Official Journal C 96 of 21.4.2004, http://europa.eu (Erişim) 14.02.2007 77 mekanizmasının ve nihai bir iletim kanalının oluşturulmasının zorunlu olduğu düşünülmektedir. 3.4.2 AB’deki e-Gümrük Çalışmaları Dış ticarette, hem üye ülkelerin gümrük idareleri arasında hem de diğer idarelerle gümrük idareleri arasında elektronik bilgi değişiminin daha etkili ve etkin kontrolleri sağlayacağı ve sonuçta daha etkin bir risk analizi ve kaynak dağılımına yardımcı olacağı düşünülmektedir. Bu bağlamda, gerek Komisyon gerekse Konsey tarafından çalışmalar yapılmaktadır. Avrupa Komisyonu Vergilendirme ve Gümrükler Genel Müdürü (DG TAXUD) Sn.Robert VERRUE tarafından, AB Komisyonunun vizyonunda, - e-Gümrük için yasal tabanın oluşturulması ve gümrük prosedürlerinin daha etkin işlemesi ve basitleştirilmesi amacı ile gümrük mevzuatının gözden geçirilmesi (Modernize edilmiş gümrük kodu ile -648/2005) - İşlemlerin kağıtsız bir ortamda gerçekleştirilmesini amaçlayan e-Gümrüğün uygulanması açısından sistemlerin, geri ödemelerin ve yükümlülüklerin stratejik planlanması, olmak üzere iki hususun bulunduğu belirtilmektedir.93 93 R. Verrue, “Single Window Commision Perspective”, Konuşma Metni 1-3 Mart 2006 Innsburck 78 e-Gümrük çalışmalarının AB genelinde ilk basamağının, 1997 yılında gümrük beyannamelerinin elektronik değişimine olanak sağlayan, Yeni Bilgisayarlı Transit Sistemi (NCTS- New Computerised Transit System) olduğu söylenebilir.94 Topluluk Gümrük Kodunu oluşturan 2913/92 (12 Ekim 1992) sayılı Konsey Tüzüğü ve söz konusu düzenlemenin uygulama hükümlerini içeren 2454/93 (02 Temmuz 1993) sayılı Komisyon Yönetmeliği, Topluluk Gümrük Mevzuatını (gümrük kurallarını ve prosedürleri) kapsamakta olup, elektronik gümrük girişimlerine de yasal dayanak sağlamaktadır. Her iki düzenleme de birkaç defa revize edilmiştir. Son olarak, 11 Eylül 2001 tarihinde yaşanan terör olayları sonucunda, artan emniyet ve güvenlik gereksinimini karşılamak üzere 648/2005 sayılı Avrupa Parlamentosu ve Konsey Tüzüğü hazırlanmıştır. Söz konusu Tüzük ile güvenlik ve emniyet konuları daha ön plana çıkarılmış, konteynerlere ilişkin güvenlik önlemleri ve gümrük bilgi sistemi, Konteyner Güvenliği Girişimi (KKG)95 sınır geçişlerinin kontrolü, AB çapında risk yönetimine dayanan kriter ve uygulamanın uyumlaştırılması, gümrük bölgesine giriş ve gümrük bölgesinden çıkıştan önce gümrüğe bilgi sunma zorunluluğu ve “Yetkilendirilmiş Ekonomik Operatör (YEO)” gibi düzenlemeler AB mevzuatına dahil edilmiştir. Ayrıca, beyannameye eklenecek 94 95 http://ec.europa.eu (Erişim) 14.02.2007 KGG, 2002 yılı Ocak ayında başlayan KGG programı, ABD Gümrük İdaresi’nin kargo güvenliğine yönelik çok katmanlı yaklaşımının en önemli parçalarından birini oluşturmaktadır. Genelde küresel ticareti, özelde de konteyner taşımacılığını uluslararası terör saldırılarına ya da suiistimallere karşı korumayı amaçlayan uluslararası bir programdır. 79 belgeleri de kapsayacak şekilde, beyanların elektronik olarak yapılması esası getirilmiştir.96 Yapılan mevzuat çalışmaları ile AB’nin dış sınırlarında güvenliği artırmak ve ticareti kolaylaştırmak hedeflenmiştir. Bu hedefe paralel olarak, daha etkili ve modern bir gümrük yaratabilmek amacıyla Avrupa Komisyonu tarafından elektronik gümrük çalışmaları başlatılmıştır. Bu çalışmalarla, AB genelinde gümrük prosedürlerinin kağıt ortamından elektronik ortama aktarılmasını amaçlanırken, hem vatandaşların hem de iş çevrelerinin yarar sağlaması beklenmektedir.97 Topluluk ve üye ülkeler düzeyinde elektronik gümrük için, amaçları ve sorumlulukları açıklayan, zaman planını içeren “Elektronik Gümrük Kararı” önerisi Komisyon tarafından 30 Ekim 2005 tarihinde sunulmuştur.98 Yapılan çalışmalar kapsamında, Komisyon tarafından yürütülen ve 01 Ocak 2003 – 31 Aralık 2007 tarihleri arasında uygulanan Customs 200799 programı çerçevesinde gümrük işlemlerinin elektronik ortama taşınması ve modernize edilmesi amaçlanmıştır. Söz konusu Program, Avrupa Parlamentosu ve Konsey’in 23.05.2007 tarih ve 624/2007/EC sayılı kararları doğrultusunda 2008 yılından itibaren Customs 2013 adı altında devam edecektir. 96 04 Mayıs 2005 tarihli ve L117 sayılı AB Resmi Gazetesi’nde yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. http://ec.europa.eu (Erişim) 14.02.2007 98 Single Window at Community Level, 2006, s. 33 99 Customs 2007 programı; bilgi teknolojilerinin kullanılması, daha etkin risk yönetimi ve ulusal gümrük idareleri arasında işbirliğinin artırılması yoluyla kaçakçılıkla etkin mücadele, işlemlerim maliyetinin azaltılması ile daha iyi bir rekabet ortamı sağlanması, eğitim faaliyetleri gibi noktalar üzerinde durmaktadır. Söz konusu Program AB Konseyi ve Parlamentosu tarafından 11 Şubat 2002 tarih ve 253/2003/EC sayılı karar ile onaylanmıştır. 97 80 e-Gümrük çalışmaları kapsamında; - Ticaret erbabı için elektronik gümrük beyanının zorunlu hale gelmesi (Madde 90 (a) Taslak CC Rev. 4); - Üye ülkeler için “Tek Pencere” zorunluluğu (Madde 1 Taslak CC Rev. 4); - Yetkilendirilmiş Ekonomik Operatör için tek basit bir beyanname sistemi oluşturmak (Madde. 10 and 104 d Taslak CC Rev. 4) öngörülmektedir. 3.4.3 AB’de Tek Pencere Çalışmaları AB kapsamında çalışmaları devam etmekte olan e-Devlet ve e-Gümrük gibi elektronik gümrük uygulamaları ile geliştirilmeye çalışılan ve e-Devlet uygulamalarında özel bir öneme sahip olan “Tek Pencere” sayesinde, AB genelinde gümrük işlemlerinde şeffaflığın, kolaylaştırmanın, etkinliğin ve etkililiğin artırılması ile AB’nin uluslararası ticaretteki rekabet gücünün de yükseltilmesi planlanmaktadır. Yasal çerçevesi, Eşyaların Sınır Geçişlerinin Harmonizasyonu Uluslararası Sözleşmesine, Lizbon Stratejisine ve Modernize Gümrük Koduna dayandırılabilecek olan “Tek Pencere” uygulamasında, Avrupa Komisyonu Vergilendirme ve Gümrükler Genel Müdürlüğü’nün proje koordinatörü rolü üstlenmesi ve projenin öncelikli olarak pilot uygulamalar şeklinde geliştirilmesi ve daha sonra ulusal ve bölgesel düzeyde uygulanması öngörülmektedir. Ancak, AB genelinde uygulanması öngörülen “Tek Pencere” sisteminin temelinde birlikte işlerlik yer almaktadır. Birlikte işlerliğin ise; 81 - Kurumsal (idari işlemlerin karşılıklı olarak yapılabilmesi) - Semantik (her bir birim tarafından kullanılan bilginin ve işlem dilinin karşı tarafça anlaşılabilmesi) - Teknik (e-Gümrük uygulamaları için mutlak ihtiyaç olan bilgi aktarımında kullanılan bilgisayarların standartlara uyum göstermeleri sayesinde birbiri ile uyumlu olmaları) olmak üzere 3 farklı düzeyde ele alınması gerekmektedir. 100 Şu an için AB düzeyinde uygulanması planlanan “Tek Pencere” sisteminde, Avusturya Gümrükler Genel Müdür Yardımcısı Sn Bettina VOGL-LANG tarafından da belirtildiği üzere, - Uygulamaya geçirilecek “Tek Pencere” çerçevesinde veri alışverişinde yasal mevzuat eksikliği, - Elektronik veri toplama ve iletme sistemlerinin uyumsuzluğu, - AB üyesi ülkeler arasındaki güven eksikliği, - “Tek Pencere” için bilginin nasıl toplanacağı ve ne şekilde kullanılacağı hususlarında AB üyesi ülkeler arasında görüş birliğinin olmayışı gibi sorunlar bulunmaktadır.101 100 R. Verrue,2006 s 78 82 AB düzeyinde uygulanması hedeflenen ‘Avrupa Tek Penceresi’ne ilişkin olarak yapılan çalışmalara, 05 Aralık 2003 tarihli Konsey Kararı102 ile Konsey’in Komisyon’a hazırlanması hususunda tavsiyede bulunduğu Çok Yıllı Stratejik Plan (ÇYSP)’da yer verilmektedir. Söz konusu Konsey Kararı, Komisyon’un “Gümrük ve Ticaret için Basit ve Kağıtsız Çevre Bildirisi’ni”103 desteklemekte ve Komisyon’a üye ülkelerle yakın işbirliği içerisinde, gümrük ve dolaylı vergiler alanında yürütülmekte olan ya da planlanmış projeler ile uyumlu olacak şekilde, Avrupa elektronik çevresi oluşturmak amaçlı ÇYSP düzenlemesini önermektedir. Komisyon ve üye ülkelerin, arz zincirini ve gümrük işlemlerini geliştirmeyi ve kolaylaştırmayı amaçlayan, birlikte işler, güvenli ve elektronik olarak ulaşılabilir gümrük sistemleri oluşturmaları gerektiğini belirten104 Çok Yıllı Stratejik Planlar kazanılan tecrübeler ışığında gerek görüldükçe düzenlenmekte olup, yapılacak her bir düzenleme Komisyonun ve üye ülkelerin onayına tabidir.105 Söz konusu planlar, e-Gümrük uygulamasının stratejik çerçevesini, bakış açısını, hedeflerini ve önemli dönüm noktalarını içermekte ve e-Gümrükle ilgili Topluluk projelerinin efektif olarak planlanmasında, yürütülmesinde, ortak anlaşma ve uygulama sağlanmasında yakınlaşmayı sağlayacak gerekli bir araç olarak 101 R.ŞEN, Toplantı Raporu, sayfa 33 C 305 sayılı ve 16.12.2003 tarihli Topluluk Resmi Gazetesi’nde yayımlanmıştır. 103 COM (2003) 452 sayılı ve 24.07.2003 tarihli Komisyon Bildirisi 104 “Draft eCustoms Multi-Annual Strategic Plan”, TAXUD/477/2004 - Rev. 4, Working Document, Brussels 8 June 2005 105 “Electronic Customs Multi-Annual Strategic Plan (MASP Rev 7)”, TAXUD/477/2004 - Rev. 7 ECG, Workiıng Document, s.7, Brussels, 27 September2006 102 83 görülmektedir. ÇYSP’de yapılan 7. düzenlemenin ekinde yer alan, elektronik gümrük sistemleri ve projeleri içerisinde; Otomasyon İthalat Sistemi (Automated Import System AIS), Otomasyon İhracat Sistemi (Automated Export System AES), NCTS ve AB Gümrük Bilgi Portalı ve “Tek Pencere”gibi sistemler yer almaktadır.106 Söz konusu projelerin ön gerekliliklerine ve uygulanma aşamalarına bakıdığında, bütün projelerin birbirinin tamamlayıcısı olduğu ve “Tek Pencere” sisteminin uygulanabilmesi için öncelikle diğer projelerin hayata geçirilmesinin gerekli olduğu görülmektedir. Söz konusu projelerden; Otomasyon İthalat Sistemi ile Otomasyon İhracat Sisteminin amacı aynıdır. Şöyle ki, bir üye ülkede başlayan ithalat/ihracat işlemlerinin aynı bilgilerin tekrar sunulmasını gerektirmeden, diğer bir üye ülkede tamamlanabilmesini sağlamaktır denilebilir. Sistemlerin temelinde, gümrükler, ticaret erbabı ve diğer idari birimler arasında farklı aşamalara ilişkin elektronik mesajların değişimi yer almaktadır. Ancak her iki sistemde farklı aşamalardan oluşmaktadır. Otomasyon İthalat Sistemi; İthalat Kontrol Sistemi (güvenlik ve emniyet) ve Otomasyon İthalat Sistemi (merkezileştirilmiş gümrükleme ve basitleştirmeler) olmak üzere iki aşamadan oluşmaktadır. İlk aşama ikincisi için ikinci aşama ise “Tek Pencere”için uygulamaya konulması gereken projelerdir. 106 “Electronic Cusstoms Systems and Projects” Annex 2, TAXUD/477/2004 Rev. 7 ECG, Brussels, 27 September 2006, s. 37-38 84 Şekil 5: AB’de Tek Pencere Uygulamasının Aşamaları Entegre Tarife Ortamı Risk Yönetimi Çerçevesi İthalat Transit İhracat Otomasyon İthalat Sistemi (Automated Import System (AIS) Yeni Bilgisayarlı Transit Sistemi (NCTS-TIR) Otomasyon İhracat Sistemi (Automated Export System AES) Yeni Bilgisayarlı Transit Sistemi (NCTS) İthalat Kontrol Sistemi (ICS) İhracat Kontrol Sistemi (ECS) Yetkili Ekonomik Operatör (YEO) Mevcut 2006 ve sonrası Genel Gümrük Bilgi Portalı Tek Elektronik Ulaşım Noktası 2006-2009 2007-2010 2009 ve sonrası Kaynak: “Electronic Customs Multi-Annual Strategic Plan (MASP Rev 7)”, TAXUD/477/2004 Rev. 7 ECG, Workiıng Document, s.7, Brussels, 27 September2006 Otomasyon İhracat Sistemi; iki evreli İhracat Kontrol Sistemi ve Otomasyon İhracat Sistemi (merkezileştirilmiş gümrükleme ve basitleştirmeler) olmak üzere üç aşamadan oluşmakta ve son aşama “Tek Pencere”için gerekli bir projedir. 85 ÇYSP’de yer verilen diğer bir uygulama ise; AB Gümrük Bilgi Portalıdır. Amacı, ekonomik operatörlere ithalat ve ihracatla ilgili bilgilere ulaşım imkanı sağlamaktır. Böyle bir portal eşyanın sınırlar arasındaki hareketindeki kurallara ilişkin bütün bilgileri ve tarım, çevre ve diğer mevzuatlara ilişkin bilgileri de içermelidir. Bu proje “Tek Pencere” projesi ile bağlantılıdır. “Tek Pencere”ile bağlantılı olan diğer bir proje de, ekonomik operatörlerin kaydı ve tanımlanması sistemi ile ekonomik operatörlerin tek bir kayıt numarasını AB genelinde gerçekleştirdikleri bütün gümrük işlemleri için bu kayıt numarasının kullanılmasıdır. 19.12.2006 tarihli L 360 sayılı AB Resmi Gazetesi’nde yayımlanan ve 648/2005 sayılı Konsey Tüzüğü’nün Uygulama Hükümlerini içeren 1875/2006 sayılı Yönetmeliğe göre, riske dayalı gümrük denetimlerini destekleyecek ve 2007’nin başlarından itibaren kullanılmaya başlanan ortak risk yönetimi sisteminin bilgisayarlaştırılmasının 2009 yılında tamamlanması; artan güvenlik gereksinimleri ile gümrük gereklerine uyumlu ticaret erbabına sağlanan kolaylıklar arasında denge kuracak olan YEO hükümlerinin 01.01.2008 tarihinden itibaren yürürlüğe girmesi öngörülmektedir. AB’de yapılan çalışmalar çerçevesinde, gerektiğinde sertifika ve lisans gibi belgelerin bir ülkeden diğerine aktarılabileceği şekilde her üye ülkede birbiri ile bağlantılı olan “Tek Pencere”uygulamasının geliştirilmesi de öngörülmektedir. 86 Tablo 1: AB’de ‘Tek Pencere’nin Uygulanması İçin Öngörülen Tarihler Göreli tarihler T0 + 12 ay Tahmini tarihler 31 Aralık 2006 31 Aralık 2007 Yapılacaklar Katılım sağlayacak tarafların tanımlanması Katılım sağlayacak taraflar için koordinasyon mekanizması oluşturulması + 24 ay 31 Aralık 2008 Tek pencerenin oluşturulması için rehber + 66 ay 30 Haziran 2012 Yaşam döngüsünün geliştirilmesi + 72 ay 1 Ocak 2012 Üye ülkelerde ilk uygulamanın başlaması + 84 ay 1 Ocak 2013 Bütün üye ülkelerde tam uygulama Kaynak: “Electronic Customs Systems and Projects” Annex 2, TAXUD/477/2004 Rev. 7 ECG, Brussels, 27 September 2006, s. 37-38 Yukarıdaki tablodan da görülebileceği üzere 2012 yılında henüz uygulamanın, mevcut olmadığı üye ülkelerde “Tek Pencere”ye ilişkin ilk uygulamaların başlaması ve 2013 yılı itibariyle de bütün üye ülkelerde tam uygulamanın başlaması öngörülmektedir. Modernize Gümrük Kodu’nun yürürlüğe girmesi ile birlikte ticaret ve gümrüklerde kağıtsız ve basit bir ortam oluşturmayı başarmak için bütün taraflar tarafından yerine getirilmesi gerekli eylemleri ve bu eylemler için öngörülen son tarihleri belirleyen, “2005/609 sayılı Karar”107 ile elektronik risk yönetimi sistemine dayanan daha iyi gümrük kontrolü ile gümrüklemenin daha etkili olacağı, idari yüklerin azaltılacağı, ticaretin kolaylaşacağı, uluslararası ticaretin ve tüketicinin güvenliğinin artacağı beklenmektedir. Üye ülkeler tarafından otomasyona dayanan gümrük sistemlerinin geliştirilmesi için bu güne kadar önemli miktarlarda yatırım yapılmıştır. Ancak sistemler arasındaki farklılıklar ve birlikte işlerliğin olmaması nedeniyle bilgi 107 Com (2005) 609 Final sayılı ve 30.11.2005 tarihli Komisyon Bildirisi 87 değişimi yapılması mümkün olmamaktadır. Bu nedenle, sistemler arasında bilgi teknolojilerine dayanan arayüzler oluşturmak bir gereklilik haline gelmiştir. 2005/609 sayılı karar teklifi ile üye ülkeler, “Tek Pencere” ve ‘Tek Durak’ gibi birlikte işler gümrük sistemleri geliştirmek üzere kendilerini taahhüt altına sokmuşlardır. Söz konusu karar teklifi, Topluluk boyunca gümrük idarelerinin diğer gümrük idareleri ve Topluluk’un içine ve dışına eşya hareketine taraf olan diğer idareler arasında veri değiştirebileceği birlikte işler gümrük sistemlerinin eş zamanlı olarak geliştirilmesine izin vermektedir. Birlikte işler gümrük sistemleri yerine merkezileştirilmiş gümrük sisteminin yukarıda belirtilen amaçları daha iyi karşılayabileceği düşünülebilir ancak, merkezileştirilmiş gümrük sistemi daha büyük operasyonel değişiklikler gerektirmektedir. Ayrıca, uygulamaya geçirilmesi ve ticaret erbabı için beklenen faydaları sağlaması da birlikte işler gümrük sistemlerinin oluşturulmasına göre daha uzun yıllar alabileceği gibi, operasyonel sorumlukların üye ülkelerden Komisyona aktarılması subsidiarite ve oranlılık ilkelerine de ters düşebilmektedir.108 Söz konusu karar teklifinde yer alan 2005/047 (COD) sayılı öneri ile getirilen düzenlemeye bakıldığında; gümrük beyannamelerinin, elektronik sertifikaların, tamamlayıcı belgelerin ve diğer bilgilerin değişimi için Komisyon ve üye ülkelerin güvenli, bütünleşmiş, birlikte işler ve ulaşılabilir elektronik gümrük sistemleri kuracakları (Madde 1), bu sistemlerin ithalat ve ihracat prosedürlerini kolaylaştıracağı, gümrükleme zamanını iyileştireceği ve idari maliyetleri azaltacağı, 108 Com (2005) 609 Final sayılı ve 30.11.2005 tarihli Komisyon Bildirisi s.5 88 Topluluk vergi ve ücretlerinin doğru toplanmasını sağlayacağı, ihracatçı ve ithalatçı ülkeler arasında sorunsuz veri akışını sağlayacağı, sisteme girilen verilerin tekrar kullanılmasına izin vereceği (Madde 2) hüküm altına alındığı görülmektedir. Bu amaçları başarmak için de, uluslararası kabul edilmiş veri modelleri ve mesaj formatları temelinde bilgi değişimlerinin uyumlaştırılması, etkinlik ve etkililiği optimize edecek şekilde gümrük işlemlerinin yeniden yapılandırılması, basitleştirilmesi ve uygunluk maliyetlerinin azaltılması öngörülmüştür. Ayrıca, elektronik gümrük sistemleri aracılığı ile üye ülkelerin gümrük idareleri arasında ve gümrük idareleri ile ekonomik operatörler, Komisyon ve eşyanın uluslararası hareketine dahil olan idareler arasında veri değişimi amaçlanmaktadır. (Madde 3) Söz konusu Karar henüz Resmi Gazete’de yayımlanmamıştır, ancak yapılması öngörülenler Kararın Resmi Gazete’de yayımlanmasını takiben üç, beş ve altı yıl olmak üzere bir zaman planına bağlanmış ve üye ülkelerin Komisyon ile işbirliği içinde planlanan sistemleri oluşturması öngörülmüştür. Buna göre; birlikte işler gümrükleme sistemleri, ekonomik operatörlerin kaydı için birlikte işler sistem ve ortak gümrük bilgi portallarının üç yıl içinde; ekonomik operatörler ve gümrük idareleri arasında; gümrük idareleri ve Komisyon arasında; gümrük idareleri ve diğer idareler arasında sorunsuz bilgi akışını sağlayacak ve ekonomik operatörlere gümrük mevzuatı dışındaki bir mevzuat gerektirse bile ithalat ve ihracat için gerekli bütün bilgilerin sunulabileceği “Tek Pencere”sisteminin ise beş yıl içinde oluşturulması öngörülmüştür. 89 Ayrıca, yine aynı Karar ile elektronik gümrük hizmetlerinin ve ‘Tek Pencere’nin koordinasyonunun Topluluk düzeyinde yürütülmesi görevi Komisyon’a verilmiş (Madde 6/d) olmakla beraber, elektronik gümrük hizmetlerinin ve “Tek Pencere”nin ulusal düzeyde uygulanması ve ilerletilmesinin üye ülkelerin görevi olduğu (Madde 7/e) belirtilmiştir. Türkiye gibi AB’ye aday ülke statüsünde olan ülkeler için önemli olan düzenlemeye ise Madde 14’de yer verilmiştir. Buna göre; Komisyon’un, Topluluk’a katılması öngörülen ülkeler ile aday ülkelere, önceki maddelerde öngörülen hizmetlerin ve sistemlerin hazırlanması ve geliştirilmesine ilişkin bilgi vereceği, bu aşamalara katılımına izin vereceği belirtilmektedir. 3.4.4 AB’de Tek Pencere’nin Faydaları Avrupa Birliği bütününde uygulanması öngörülen ‘Tek Pencere’nin Birlik içerisindeki bütün idareler arasında daha iyi işbirliği kurarak, ticaret erbabının bilgiye daha kolay ulaşımını sağlaması beklenmektedir. Ticaret erbablarının bilgiye kolay ulaşması da hem zamandan tasarruf sağlayacak hem de işlem maliyetlerini düşürecektir. Daha önceki ülke uygulamalarında da ortaya konulduğu gibi “Tek Pencere”ile dış ticarette rol alan idarelere bilginin bir kez sunumu, gümrüklerdeki 90 işlemlerin daha hızlı gerçekleşmesine neden olacak ve ülkeler arasındaki uyumun artmasına katkı sağlayacaktır.109 Ayrıca, “Tek Pencere”uygulamasının, firmalar üzerindeki idari yükleri azaltarak, etkinliği geliştirebileceği ve bilgilerin daha nitelikli ve elektronik olarak ulaşılabilir olması nedeniyle gümrük idarelerinin daha iyi risk temelli kontrol yapabilmelerine imkan tanıyabileceği ve güvenlik endişelerine daha iyi cevap verebileceği düşünülmektedir.110 Avrupa Birliği bütününde ‘Tek Pencere’nin henüz uygulamaya geçmemiş olması sistem sayesinde elde edilecek yararların belirlenmesini engellemektedir. Dolayısıyla, sistemin uygulamaya geçmesi ile Avrupa Birliği’nin ‘Tek Pencere’den sağlayacağı faydalar somut olarak ortaya çıkacaktır. Sonuç olarak, “Tek Pencere” uygulaması ülkenin içinde bulunduğu koşullara göre farklılık gösterse bile ülkeler tarafından sisteme olumlu görüşler bildirilmektedir. Uygulamadan elde edilen fayda ve gelirlerin genellikle kurulum ve işletme maliyetlerinden daha yüksek olduğu görülmektedir. Ayrıca, uygulamanın kurulum maliyeti finanse eden tarafa göre değişiklik göstermekle birlikte, kamu sektörü tarafından finanse edilen durumlarda genellikle ülke çapındaki ticaretin geliştirilmesi politikalarının maliyetinin bir parçasını oluşturmaktadır. AB genelinde “Tek Pencere”uygulamasına bakıldığında, Birlik düzeyinde bir uygulamanın mevcut olmadığı, ancak çeşitli üye ülkelerde sistemin kurulduğu ya da 109 110 Single Window at Community Level, 2006, s. 33 The EU’s Strategic Plans, www.itaide.org, (Erişim) 14.02.2007 91 bu yönde çalışmaların yapılmakta olduğu ve sistemler arasında birlikte işlerliğin sağlanabilmesi için de çalışmaların yapıldığı görülmektedir. BM/AEK Başkan Yrd. Tom Butterly tarafından, Singapur gibi ülkelere bakıldığında Avrupa’nın “Tek Pencere”kullanımlarında Asya’nın gerisinde kaldığı, İrlanda gibi yeterliliği olan ülkelerin bu uygulamaya başlamak için hızlanmaları gerektiği vurgulanmıştır.111 111 Lack Of Electronic Customs System Could Hurt Economy, http://www.siliconrepublic.com (Erişim) 29.01.2007 92 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE’DE TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASI VE TEK PENCERE ÇALIŞMALARI Son yıllarda dünyada yaşanan teknolojik gelişmelerin paralelinde dünya ticaret hacminde görülen artışların bir sonucu olarak, gümrük idarelerinin işlevlerinde ve rollerinde önemli değişiklikler meydana gelmiştir. Bu bağlamda, sınırlarda ilk karşılaşılan kontrol birimlerinden birisi olan gümrük idarelerinin altyapılarının iyileştirilmesi ve kapasitelerinin artırılması ve diğer idarelerle işbirliğinin geliştirilmesi ticaretin kolaylaştırılması çalışmalarında öncelikli hale gelmiştir. Türk Gümrük İdaresi ise, dünyada yaşanan gelişmeleri yakından takip etmekte olup, gerek tarifelerin indirilmesi gerekse teknolojik gelişmelerin etkisiyle hızla küreselleşen ve serbestleşen ticari ilişkilerin belirleyici olduğu ekonomik yapıda, gümrük işlemleri nedeniyle bekleme süresinden kaynaklanan maliyetleri azaltmak ve gümrük işlemlerinde fiziksel muayeneyi asgari düzeye indirebilmek amacıyla, altyapısını güçlendirirken, elektronik gümrük uygulamalarını geliştirmeye yönelik çalışmalar yapmaktadır. 4.1. TÜRKİYE’DE GÜMRÜK İŞLEMLERİ VE İLGİLİ İDARELER Türkiye’deki ticaretin kolaylaştırılması çalışmalarının ortaya konulabilmesi için öncelikle mevcut durumun tanımlanması gerekmektedir. Bu bağlamda, 93 Türkiye’de dış ticaret işlemlerinde kullanılan beyannamelerin sunum şekli önemli bir göstergeyi oluşturmaktadır. Tablo 2: Dış Ticaret İşlemlerinde Kullanılan Toplam Beyanname Sayısı ve Sunum Şekli İthalat 2007 Ocak2006 Haziran Toplam Beyanname Sayısı Elektronik Beyanname Sayısı Elektronik Olarak Sunulan Bey. Toplam İçindeki Payı (%) Kaynak: Mor Projesi112 İhracat 2007 Ocak2006 Haziran Toplam 2007 Ocak2006 Haziran 7.215.628 3.821.533 6.602.176 2.664.557 13.817.804 6.486.090 5.513.305 3.812.509 5.578.989 2.657.096 11.092.294 6.469.605 76,4 99,8 84,5 99,7 80,3 99,7 Türkiye’de 2006 yılında 7.215.628 adedi ithalatta, 6.602.176 adedi ihracatta olmak üzere toplam 13.817.804 adet beyanname sunulmuştur. Söz konusu beyannamelerin ithalatta %76.4’ü, ihracatta % 84.5’i ve toplamda ise % 80.3’ü elektronik ortamda verilmiştir. Bu oranların, 2007 yılının ilk yarısı itibariyle, sırasıyla %99.8, %99.7 ve %99.7’ye yükseldiği görülmektedir. Bu durum, beyannamelerin sunulması konusunda elektronik ortamdan yararlanmanın hızla arttığı sonucunu ortaya koymaktadır. Gümrük İdaresi’nde teknolojik olanaklardan yararlanılması konusunda büyük adımlar atılmış olmasına karşın, ticaretin kolaylaştırılması çerçevesinde istenilen yolun alınabilmesi için bu durumun diğer tüm idarelere yayılması gerekmektedir. Bu noktada, dış ticaret işlemlerinde diğer idarelerin oynadıkları roller önem kazanmaktadır. 112 Customs 2007 Programı çerçevesinde AB Komisyonu tarafından yürütülen bir Proje olan MOR Projesi’ne (Sonuçların Değerlendirilmesi Projesi, Measurement of Results –MOR-) Türkiye 2002 yılında katılmıştır. Amaç, gümrüklerin uygulama performanslarının ölçülerek, AB genel ortalamasının bulunması, her bir ülkenin yapı içerisinde hangi aşamada ve hangi performansta olduğunu belirlenmesi olan Proje kapsamında, Türkiye tarafından Komisyon’a iletilen verilerden tablo yazar tarafından düzenlenmiştir. 94 Bir eşyanın gümrük işlemlerinin tamamlanabilmesi amacıyla beyannameye eklenmesi gereken belgeler Gümrük Yönetmeliği’nin 112. maddesinde düzenlenmiştir. GY’nin 112. maddesi; “bir gümrük rejimine tabi tutulmak istenilen eşya bu rejime uygun şekilde yetkili gümrük idaresine beyan edilir” hükmüne amirdir. Doğrudan eşya sahibi veya temsilcisi tarafından yapılabilecek olan beyan GY’nin 113. maddesine göre; “yazılı, sözlü, bilgisayar işleme tekniği yolu veya eşya sahibinin bu eşyayı bir gümrük rejimine tabi tutma isteğini ifade ettiği herhangi bir tasarruf yolu ile” yapılabilmektedir. Gümrük beyannamesinde doldurulması gereken bölüm olan 44 nolu kutuda yer alan “ek bilgi, sunulan belgeler, ön izinler” eşyanın çeşidine ve tabi tutulacağı gümrük rejimine göre değişiklik göstermekle birlikte, GY madde 119’da beyannameye eklenmesi gereken belgelere yer verilmiştir. Buna göre söz konusu belgeler; - Eşyanın serbest dolaşıma girişinde; teslim şekline göre navlun faturası ve/veya sigorta poliçesi, - Transit ve antrepo rejimlerinde; taşıma belgeleri, - Eşyanın laboratuar tahliline veya ekspertize tabi tutulması durumunda; buna ilişkin raporlar, - İhracat, transit ve antrepo rejimleri dışında kalan rejimlerde; Kıymet Bildirim Formu, 95 - Eşyanın tercihli tarife uygulamasından yararlanması halinde; gerekli belgeler, - Eşyanın ilgili gümrük rejimine tabi tutulabilmesi için bir izin veya bir belge arandığı hallerde, söz konusu izin veya belge şeklinde sıralanabilir. Diğer taraftan, ithalat ve ihracata ilişkin yasal düzenlemeler incelendiğinde, ilgili tebliğler gereğince, ithalatından veya ihracatından önce uygunluk yazısı alınması gereken eşyalar ile bunların Gümrük Tarife İstatistik Pozisyonları (G.T.İ.P) ve hangi kurumlardan belge alınması gerektiği hususlarının düzenlendiği görülmektedir. Söz konusu tebliğlerden bazılarına aşağıda yer verilmiştir. Buna göre; 2007/1 sayılı “TSE Uygunluk Değerlendirmesine Tabi Ürünlere İlişkin Tebliğ”in 1. maddesinde yer alan listelerde belirtilen Serbest Dolaşıma Giriş Rejimi’ne tabi tutulacak ürünlerin, ilgili standartlarına veya mevzuatına veya teknik belgesine temel gerekler (asgari sağlık, emniyet ve çevrenin korunması, tüketicinin doğru bilgilendirilmesi) yönlerinden uygun olmasının zorunlu olduğu, 2. maddesinde ise, ürünlerin ithalatında değerlendirmenin Türk Standartları Enstitüsü (TSE) tarafından yapılacağı, 4. maddesinde de TSE tarafından yapılan değerlendirmenin olumlu sonuçlanması halinde, ithalatçıya, gümrüklere ibraz edilmek üzere, “Uygunluk Belgesi” verileceği belirtilmektedir. 2007/2 sayılı “İthalatta Kontrolü Dış Ticarette Standardizasyon Denetmenleri Tarafından Yapılan Tarım Ürünlerine İlişkin Tebliğ”in; 1. 96 maddesinde yer alan ekli listedeki eşyaların ithalatında, ilgili standartlara ticari kalite yönünden uygunluğunun kontrolünün Dış Ticaret Müsteşarlığı Bölge Müdürlükleri bünyesindeki Dış Ticarette Standardizasyon Denetmenleri tarafından yapılacağı, 3.maddesinde ise alınan “Kontrol Belgesi”nin gümrüklere ibraz edileceği belirtilmektedir. 2007/3 sayılı “Radyoaktif Maddeler ile Bunların Kullanıldığı Cihazların İthaline İlişkin Tebliğ”in; 1. maddesinde G.T.İ.P ve tanımları belirtilen eşyaların gümrük beyannamelerinin tescilinde, gümrük idarelerince, Türkiye Atom Enerjisi Kurumu'nun uygunluk yazısının arandığı ve söz konusu yazının bir örneğinin gümrük beyannamesine eklenmesi gerektiği belirtilmektedir. 2007/6 sayılı “İthalinde Garanti Belgesi Aranacak Maddelere İlişkin Tebliğ”in; 1. maddesinde G.T.İ.P ve tanımları belirtilen eşyaların gümrük beyannamelerinin tescilinde, Sanayi ve Ticaret Bakanlığınca (Tüketicinin ve Rekabetin Korunması Genel Müdürlüğü) onaylanacak garanti belgesinin gümrük idarelerince arandığı ve söz konusu belgenin bir örneğinin gümrük beyannamesine eklenmesi gerektiği belirtilmektedir. 2007/7 sayılı “Karayolu Taşıt Araçlarının İthaline İlişkin Tebliğ”in; 1. maddesinde G.T.İ.P ve tanımları belirtilen araçların proforma faturalarının ithalden önce Sanayi ve Ticaret Bakanlığı veya yetki verdiği kurum veya kuruluşça vize edileceği, gümrüğün denetimi altındaki yerlere getirilen söz konusu araçların ise adı geçen Bakanlıkça veya yetki verdiği kurum veya kuruluşça yapılan kontrollerine istinaden düzenlenen uygunluk yazısının gümrük beyannamelerinin tescilinde 97 gümrük idarelerince arandığı ve söz konusu yazının bir örneğinin gümrük beyannamesine eklenmesi gerektiği belirtilmektedir. 2007/8 sayılı “Sivil Hava Taşıtlarında Kullanılmaya Mahsus Maddelerin İthaline İlişkin Tebliğ”in; 1. maddesinde Tebliğ’in ek 1’inde G.T.İ.P’leri belirtilen sivil hava taşıtlarında kullanılmaya mahsus eşyalar ile Tebliğ’in ek 2’sinde ve İthalat Rejimi Kararı Eki (VI) Sayılı Liste’de yer alan eşyaların sivil hava taşıtlarında kullanılmak kaydıyla ithal edilmesi halinde gümrük beyannamelerinin tescilinde, Ulaştırma Bakanlığı’nın (Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü) uygunluk yazısının gümrük idarelerince arandığı ve söz konusu yazının bir örneğinin gümrük beyannamesine eklenmesi gerektiği belirtilmektedir. 2007/ 11 sayılı “Bazı Patlayıcı Maddeler, Ateşli Silahlar, Bıçaklar ve Benzeri Aletlerin İthaline İlişkin Tebliğ” in; 1. maddesinde; Tebliğ kapsamında gümrük tarife istatistik pozisyonları ve tanımı belirtilen eşyaların gümrük beyannamelerinin tescilinde gümrük idarelerince İçişleri Bakanlığı'nın (Emniyet Genel Müdürlüğü) genel güvenlik ve asayiş yönünden uygunluk yazısının arandığı, söz konusu yazının bir örneğinin gümrük beyannamesine eklenmesi gerektiği belirtilmektedir. 2007/12 sayılı “Solvent ve Bazı Petrol Ürünlerinin İthaline İlişkin Tebliğ”in 1. maddesinde; Tebliğ kapsamında G.T.İ.P. ve tanımları belirtilen eşyalardan, birim ambalaj ağırlığı net 25 kg'dan veya 25 litre’den daha fazla olan eşyaların gümrük beyannamelerinin tescilinde, gümrük idarelerince Enerji Piyasası 98 Düzenleme Kurumu’nun (EPDK) uygunluk yazısının arandığı ve söz konusu yazının bir örneğinin gümrük beyannamesine eklenmesi gerektiği belirtilmektedir. 2007/13 sayılı “İşçi Sağlığın ve İş Güvenliğini Etkileyen Bazı Maddelerin İthaline İlişkin Tebliğ”in; 1. maddesinde G.T.İ.P. ve tanımları belirtilen eşyaların gümrük beyannamelerinin tescilinde, gümrük idarelerince, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı (İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Merkezi) tarafından düzenlenecek belgenin arandığı ve söz konusu belgenin bir örneğinin gümrük beyannamesine eklenmesi gerektiği belirtilmektedir. 2007/16 sayılı “Gübre İthaline İlişkin Tebliğ”in; 1. maddesinde G.T.İ.P. ve tanımları belirtilen eşyaların gümrük beyannamelerinin tescilinde, gümrük idarelerince, Tarım ve Köy işleri Bakanlığı'nın uygunluk yazısının arandığı, söz konusu yazının bir örneğinin gümrük beyannamesine eklenmesi gerektiği belirtilmektedir. 2007/20 “Dış Ticarette Standardizasyon Tebliği”nin eki listelerde yer alan maddelerin ithalatında, söz konusu maddelerin insan sağlığı ve güvenliği yönünden uygunluğu için “Kontrol Belgesi”nin alınması gerektiği ve ilgili gümrük idaresine ibraz edilmesi gerektiği belirtilmektedir. 2003 tarih ve 25333 sayılı (3. Mükerrer) Resmi Gazete’de yayımlanan “Dış Ticarette Teknik Düzenlemeler ve Standardizasyon Yönetmeliği”nin ekinde (Söz konusu ekte yapılan değişiklik 28.12.2006 tarih ve 26390 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.) yer alan ve G.T.İ.P.’leri belirtilen yaş meyve ve sebze, bakliyat, bitkisel yağlar, pamuk ile kuru ve kurutulmuş meyvelerden oluşan 70 standart 99 kapsamı tarımsal ürünün ihracatta zorunlu standart denetimine tabi olduğu ve ihracatları sırasında “Dış Ticarette Standardizasyon Denetmenleri Grup Başkanlığı”ndan alınan “Kontrol Belgesi”nin gümrüklere ibraz edilmesinin zorunlu olduğu belirtilmektedir. Ek 2’de yer alan belge listesinden ve yukarıda yer verilen Tebliğlerden de görülebileceği üzere, Türkiye’de ithalat ve ihracat işlemlerinde, eşyanın türüne göre yaklaşık 150’den fazla belge talep edilmektedir. Eşyanın türüne ve tabi olduğu rejime göre talep edilen belgeler incelendiğinde, Ulaştırma Bakanlığı’nın, Orman Bakanlığı’nın, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı’nın, Milli Savunma Bakanlığı’nın, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı’nın, İçişleri Bakanlığı’nın, Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın, Maliye Bakanlığı’nın, Merkez Bankası’nın, Dış Ticaret Müsteşarlığı’nın, TSE’nin, TOBB’un ve bunlar gibi pek çok idarenin dış ticaret işlemlerine taraf olduğu anlaşılmaktadır. Dış ticaret işlemlerine çok sayıda idarenin taraf olması da bir yandan Türkiye’nin dış piyasalardaki rekabet gücünü olumsuz etkilerken, diğer yandan da kaynakların verimli kullanılamaması sonucunu doğurmaktadır. Türkiye’nin dış ticaret hacmini daha da artırabilmek ve sınırlarda daha etkin bir yönetimin kurulabilmesi amacıyla Türk Gümrük İdaresi tarafından ticaretin kolaylaştırılması çalışmaları takip edilmesi gereken bir konu olarak görülmektedir. 100 4.2. TÜRK GÜMRÜK İDARESİ VE TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASI ÇALIŞMALARI 2000 yılında %41.4 olan, 2006 yılında %56,2’ye yükselen ve 2010 yılında ise %59,5’e ulaşması beklenen dışa açıklık oranının (dış ticaret hacmi / GSYİH) bu seyri, dış ticaretin Türkiye ekonomisi açısından ne kadar önemli olduğunu ortaya koymaktadır. Tablo 3: Türkiye’nin Dış Ticaret Göstergeleri (milyar ABD doları) İhracat İthalat Dış Ticaret Hacmi Dışa Açıklık Oranı (%) 2000 27,8 54,5 82,3 41,4 2001 31,3 41,4 72,7 50,2 2002 36,1 51,6 87,6 47,8 2003 47,3 69,3 116,6 48,6 2004 63,2 97,5 160,7 53,4 2005 73,5 116,8 190,3 52,6 2006 85,5 139,6 225,1 56,2 2007* 95,1 150,7 245,8 53,9 2008** 112,4 168,4 2009** 124,2 184,1 2010** 137,5 202,1 *: Haziran ayı sonu itibariyle yıllık **: Beklenti DPT Orta Vadeli Plan 280,8 308,3 339,6 58,2 58,5 59,5 Kaynak: Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ve Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı Sınırlarda yaşanan gereksiz beklemelerin hem ticaret erbabına hem de ülke ekonomisine getirdiği yüksek maliyetlerin farkında olan ve bunları en aza indirebilmek amacıyla yapılan çalışmaları yakından izleyen Türk Gümrük İdaresi, ülke çapında yürütülen çalışmaların paralelinde ve 1 Ocak 1996 yılı itibariyle AB ile gümrük birliğini oluşturmuş olmanın etkisi (1/95 Sayılı Ortaklık Konseyi Kararı – 101 OKK)113 ile DGÖ ve DTÖ’ye üye ülkelerin gümrük idarelerinin modernizasyonu için çaba göstermelerini öngören tavsiye kararları çerçevesinde, gümrük işlemlerinde otomasyon uygulamasına başlamış ve gümrüklerde modernizasyon çalışmalarına hız vermiştir. Bu çalışmalar kapsamında, GİMOP Projesini (Gümrük İdaresinin Modernizasyonu Projesi) hazırlamıştır. Projenin hayata geçirilebilmesi için 1995 yılında Dünya Bankası ile yapılan ikraz anlaşmasıyla temin edilen 45 milyon $'lık kredi ile Fransa'dan satın alınan SOFIX Gümrük Otomasyon Sisteminin Türk versiyonu BİLGE adı altında hazırlanmıştır. 23.06.1998 tarihinde Atatürk Hava Limanı'nda BİLGE sistemin uygulamasına geçilmiş ve bir program dahilinde diğer gümrük idarelerine de yaygınlaştırılmıştır. Oluşturulan sistem, gerçek zamanlı olarak çalışmaktadır. Diğer bir deyişle, BİLGE sisteminde bilgisayar üzerinde işlem hangi anda yapılıyorsa, gümrüklerdeki işlem de o anda yapılmaktadır. Yükümlüden başlayan süreçte girilen bir veri, gümrük işlemlerinin bütün süreçlerinde kullanılmakta, böylece her işlem yapanın tekrar veri girmesi gibi zaman kaybettirici bir süreç yaşanmamaktadır. Gümrüklü sahaya eşyaların gelişi ile ithalatçı ve ihracatçılar beyanlarını hızlı bir şekilde gümrük idaresine verebilmekte, gümrük beyannameleri, gümrük idaresinin bilgisayarlarına yeniden veri girişi yapılmadan EDI sistemi ile aktarılmakta ve vergiler sistem tarafından hesaplandıktan sonra rahatlıkla kontrol edilebilmektedir. Sonuç olarak, daha gerçekçi dış ticaret istatistikleri elde edilmesinin yanında 113 13.02.1995 tarih ve L35 sayılı Topluluk Resmi Gazetesi’nde yayımlanmıştır. 102 işlemler basitleştirilmiş, hem gümrük kapılarında işlemleri takip eden gümrük komisyoncularının sayıları hem de gümrüklerdeki iş yükü azalmıştır. Sistem çerçevesinde, bir ithalatçı malını herhangi bir ülkeden getirip bir depoya koyduktan sonra, evinden veya işyerinden kendisine verilen şifre aracılığıyla gümrük ile bağlantıya geçerek beyannamesini tescil ettirmekte, malın hangi risk unsurlarını taşıdığını, fiziki muayenesinin yapılıp yapılmadığını daha önceden belirlenen profillerine göre öğrenebilmekte, hesaplanan gümrük vergilerini hangi bankaya aktarabileceğini bilmekte, dolayısıyla ithal ettiği malı için gümrüğe uğramasına gerek kalmamaktadır. Yani dış ticaret elemanı gümrüğe gelmeden tüm işlemlerini bilgisayar ortamında yapabilmektedir.114 Gümrük müşavirleri açısından ofislerinde oturarak beyannamede gerekli verileri sunma uygulaması 1999 yılında başlamıştır. 2007 yılı itibariyle Türkiye Gümrük Bölgesinde 103 Gümrük İdaresinde EDI uygulamasına geçilmiş bulunmaktadır. Ayrıca, Türk Gümrük İdaresi tarafından hem ulusal hem de uluslararası düzeyde ilgili idarelerle yapılan işbirliği çalışmaları çerçevesinde ticaretin kolaylaştırılmasına yönelik olarak önemli adımlar atılmıştır. Örneğin; Ulaştırma hizmetlerinin tek elden ve mahalinde yürütülmesi amacıyla Ulaştırma Bakanlığı ile Gümrük Müsteşarlığı arasında 25.07.2006 tarihinde imzalanan Protokol gereğince 01.09.2006 tarihi itibariyle Ulaştırma Bakanlığı tarafından yürütülen hizmetlerin Gümrük Müsteşarlığına devredilmesine yönelik çalışma yapılmıştır. 114 O. Diriöz, 2007 s.6 103 26.01.2005 tarihinde Türkiye ile Gürcistan arasında imzalanan Mutabakat Zaptı’nın 4. maddesi uyarınca Türközü ve Vale Sınır Kapısında çalışma saatleri uyumlaştırılmıştır. Sınır ülke gümrük idareleri arasında harici kontrol araçlarının ortak kullanılmasına yönelik olarak 16.12.2004 tarihinde Gümrük Müsteşarlığı ile Bulgaristan Gümrük İdaresi arasında imzalanan Toplantı Tutanağı ile Kapıkule’de yer alan X-Ray cihazından geçen araçların işaretlenerek, söz konusu araçların Kapitan Andreevo Sınır Kapısı’nda tekrar kontrolden geçmesini engelleyecek şekilde işbirliği üzerinde anlaşmaya varılmıştır. 4.3. ULUSLARARASI ALANDA YÜRÜTÜLEN ÇALIŞMALAR VE TÜRKİYE 4.3.1 DTÖ ve BM Bünyesinde Yürütülen Çalışmalar Dış Ticaret Müsteşarlığı’nın koordinasyonunda ilgili kamu idarelerinin de katılımı ile DTÖ bünyesinde yürütülmekte olan ticaretin kolaylaştırılması müzakereleri Gümrük Müsteşarlığı tarafından da yakından takip edilmektedir. Türkiye ile AT arasındaki OKK kapsamındaki yükümlülükler çerçevesinde Gümrük Müsteşarlığı tarafından yürütülen çalışmaların sonucunda gümrük mevzuatının ve uygulamalarının çok büyük bir bölümü AB’nin mevzuatı ile uyumlu hale getirilmiştir. Söz konusu uygulamaların hem GATT 1994’ün V., VIII. ve X. maddelerinde belirtilen ilkelerle hem de DGÖ Revize Kyoto Sözleşmesi ile paralellik arz ettiği söylenebilir. 104 Türkiye’de gümrük işlemlerinde kullanılan tek idari belge BM’nin 1 numaralı Tavsiye Kararı’ndaki formata uymaktadır. Türk Gümrük İdaresi tarafından BM/CEFACT başkanlığında yürütülen Elektronik Veri Değişimi çalışmaları yakından takip edilmiş ve şu anda çalışmaları halen sürmekte olan Dış Ticarette e-Belge projesi ile de her kurumun, dış ticaret işlemleri sırasında düzenlediği belgeyi XML standardında bilgi olarak kabul etmesi, bu bilgiyi kendi veri tabanına yazarak bilginin işlenmiş halini XML olarak depolayıp kullanması ve diğer kurum ve kuruluşların erişimine açacak bir yazılım ve donanım altyapısını kurması amaçlanmaktadır. 4.3.2 DGÖ Kapsamındaki Çalışmalar DGÖ tarafından ticaretin kolaylaştırılması araçlarından birisi olarak geliştirilen ve ilk bölümde yer verilen Kyoto Sözleşmesi’ne Türkiye 27 Eylül 1994 tarihinde (4035 sayılı Kanun) taraf olmuştur. Sözleşmenin A.1, A.2, A.3, B.1, E.3 ve F.5 sayılı Eklerine ihtirazi kayıtlar ile katılınması ise, Bakanlar Kurulu tarafından 23.01.1995 tarihinde kararlaştırılmıştır. Sözleşme ve Ekleri 22.04.1995 tarih ve 22266 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. 1999 yılında gözden geçirilen Sözleşme, Değişiklik Protokolü, Ana Metin, bir Genel Ek ve 10 adet Özel Ek’ten oluşmakta olup, Türkiye’nin Değişiklik Protokolüne Katılmasının Uygun Bulunduğuna Dair 5426 sayılı Kanun 28 Ekim 2005 tarihinde TBMM tarafından kabul edilmiş olup, 06.11.2005 tarihli ve 25985 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. “Gümrük Rejimlerinin Basitleştirilmesi ve Uyumlaştırılmasına İlişkin Sözleşme” Ana Metin, Değişiklik 105 Protokolü ve Genel Ek 31.03.2006 tarihli, 26125 sayılı Resmi Gazete'de 2006/10160 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı eki olarak yayımlanmıştır. Söz konusu Sözleşme’nin, Türkiye’de yürürlüğe girmesi ile birlikte gümrük formalitelerinin basitleştirilmesi ve gümrük kontrollerinin standart hale getirilmesi sonucunda, dış ticaret işlemlerinin hızlandırılması ve kolaylaştırılmasında önemli adımların atılmıştır. Türk Gümrük İdaresi’nin Sözleşme’de belirtilen tavsiyelere uyum için bir takım çalışmalar daha yapmasının gerekli olduğu düşünülmektedir. DGÖ bünyesinde hazırlanan Standartlar Çerçevesine ise Türkiye Haziran 2005 tarihinde gerçekleştirilen DGÖ Gümrük İşbirliği Konseyi’nde taraf olmuş olup, bu konuda yapılan çalışmalar Gümrük Müsteşarlığı tarafından takip edilmektedir. 4.3.3 Uluslararası Denizcilik Örgütü Bünyesindeki Çalışmalar Uluslararası Denizcilik Örgütü tarafından hazırlanan “Uluslararası Deniz Trafiğini Kolaylaştırma Sözleşmesi”ne Türkiye henüz taraf değildir, ancak deniz taşımacılığında limanlara ve terminallere giriş ve çıkış işlemlerinde kullanılan belgelerin standart ve basit hale getirilmesinin limanlardaki hizmet kalitesinin artırılması ve yasal ticaretin kolaylaştırılması hususlarında faydalı olacağı düşünülmektedir. Denizcilik Müsteşarlığı koordinatörlüğünde Gümrük Müsteşarlığı tarafından da söz konusu Sözleşme ve değişiklik önerileri ulusal mevzuat açısından değerlendirilmektedir. 106 4.3.4 AB’de Yürütülen Çalışmalar Türkiye, AT tarafından 1 Ocak 1988’den itibaren uygulamaya konulan TİB’i, Gümrük Birliği’ne geçiş ile birlikte 1 Ocak 1996’dan itibaren kullanmaya başlamıştır.115 Diğer taraftan, 28.07.2003 tarihli ve 25182 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan “Ortak Transit Yönetmeliği”de AB’de uygulanmakta olan NCTS ile uyumlu hükümler içermektedir. Söz konusu yönetmelikte, yetkili makamların yönetmelikte tanımlanan bilgi değişimi için bilgi teknolojisi ve bilgisayar ağlarını kullanacakları, transit beyannamesinin gümrük idarelerinde bulunan veri giriş salonlarındaki terminaller aracılığıyla yerel alan ağı, elektronik veri değişimi veya internet aracılığıyla geniş alan ağı kullanılarak doldurulacağı gibi hükümler yer almaktadır. Ayrıca, Topluluk Gümrük Kodu’nu içeren 2913/92 sayılı Konsey Tüzüğü’nü değiştiren ve 04 Mayıs 2005 tarihli ve L117 sayılı AB Resmi Gazetesi’nde yayımlanarak yürürlüğe giren 648/2005 sayılı Avrupa Parlamentosu ve Konsey Tüzüğü’nde yer alan hükümlerin mevzuatımıza aktarılmasına ilişkin olarak gerekli çalışmalar Gümrük Müsteşarlığı tarafından 2005 yılı itibariyle tamamlanmış olup, henüz TBMM’ye sevk edilmemiştir. 115 29.12.1995 tarihli ve 22508 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren 1615 sayılı Gümrük Kanunu’nun Uygulanmasına Dair Gümrük Yönetmeliği’nin Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi ve Bu Yönetmeliğe Bazı Maddelerin ve 64,65 ve 66 numaralı Eklerin İlave Edilmesine İlişkin Yönetmelik ile TİB’in (Yönetmelikte Tek Tip Gümrük Beyannamesi olarak geçiyor.) kullanımına ilişkin esaslar düzenlenmiş; doldurulmasında Yönetmeliğin 65 numaralı ekinde yer alan Kullanma Talimatının esas alınacağı belirtilmiştir. 107 Diğer taraftan, AB ile tam üyelik müzakerelerine devam etmekte olan Türkiye tarafından yakından takip edilen çalışmalar kapsamında Türkiye’nin Topluluk Programlarına Katılımına Dair Çerçeve Anlaşması 01.09.2002 tarih ve 24863 sayılı Resmi Gazete’de; Topluluk Programlarından Customs 2007 Programına katılım sağlandığına dair Mutabakat Zaptı ise 04 Temmuz 2003 tarih ve 25158 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Anılan program kapsamında, 2003 yılından itibaren Gümrük Müsteşarlığı tarafından program bünyesindeki faaliyetlere katılım sağlamıştır. Avrupa Parlamentosu ve Konsey’in 23.05.2007 tarih ve 624/2007/EC sayılı kararları doğrultusunda 2008 yılından itibaren Customs 2013 adı altında devam edecek olan programa, Türkiye’nin katılımı sürecektir. 4.4. TÜRKİYE’DEKİ E-DEVLET VE TEK PENCERE ÇALIŞMALARI “Tek Pencere” uygulamasına yönelik çalışmalar, Türkiye’de e-Devlet ve eGümrük çalışmaları paralelinde yürütüldüğü için bu çalışmada, Türkiye’de devlet kurumları arasında işbirliği içinde yürütülen e-Devlet çalışmaları hakkında da bilgi verilecektir. Türkiye’de, DTM’nın koordinasyonunda 1998 yılında başlatılan girişimlerle Elektronik Ticaret Koordinasyon Kurulu (ETKK) kurulmuştur. Ancak, söz konusu Kurul’un görevini tamamlamış olduğu düşünülerek, hem Başbakanlığın e-Türkiye, hem de AB’nin "e-Avrupa"116 girişimi esas alınarak, Kurul çalışmalarında yeniden 116 23-24 Mart 2000 tarihlerinde Lizbon’da e-Avrupa girişimi, AB üyesi ülkeler e-Avrupa Eylem Planı’nı kabul ederek, Avrupa’nın gelecek on yılda ‘dünyadaki en rekabetçi ve dinamik bilgi 108 yapılanmaya gidilmiş, e-Türkiye projesi altındaki e-Ticaret Çalışma Grubunun faaliyetlerinin eş zamanlı olarak yürütülebilmesi amacıyla yeniden e-Ticaret Kurulu (ETK) oluşturulmuştur. e-Ticaret Çalışma Grubu, Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı Bilgi Toplumu Dairesi Başkanlığı koordinatörlüğünde yürütülen eDönüşüm Türkiye Projesi117 çerçevesinde yeniden yapılandırılarak, 3 adet uygulama grubu ile çalışmalarını sürdürmeye başlamıştır.118 Söz konusu uygulama grupları, gönüllülük ve karşılıklı uyum esasına dayalı olarak çalışmalarını yürüterek, kağıt bazlı ticari belge sisteminin yol açtığı yüksek maliyetin giderilmesi, risklerin ve işlem süresinin kısaltılmasına katkıda bulunacak somut çıktılar üretebilmesi ve Türkiye'de ulusal standart geliştirilmesine yönelik olarak çalışmalarda bulunmuştur.119 04.12.2003 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan 2003/48 sayılı Başbakanlık Genelgesi kapsamında, sorumlu kuruluşların, yürütülecek eylemlerin ve buna ilişkin takvimin yer aldığı e-Dönüşüm Türkiye Projesi Kısa Dönem Eylem Planı (KDEP) uygulamaya konulmuştur. KDEP’de sorumlu kuruluş olarak belirlenen Gümrük Müsteşarlığı’nın koordinatörlüğünde; Maliye Bakanlığı (Gelir İdaresi Bşk.), Sağlık Bakanlığı, Ulaştırma Bakanlığı, Tarım ve Köy işleri Bakanlığı, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, Çevre ve Orman Bakanlığı, Dış Ticaret Müsteşarlığı, Türkiye İstatistik tabanlı ekonomisi’ haline gelmesi hedefini ortaya koymuştur. Şubat 2001 tarihinde ise Avrupa Komisyonu, AB’ye üye ülkelere bu Eylem Planı’nın oluşturulmasında katkıda bulunmaları için davette bulunmuş ve eylem planı e-Avrupa adını almıştır, bu çerçevede Kasım 2001 tarihinde Türkiye’de e-Türkiye Girişimi’ni başlatmıştır. 117 58. Hükümet tarafından hazırlanan Acil Eylem Planı'nda e-Dönüşüm Türkiye Projesi'ne yer verilmiş, 27 Şubat 2003 tarihinde yayımlanan 2003/12 sayılı Başbakanlık Genelgesi ile eDönüşüm Türkiye Projesi'nin amaçları, kurumsal yapısı ve uygulama esasları belirlenmiştir. 118 Dış Ticaret işlemlerinde Kullanılan Bilgi ve Belgelerin Elektronik Ortamda Paylaşılması, 2003, s.23 119 İbid 109 Kurumu, Türkiye Atom Enerjisi Kurumu, Türk Standartları Enstitüsü, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, Türkiye İhracatçılar Meclisi, Türkiye Bankalar Birliği, İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, Uludağ İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliği, Orta Anadolu İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliği, Bursa Gümrük Müşavirleri Derneği, Uluslararası Nakliyeciler Derneği, Türkiye Bilişim Vakfı, TÜBİTAK Ulusal Elektronik ve Kriptoloji Araştırma Enstitüsü’nün ilgili kuruluş olarak belirlenmesiyle dış ticarette kullanılan belgelerin elektronik ortama taşınması ve paylaşılması çalışmaları, “Dış Ticarette e-Belge Uygulama Grubu” tarafından yürütülerek, KDEP’de yer alan 25 ve 72 no'lu eylemlerde e-Belge uygulamalarına ilişkin hukuki ve teknik çalışmalar yapılmış ve yapılmaya devam edilmektedir. Dış Ticarette e-Belge Uygulama Grubu’nun Hedefleri; - Dış ticaret işlemlerinin, iş süreçlerine taraf olan kurumlarca standart “eBelge”ler kullanılarak elektronik ortamda gerçekleştirilmesinin sağlanması, etkin, hızlı, verimli ve güvenilir bir e-İş altyapısına kavuşturulması, - Dış ticaretle ilgili tüm tarafların, dış ticaretle ilgili tüm gereksinimlerini yerine getirebilmeleri için bilgilerin tek bir gövdeye sunulabilmesine olanak tanıyan ‘Tek Pencere Ortamı’nın oluşturulması, - Elektronik ortamda iş yapmanın gerektirdiği yasal düzenleme ve mevzuat değişiklikleri için somut dayanaklar oluşturularak öneriler geliştirilmesi olarak sayılabilmektedir. 110 11.07.2006 tarihli ve 2006/38 sayılı Yüksek Planlama Kurulu Kararı’yla onaylanan Bilgi Toplumu Stratejisi ve ek’i Eylem Planı 28.07.2006 tarihli ve 26242 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Söz konusu stratejinin amacı ise, e-İş / e-Ticaretin geliştirilerek kolay ve güvenli bir şekilde erişilebilir ticari bilgi sisteminin kurulması, elektronik ortamda “Tek Pencere”yaklaşımı ile bilgi ve belgelerin üretilmesi, paylaşılması, ticari işlemlerin yürütülmesi, küçük ve orta ölçekli işletmelerde e-İş / e-Ticaretin yaygınlaştırılması için gerekli kalıcı işbirliği zeminini sağlamak üzere politika üretmek ve projeler önermektir. e-Dönüşüm Türkiye Eylem Planının önemli konularından birisini e-Devlet oluşturmaktadır. e-Devlet ile kamu kurumlarının firmalara ve bireylere yönelik hizmetlerinin uygun maliyet ve erişim imkanları ile ağ üzerine taşınarak hizmet niteliğinin ve hızının artırılması, bürokratik işlem ve maliyetlerin azaltılması temel hedef olarak belirlenmiştir. Başlatılan faaliyetler sonucunda, Dış Ticarette e-Belge Projesi’nin katkısıyla, dış ticaret işlemlerine etkinlik, hız ve tasarruf kazandırılması amaçlanmaktadır. Belge sayısının azaltılması, elektronik ortamda ilgili kurumlara erişim sağlanması ve belgelerin internet üzerinden işlenmesi gibi uygulamaların hem ihracat ve ithalatçılara, hem de taşımacılık ve bankacılık kesimine önemli kolaylıklar sağlayacağı, bu yolla hayata geçirilecek elektronik hizmet anlayışı ve platformundan yurt dışına ihracı yapılacak Türk mamullerinin katma değerinin artırılabileceği düşünülmektedir.120 120 ibid 109 111 Bu bağlamda, EDI uygulaması konusunda tecrübeye sahip olan ve dünyadaki elektronik dönüşüm çalışmalarını yakından takip etmekte olan Gümrük Müsteşarlığı’nın yol göstericiliği ve eşgüdümü ile elektronik ortama dış ticarette kullanılan belgelere oranla daha kolay taşınabilecek olan Gemlik Gümrük ve Bursa Serbest Bölge İdareleri’nde kullanılan ve elektronik ortama aktarılması öncelikli olan 16 adet belge belirlenerek, bu belgeler ile sınırlı tutulmuş bir proje geliştirilmesi hedeflenmiştir. Söz konusu belgeler ve Projenin geliştirilmesi ve yürütülmesinde görev alan taraflar ve rolleri Ek-3 ve Ek-4’te yer almaktadır. Proje ile “Dış Ticaret eBelge”lerde kullanılan veri alanları için Türkiye çapında geliştirilecek standartların kullanılmasıyla ortak bir dilin oluşturulmasının sağlanması ve hem ulusal hem de uluslararası kurumlar ile elektronik veri değişiminin sağlanabilmesi amaçlanmıştır. Bu sayede, dış ticaret uygulamalarında kullanılan belgelerin sadeleştirilip sayısının azaltılması hedeflenmiştir. Türkiye İhracatçılar Meclisi (TİM) tarafından örnek uygulama yazılımının bedelsiz olarak yapılabileceği teklifi değerlendirilerek, Gümrük Müsteşarlığı ve TİM arasında bir protokol imzalanmıştır. TİM tarafından İcra Kurulu’na e-Belge projesi sunumu yapılmasının ardından 5 no'lu İcra Kurulu Kararı alınmıştır. Ayrıca, e-Belge uygulamasının diğer ülke ve uluslararası uygulamalarla uyumu ve dolaşımının sağlanması için BM nezdinde girişimlerde bulunulmuş, proje kapsamında yer alan kurum/kuruluşlara TİM tarafından örnek uygulama ile ilgili eğitim verilmiştir.121 Devlet Bakanı Sayın Kürşad TÜZMEN tarafından 04.01.2006 tarihinde Gemlik Gümrük Müdürlüğünde örnek uygulama pilot projesi başlatılarak, altyapıları 121 Dış Ticarette e- Belge Uygulama Koordinatörlüğü, 23.01.2007, http:e-belge.gumruk.gov.tr, (Erişim) 28.08.2007 112 hazır olan Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB) ve İstanbul Tekstil ve Konfeksiyon İhracatçı Birlikleri (İTKİB) ile - A.TR Dolaşım Belgesi (TOBB) - EUR.1 Dolaşım Belgesi (TOBB) - İthalat Lisansı (TİM-İTKİB) - Gözetim Belgesi (DTM) - Kotaya Tabi Eşyalarda İthalat Lisansı (DTM) - Garanti Belgesi (Sanayi ve Ticaret Bakanlığı) kapsamında örnek bir uygulama yapılmıştır. Şekil 6: Örnek Uygulama 1. Ticaret Erbabı yapacağı işlemle ilgili istenecek belgeler ve bilgileri elektronik ortamda bilgisayar sistemine girer ve Web Servisler aracılığı ile ilgili kurumdan izin alır, 2. Ticaret erbabı, dış ticaret işlemlerinde aranılan izinleri ilgili kurumdan elektronik ortamda tamamladıktan sonra elektronik ortamda gümrük beyannamesini hazırlar, 3. Gümrük ilgili belgenin referans numarası ile tek pencereden kontrol yapar, 4. Elektronik ortamda ithalat/ihracat gerçeklesmis olur. 5. İlgili tüm kurumlar kapatma ve teyit islemlerini tek pencereden gerçekleştirir. Kaynak: “Dış Ticarette e- Belge Uygulama Koordinatörlüğü”, 23.01.2007 113 Ayrıca, Gümrük Müsteşarlığı tarafından yapılan e-Gümrük çalışmaları kapsamında; Gümrük Müsteşarlığı ile Gelirler Genel Müdürlüğü arasında kurulan bir network aracılığıyla KDV iadelerine ilişkin ihracat teyit işlemlerinin elektronik olarak gerçekleştirilebileceği e-Teyit; ihracatçı birliklerine gitmeden elektronik kayıdın yapılabileceği e-Birlik; mükellefin gümrük vergilerini elektronik yoldan ödemesini sağlamak üzere Gümrük Müsteşarlığı ile 19 banka arasında imzalanan protokol ile e-Ödeme uygulamaları hayata geçirilmiştir. Şekil 7: Türkiye’de e-Gümrük Çalışmaları Kaynak: “Dış Ticarette e- Belge Uygulama Koordinatörlüğü”, 23.01.2007 114 Ancak, gerek e-Belge çalışmalarında gerekse ‘Tek Pencere’ye yönelik olarak yapılan çalışmalarda dikkat edilmesi gereken nokta, kişisel verilerin idareler arasında aktarımı sırasında gizlilik esasıdır. Bu çerçevede, Türkiye’de kişisel verilerin gizliliği ve otomatik işlenmesine yönelik olarak gerekli mevzuat çalışmalarının hızla tamamlanması gerektiği düşünülmektedir. “Kişisel Verilerin Otomatik İşleme Tabi Tutulması Karşısında Bireylerin Korunması”na ilişkin Avrupa Konseyi Sözleşmesi 28 Ocak 1981 tarihinde Konsey üyesi diğer devletlerle birlikte Türkiye tarafından da imzalanmış olup, henüz yürürlüğe girmemiştir. Bu kapsamda, Sözleşme’nin iç hukukumuza uyumlaştırılması ile ilgili yasal düzenlemeler çerçevesinde hazırlanan “Kişisel Verilerin Korunması Hakkında Kanun” taslağı 09.11.2005 tarihinde Başbakanlığa sevk edilmiş olup, henüz onaylanmamıştır. Bu kapsamda yapılması gereken diğer bir yasal düzenleme olan elektronik imza uygulamasına ilişkin “Elektronik İmza Kanunu” ise 23.01.2004 tarih ve 25355 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. 03.08.2005 tarih ve 25895 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren “Dahilde İşleme Rejimine İlişkin İşlemlerin Bilgisayar Veri İşleme Tekniği Yoluyla Yapılmasına Dair Tebliğ”in 17. maddesi uyarınca 01.01.2006 tarihinden itibaren Dahilde İşleme İzin Belgesi başvurularının bilgisayar üzerinden yapılması zorunlu hale getirilmiştir. 29.05.2007 tarihinde Sanayi Bakanlığı, TSE ve Gümrük Müsteşarlığı arasında imzalanan Protokol ile Garanti Belgelerinin kağıt ortamında aranmamasına yönelik bir çalışma başlatılmıştır. 115 Sonuç olarak, Türkiye’de yürütülmekte olan ticaretin kolaylaştırılması .alışmaları ile bürokrasinin azaltılması, uygulamalarda şeffaflığın sağlanması, ticaret erbabının devlete olan güvenin artırılması, zaman ve işgücü tasarrufu ile birlikte maliyetlerdeki azalışın bir sonucu olarak dünya ile entegrasyonun artırılması, Türk girişimcilerin uluslararası rekabet gücünün artırılması ile ihracatta artış sağlanmasının amaçlandığı söylenebilir. 116 BEŞİNCİ BÖLÜM TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASI VE TEK PENCERENİN EKONOMİK BOYUTU Ticaretin kolaylaştırılmasının fayda ve yararlarının ölçülmesine ilişkin yapılan çalışmaların kesin olmayan verilere dayanması ve uygulanacak metodolojide fikir birliğine varılamaması, söz konusu sonuçların çok güvenilir olmadığı sonucunu doğurabilmektedir. Ancak, ticaretin kolaylaştırılmasından elde edilecek küçük bir yararın bile, küresel ekonomideki arz zincirinde yarattığı etkiler nedeniyle, dünya ticaretinde ve refahında önemli bir etkisinin olması konunun önemini arttırmaktadır. Bu çalışmada, ‘Tek Pencere’nin ticaretin kolaylaştırılması kapsamında ele alınması dolayısıyla söz konusu uygulamaların fayda ve maliyetleri ayrı ayrı ele alınacaktır. 5.1. TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASI VE TEK PENCERENİN FAYDALARI Etkin olmayan sınır prosedürlerinin hem hükümetler, hem iş alemi hem de tüketici üzerinde etkileri nedeniyle ekonominin tümü üzerinde olumsuz bir etkiye sahip olduğu söylenebilir. Yavaş ve maliyetli sınır prosedürleri iş çevresinin uluslararası arz zincirinin dışında kalma olasılığını artırarak gerekli iş fırsatlarının kaybedilmesine neden olabileceği gibi sınırlardaki işlem maliyetleri nedeniyle eşyaların fiyatlarındaki bir artış dolayısıyla tüketicileri de etkileyebilmektedir. 117 Ticaretin “gizli maliyeti” olarak kabul edilen etkin olmayan sınır prosedürlerinin doğrudan (prosedürlere uyum, ilgili idarelere bilgi ve belgelerin sunumu, ticaretle ilgili hizmetlerin ücretleri) ve dolaylı maliyet (prosedürlerden kaynaklanan gecikmeler, yetersiz hizmet, fırsatların kaçırılması, düzenlemelerin tahmin edilememesi) olmak üzere iki bileşenden oluştuğu kabul edilmekte ve ticari işlem maliyetlerinin, eşyanın kıymetinin %2-15’ini oluşturduğu tahmin edilmektedir. Ayrıca, etkin olmayan sınır prosedürlerinde gelir kaybının Gayri Safi Yurtiçi Hasıla’nın %5’inden fazla olduğu da tahmin edilmektedir.122 Uruguay Müzakereleri sonucunda sanayi ürünlerinde ticaret ağırlıklı ortalama tarife oranları gelişmiş ülkelerde %3.9, gelişmekte olan ülkelerde ise %12.3 düzeyine düşürülmüştür.123 Ancak, tarife indirimlerine göre daha etkin bir ticaret aracı olduğu düşünülen ticaretin kolaylaştırılması, hem rekabet ortamı hem de pazara giriş konularında dikkat çekici bir etkiye sahiptir. Araştırmaların gösterdiği üzere, pek çok ülkede etkili gümrük prosedürlerinden elde edilen refah kazancı tarife indirimlerinden daha fazladır.124 Örneğin, Uruguay Müzakereleri sonucunda ortalama tarife indirimleri toplam ticaret hacminin %2’si kadar gelir artışı yaratırken, ticaretin kolaylaştırılmasından elde edilen kazanç, aynı veriler ele alındığında, %2 ile % 3 arasında değişmektedir. 125 122 OECD Policy Brief, 2005, s.2 A. Kleitz, “Cost and Benefits of Trade Facilitation”, OECD, www.unece.org, (Erişim) 20.06.2007 124 OECD Policy Brief, 2005, s.2 125 Trade Facilitation: Gathering Solutions For Once- Hidden Barriers, Consultations With EU And International Business Federations On Doha Development Agenda Trade Facilitation Negotiations, Brussels, 25 April 2002, http://europa.eu.int/comm/trade, (Erişim) 30.08.2007 123 118 Her işlem için kuralların gerektiği gibi açıklanmaması ticaret işlemlerindeki tahmin edilebilirliği azaltmakta ve bu da yasaların ve düzenlemelerin uygulanması aşamasında her çalışan tarafından kendisine göre bir yorumlamayı beraberinde getirmektedir. Özellikle, uluslararası ticarette yer alan bireyler gümrük kıymeti ve sınıflandırılmasında yorumlama farklılıklarından kaynaklanan kayıplarla karşı karşıya gelmekte ve bu da tarife oranlarını etkilediği için ticari işlemlerin karlılığını etkilemektedir. Uluslararası standartlara göre uyumlaştırılmış ve basitleştirilmiş kuralların tahmin edilebilirliği en üst düzeye çıkarması ile ticaret erbabının, özellikle yatırımcıların ülkelere olan ilgisinin artacağı söylenebilir.126 Basit ve etkin ticaret prosedürleri, ülkelerin yatırım ortamını geliştirmekte ve uluslararası piyasalardaki rekabet düzeyini artırmaktadır. Ticaretin kolaylaştırılması çalışmaları, etkili sınır kontrolleri ile daha fazla eşyanın sınırlarda işlem görmesi ve kaçakçılıkla etkin mücadele sonucunda gelirlerin artırılmasını sağlayarak, hükümetlerin kazançlı çıkmasına; daha hızlı eşya teslimi ile firmaların rekabet düzeyini artırarak, iş çevresinin kazançlı çıkmasına ve sınır gecikmelerindeki maliyetin tüketiciye yansımasına engel olarak, tüketicilerin kazançlı çıkmasına neden olmaktadır. Ticaretin kolaylaştırılmasından elde edilen faydalar, ticari işlem maliyetinden elde edilen tasarrufa eşit olarak ifade edilebilmektedir. Ancak zorunlu maliyetlerin varlığı, toplam işlem maliyetlerinin tamamen ortadan kaldırılmasını engellemekte ve 126 Trade Facilitation, G/C/W/236, 24 October 2005, www.wto.org (Erişim), 14.03.2007 119 böylece ticaretin kolaylaştırılmasının faydalarının işlem maliyetleri toplamından düşük olmasına neden olmaktadır.127 Sınır geçişlerinde hızlı prosedürler yatırımcıların da ilgisini çekerek ülkeye olan yatırımları artırabilmektedir. Ticaret serbestisinin getirdiği vergilerde indirime rağmen, sınır prosedürlerindeki etkinlik alanında gerçekleştirilen reformlar gümrük vergilerinden elde edilen gelirlerde artışa neden olmaktadır.128 Ticaretin kolaylaştırılması önlemleri, küresel ticarette yer alan firmalar için fabrikada üretim aşamasından başlayarak, nakliye giderlerini, gümrükleme maliyetlerini, ticari hizmet ücretlerini ve diğer maliyetleri de içerecek şekilde son noktaya kadar ki ticaretle ilgili işlem maliyetlerini azaltmayı amaçlamaktadır. OECD’nin 2002 yılındaki çalışmasında, ticari işlem maliyetlerinin, etkinliğe ve iş çevrelerindeki dürüstlüğe, idareye, eşyaların türüne, işin büyüklüğüne ve çeşidine göre değişiklikler gösterdiği129; 2003 yılındaki bir çalışmasında ise pek çok gelişmekte olan ülkenin karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olduğu, sağlık ve phyto sağlık gibi ek sınır prosedürlerine tabi olan tarım, ormancılık, tahta ürünleri ile balık ve yiyecek gibi ürünlerde ticari işlem maliyetlerinin daha yüksek olduğu tespit edilmiştir.130 Ticari işlem maliyetlerindeki azalışların gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin ticaretlerinde yaratacağı olumlu etki nedeniyle, her iki tarafın birlikte kazançlı 127 A. Kleitz, s.118 OECD Policy Brief, 2005, s.2 129 Quantitative Assessment of the Benefits of Trade Facilitation, OECD, TD/TC/WP(2003) 31 FINAL, 2003, pg.6 130 J. S. Wilson, “Trade Facilitation and Economic Development”, The World Bank, World Trade Brief, 2005,www.worldbank.org (Erişim) 30.08.2007 128 120 çıkacakları kabul edilmekle beraber, gelişmekte olan ülkelerde kazancın daha fazla olacağı tahmin edilmektedir.131 5.2. TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASININ FAYDALARINA İLİŞKİN NİCELİKSEL ÇALIŞMALAR Ticaretin kolaylaştırılmasına yönelik ekonometrik model bazlı yaklaşımlar, ticaretin kolaylaştırılmasının çok daha detaylı incelenmesine katkı sağlamaktadır. Bu konudaki model bazlı yaklaşımlar iki ana eksende ele alınmaktadır. Bunlardan ilki Çekim Modelleri (Gravity Model), diğeri ise Hesaplanabilir Genel Denge Modeli (Computable General Equilibrium) olarak ortaya çıkmıştır. Yapılan ekonometrik senaryo analizleri sonucunda, çeşitli varsayımlar geliştirilerek, ticaretin kolaylaştırılması ile işlem maliyetlerinin dünyada yaratacağı gelir artışı tahmin edilmeye çalışılmıştır. Bu bağlamda, çalışmalarda kullanılan ve senaryo analizlerine temel olan işlem maliyetlerinin farklılaştırılması şu şekilde yapılmıştır:132 131 132 - Ülkeler arası farklılıklar - Sektör farklılıkları - Firma farklılıkları OECD Policy Brief, 2005, s.2 Quantitative Assessment of the Benefits of Trade Facilitation, 2003, s.120 121 1- Ülkeler arası farklılıklar: Ticari işlem maliyetlerinin farklılaşmasına yönelik bakış açılarından bir tanesi ülkeler arası farklılıklara dayanmaktadır. Söz konusu farklılıklar temel olarak, hükümetlerin, ticaretin kolaylaştırılmasına yönelik sürdürdükleri çalışmalardan etkilenen gümrük işlemlerinin kalite farklılıklarıyla yakından ilişkilidir. Yapılan çalışmalar, ticaretin kolaylaştırılmasına yönelik çalışmaların artmasının işlem maliyetlerindeki azalmayı beraberinde getirdiğini göstermektedir. Ülke karşılaştırmalarına yönelik çalışmalar, ülkeler için güvenilir ve karşılaştırılabilir verilerin elde edilememesinden dolayı anket çalışmaları gibi farklı yöntemlerle elde edilmektedir. Örneğin, Wilson, Mann, Outsiki, üç tanesi anket yöntemi ile elde edilen, toplam dört temel bileşenden oluşan bir “sınır kalitesi göstergesi (indicator of border quality)” tanımlayarak ülkeler arası karşılaştırma yapmışlardır. Sonuç olarak, ülke karşılaştırmalarına yönelik çalışmalarda, ülkelerin gelir düzeyinin işlem maliyetleri üzerinde belirleyici olduğu görülmüştür. Kişi başına yüksek gelir düzeyi ve kamu kaynaklarının yeterliliği ülkeler arasında gümrük işlemlerinin kalitesindeki farklılıkları önemli ölçüde açıklamakta ve yüksek gelir düzeyine sahip ülkelerde “sınır kalitesi göstergesi”nin yüksek olduğu gözlemlenmektedir. Buna ek olarak, dolaylı işlem maliyetlerini temsil ettiği düşünülen sınırlarda bekleme süresinin ise ülkelerin gelir düzeyi ile ters ilişkili olduğu görülmüştür. 2- Sektör farklılıkları: Eşyaların çeşidine göre işlem maliyetleri farklılık göstermektedir. Örneğin, tarım ürünleri gibi kolay bozulabilir malların sınırda beklemeye uygun olmaması işlem maliyetlerinin artmasına neden olmaktadır. 122 Ayrıca, tarım, yiyecek, balık ve orman ürünleri gibi diğer ürünlerin bir takım sağlık ve phyto-sağlık gibi ek sınır prosedürlerine tabi olmaları nedeniyle farklı işlem maliyetlerinin ortaya çıkması mümkündür. 3- Firma farklılıkları: İşlem maliyetleri dış ticareti gerçekleştiren firmaların özelliklerine göre de değişim gösterebilmektedir. Örneğin, daha az sınır işlemi gerçekleştiren küçük firmaların yeterli sayıda uzmanlaşmış elemana sahip olmamaları ve yetersiz sermaye yapıları gibi dezavantajlarından dolayı daha yüksek işlem maliyetleri ile karşı karşıya kaldıkları görülmektedir. Ancak, bu konuda yapılan birtakım çalışmalar firma büyüklüğünün değil, dış ticaretin firmaların faaliyetleri içindeki payının kıstas olarak kabul edilmesi gerektiğini öne sürmektedir. Tablo 4: Ekonometrik Senaryo Analizleri Toplam İşlem Maliyetlerinde Dünya Ticaretinin %1’i Oranında Düşüş Ülkeler Arasında İşlem Maliyetlerinin Farklılığı Tarım ve Gıda Ürünlerinde Daha Yüksek İşlem Maliyetleri Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerde Daha Yüksek İşlem Maliyetleri Temel Senary o Ülke Farklıklarına Dayalı Senaryo Ülke ve Sektör Farklıklarına Dayalı Senaryo Ülke, Sektör ve Firma Farklıklarına Dayalı Senaryo Var Var Var Var Yok Var Var Var Yok Yok Var Var Yok Yok Yok Var Kaynak: Quantitative Assessment of the Benefits of Trade Facilitation, OECD, 2003,s. 20 Yukarıda ortaya konulan işlem maliyetleri farklılaştırmaları dikkate alınarak, senaryo analizlerindeki varsayımlar 4 No’lu tabloda sıralanmaktadır. 123 Temel senaryoda, işlem maliyetlerinde ülkeler, sektörler veya firmalar arasında herhangi bir farklılık gözetilmemekte ve sadece toplam işlem maliyetlerinde dünya ticaretinin %1’i oranında düşüş varsayılmaktadır. Diğer senaryolarda ise ilk varsayıma ek olarak diğer farklılıklarda sırasıyla analize dahil edilmektedir. Örneğin, ikinci senaryoda, temel senaryoya ek olarak ülke farklılıkları dikkate alınırken, üçüncü ve dördüncü senaryolarda sırasıyla sektör ve firma farklılıkları da analizlere dahil edilmiştir. Tablo 5: Senaryo Analizinin Sonuçları (milyar ABD doları) Dünya Çapında Gelir Kazancı Doğrudan Maliyetlerdeki Düşüş ile Dolaylı Maliyetlerdeki Düşüş ile OECD Üyesi Ülkeler (%) OECD Üyesi Olmayan Ülkeler (%) Temel Senaryo Ülke Farklıklarına Dayalı Senaryo Ülke ve Sektör Farklıklarına Dayalı Senaryo Ülke, Sektör ve Firma Farklıklarına Dayalı Senaryo 38.4 41.8 42.2 43.2 6.0 7.7 8.1 8.2 32.4 34.1 34.1 35.0 %69 %37 %37 %35 %31 %63 %63 %65 Kaynak: Quantitative Assessment of the Benefits of Trade Facilitation, OECD, 2003,s.21 Yapılan modelden elde edilen sonuçlara göre, sadece ülke farklılıklarına dayalı senaryo dahilinde ticari işlem maliyetlerinde dünya ticaretinin %1’i oranında bir düşüş görülmesi durumunda, tüm dünyada 41.8 milyar dolarlık bir kazanç elde edileceği görülmektedir. Söz konusu tutar, sektör farklılıklarının dahil edilmesiyle 42.2 milyar dolara, firma farklılıklarının da dahil edilmesiyle 43.2 milyar dolara yükselmektedir. Senaryolarda, ortalama olarak toplam kazancın %18.9’luk bölümünün doğrudan maliyetlerdeki düşüşten, kalan %81.1’lik bölümün ise dolaylı maliyetlerdeki düşüşten kaynaklandığı görülmektedir. 124 Tablo 6: Senaryo Analizinin Sonuçları (GSYİH’nın yüzdesi) Temel Senaryo Dünya Çapında Gelir Kazancı Doğrudan Maliyetlerdeki Düşüş ile Dolaylı Maliyetlerdeki Düşüş ile OECD Üyesi Ülkeler (%) OECD Üyesi Olmayan Ülkeler (%) Ülke Farklıklarına Dayalı Senaryo Ülke ve Sektör Farklıklarına Dayalı Senaryo Ülke, Sektör ve Firma Farklıklarına Dayalı Senaryo %0.13 %0.15 %0.15 %0.15 %0.02 %0.03 %0.03 %0.03 %0.11 %0.12 %0.12 %0.12 %0.12 %0.07 %0.07 %0.07 %0.20 %0.44 %0.44 %0.47 Kaynak: Quantitative Assessment of the Benefits of Trade Facilitation, OECD, 2003,s.22 Yapılan bu ekonometrik çalışma, ticari işlem maliyetlerindeki gerilemeden dolayı gelir atışının hangi ülke gruplarında ortaya çıkacağına ilişkin de önemli bilgiler sunmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerde, sınır işlemlerinin etkinlikten uzak olması nedeniyle, ticaretin kolaylaştırılması vasıtasıyla işlem maliyetlerindeki düşüş sonucundaki gelir artışları bu gruptaki ülkelerde yüksek olmaktadır. Tablo 6’dan da görüldüğü gibi, dünyadaki ticari işlem maliyetlerindeki gerilemeden dolayı gelir atışının yaklaşık üçte ikilik bölümü OECD üyesi olmayan ülkelerde ortaya çıkmaktadır. OECD üyesi olmayan ülkelerdeki gelir artışının GSYİH’larına oranının da OECD üyesi ülkelerinkinden daha yüksek olduğu görülmektedir. 125 Grafik 1: Ticaretin Kolaylaştırılmasından Elde Edilecek Kazancın Kaynakları (%) Limanların Etkinliği; 28% Bilgi Teknolojilerini; 41% Düzenlemelerin Uyumu; 22% Gümrükler; 9% Kaynak: J. S. Wilson, “Trade Facilitation and Economic Development”, The World Bank, World Trade Brief, 2005,s. 47 Ticaretin kolaylaştırılmasının ekonomik kazançlarına yönelik yapılan diğer bir çalışmada, limanların etkinliği, gümrükler, düzenlemelerin şeffaflığı ve bilgi teknolojilerini kapsayan alanlarda reform yapılması durumunda, 377 milyar dolarlık bir kazanç elde edileceği tahmin edilmiştir. Bu tutar aynı zamanda, dünya ticaret hacmini %9.7 oranında artması anlamına gelmektedir. Çalışmada, toplam kazancın %41’lik (154 milyar dolar) bölümünün, bilgi teknolojileri gibi altyapı hizmetlerinden, %28’lik (107 milyar dolar) bölümünün, limanların etkinliği, %22’lik (83 milyar dolar) bölümünün, düzenleyici işlemlerin uyumu ve %9’luk (33 milyar dolar) bölümünün, gümrük çevrelerinin modernize edilmesinden ortaya çıkacağı tahmin edilmektedir.133 Hummel tarafından 2001 yılında yapılan bir çalışmaya göre, eşyaların hareketi sırasında sağlanan her bir günlük kazancın tarife oranlarındaki % 0,8’lik bir indirime eşit olduğu ve 4 günlük bekleme süresinin birçok eşyanın (mamül ürünler 133 J.S. Wilson, C.L.Mann, T. Otsuki, “Assessing The Potential Benefit Of Trade Facilitation: A Global Perspective”, World Bank Policy Research Working Paper 3224, February 2004 126 için) gümrük vergilerine eşit bir maliyeti olduğu sonucuna varılmıştır.134 Söz konusu çalışmalar, sınır prosedürlerinin etkinliğinin artırılması ile eşyaların sınır geçişlerinin hızlandırılmasının önemini ortaya koymaktadır. Avustralya Dış İlişkiler ve Ticaret Bölümü’nün yaptığı çalışmaya göre, kağıt temelli gümrük yönetiminden kağıtsız ortama geçiş sonucunda önemli maliyet kazançlarının ortaya çıkabileceği görülmüştür. Örneğin, deniz yoluyla kömür ticaretinde ticarete konu olan malın değerinin %1,5’i kadar, havayoluyla yapılan taze kuşkonmaz ticaretinde ise %15’lik bir tasarruf elde edildiği görülmektedir.135 5.3. TEK PENCERENİN ETKİLERİ “Tek Pencere” uygulamasının ithalat veya ihracat aşamasında aynı belgelerin ve bilgilerin ilgili devlet kurumlarına ayrı ayrı verilmesi yerine belge ve bilgilerde basitleştirme ve uyumlaştırmaya gidilerek, bir defa sunuma olanak vermesi ile kullanılan belge ve imza sayısının azaltılmasının yanında, sınırlarda gerekli işlemlerin bitirilme süresinin kısaltılmasına da olanak sağlayacağı, çalışmanın önceki bölümlerinde belirtilmişti. Bu kapsamda, “Tek Pencere”nin belge sayısı, imza sayısı ve sınırda geçen süre için değerlendirilmesi yapılacaktır. 134 D. Hummels, “Time as a Trade Barrier” ,Purdue University, July 2001, No: 17GTAP Working Paper 135 Quantitative Assessment of the Benefits of Trade Facilitation, 2003, s.111 127 Grafik 2: ‘Tek Pencere’nin Belge Sayısı, İmza Sayısı ve Sınırda Geçen Süre İçin Değerlendirilmesi 30 25 25 20 20 20 15 13 9 9 10 5 5 6 4 6 5 10 9 6 6 6 3 3 2 Kaynak: 3 1 2 3 1 0 Belge Sayısı (ihracat) Belge Sayısı (İthalat) Singapur Süre (ihracat) İsveç Süre (ithalat) T ürkiye İmza Sayısı (İhracat) İmza Sayısı (İthalat) A.B.D www.doingbusiness.org Grafik 2’de bu çalışmada yer alan ülke örnekleri için “Tek Pencere”nin olası faydalarının görülmesi beklenen üç alanda, ithalat ve ihracat için ayrı ayrı değerlendirilmesi yapılmıştır. Söz konusu üç alanda, Türkiye dışındaki ülkelerde ithalat ve ihracat için benzer sonuçlar elde edilirken, Türkiye’de farklılıklar dikkati çekmektedir. Örneğin, Türkiye’de ihracatta daha az belge sayısı, imza sayısı ve süre gerekirken, ithalatta daha çok belge, imza ve daha uzun süre karşımıza çıkmaktadır. 128 Çalışmada seçilen ve “Tek Pencere”nin uygulandığı ülkelerde ithalat ve ihracat için gerekli belge sayılarının Türkiye’ye kıyasla daha düşük olduğu görülmektedir. Örneğin, ithalat açısından, Singapur’da 6, İsveç’te 3, ABD’de 5 belge gerekirken Türkiye’de bu sayı 13’tür. Benzer şekilde, imza sayısı da Singapur’da 2, İsveç’te 1, ABD’de 3 iken Türkiye’de 20’dir. Bu durum Türkiye’deki bürokratik aşamaların çok uzun olduğunu ortaya koymaktadır. Gerekli belge ve imza sayılarının Türkiye’de yüksek olması gümrükte geçirilen sürenin de uzun olması sonucunu doğurmaktadır. İthalat işlemleri, Singapur’da 3, İsveç’te 6, ABD’de 9 gün alırken, bu süre Türkiye’de 25 güne kadar çıkmaktadır. Yapılan çalışmalar yukarıda da bahsedilen gümrük ve idari süreçlerin gelişmekte olan ülkeler açısından en önemli tarife dışı engeller olduklarını göstermektedir. Robert Wilson’un 2007 yılında yaptığı çalışmada, “Çekim Modeli” kullanılarak belge sayısı, imza sayısı ve sınırlarda bekleme süresinin %10 azalması sonucunda dış ticaret hacminin sırasıyla %11.1, %9.9 ve %6.3 artacağı tahmin edilmiştir. Bu çalışmada, ülkelerin belge veya imza sayılarının azaltmalarının ne anlama geldiği sorusu üzerine yoğunlaşılarak, farklı gümrük veya yönetim süreçlerinin dış ticaret üzerine etkileri tahmin edilmeye çalışılmıştır. Sonuç olarak, yukarıda bahsedilen tarife dışı engelleri azaltacak gümrük süreçlerinin takip edilmesinin, dış ticaret akımlarını olumlu etkilediği istatistiksel olarak ortaya konmuştur. Ayrıca, bu süreçlerden en yüksek kazancın sağlanabilmesi için tüm 129 ticaret ortakları tarafından uygulanması gerektiği ve düşük gelir düzeyine sahip ülkelerin daha fazla çaba sarf etmelerinin zorunda olduğu ortaya konmuştur.136 5.4. TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASININ MALİYETLERİ Genel olarak, kısa dönemde, ticaretin kolaylaştırılması önlemlerinin tanıtılması ve uygulanmaya başlanması için geçen sürede hükümetler için başlangıç maliyetinin olacağı bilinmekte olup, bu önlemlerin sonucunda işlem etkinliğinin ve şeffaflığın artması, bürokrasinin veya tekrarlamaların ortadan kaldırılması, idari kaynakların daha etkin kullanılması ve ekonomik olarak dağıtılması ile hükümet harcamalarının azalacağı tahmin edilmektedir. Ayrıca, uygulamaya konulması düşünülen ticaretin kolaylaştırılması önlemlerinin başlangıç maliyetleri, ülkelerin mevcut durumlarına, altyapı ve bilgi teknolojileri düzeyine, çalışanlarının niteliklerine ve yasal çerçeveye göre değişiklik gösterecek, bazı önlemlerin başlangıç maliyetleri çok yüksek düzeylerde olurken bazıları önemsenmeyecek kadar düşük düzeyde olabilecektir. Bu önlemler, öncelikli olarak küçük ve orta ölçekli işletmeler başta olmak üzere ticaret erbabının yararına olacağı için başlangıç maliyetleri ilgili hizmetlerden alınacak ücretler ile yararlanıcılara yansıtılabilecektir.137 136 “Examining the Trade Effect of Certain Customs and Administrative Procedures”, OECD, Working Paper 42, TD/TC/WP(2006)18/FINAL, 2006 137 Y.Duval, 2006, s.11 130 5.5. TİCARETİN KOLAYLAŞTIRILMASININ MALİYETLERİNE İLİŞKİN NİCELİKSEL ÇALIŞMALAR Ticaretin kolaylaştırılmasına yönelik güvenilir verilere ulaşılması zor olduğundan bu konuyla ilgili uzmanlar arasında yapılan anket çalışmalarına dayanan analizler, ticaretin kolaylaştırılmasının maliyetlerinin incelenmesinde önemli yararlar sağlamaktadır. Yann Duval tarafından, DTÖ bünyesinde müzakereleri sürmekte olan ticaretin kolaylaştırılması önlemlerinden 12 tanesi 2006 yılında yapılan çalışmada ele alınmış olup, çalışma temel olarak üç ana bölüm üzerine kurulmuştur. Birinci bölümde, ankete katılanlara, hükümetlerin söz konusu önlemleri almaları durumunda ortaya çıkabilecek maliyetler sorusu yöneltilmiştir. Bunun sonucunda, maliyetlerin şu bileşenlerden oluştuğu ortaya konulmuştur.138 138 - Düzenleyici maliyetler - Kurumsal maliyetler - İnsan kaynaklarının eğitimi maliyeti - Ekipman ve altyapı maliyeti - Politik maliyetler - Operasyonel maliyetler ibid 130 131 Çalışmanın ikinci bölümünde ise, ankete katılan uzmanlardan, bu önlemlerin “1” en yüksek “5” ise en düşük olmak üzere atfedilen önceliklerine göre numaralandırılması; üçüncü bölümünde ise, uzmanlardan 12 önlemi ardışık olarak uygulanmak üzere üç gruba ayırmaları istenmiştir. Çok Yüksek Grafik 3: Ticaretin Kolaylaştırılması ve Maliyetler 4,5 2,0 4,0 3,5 1,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,5 0,0 O nl in eY ay ın TU M N U TK K Ö n K ar ar Te m yi Te z V k ar Pe ış n ce Ö nc re es iG Ri üm sk . Y ön So et nr im da i n K on Te ro m l in at M H ek ız . lı Ta şım a U yu m Çok Düşük 1,0 Kurulum Maliyetleri Operasyon Maliyetleri Uzun Vadeli Kazançlar EAGÜ'lerde Uygulama Süresi (yıl) sağ Kaynak: Y.Duval, “Cost and Benefits of Implementing Trade Facilitation Measures Under Negotiations at the WTO: an Exploratory Survey”, Artnet Working Paper Series No:3, January 2006, s.13 Grafik 3’ten de görüldüğü üzere, her bir ticaretin kolaylaştırılması önleminde kurulum maliyetleri, operasyonel maliyetler, uzun vadeli kazançlar ve en az gelişmiş ülkelerdeki uygulama süreleri değişiklik göstermektedir. Ancak, tüm önlemlerde uzun vadeli kazançlar kurulum maliyetleri ve operasyonel maliyetlerin üzerinde gerçekleşmektedir. Ayrıca, “on-line yayın”, “Tek Ulusal Merkezi Nokta”, “Ulusal Ticaretin Kolaylaştırılması Komitesi Kurulması” uygulamaları hariç, tüm önlemlerde kurulum maliyetleri operasyonel maliyetlerin üzerinde gerçekleşmektedir. Söz 132 konusu 12 önlem içinde “Tek Pencere” en yüksek kurulum ve operasyonel maliyete sahiptir. Buna ek olarak, yaklaşık dört yıl ile “Tek Pencere”nin uygulama süresi de en uzun süre olarak dikkati çekmektedir. “Tek Pencere” gerek kurulum ve operasyonel maliyetlerinin yüksek olmasına gerekse uygulama süresinin uzun olmasına karşın uzun vadede en yüksek kazanç sağlayacak önlem olarak dikkat çekmektedir. “Risk Yönetimi” de kurulum ve operasyonel maliyetler ve uygulama süresi “Tek Pencere”den düşük olmasına karşın, uzun dönemde ‘Tek Pencere’ye yakın kazanç sağlamaktadır. Grafik 4: Ticaretin Kolaylaştırılması Önlemleri ve Maliyet Kalemleri 4 3,5 3 2,5 2 1,5 Düzenleyici Kurumsal İ.K. Eğitimi Ekipman Politik Operasyonel Düzenleyici Kurumsal İ.K. Eğitimi Ekipman Politik Operasyonel Düzenleyici Kurumsal İ.K. Eğitimi Ekipman Politik Operasyonel Düzenleyici Kurumsal İ.K. Eğitimi Ekipman Politik Operasyonel Düzenleyici Kurumsal İ.K. Eğitimi Ekipman Politik Operasyonel Düzenleyici Kurumsal İ.K. Eğitimi Ekipman Politik Operasyonel Düzenleyici Kurumsal İ.K. Eğitimi Ekipman Politik Operasyonel Düzenleyici Kurumsal İ.K. Eğitimi Ekipman Politik Operasyonel Düzenleyici Kurumsal İ.K. Eğitimi Ekipman Politik Operasyonel Düzenleyici Kurumsal İ.K. Eğitimi Ekipman Politik Operasyonel Düzenleyici Kurumsal İ.K. Eğitimi Ekipman Politik Operasyonel Düzenleyici Kurumsal İ.K. Eğitimi Ekipman Politik Operasyonel 1 Q1:Uyum Q2: Online Q3:TUMN Yayın Kurulması Q4: UTKK Q5: Ön Q6: Temyiz Q7: Tek Q8: Varış Q9: Risk Q10: Q11: Q12: Hızlı Kurulması Karar P rosedürü P encere'nin Öncesi Yönetimi Sonradan Teminat Taşıma Kontrol Mektubu Kurulması Gümrükleme Kaynak: Y.Duval, “Cost and Benefits of Implementing Trade Facilitation Measures Under Negotiations at the WTO: an Exploratory Survey”, Artnet Working Paper Series No:3, January 2006, s.15 133 Grafik 4’te söz konusu uygulamaların, çalışmada daha önce bahsedilen maliyet sınıflandırmalarına göre analizi yapılmaktadır. Sonuç olarak, söz konusu önlemlerde politik maliyetin yüksek oluşu dikkat çekmektedir. 12 önlemin 10’unda temel maliyet unsurlarından bir tanesini politik maliyetler oluşturmaktadır. Daha önce de değinildiği gibi “Tek Pencere” en maliyetli uygulama olarak görülmektedir. “Tek Pencere”de temel maliyet unsurları ekipman ve politik maliyetler olarak belirlenmiştir. En düşük maliyet unsuru ise operasyonel maliyetlerdir. Ticaretin kolaylaştırılması önlemlerinin önceliklerinin belirlenmesine yönelik yapılan değerlendirmelerde, “uyum”un en öncelikli olarak ele alınması gereken uygulama olduğu ortaya çıkmıştır. “hızlı taşıma” ve “Uzman Şirketlerin” ise en son uygulanması önerilmiştir. “Tek Pencere”ise dokuzuncu sırada yer almıştır.139 Ticaretin kolaylaştırılmasına yönelik önlemlerin yüksek kuruluş ve operasyonel maliyetlere sahip olmasından dolayı belirli bir sıralama dahilinde yürütülmesi önem kazanmaktadır. Birbirlerini destekleyici sonuçlar doğuracak ve ortak maliyetleri içeren önlemlerin varlığı da 12 önlemin belirli gruplara ayrılarak incelenmesi gerekliliğini doğurmaktadır. Bu bağlamda, üç gruba ayrılarak sıralaması belirlenmeye çalışan önlemlerden “Uyum”, “Tek Ulusal Merkezi Nokta” ve “Ulusal Ticaretin Kolaylaştırılması Komitesi Kurulması” uygulamalarının ilk sırada uygulanacak grup içinde yer alması hususunda bir görüş birliği oluşmuştur. Diğer taraftan, “Tek Pencere” uygulamasının ikinci veya üçüncü grupta yer alması konusunda değişik görüşler ortaya atılmıştır. 139 ibid 130 134 5.6. TEK PENCERENİN KURULUM MALİYETİ140 Finlandiya’da; 1991 yılında kurulmaya başlayan sistemin 2002 yılına kadar, işletim maliyetlerini de kapsayacak şekilde yaklaşık maliyetinin 1,22 milyon ABD doları olduğu tahmin edilmekle birlikte, yatırım ve işletim maliyetini birbirinden ayırmanın mümkün olmadığı belirtilmektedir. Almanya’da; 1982 yılında kurulan sistemin yaklaşık maliyetinin1,24 milyon ABD doları olduğu tahmin edilmekte ve sistemden elde edilen gelirin işlem maliyetinden fazla olduğu ve gelirlerin sistemi geliştirmek üzere kullanıldığı belirtilmektedir. Gana’da; 2000 yılında kurulmaya başlayan sistemin kurulum maliyetinin 6 milyon ABD doları olduğu tahmin edilmekte ve sistemden elde edilen gelirlerin yine sistemin geliştirilmesi için kullanıldığı belirtilmektedir. Guatemala’da; 1986 yılında kurulmaya başlanan sistemin toplam kurulum maliyetinin yaklaşık 871,000 ABD doları ve yıllık işletim maliyetinin 1,2 milyon ABD doları olduğu tahmin edilmekte ve sistemden elde edilen gelirlerin yine sistemin geliştirilmesi için kullanıldığı belirtilmektedir. Malezya’da; 2002 yılında kurulan sistemin kurulum maliyetinin yaklaşık 3,49 milyon ABD doları olduğu tahmin edilmekte ve elde edilen gelirlerin işlem maliyeti için harcandığı belirtilmektedir. 140 “Case Studies on Implementing a Single Window” belgesinden yazar tarafından düzenlenmiştir. 135 Senegal’de; 1996 yılında kurulmaya başlayan sistemin 2 milyon ABD dolarından fazla olduğu ve yıllık işletim maliyetinin 800,000 ABD doları olduğu tahmin edilmektedir. Singapur’da; 1989 yılında kurulan sistemin yaklaşık maliyetinin 14,3 milyon ABD doları olduğu ve sistemden elde edilen gelirin yine sistemin geliştirilmesi için kullanıldığı belirtilmektedir. Diğer taraftan, uygulama çerçevesinde uluslararası standartların kabul edilmesi ile zaman ve işgücünden kazanım gibi faydaların yanında bilgisayar kurulumu, mevcut düzenlemelerin gözden geçirilmesi, elemanların eğitimi, uzman alımı gibi maliyetleri de ortaya çıkabilecektir. Fakat yeni sistemler yerleştikçe, bu ek maliyetlerin giderek düşeceği ve belli bir süre sonra minimum seviyede sabit kalacağı tahmin edilmektedir.141 Yukarıdaki ülke örneklerinden de görülebileceği diğer ticaretin kolaylaştırılması uygulamalarına benzer olarak “Tek Pencere”uygulamasının fayda ve maliyetleri tahmin boyutunda kalmaktadır. Sonuç olarak, Ticaretin kolaylaştırılması önlemleri, bilgi teknolojileri altyapısının geliştirilmesi, yeni eleman alınması ve personelin eğitilmesi, yasal düzenlemelerde birtakım değişikliklerin yapılması, idareler arasında işbirliğinin artırılması gibi altyapı ve hizmet maliyeti, insan kaynakları maliyeti, düzenleyici maliyet ve bazı ücret ve harçların alınmasından vazgeçilmesi nedeniyle gelirlerdeki azalışın getireceği maliyetleri kapsamaktadır. Ancak, uzun dönemde dünya ticaretine 141 “Simplification of Trade Documentation Using International Standards”, UNCTAD, Technical Note 13, www.unece.org.tr (Erişim) 15.07.2007 136 yaptığı olumlu etki, söz konusu çalışmaların devam etmesinin ekonomik açıdan olumlu katkılar sağlayacağını göstermektedir. Ticaretin kolaylaştırılması çalışmaları içerisinde “Tek Pencere” yüksek kurulum ve ekipman maliyetlerine sahip olmasına rağmen uzun dönemde diğer uygulamalara göre yüksek kazanç sağlamaktadır. 137 SONUÇ Bu çalışmada, hızla değişen ve küreselleşen dünyada teknolojik gelişmelerinde paralelinde dış ticaret hacmini ve uluslararası rekabet düzeyini artırabilmek için sınır prosedürlerindeki etkinliğin artırılmasının temel gereklilik olduğunun farkında olan ülkeler tarafından gerek ulusal gerekse uluslararası düzeyde yapılan çalışmalar hakkında bilgi verilmiştir. Bahsedildiği üzere, bu çalışmalar hükümet düzenlemeleri ve kontrolleri, finans, ulaşım, bilgi ve iletişim teknolojileri gibi çok farklı alanları da kapsayan ticaretin kolaylaştırılması başlığı altında yürütülmektedir. Ticaretin kolaylaştırılması başlığı altında yer verilen çalışmaların temel amaçlarının dış ticaret ve sınır işlemlerinin basitleştirilerek ülkelerin rekabet düzeyinin artırılması, devlet gelirlerinin yükseltilmesi ve ülkeye yabancı yatırımların çekilmesi olduğu görülmektedir. Ticaretin kolaylaştırılması, rekabetin artırılması ve piyasa bütünleşmesi için itici bir güçtür. Bir başka deyişle, zamanında teslim veya bu çalışmanın konusunu oluşturan ‘Tek Pencere’ uygulaması gibi modern ticaret ve ulaşım tekniklerinin kullanımı, elektronik iş ve küresel arz zincirinin geliştirilmesi uluslararası piyasalarda başarılı rekabette gerekli olan hızı ve şeffaflığı sağlayabilecektir. Ayrıca, aynı bilgilerin birden fazla sunulmasının engellenmesi ile hem maddi hem yorumlama hatalarının önüne geçilmiş olacak, hem de işlem maliyetlerinde azalış sağlanabilecektir. xv Ancak, yapılan çalışmalardan anlaşıldığı üzere, özellikle, ithalat ve ihracat aşamasında hükümetler açısından, ülke güvenliği ve ekonomik nedenlerden dolayı birtakım bilgi ve belgelerin istenmesinin yanında gerek gümrükler gerekse diğer idari birimler tarafından kontrollerin yapılması zorunluluğu nedeniyle ticaretin “gizli maliyeti” olarak kabul edilen ticari işlem maliyetlerinin tamamen ortadan kaldırılması mümkün değildir. Ticaretin kolaylaştırılması önlemlerinin, işlem maliyetlerini ne ölçüde indireceği ülkelerin mevcut durumlarına ve yasal düzenlemelerine bağlı olarak değişiklik göstermektedir. Ancak, maliyetler ile önlemlerin uzun dönemde dünya ticaretinde sağladığı olumlu etki karşılaştırıldığında söz konusu çalışmaların devam etmesinin ekonomik açıdan faydalı olacağı sonucu ortaya çıkmaktadır. Örneğin, limanların etkinliği, gümrükler, düzenlemelerin şeffaflığı ve bilgi teknolojilerini kapsayan alanlarda yapılan reformlarla dünya ticaret hacminin %9,7 oranında artması ile 377 milyar dolarlık bir kazanç elde edileceği tahmin edilmektedir. Ticaretin kolaylaştırılması çalışmaları içerisinde yer verilen ‘Tek Pencere’ uygulamasının başlatılması fizibilite çalışmasını, talep, veri ve diğer bilgi gereksinimlerinin düzeyini ve yapısını, hukuki konuları, pilot uygulama potansiyelini ve yapısını, uygulama maliyetini, gerekli diğer kaynakları ve riskleri, uygulama ve yönetim stratejisini tespit edebilecek analizleri içeren kapsamlı bir çalışma gerektirmektedir. Başarılı bir uygulama için, en önemli ön koşul, hükümet ve ilgili idarelerin politik iradesi ve iş topluluğunun tam desteği ve katılımıdır. Bilgi değişimi konusunda gizlilik ve güvenliği sağlayan gizlilik yasaları ve kurallarının hayata xvi geçirilmesi dahil olmak üzere, temel hukuki çerçevenin de geliştirilmesi diğer gerekli koşullar olarak sıralanabilmektedir. Sınır işlemlerindeki etkinliğin artırılabilmesi için bir çözüm önerisi olarak ortaya konulabilen ‘Tek Pencere’ uygulaması yüksek kurulum ve ekipman maliyetlerine sahip olmasına rağmen, uzun dönemde diğer uygulamalara göre yüksek kazanç sağlanmasının öngörülmesi nedeniyle dış ticaret için faydalı bir faktör olarak kabul edilebilmektedir. Yapılan çalışmalarda eşyaların sınırlardaki 4 günlük bekleme süresinin birçok eşyanın gümrük vergilerine eşit bir maliyeti olduğu; belge sayısı, imza sayısı ve bekleme süresinin %10 azalması ile dış ticaret hacminin sırasıyla %11.1, %9.9 ve %6.3 artacağı tahmin edilmiştir. Bu çalışmada yer verilen ülke örnekleri incelendiği zaman ithalat ve ihracat için gerekli belge ve imza sayıları ile sınırda bekleme süresinin Türkiye’de en fazla olduğu görülmektedir. Türkiye’de dış ticarette istenilen belgelere bakıldığında, bu belgelerin çeşidinin 150’den fazla olduğu ve eşyanın türüne göre Orman Bakanlığı, Maliye Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı, Dış Ticaret Müsteşarlığı, TOBB, İhracatçı Birlikleri gibi farklı idarelerin dış ticarete taraf olduğu anlaşılmaktadır. Talep edilen belgelerin idareler tarafından verilme süresi ise bir günden birkaç aya kadar değişiklik gösterebilmektedir. Bu nedenle, sınır geçişlerindeki etkinliğin artırılabilmesi ve zaman kaybının en aza indirilebilmesi için Türkiye tarafından da uluslararası platformda yürütülen çalışmaların yakından takip edilmesi ve yürütülen çalışmaların hızlandırılması gerektiği düşünülmektedir. xvii Bu çerçevede, Türkiye’de yürütülen e- Belge çalışmaları kapsamında 2006 yılında Gemlik Gümrük ve Bursa Serbest Bölge İdareleri’nde başlayan pilot uygulamanın altyapısı hazır olan diğer ilgili kurumlarında sisteme dahil olması ile genişletilmesinin faydalı olacağı düşünülmektedir. Ancak, Türkiye’de ‘Tek Pencere’ uygulamasının etkin bir şekilde yapılabilmesi için öncelikli olarak farklı idareler arasındaki yasal düzenlemelerin uyumlaştırılmasının gerekliliğinin yanında, her idare tarafından geliştirilen farklı teknolojik altyapılarında birlikte işler hale getirilmesi gereklidir. Bütün bu çalışmaların yanında, verilerin korunması için gerekli yasal düzenlemelerin hızla tamamlanması, yasal olarak yürürlükte bulunmasına rağmen henüz geniş bir alanda uygulaması bulunmayan elektronik imza uygulamasının yaygınlaştırılması da ‘Tek Pencere’ uygulamasının etkinliği için gerekli unsurlar olarak kabul edilebilir. Uluslararası platformdaki gelişmeleri yakından takip etmekte olan Gümrük Müsteşarlığı’nın alt yapısı elektronik bilgi ve belge değişimine hazır olmakla birlikte, ülke çapında uygulamanın hayata geçirilebilmesi için diğer idarelerinde gerekli altyapıyı tamamlaması gerekmektedir. AB’de de çalışmaları yürütülmekte olan ‘Tek Pencere’ uygulamasının 2013’de bütün üye ülkelerde uygulamaya geçirilmesinin de öngörüldüğü dikkate alınınca söz konusu çalışmaların Gümrük Müsteşarlığı liderliğinde ivedilikle yerine getirilmesinin sınırlarda bekleme sürelerini azaltarak etkinliği artıracağı ve ticaret hacminde yaratacağı etki ile Türkiye’nin refahını artıracağı düşünülmektedir. xviii KAYNAKÇA Kitap ve Makaleler Cosgrove,C., Apostolov, M., (2003) “How to Achieve Efficient and Open Collaboration for Trade Facilitation”, Trade Facilitation, The Challenges for Growth and Development, UN Diriöz, O. (2007) “Dünya Gümrük Örgütü ve Dünya Ticaret Düzenine Olan Etkileri”, Gümrük Dünyası Dergisi, Sayı 52, Kış, s.3-4 Duval, Y. (2006) “Cost and Benefits of Impementing Trade Facilitation Measures Under Negotiations at the WTO: an Exploratory Survey”, Artnet Working Paper Series, No:3, January Hummels, D., (2001) “Time as a Trade Barrier”, GTAP Working Paper No: 17 Purdue University Kalaycı, C. “Ticareti Kolaylaştırma Çalışmaları ve Etkileri”, Karadeniz Teknik Üniversitesi Kleitz, A. (2002) “Cost and Benefits of Trade Facilitation” Özcan, M. (2007) “DTÖ Doha Kalkınma Müzakerelerini Ne Durdurdu? Tarih Tekerrürden mi İbarettir?” Uluslararası Ekonomik Sorunlar, Sayı.24, Şubat s.22-27 Saygılıoğlu, N. (2003) “11 Eylül ve Gümrükler”, Gümrükte Uzman Görüş, Sayı 2, s.1-3 Seyidoğlu, H., (2001) “Uluslararası İktisat Teori Politika ve Uygulama”, 14. baskı, Güzem Yayınları, İstanbul, s. 189 xix Wilson J.S., Mann C.L., Otsuki T., (2004) “Assessing The Potential Benefit Of Trade Facilitation: A Global Perspective”, World Bank Policy Research Working Paper 3224 Wilson J. S., (2005) “Trade Facilitation and Economic Development” The World Bank, World Trade Brief “Trade Facilitation Handbook for the Greater Mekong Subregion”, (2003) UN/ESCAP Uzmanlık Tezleri Aktekin, D. (2003) “Ticaretin Kolaylaştırılması ‘Gümrük İdarelerinin Rolü’”, Gümrük Müsteşarlığı Uzmanlık Tezi, Ankara Çalışkan, Ö. (2005) “Tek İdari Belge Reformu ve Varış Öncesi – Kalkış Öncesi Beyanlar”, Gümrük Müsteşarlığı Uzmanlık Tezi, Ankara Toplantı Raporları Ercan, T. “Ticaretin Kolaylaştırılması Uygulamalarında Kapasite Artırımı” Toplantı Raporu, 18-20 Ekim 2004 Ercan, T., “DGÖ Gümrük Veri Modeli Proje Grubu ve Bilgi Yönetimi Alt Komitesi 50. Dönem Toplantısı”, Toplantı Raporu 23-26 Ocak 2006 Şen, R., Öztürk, E., “Customs 2007 Tek Pencere, Üst Düzey Stratejik Semineri”, Toplantı Raporu, 1-3 Mart 2006 xx Ünsal S. S., “İsveç Gümrük İdaresinde Tek Pencere Uygulaması” Toplantı Raporu 9-11 Ocak 2007 Sunumlar Butterly, T. “Single Window, To Enhance The Exchange of Information Between Trade and Government” UN/CEFACT “Dış Ticarette e- Belge Uygulama Koordinatörlüğü”, 23.01.2007 Roy, J. (1998) “Trade Facilitation The WB Experience” WTO Trade Facilitation Symposium, Geneva Wicktor, M. (2004) “Single Window Development and Implementation Experience of Sweeden” Diğer Belgeler “Case Studies on Implementing a Single Window”, (2006), United Nations Centre for Trade Facilitation and Electronic Business Dış Ticaret işlemlerinde Kullanılan Bilgi ve Belgelerin Elektronik Ortamda Paylaşılması”, Dış Ticarette e-Belge Projesi, Sürüm 2, 07.04.2003, “DPT Orta Vadeli Plan (2008-2010)”,Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı “Draft eCustoms Multi-Annual Strategic Plan”, TAXUD/477/2004 - Rev. 4, Working Document, Brussels 8 June 2005 “eEurope Advisory Group” Avrupa Birliği xxi “Electronic Customs Multi-Annual Strategic Plan (MASP Rev 7)”, TAXUD/477/2004 - Rev. 7 ECG, Workiıng Document, s.7, Brussels, 27 September2006 “Electronic Cusstoms Systems and Projects” Annex 2, TAXUD/477/2004 Rev. 7 ECG, Brussels, 27 September 2006, s. 37-38 “Framework of Standards to Secure and Facilitate Global Trade”, June 2005,Dünya Gümrük Örgütü “Integrated Border Management”, Permanent Technical Committe, 178. Session, March 2007 “Integrated Border Management”, (2005), The Global Facilitation Partnership for Transportation and Trade “Lack Of Electronic Customs System http://www.siliconrepublic.com (Erişim) Could Hurt Economy” “Recommendation and Guidelines on Establishing a Single Window”(2005), United Nations Centre for Trade Facilitation and Electronic Business, Recommendation No. 33, Geneva “Quantitative Assessment of the Benefits of Trade Facilitation”, (2003) OECD, TD/TC/WP(2003) 31 FINAL “Simplification of Trade Documentation Using International Standards”, UNCTAD, Technical Note 13 “Single Window at Community Level”, Working Document: TAXUD/1241/2005 – Rev. 5, Brussels, 20 Şubat 2006 xxii “Single Window Common Standards And Interoperability Contribution To The Stakeholder Perspectives”, ECE/TRADE/CEFACT/2006/15, 12 May 2006, Economıc Commıssıon For Europa “The Cost and Benefits of Trade Facilitation”(2005), OECD Policy Brief October “The EU’s Strategic Plans”, Information Technology for Adoption and Intelligent Desing for e-Government “The Single Window Concept, The World Customs Organization’s Perspective”, Dünya Gümrük Örgütü “Ticaretin Kolaylaştırılması” DTÖ IV. Bakanlar Konferansı Katar/ Doha (9-14 Kasım 2001) “Trade Facilitation, An Introduction to the Basic Concepts and Benefits”, UN/ECE, ECE/TRADE/289 “Trade Facilitation, WTO Negotiations and UNCTAD”(2004), Trade Logistic Branch, UNCTAD, Geneva “Trade Facilitation: Gathering Solutions For Once- Hidden Barriers, Consultations With EU And International Business Federations On Doha Development Agenda Trade Facilitation Negotiations”, (2002), Brussels “Trade Facilitation”, G/C/W/236, 24 October 2005, Dünya Ticaret Örgütü Verrue,R: “Single Window Commision Perspective”, Konuşma Metni 1-3 Mart 2006 Innsburck “WCO Customs Data Model Project Team, An Introduction”, January 2007, Dünya Gümrük Örgütü xxiii Komisyon Belgeleri COM(2002) 263 final, “e Europe 2005:An Information Society For All” COM(2003) 452 final “The Role Of Customs In The Integrated Management Of External Borders” COM(2005) 532 final, “The Contribution Of Taxation And Customs Policies To The Lisbon Strategy” Internet Siteleri Avrupa Birliği http://europa.eu.int Avrupa Ekonomik Komisyonu www.unece.org.tr Devlet Planlama Teşkilatı www.dpt.gov.tr Dış Ticaret Müsteşarlığı www.dtm.gov.tr Dünya Bankası www.worldbank.org www.doingbusiness.org Dünya Gümrük Örgütü www.wcoomd.org http://members.wcoomd.org xxiv Dünya Ticaret Örgütü www.wto.org Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Teşkilatı http://www.oecd.org Gümrük Müsteşarlığı www.gumruk.gov.tr http://e-belge.gumruk.gov.tr Information Technology for Adoption and Intelligent Desing for e-Government www.itaide.org İhracatı Geliştirme Merkezi www.igeme.gov.tr İktisadi ve Kalkınma Vakfı www.ikv.org.tr The Global Facilitation Partnership for Transportation and Trade (GFP) http://www.gfptt.org Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası www.tcmb.gov.tr Uluslararası Denizcilik Örgütü www.imo.org Diğer http://www.sitpro.org.uk/policy/singwin/intexamples.html http://www.customs.gov.sg xxv Resmi Gazeteler AB Resmi Gazeteleri 21.03.1985 tarih ve L 079 sayılı Topluluk Resmi Gazetesi 13.02.1995 tarih ve L35 sayılı Topluluk Resmi Gazetesi 16.12.2003 tarih ve C 305 sayılı Topluluk Resmi Gazetesi 21.4.2004 tarih ve C 96 sayılı Topluluk Resmi Gazetesi 04.05.2005 tarih ve L117 sayılı Topluluk Resmi Gazetesi 19.12.2006 tarih ve L 360 sayılı Topluluk Resmi Gazetesi T.C. Resmi Gazeteleri 22.04.1995 tarih ve 22266 sayılı Resmi Gazete 01.09.2002 tarih ve 24863 sayılı Resmi Gazete 04.07.2003 tarih ve 25158 sayılı Resmi Gazete 28.07.2003 tarih ve 25182 sayılı Resmi Gazete 23.01.2004 tarih ve 25355 sayılı Resmi Gazete 03.08.2005 tarih ve 25895 sayılı Resmi Gazete 06.11.2005 tarih ve 25985 sayılı Resmi Gazete 31.03.2006 tarih ve 26125 sayılı Resmi Gazete 28.07.2006 tarih ve 26242 sayılı Resmi Gazete xxvi Ek-1:Uygulanmakta veya Geliştirilmekte Olan Uluslararası Tek Pencere Örneklerine Genel Bir Bakış Ülke Avustralya Sistem TradeGate, ImportNet ve ExportNet Kanada Elektronik Serbest Bırakma Çek Cumhuriyeti Konu Gümrükleme, Yakın zamanda bağlantılı olan diğer birimlere de genişletilecek Gümrükleme Uluslararası Ticaret ve Dış İlişkiler, Yiyecek Denetleme Birimi, Kanada Doğal kaynaklar Birimi, Ulaşım Endüstrisi Sadece gümrükleme, Gümrük, Vergi, İstatistik, Veterinerlik henüz diğer birimlerle ve Tarım, Bitki ve yiyecek maddeleri, bağlantısı yok Endüstri ve Ticaret Şirketlerin Vergi Vergi, Gümrük, İstatistik, Emeklilik Raporlaması Sigortası Firmaları, Ticaret Birlikleri, İşçi Birlikleri Finlandiya TYVI Finlandiya Port@Net Deniz Trafik Bilgisi Kore KT Net Mauritius TradeNet Hollanda Bağlantı Olan Birimler İstatistik, Karantina ve Denetleme, Vergi, İzin alınan İdareler Durum Uygulanıyor Tanımlama Maliyeti İşletme Maliyeti 35 milyon Avustralya Doları olarak tahmin ediliyor. Kullanıcılardan işlem başına ücret alınıyor. Uygulanıyor Ölçüm yapılmamıştır Geliştiriliyor. Her işlem başına ücret Uygulanıyor İhmal edilebilir düzeyde Deniz Birimi, Gümrük Uygulanıyor 1 Milyon Euro Civarında Gümrükleme, ithalat ve ihracat izinleri, LCs, Döviz Değişim Makbuzları, Sigorta, Yükleme Faturaları Singapur sistemine dayanan Tek Pencere Tam olarak bağlantıları söylemek zor, ancak sistem hükümet içi bağlantılarla ve direk yurtdışı bağlantılarla iyi geliştirilmiş gibi gözüküyor. Uygulanıyor Liman İdaresi, Kargo İdare Şirketi, Ticaret ve Endüstri Odaları, Gümrük ve Maliye, Serbest Liman İdaresi, Bankalar, Ulusal Ulaşım İdaresi Uygulanıyor Araç, yazılım ve eleman Havaalanında Hava Gümrüklemesi Hükümet İdareleri, Gümrük, Askeriye, Polis, Sağlık Denetimi, Havacılık Bölümü, Ulaşım Bölümü, Ev Planlama ve Çevre, Sağlık Koruma ve Veterinerlik, Genel Denetim, Canlı Hayvan Stokları ve Et Denetimi, Bitki Uygulanıyor Bilinmiyor, fakat yazılım yerel olarak gümrük çalışanları tarafından üretilmiştir. İşlem başına ücret alınıyor, ancak müşteriler tarafından değil idareler tarafından ödeniyor. İletişim, bakım ve eleman. Kayıt ve Yazılım için bir defalık bir maliyet var, sonrasında işlem başına ücret alınıyor. Her mesaj yaklaşık 0.05 – 0.07 Euro Arasında xxvii Koruma, Mali İstihbarat ve Araştırma Yeni Zelanda Uygulanıyor Nijerya Çalışma aşamasında Geliştiriliyor Uygulanıyor Norveç Peru AltInn Gümrük Portalı Singapur TradeNet, CrimsonLogic. tarafından geliştiriliyor Uluslararası ticaret gümrükleme İsveç Stairway ve Sanal Gümrük Ofisi Tayland Tek Durak ABD ITDS Elektronik Beyanname, henüz tam olarak Tek Pencere Değil Deniz Trafiği Gümrükleme Bütün uluslararası ticaret Gümrük Bilgisi online İstatistik, Vergi, Kayıt Merkezi Bağlantı Yok, Sistem kamuya üç alanda veri sağlamaktadır: 1. Kamu, gümrük çalışanı ve ticaret erbabı için gümrük bilgisi 2. Sahipsiz veya yasak malların ihalesine ilişkin bilgi 3. Eşyaların temin edilmesi ve gümrük hizmetleri ile ilgili bilgi 35 Hükümet Birimi ve Bölümü Uygulanıyor Gümrük, Tarım Birimi, Ticaret Birimi ve Geliştiriliyor Liman İdaresi, Gümrük Uygulanıyor Geliştiriliyor Yaklaşık 100 Hükümet Birimi, Uluslararası ticarete dâhil olan bürolar ve ofisler. Üç gruba ayrılabilir: 1.İhracat kontrol birimleri; 2. Veri toplama ve istatistik birimleri; 3. yalnızca istatistik birimleri Değerlendirmeye Uygun bir olay bulunmamaktadır İş çevrelerine ücretsiz Yaklaşık 558,000 dolar İş çevrelerine ücretsiz 1987’de 27 milyon Singapur Doları Sabit maliyet 1500 Singapur Doları ve yıllık bakım maliyeti 1200 Singapur Doları civarında, Her işlemde 6.50 Singapur Doları. Firmalara sadece bağlantı maliyeti var, diğer şeyler ücretsiz Geliştirme, yayma ve işler hale getirme dahil,bütün programın 256 Milyon ABD dolar maliyeti olduğu tahmin edilmektedir. Bakım ücretlerinin olacağı ve müşterilerin bağlantı ücretlerine ve yazılım maliyetlerine maruz kalacağı beklenmektedir. KAYNAK: http://www.sitpro.org.uk/policy/singwin/intexamples.html xxviii Ek-2: Türkiye’de Dış Ticarette İstenilen Belgeler xxix xxx xxxi xxxii Ek-3: Gemlik Gümrük ve Bursa Serbest Bölge İdareleri’nde İşlem Gören Belgeler Kaynak: http://e-belge.gumruk.gov.tr xxxiii Ek-4: e-Belge Projesi’nde Yer Alan Taraflar ve Sorumlulukları xxxiv Kaynak: Dış Ticaret işlemlerinde Kullanılan Bilgi ve Belgelerin Elektronik Ortamda Paylaşılması, 2003 xxxv ÖZET Uluslararası ticarette farklı idareler tarafından aynı bilgileri içeren çok sayıda bilgi talep edilmektedir. Bu durum ise karışıklığa neden olmakta ve ticaret erbabı ile hükümetlere yük getirmektedir. Son yıllarda yapılan çalışmalar, gümrük ve idari prosedürlerin ticari işlem maliyetleri ve ticaret akımları üzerinde önemli etkileri olduğunu göstermiştir. Etkin olmayan gümrük prosedürlerinin ekonomik büyümede, eşyaların fiyatlarında ve doğrudan yabancı yatırımlarda etkisinin olacağının farkında olan hükümetler tarafından e-Gümrük, kağıtsız ticaret ve tek pencere gibi önlemler geliştirilmeye çalışılmaktadır. Bu önlemler ‘ticaretin kolaylaştırılması’ kavramı altında incelenebilmektedir. Hükümetlere ve ticaret erbabına herhangi bir yük getirmeden ticaretle ilgili bilgilerin etkili hızlı ve güvenilir bir şekilde iletilebilmesini amaçlayan ticaretin kolaylaştırılması son yıllarda hükümetlerin önemli gündem maddesidir. Bu çerçevede, ‘Tek Pencere’ ticaretin kolaylaştırması önlemlerinin bir bileşeni olarak düşünülebilir. Ticaret erbabına ve taşıyıcılara eşyaların kabul edilebilirliğinin tamamlanabilmesi için gerekli bütün verileri standart bir formatta, elektronik veya kağıt tabanlı olarak, sınır kontrollerine dahil olan idarelere bir defa ve tek bir portaldan sunmasına ve bütün ithalat, ihracat ve transitle ilgili düzenleyici gereklilikleri tamamlamasına olanak tanıyan bir sistem olarak tanımlanmaktadır. Bu çalışmada ‘Tek Pencere’ ticaretin kolaylaştırılması kapsamında ele alınmış ve ülke uygulamalarından örnekler verilmiştir. Daha sonraki bölümde, Türkiye ve Türk Gümrük İdaresi’nde yürütülmekte olan ticaretin kolaylaştırılması ve ‘Tek Pencere’ çalışmalarına yer verilmiştir. Son olarak, söz konusu çalışmaların fayda ve maliyetleri üzerinde durulmuştur. xxxvi ABSTRACT In international trade, many documents, contained same information, are requested by different authorities. This situation causes complexity and huge burden on governments and traders. Recent researches show that customs and administrative procedures have important effects on trade flows and trade transactions costs. As the aware of the inefficient customs and administrative procedures have an impact on economic growth, prices of the goods and foreign direct investments, the governments have tried to develop some measures such as e-customs, paperless trade and single window. These measures can be discussed under the scope of “trade facilitation”. Nowadays, trade facilitation is an important agenda for the governments which aims efficient, rapid and secure exchange of trade related information without any burden on governments and traders. Simplification and harmonization of procedures and the use of international standards are the main elements of this concept. In this context, “Single Window” can be given as a compenent of the trade facilitation measures. ‘Single Window’ can be defined as a facility that allows parties involved in trade and transport to lodge standardized information in the form of electronic messages and paper documents with a single entry point to fulfill all import, export, and transit-related regulatory requirements. In this study, ‘Single Window’ is defined within the framework of trade facilitation and some examples of ‘Single Window’ implementation are given. In the following section, study of Turkey and Turkish Customs Administration regarding trade facilitation and ‘Single Window’ are discussed. Lastly, the benefits and costs of the trade facilitation and ‘Single Window’ are examined. xxxvii
