Sözden Yazıya Dile Gelen Metin

advertisement
Sözden Yazıya
Dile Gelen Metin
Doç. Dr. Kam�l İŞERİ
Doç. Dr. Kamil İŞERİ
SÖZDEN YAZIYA DİLE GELEN METİN
ISBN 978-605-318-810-0
DOI 10.14527/9786053188100
Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
© 2017, PEGEM AKADEMİ
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu
kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.
Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten
uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye'de kurulan Turcademy.com ve
Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere
http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.
1. Baskı: Mart 2017, Ankara
Yayın-Proje: Özge Işıkcı
Dizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Yıldırım
Kapak Tasarım: Pegem Akademi
Baskı: Ay-bay Kırtasiye İnşaat Gıda Pazarlama ve Ticaret Limited Şirketi
Çetinemeç Bulvarı 1314.Cadde No:37A-B
0312 472 58 55
Yayıncı Sertifika No: 14749
Matbaa Sertifika No: 33365
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA
Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51
Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60
Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38
Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
İnternet: www.pegem.net
E-ileti: pegem@pegem.net
Berk-İ dil’e Sevgül’erimle
Doç. Dr. Kamil İŞERİ
1966 yılında Niğde’de doğdu. İlk ve orta öğrenimini Niğde’de tamamladı.
1991 yılında Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Batı Dilleri ve Edebiyatları Bölümü’nü bitirdi. 1993 Yılında Niğde Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi’nde
araştırma görevlisi olarak göreve başladı. 1996 yılında Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Fransız Dili Eğitimi Anabilim Dalında Bilim uzmanlığını,
2002 yılında Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkçenin Eğitimi ve
Öğretimi Anabilim Dalında doktorasını tamamladı. 2003 yılında Niğde Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümünde öğretim üyesi (Yrd. Doç. Dr.)
olarak göreve başladı. 2012 yılında Türkçe Eğitimi alanında Doçent unvanını aldı.
2015 yılında Dokuz Eylül Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dilbilim bölümüne Doçent olarak atandı. Bir dönem Türkçe öğretmek amacıyla yurtdışında bulundu.
Görev yaptığı üniversitelerde akademik görevleri yanında dekan yardımcılığı, bölüm başkanlığı, yönetim kurulu üyeliği gibi idari görevler de aldı. Yurdumuzda
yayımlanan bilimsel dergilerde alanına ilişkin makaleleri yayımlandı. Ulusal ve
uluslararası bilimsel toplantılara bildirileriyle ve dinleyici olarak katıldı. Halen
Dokuz Eylül Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dilbilim Bölümü Başkanlığı görevini
yürütmektedir. Evli ve iki çocuk babası olan Kamil İŞERİ’nin dilbilim, göstergebilim, metindilbilim ve Türkçe eğitimi gibi alanlar çalışma ve ilgi alanları arasında
yer almaktadır.
ÖN SÖZ
Bu kitabı oluşturma aşamasının sonlarına doğru heyecanla önsöz yazma isteği doğmuştu. Bu heyecan ve biraz da kaygıyla çalakalem bir şeyler yazdıktan
sonra elime Foucault’nun Ders Özetleri kitabı geçti. İlk ders Söylemin Düzeni adını
taşıyordu. Merakla okudum, giriş bölümünde aktardıklarının kendimi ne kadar
iyi anlattığını düşündüm ve bunu sizlerle paylaşmak istedim.
“Bugün yapmak zorunda olduğum konuşmada ve burada belki de yıllar boyunca yapmak zorunda kalacağım konuşmalarda, hiç kimseye sezdirmeden eriyip
gitmeyi dilerdim. Söze başlamaktansa, sözün beni sarıp sarmalamasını ve beni, her
türlü olası başlangıcın çok ötelerine taşımasını isterdim. Konuşacağım sırada, kimliği bulunmayan bir sesin benden epey önce söze başlamış olduğunu farkedivermek ne
hoş olurdu. O zaman sözcükleri bağlamak, cümleyi sürdürmek, kendisini, sanki bir
an için, askıda tutarak, bana işaret vermişçesine yarattığı boşlukların arasına, hiç
kimsenin fazlaca dikkatini çekmeksizin yerleşivermek yeterdi bana. Böylece, başlangıç olmayacaktı. Söylemin kendisinden kaynaklandığı kişi olacak yerde, onun uzayıp gidişinin rastlantısallığında zayıf bir boşluk olası eriyişimdeki bitiş noktası olacaktım. Benim arkamda (çok önceden söze başlamış, söyleyeceğim şeyleri önceden
söylemiş) bir sesin şöyle demesini isterdim: Sürdürmek gerek, ben sürdüremiyorum.
Sürdürmek gerek, sözcükler olduğu sürece sürdürmek gerek, beni buluncaya, beni
söyleyinceye dek, onları söylemek gerek. Tuhaf çaba, tuhaf hata, sürdürmek gerek,
belki de çoktan oldu, belki de çoktan söylediler bana söyleyeceklerini, belki beni öykümün eşiğine dek, öyküme açılan kapının eşiğine dek taşıdılar, eğer kapı açılırsa
şaşardım.”
Yukarıda anlatılanların hislerime tercüman olması beni oldukça mutlu etti. Bu
kitabı yazdıktan sonra eminim ki benim söyleceklerim önceden söylenmiş olacak
ama yine de sürdürmek gerek. Mutlaka söylenecek bir şeyler olduğu inancını korumak gerek. Bir de Berke Vardar’ın André Martinet’nin Éléments de Linguistique
Générale adlı yapıtını İşlevsel Genel Dilbilim olarak Türkçeye çevirdiği kitabının
sunuş bölümünde “Önsözler az okunur. Ama eğer dilbilime yeni başlayan bir kimse
önsözümüzü gözden geçirmeye kalkarsa, bunun kendisi için yazılmadığını bilmelidir. Asıl yapıtı daha dolaysız biçimde anlayabileceğini ve okumayı bitirdikten sonra
bu ilk sayfalara yeniden dönecek olursa çağdaş dilbilim araştırmaları içinde yazarın
öğretisinin nasıl yer tuttuğunu göreceğini umuyoruz.” sözleri dikkatimi çekti. Bu
açıklama, kitapların özellikle de çeviri kitapların önsözlerinin gerekliliğini hatırlattı. Okuma becerilerinin geliştirilmesinde ve okuma alışkanlığının kazandırılmasında önbilgiyi edinmek için kitabı oluşturan önsöz, içindekiler, dizin, kaynakça
gibi bölümlerin incelenmesinin önemini pekiştirdi. Bu durum, önsöz yazma konusunda heyecanımın artmasına yol açtı.
viii
Sözden Yazıya Dile Gelen Metin
Bir ürünü ortaya çıkarmanın yolu çaba ve özveriden geçer. Hiçbir ürünün
çabalamadan herhangi bir özveride bulunmadan kendiliğinden olamayacağı açıktır. Her ne kadar Kristeva “Orijinal metin yoktur.” dese de oluşturulan her metnin
kendi tutarlılığı içinde özgün bir yanı vardır ve en azından diğer metinlerin üretilmesine zemin hazırlar. Bilimin doğasında olan üretmek üniversitelerin ve orada
çalışan akademisyenlerin vazgeçilmez ya da yadsınamaz gerçekliğidir. Bu onun
doğasında vardır. Üniversitede görev yapan öğretim elemanının/akademisyenin
başlıca sorumluluğu üretmektir. Ondan geriye kalan ya da onu hatırlatan bir zamanlar ürettikleridir. Akademisyenin varlığı ya da yokluğu ürettikleriyle doğru
orantılıdır. Ürettikçe var olur ve varlığını her zaman sürdürür.
İnsan üretim sorumluluğunu yerine getirmek için zamanın peşinde koşar durur. Her zaman bir işi, yoğunluğu vardır ancak ortada olana bakıldığında sanki bu
yoğunluğun karşılığı yokmuş gibi görünür. Zaman, her insanın olduğu gibi akademisyenin de en önemli sorunudur. Akademik yaşamda zaman, peşinden koşulan
ama asla yakalanamayan bir olgudur.
Günümüzün en büyük karmaşıklıklarından biri zamanla ilgilidir. Her şeyin
ya zamanı değildir ya zamanı geçmiştir ya da o zaman hiç gelmeyecektir. İnsan,
kendini gerçekleştireceği ya da kendini bulduğu o anı bekler durur. Bir kıvılcım,
bir işaret, bir cesaret iter onu. Düşünür, harekete geçemez. Harekete geçer, bir arpa
boyu yol alamadığı hissine kapılır. Bir işe başladığında tren çoktan kalkmış, “Atı
alan Üsküdar’ı geçmiştir.” ya da birileri onun düşündüklerini gerçekleştirmiştir.
Hayat, her şeye rağmen sürmektedir. Var olmak, kendine gelip üretmek zorunlu
duruma gelir. Akademik yaşam zorlu bir yolun seçimidir. Bu yol hiçbir zaman
kolay olmadığı gibi kolay olduğu düşüncesi de aldatmacadan başka bir şey olmayacaktır.
İnsan, yaşamında sürekli ikiliklerle karşılaşır ve kendini sürekli bu ikilikler
arasında seçime zorlar. Alınan kararlar kimi zaman doğru kimi zaman da yanlış
olur. Önemli olan yanlıştan dönmek ve doğrunun peşinden koşmaktır. Ne de olsa
akademik ahlak/etik yanlıştan dönme erdemini de içinde barındırır. Bir akademisyen için “doğru” üretmektir, somut bir ürün ortaya koymaktır. Bir akademisyenin ödevi/görevi alanının gelişmesine, yayılmasına ve bilim alanındaki haklı yerini almasına katkı sağlamak için bıkmadan, usanmadan çalışmaktır. Bunun belirli
bir noktası, dur durağı yoktur. Çünkü zaman durmamakta ve hep ileri gitmektedir. Süren zaman diliminde kalıcılığı sağlayan kişinin ürettikleridir. Bu üretimin
niteliği her zaman sorgulanabilir, yanlışlanabilir ya da doğrulanabilir. Bu durumda akademisyen şunu düşünmelidir: O, alanının gelişmesine, yayılmasına ve bilim
alanındaki yerini bulması için bıkıp usanmadan çalışmaya azimle ve kararlılıkla
devam etmelidir. Bilimin sonu yoktur; akademisyen her sorunun en doğru yanıtı-
Ön Söz
ix
nı bilemeyebilir ya da ulaşamayabilir ama bilime sorduğu bazı sorulara bulduğu
yanıtları başkalarıyla paylaşabilmelidir. Üstelik bu yanıtların başka bilim insanları
tarafından “yanlışlanabilir ya da doğrulanabilir” olmasının kendini geliştirmek
için bir fırsat olduğunu bilmelidir. Önemli olan üretimin doğruluğundan ya da
yanlışlığından çok ürünü ortaya çıkarmak için harcanan emek, zaman ve çabadır.
Her yapıtta olduğu gibi bu kitabın ortaya çıkarılması da zamanla yarışın çabası, üretme sorumluluğu ve en önemlisi de bir emeğin ürünüdür. Bu çalışmanın temelini lisansüstü eğitimim sırasında birbirinden değerli bilim insanlarından almış
olduğum dersler oluşturmaktadır. O zamanlarda tutulan notlar, hareket noktasını
belirlemiş ve çalışmaya yön verici bir etki yapmıştır. Bu çalışma sırasında “Bir konuyu bilme ile onu anlaşılır biçimde sunmanın” oldukça farklı kavramlar olduğu anlaşılmıştır. Bu anlamda her çalışma eksiktir, eksik olacaktır. Çünkü zamana
ulaşmak, zamanı yakalamak nasıl zorsa bir çalışma da sona erdirildikten sonra
gelişmelerin, yeni yayınların incelenmesi, çalışmaya eklenmesi mümkün olmayacaktır. Bu durumda her çalışma hep bir yönüyle eksik kalacaktır. Bu eksiklik belki
de yeni çalışmalara kapı açacaktır. Bu anlayışla hazırlanan kitap sekiz bölümden
oluşmaktadır.
Birinci bölümde, dilbilim ve dilbilimin çalışma doğrultuları ele alınmıştır. Bu
bölümde modern ya da günümüz dilbilimine ışık tutan, temellendiren Saussure
öncesi dilbilimden söz edilmiştir. Daha sonra XX. yüzyıl dilbilim alanında dönüm
noktası sayılan Ferdinand De Saussure’ün çalışmalarına yer verilmiştir. Bu yolla
metindilbilimin temelini oluşturan (gösterge, anlam, değer, yapısal inceleme, dizge,
dizim, dizi, eşsürem, artsürem, çizgisellik, eklemlilik, yazı, yazma, yazılı dil, sözlü
dil…) gibi kavramlar açıklanmaya çalışılmıştır. Bunun yanında dilbilim açısından
önemli olan biçimci ve işlevci anlayış, dilbilimin çalışma alanları mikro ve makro
alanlar genel hatlarıyla ve bütüncül bir yaklaşımla ele alınmıştır.
İkinci bölümde dilin iletişimsel boyutuna yer verilmiştir. Metindilbilim çalışmalarına bakış açısını oluşturması açısından önemli bir yere sahip olan Roman
Jakobson’un iletişim şeması (Gönderge, Verici, Alıcı, İleti, Kod, Kanal) açıklanmıştır. İletişimsel şemaya bağlı olarak egemen öge kavramıyla dilin işlevleri (Dilin
Gönderge İşlevi, Dilin Anlatımsal/Coşku İşlevi, Dilin Çağrı İşlevi, Dilin Sanat İşlevi,
Dilin Üstdil İşlevi, Dilin İlişki İşlevi) ele alınarak örneklemeli bir biçimde sunulmuştur.
Üçüncü bölümde dilbilim ve özellikle metindilbilim açısından önemli olan
Sözbilim/Retorik ele alınmıştır. Başlangıçta retoriğin tanımına, tarihine, daha
sonra sözbilimin aşamalarına (Buluş, Düzen, Seçim, Bellekte Kurma, Sunuş) yer
verilmiştir.
x
Sözden Yazıya Dile Gelen Metin
Dördüncü bölümde metin kavramına ilişkin tanımlamalar yer almıştır. Kitapta alanyazında yer verilen biçimci ve işlevci anlayışla yapılan metin kavramına
ve tanımlarına yer verilmiştir.
Beşinci bölümde metindilbilimle ilgili kavramsal tanımlamalar, metindilbilimin kısa tarihçesi (Malinowski, Harweg, Mathesius, Harris, Halliday, Grice, Dijk,
Beaugrande&Dressler) ve metindilbilimin dile bakışını ortaya koyan çalışma doğrultuları ele alınmıştır.
Altıncı bölümde metni iletişimsel kılan metinsellik ölçütlerine yer verilmiştir.
Bu bölümde metinsellik ölçütleri, metin merkezli ölçütler (bağlaşıklık, tutarlılık);
kullanıcı merkezli ölçütler (amaçlılık, kabuledilebilirlik, durumsallık, bilgisellik,
metinlerarasılık) örneklendirilerek açıklanmıştır.
Yedinci bölümde metin üretim evrelerine yer verilmiştir. Bu bölümde iyi
düzenlenmiş, iletişim değeri yüksek olan metinlerin oluşturulmasına ilişkin ortaya atılan evrelerle ilgili bilgilere yer verilmiştir. Bir metnin başından sunuluşuna
değin süren aşamalar (amaç saptaması, söylem tasarımı, düşünceleri oluşturma,
kavram ağını kurma, dilsel gösterenleri seçme, metin düzeyinde kodlamaya geçiş,
sesletme/yazma) ele alınarak açıklanmıştır.
Kitabın sekizinci ve son bölümünde tür kavramı, metin türü sınıflamaları ele
alınmıştır. Bu alanda yapılan tür sınıflamalarına yer verilmiştir.
Bu kitapta bir akademisyenin yıllar içinde dile ve metne dönük yaptığı okumaların, oluşturduğu çalışmaların derli toplu bir görünümüyle karşılaşacaksınız.
Dil ve metin üzerine betimlemelerin yapıldığı bu kitabın dil, dil eğitimi, edebiyat
ve dilbilimin çeşitli alanlarına denizde damla misali katkı sağlayacağını umuyorum. Bu kitabın genç akademisyenleri çalışmaya yöneltmesini; kıdemli akademisyenleri ise erteledikleri ama yapmayı çok istedikleri akademik kitapları yazdırmaya yüreklendirmesini, lisans ve lisansüstü eğitimini sürdürenlere, dil ve metin ile
ilgilenenlere yararlı olmasını diliyorum. Kitabın daha verimli olması için eleştiri
ve önerileriyle katkı sağlayacak okurlara şimdiden teşekkürü borç bilirim.
03 Mart 2017
Buca/İZMİR
TEŞEKKÜR
Bir ürün, tek başına ortaya çıkmaz. Mutlaka o ürüne dolaylı ya da dolaysız
katkı sağlayan birileri olur. Bu kitabın oluşmasında birçok kişinin katkısı bulunmaktadır. Bunun en başında beni bu yaşa kadar destekleyen ve ilk eğitimimi aldığım ailem gelir. Onlara şükran borçluyum.
İkinci olarak okul yaşamımda, ilkokuldan doktora eğitimimin sonuna kadar,
bugünkü konuma gelmemi sağlayan adsız kahraman öğretmenlerim ve birbirinden değerli hocalarımdır. Onların hepsine teşekkürlerimi borç bilirim.
Bu kitabın ortaya çıkma sürecinde oluşturulan taslak metni okuyarak kimi
düzeltmeleri yapan, önerileriyle kitabın son biçimlenmesini sağlayan başta Arş.
Gör. Sibel ÇAPAN TEKİN olmak üzere lisansüstü öğrencilerime ve benim için
önemli yere sahip çalışma arkadaşlarıma sonsuz teşekkürler.
Bu kitabın yayımlanma süreci açısından grafik tasarımından dizgisine kadar
emeği geçen PEGEM AKADEMİ ailesine teşekkür ederim.
İÇİNDEKİLER
Yazar Hakkında�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������v
Ön Söz����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� vii
Teşekkür��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� xi
1. BÖLÜM
DİLBİLİM
Giriş.........................................................................................................................................1
Dil ve Dilbilim.......................................................................................................................2
Yazılı Dil ve Sözlü Dil...........................................................................................................3
Yazı ve Yazma.........................................................................................................................6
Başlangıç Olarak Dile Dilbilimsel Bakış ............................................................................7
Ferdinand De Saussure ve Dilbilime Yaklaşımı...............................................................11
Gönderge/Gösterge ve Gösteren/Gösterilen...................................................................11
Dilyetisi ve Dil/Söz .............................................................................................................16
Göstergenin Değişebilirlik/Değişmezlik İlkesi................................................................16
Göstergenin Nedensizlik/Çizgisellik İlkesi......................................................................18
Dil Çalışmalarında Artzamanlılık/Eşzamanlılık.............................................................18
Dilin Dizimsel/Dizisel İlişkileri.........................................................................................19
Dilde Anlam ve Değer........................................................................................................20
André Martinet ve Dilin Çift Eklemliliği.........................................................................21
Dilbilimde Biçimci ve İşlevci Yaklaşımlar........................................................................22
Dilbilimin Alanları ve Yanalanları/Mikro ve Makro Dilbilim......................................24
Dil ve Ses/Sesbilgisi/Sesbilim/Fonetik/Fonoloji..............................................................25
Dil ve Biçim/Biçimbilim/Morfoloji...................................................................................26
Dil ve Dizim/Sözdizimi......................................................................................................27
Dil ve Anlam/Anlambilim.................................................................................................28
Dil ve Kullanım/Edimbilim...............................................................................................29
Dil ve Toplum/Toplumdilbilim.........................................................................................33
Dil ve Birey/Ruhdilbilim....................................................................................................34
Dil ve Beyin/Nörodilbilim.................................................................................................35
Dil ve Kültür/Etnolengüistik ya da Budundilbilim.........................................................35
Dil ve İnsan/Antropodilbilim............................................................................................36
Dil ve Düşünce/Dil Felsefesi..............................................................................................37
Dil ve Gösterge/Göstergebilim..........................................................................................38
xiv
Sözden Yazıya Dile Gelen Metin
Dil ve Edebiyat/Biçembilim ya da Deyişbilim.................................................................40
Dil ve Eğitim/Eğit(im)dilbilim..........................................................................................40
Dil ve Bilişim/Bilişimsel/Enformatik Dilbilim................................................................40
Dil ve Biliş/Bilişsel Dilbilim...............................................................................................41
Dil ve Söylem/Söylem Çözümlemesi................................................................................41
Dil ve Metin/Metindilbilim................................................................................................42
2. BÖLÜM
DİLİN İŞLEVLERİ
Giriş.......................................................................................................................................43
İletişim Şeması ve Dilin İşlevleri.......................................................................................44
Dilin Coşku (Anlatım) İşlevi.............................................................................................48
Dilin Çağrı İşlevi.................................................................................................................49
Dilin Şiir (Sanat) İşlevi........................................................................................................53
Dilin Gönderge (Bağlam) İşlevi.........................................................................................56
Dilin Üstdil İşlevi.................................................................................................................58
Dilbilgisinin İç Düzeni.......................................................................................................59
Dilin İlişki İşlevi..................................................................................................................60
3. BÖLÜM
SÖZBİLİM/RETORİK
Giriş.......................................................................................................................................63
Tanım....................................................................................................................................64
Tarihçe..................................................................................................................................64
Sözbilimin Bölümleri..........................................................................................................68
Buluş......................................................................................................................................69
Düzen....................................................................................................................................69
Seçim (Deyiş; Deyişbilim)..................................................................................................70
Bellekte Kurma (Tutma).....................................................................................................70
Sunuş.....................................................................................................................................70
İçindekiler
xv
4. BÖLÜM
METİN KAVRAMINA İLİŞKİN TANIMLAMALAR
Giriş.......................................................................................................................................73
Metin Tanımı.......................................................................................................................74
Yapısal/Biçimci ve İletişim Bağlamı Temelli Tanımlar...................................................76
Yapısal Tanımlar..................................................................................................................77
İletişim Bağlamı Temelli Tanımlar....................................................................................77
5. BÖLÜM
METİNDİLBİLİM
Giriş.......................................................................................................................................79
Metindilbilim ile İlgili Kavramsal Tanımlamalar............................................................80
Tümce/Sözce........................................................................................................................81
Metin/Söylem.......................................................................................................................82
Metin ve Bağlam..................................................................................................................85
Metin ve Önerme................................................................................................................90
Metindilbilimin Alanı.........................................................................................................92
Metindilbilimin Kısa Tarihçesi..........................................................................................95
Malinowski ve Durum Bağlamı.........................................................................................95
Firth ve Toplumsal Çözümleme........................................................................................96
Mathesius ve İşlevsel Tümce Çözümlemesi.....................................................................96
İşlevsel Tümce Çözümlemesi.............................................................................................97
Harris ve Söylem..................................................................................................................99
Harweg ve İşlevsel/Biçimsel Metin...................................................................................99
Weinrich ve Bağımlılık Dilbilgisi....................................................................................100
Halliday ve Dizgeci İşlevsel Dilbilgisi.............................................................................101
Dizgeci İşlevsel Dilbilgisi..................................................................................................101
Katılımcılar.........................................................................................................................105
Çevresel Ögeler..................................................................................................................105
Mantıksal İşlev...................................................................................................................106
Kişilerarası İşlev.................................................................................................................106
Metinsel Üstişlev................................................................................................................106
Metinsel Üstişlevde Bilgi Yapısı.......................................................................................107
Metinsel Üstişlev ve Tematik Yapı...................................................................................107
Konusal, Kişilerarası, Metinsel Tema..............................................................................108
Dijk ve Büyük Yapı Kuralları...........................................................................................109
Dijk ve Özetleme Stratejisi ..............................................................................................111
Beaugrande-Dressler ve İşlemci Yaklaşım.....................................................................111
xvi
Sözden Yazıya Dile Gelen Metin
6. BÖLÜM
METİNSELLİK ÖLÇÜTLERİ
Giriş.....................................................................................................................................113
Metinsellik Ölçütleri.........................................................................................................114
Metin Merkezli Ölçütler: Bağlaşıklık ve Tutarlılık........................................................115
Bağlaşıklık..........................................................................................................................116
Gönderimsel Bağlaşıklık............................................................................................117
Biçimsel-Sözcüksel Bağlaşıklık.................................................................................118
Sözcük İlişkileri ve Sözcüksel Bağlaşıklık................................................................120
Tutarlılık.............................................................................................................................121
Anlamsal Tutarlılık.....................................................................................................124
Kullanımsal Tutarlılık.................................................................................................125
Amaçlılık (Intensionality)................................................................................................125
Kabuledilebilirlik (Acceptability)....................................................................................128
Grice’a Göre Karşılıklı Konuşmada “Kabuledilebilirlik” İlkeleri.................................128
Bilgisellik (Informativity).................................................................................................130
Konu....................................................................................................................................130
Durumsallık.......................................................................................................................133
Metinlerarası İlişki (Intertextuality)...............................................................................135
7. BÖLÜM
METİN ÜRETİM EVRELERİ
Giriş.....................................................................................................................................137
Metin Üretimi....................................................................................................................138
Amaç Saptaması................................................................................................................139
Söylem Tasarımı................................................................................................................140
Düşünceleri Oluşturma....................................................................................................140
Kavram Ağını Kurma........................................................................................................141
Dilsel Gösterenleri Seçme................................................................................................141
Metin Düzeyinde Kodlamaya Geçiş...............................................................................142
Sesletme/Yazma.................................................................................................................142
İçindekiler xvii
8. BÖLÜM
METİN TÜRLERİ
Giriş.....................................................................................................................................147
Metin Türü Sınıflamaları..................................................................................................148
Söylem Çözümlemesi ve Tür Çözümlemesi..................................................................156
Tür Çözümlemesinin Amacı............................................................................................158
Sosyal Edim Olarak Tür....................................................................................................160
Tür Çözümlemesi ve Swales.............................................................................................161
Tür Çözümlemesi ve Bhatia.............................................................................................162
Bhatia ve Özgün Bir Tür: Karma Metin Türleri............................................................166
Öğretimde Metin Türleri..................................................................................................169
Sonuç Yerine.......................................................................................................................170
Yararlanılan Kaynaklar.....................................................................................................173
Dizin....................................................................................................................................179
xviii Sözden Yazıya Dile Gelen Metin
ÇİZELGE TABLOSU
Çizelge 1: Gösterge gönderge ilişkisi.................................................................................13
Çizelge 2: Hjelmslev’e göre göstergenin yorumu.............................................................14
Çizelge 3: Ogden-Richards Üçgeni...................................................................................15
Çizelge 4: Dilbilim-Göstergebilim ilişkisi........................................................................39
Çizelge 5: Dilbilim göstergebilim ilişkileri.......................................................................39
Çizelge 6: İletişimde konuşucu dinleyici ilişkisi..............................................................45
Çizelge 7: Jakobson’un iletişim şeması..............................................................................45
Çizelge 8: Dilin işlevleri......................................................................................................47
Çizelge 9: Dilbilimsel söylem.............................................................................................84
Çizelge 10: Tümce, dizi ve metin düzeyinde konu..........................................................96
Çizelge 11: Dizgeci İşlevsel Dilbilgisinde işlevlerin kaynakları...................................103
Çizelge 12: Süreç Türleri...................................................................................................104
Çizelge 13: Bağlaşıklık türleri..........................................................................................117
Çizelge 14: Basit çizgisel konu.........................................................................................132
Çizelge 15: Basit çizgisel konu.........................................................................................132
Çizelge 17: Durum bağlamı.............................................................................................134
Çizelge 19: Tür sınıflamalarının başlangıç noktası olarak Organon modeli.............149
Çizelge 20: Jakobson’a (1960) göre dilin işlevleri..........................................................149
Çizelge 21: Steger vd.’nin (1974) sınıflaması..................................................................150
Çizelge 22: Werlich’e (1982) göre söylem tipolojisi.......................................................151
Çizelge 23: Steen’in (1999) Reklam türü metinlerin sınıflanması...............................152
Çizelge 24: Saukkonen’in (1982) Metin Öntipleri Ayrımı...........................................154
Çizelge 26: Metiniçi-Metindışı etmenler........................................................................165
Çizelge 27: Akademik tanıtıcı metin türleri...................................................................167
Çizelge 28: Akademik kitaplardaki tanıtıcı metin türleri.............................................167
Çizelge 29: Tanıtıcı metinlerin amacına göre ön bölümde yer alması.......................168
Çizelge 30: Bhatia (1999) Metin Türleri Örtüşme Modeli...........................................170
1. BÖLÜM
DİLBİLİM
Giriş
Dil, insan yaşamında önemli bir yere sahiptir. Dilin gizemli dünyasını çözmeye
çalışmak aynı zamanda insanı çözmek anlamına gelmektedir. Çok boyutlu bir özelliği olan dilin bilimsel incelemesi, etki alanlarının ortaya konması önemli bir durum
sunmaktadır. Bu bölümde dilbilimin dile bakış açısı, başlangıç niteliğinde çalışmalar,
dilbilimin kurucusu Saussure’ün dilbilime getirdiği kavramlar ele alınarak dilbilimin küçük ölçekli ve büyük ölçekli çalışma alanlarına değinilmiştir. Bunun yanında
Martinet’nin ortaya koyduğu dilin çift eklemli yapısından söz edilmiştir. Dilbilimin
çalışma alanları ve temel kavramlar ele alınmıştır. Dilbilim çalışmalarının yönünü
belirleyen biçimci ve işlevci yaklaşımlara yer verilmiştir. Yazılı dil, sözlü dil arasındaki farklılıklardan söz edilerek yazı ve yazma kavramlarının ayrımlarına değinilmiştir. Dil olgusunun toplumla, bireyle, kültürle ilişkisiyle birlikte dilbilimin diğer
bilim dallarıyla kesiştiği diğer çalışma alanlarından özce söz edilmiştir. Bu bölüm
okunduktan sonra gösterge kavramı, Saussure’ün dilbilime kazandırdığı kavramlar,
dil ve dilbilim çalışma alanlarının neler olduğu konusunda bilgiye sahip olunması
amaçlanmıştır.
2
Sözden Yazıya Dile Gelen Metin
Dil ve Dilbilim
İnsan yaşamında önemli bir yeri olan dil, insanlar arasındaki bilgi, duygu,
düşünce ve görüşlerin aktarımını sağlamada insanlığın var oluşundan bu yana
en yetkin araçlardan biri olarak kullanılagelmiştir. İnsanlığın her döneminde dil,
gizemli bir varlık olarak değerlendirilmiş ve tanımlanmaya çalışılmıştır. Kimileri dili “açığa vurma, açıklama” olarak görmüştür. Kimileri de dili kültür, toplum
ve ulus olma açısından ele almıştır. Ünlü düşünürlerden Platon dili, “kendi özel
düşüncelerini sesin yardımıyla özne ve yüklemler aracılığıyla anlaşılabilir duruma
getirmek” biçiminde tanımlamıştır.
A. Martinet ise dili, “insanın kendi bilgi ve deneylerini, bir anlamsal kapsamı
ve bir ses karşılığı olan birliklerle her toplumda bir başka biçimde açıkladığı bir
bildirişme aracı” olarak tanımlamıştır. Aksan ise dili, “düşünce, duygu ve isteklerin, bir toplumda ses ve anlam yönünden ortak olan ögeler ve kurallardan yararlanılarak başkalarına aktarılmasını sağlayan, çok yönlü, çok gelişmiş bir dizge”
olarak belirtmiştir (bk. Aksan 2007:55). Dil farklı bakış açılarından ele alınmış ve
incelenmiştir. Geleneksel olarak dil “insanlar arasında anlaşmayı sağlayan tabii bir
vasıta; kendi kanunları içinde yaşayan ve gelişen canlı bir varlık; milleti birleştiren,
koruyan ve onun ortak malı olan sosyal bir müessese; seslerden örülmüş muazzam
bir yapı; temeli bilinmeyen zamanlarda atılmış bir gizli antlaşmalar ve sözleşmeler
sistemidir” (Ergin 1995:7) biçiminde tanımlanmıştır.
Bu tanımlardan anlaşıldığına göre dilin, çok yönlü, kurallı, gizemli bir varlık,
gelişmiş bir dizge olduğunu ve belirli ses ve biçimden oluştuğunu söylemek mümkün olacaktır. Dilin; iletişim aracı, canlı bir varlık, ulus olma ölçütü, sosyal bir kurum olması, seslerden örülü, gizemli ve toplumsal sözleşmeye dayanması dil üzerinde farklı açılardan çalışılmasının ne kadar önemli olduğunu göstermektedir.
Dilin toplumla, o toplumun kültürüyle, bireyin kendisiyle ve düşünceyle doğrudan ilişkisi bulunmaktadır. Dili toplumdan, kültürden soyutlamak mümkün değildir. Çünkü dil iki kişi arasında iletişim kurma görevini üstlenmektedir. İki kişi
arasında kurulan dilsel iletişimde kültürel ögeler önemli ölçüde etkili olmaktadır.
Anlaşmanın sağlanabilmesi için o dilin dizgesini anlamanın yanında o kültürün
diğer ögelerinin bilinmesi iletişimin doğru kurulmasını sağlamaktadır.
Dil, ulus olma ölçütlerinden biri olarak kabul edilmiş ve insanlar arasında
güçlü bağların kurulmasını sağlamıştır. Her toplum, aralarında kurmuş oldukları
bu güçlü bağlarla ve kültürleriyle yoğurdukları “insanın içinde doğup büyüdüğü aile ya da çevresinde ilk öğrendiği dil” olarak tanımlanan kendi (ana)dillerini
oluşturmuştur. Dil ile yatıp onunla kalkmış, her şeyini dil aracılığıyla aktarma yoluna gitmiştir.
Dilbilim
3
Dilin toplumla, kültürle, bireyle ilgisi olduğu gibi düşünceyle de ilişkisi bulunmaktadır. Dil, düşüncenin yaratıcısı olduğu gibi düşünce de dilin yaratıcısıdır.
“Dil, düşünme eylemi ve düşünce açısından ele alındığında insanı insan yapan her
şeyin büyük ölçüde dilde yer aldığı ya da dile yansıdığı görülür.” (Vardar 2001:12).
Düşüncenin aynası dildir. İnsan düşüncelerini dili aracılığıyla ve dilinin izin verdiği ölçüde açığa çıkarabilir. Düşüncelerini dilinin yettiğince açıklayabilir. Bu nedenle her ulusun diline, dil öğretimine ayrı bir önem vermesi gelecek için zorunlu
duruma gelmiştir.
Yazılı Dil ve Sözlü Dil
Dil, iletişimin temelini oluşturan en yetkin araç olarak kabul edilmektedir.
Bu araç, yazıdan bağımsız olarak seslerden oluşan kendine göre özellikleri olan ve
temel olma niteliği taşıyan sözlü (konuşma) dildir. İnsanlık tarihinden çok sonraları konuşma dilinin bir başka görünümü olan yazı dili daha uzaktakilerle iletişim
kurmak, bilgileri saklamak, onları kalıcı kılmak gibi amaçlarla oluşturulmuş bir
dizge olarak açıklanmaktadır.
Sözlü dil ile yazılı dil aynı dilbilgisi kurallarını kullanmasına ve aralarında
benzer ilişkiler bulunmasına karşın birbirinden farklı özellikler içermektedir. Dilbilim alanının kurucusu olarak kabul edilen Ferdnand De Saussure, dilin, “yazıdan bağımsız bir sözlü dili” olduğunu ileri sürmektedir. Sözlü dil, söylendiği andan başlayarak kayba uğrarken yazı dili kalıcıdır ve yazı dilinin belli bir geleneksel
yapısı bulunmaktadır. Çünkü sözlü dilin temel aracı ses, yazı dilinin ise harftir.
Buna göre ses dalgaları kaybolurken yazının kalıcı olması “Söz uçar, yazı kalır.”
sözünü akla getirmektedir. Yazı dilinin belge niteliği taşıması, yeniden okunabilir
olması, onun denetlenebilir olmasını da beraberinde getirmektedir.
Yazı dili yazının bulunmasıyla başlamıştır, oysa sözlü dil insanın doğuşuyla
birlikte ele alınmaktadır. Her ne kadar dizge açısından farklılıkları bulunsa da yazı
dili ve sözlü dil birbiriyle ilişkilidir, ancak birbirinin devamı olarak değerlendirilmemelidir. Yazının ikincil bir kodlama dizgesi olduğunu kabul etmek gerekir.
Çünkü söz olmadan yazının olması mümkün görünmemektedir. Her iki durumda
da bağlam önem kazanmaktadır. Dilin insanlara sunduğu olanaklardan en iyi biçimde yararlanmak gerekir. Bu durum yazılı ya da sözlü olarak kurulan iletişimde yanlış anlamaların önüne geçecek, iletişimin doğru kurulmasını ve tam olarak
gerçekleşmesini sağlayacaktır.
Alman düşünür Humboldt, ‘dil ile kültür’ arasındaki bağların önemine dikkat çekmiştir. Ona göre, dilin iç biçimi olarak da adlandırdığı “her dilin kendine
özgü bir anlama ve düşünme yolu” bulunmaktadır. Bir kavram farklı dillerde farklı
4
Sözden Yazıya Dile Gelen Metin
sözcüklerle gösterilseler de gerçekte eşanlamlı olma gibi bir durum söz konusu
değildir. Buna göre her dilin kendine özgü bir dünya görüşü ve bu dünya görüşünü
dil aracılığıyla ifade etme biçimi vardır (bk. Aksan 2007:69). Bu görüşe koşut olarak Güvenç (1999) “Toplumda madde ve kavram olarak var olan her şey dilde de
vardır. Kültürel ve tarihi miras, ancak dil aracılığıyla yeni kuşaklara aktarılmaktadır. Dil, kültürel bir mirasın ansiklopedisi, hazinesi ya da sözlüğü gibidir.” diyerek
kültürel varlıkların aktarılmasında dilin önemini vurgulamıştır.
Yapısal dilbilimin kurucusu F. De Saussure, yazılı dil ile sözlü dili betimlerken
bu durumu “Dil (söz) ve yazı birbirinden ayrı iki gösterge sistemidir ve yazının var
oluş nedeni dili göstermektir.” biçiminde açıklamaktadır (bk. Sönmez 1990:119).
Yazılı dil ile konuşma dili arasındaki farkı İmer, (1990:101) “Konuşma dilinde kullanılan biçimlerle yazı dilindekiler her zaman örtüşmemektedir.” biçiminde belirtmektedir.
Burada yeri gelmişken dilin okulda öğretildiğini belirtmek gerekir. Daha
doğrusu dili edinen birey dilinin özelliklerini, inceliklerini, yapısını ve kullanım
alanlarını okulda daha iyi öğrenir ya da farkına varır. Bu durumda ilköğretimde
ölçünlü dili öğrenen bireyin yerel dilden etkilenmesi söz konusu edilebilir ancak
ilköğretime başlayan bireye eğitim ve öğretim etkinlikleri ölçünlü dille verilmektedir. Bireyde görülen yerel dil kullanım özellikleri, okul türü öğrenme aracılığıyla ölçünlü dil kullanım özelliklerine dönüştürülmeli, başka deyişle ölçünlü dil kullanım
alışkanlığı kazandırılmalı ve birey bu konuda bilinçlendirilmelidir. Böylelikle okul
türü öğrenmelerde ölçünlü dil öğretilir ve onunla eğitim öğretim sürdürülür. Bu
yolla da bireyin yerel dil kullanımından ölçünlü dil kullanımına geçmesi sağlanır.
Yukarıda ele alınan konular doğrultusunda sözlü dil ile yazılı dil arasındaki
farklılıkları Keçik ve Uzun (2004); Sönmez (1990) ve Brown & Yule’dan (1989)
yararlanılarak aşağıdaki gibi aktarmak mümkündür:
1. Sözlü dilde sözdizimi, yazılı dilde olduğundan daha az yapılandırılmıştır.
Bu belirlemeyle “Sözlü dil çok sayıda bitirilmemiş tümceyi içermektedir.” denebilir. Başka deyişle, ilk tümcede açık olarak verilen ve dinleyici ile konuşucunun
bildiği varsayılan ögeler eksiltili bir biçimde ikinci tümcede yer almaz.
- Ali’nin kardeşi Aydın mı?
- Mehmet.
2. Sözlü dilde birleşik tümce yapıları çokça kullanılmaz. Oysa yazılı dilde birleşik tümce yapılarıyla daha sık karşılaşılmaktadır. Sözlü dilde bağlam oluşturmak
yazılı dile göre daha zordur. Bu nedenle yazılı dilde birleşik tümceler daha sık
görülür.
Download