İSLÂM MEDENİYETİNDE FARKLI KÜLTÜRLERİN BİRLİKTE

advertisement
EKEV AKADEMİ DERGİSİ Yıl: 14 Sayı: 44 (Yaz 2010)
37
İSLÂM MEDENİYETİNDE FARKLI KÜLTÜRLERİN
BİRLİKTE YAŞAMASININ İLK TECRÜBESİ
Abdulhamit SİNANOĞLU (∗)
Özet: Bu çalışmada İslâm'ın son Peygamberi1 Hz. Muhammed'in Medine'ye Hicret
etmesinden sonra, Müslüman ve Müslüman olmayan kesimler arasında oluşturduğu
insan haklarının korunmasına yönelik ilk sözleşme belgesi, bu belgede yer alan
maddeler ve daha sonra da Vedâ Hutbesinde ele alınan konular üzerinde durularak,
Müslümanların insan hakları alanındaki ilk uygulamaları değerlendirilmeye
çalışılmakta ve günümüzdeki yansımaları irdelenmektedir.
Anahtar Kelimeler: İslam Peygamberi, insan hakları, hicret, ilk sözleşme belgesi,
veda hutbesi
Within the Human Rights Context the Practices of
Prophet Muhammed and Today’s World
Abstract: In this essay the first agreement aiming to protect human rights between
muslim and non-muslim communities which was signed after hejira (immigration) of the
Prophet of Islam to Medine is discussed. The content of the agreement and subjects of
the Farewell Preach of the Prophet are further examined as examples of initial
practices of human rights and their impacts to our contemporary world.
Key Words: Prophet of Islam, human rights, hejira (immigration), first agreement,
Farewell Preach of the Prophet.
∗)
1
Doç.Dr., KSÜ. İlahiyat Fakültesi.
(e-posta:ahamit@mynet.com)
Çünkü Kur’ân-ı Kerîm’e göre Hz. Adem'den Hz..Muhammed'e kadar gelen bütün dinlerin ortak
adı İslâm'dır. İslâm, Allah'ın bir peygamber aracılığı ile gönderdiği buyruklarına teslim olmak,
böylece selamete ermek demektir; dünyada ise barış içinde yaşamak demektir.
38 / Doç. Dr. Abdulhamit SİNANOĞLU
EKEV AKADEMİ DERGİSİ
Giriş
Bütün ilâhî dinlerin dinbilimcilerine (teologlarına) göre, insan haklarının kaynağı
ilâhî kökenli olup, bunlar da bir Allah Elçisi aracılığı ile sözlü ya da yazılı olarak gelmiş
ilahî buyruklardır. İnsanlığın atası olan ve Allah'ın ilk Elçisi Hz. Adem (a.s)’den,
sonuncusu Hz. Muhammed (s.a.v)’e kadar bütün elçilerin insanlara tebliğ ettiği dinlerin
gönderiliş maksadı, insanlar arasında adaletin, hakkın ve hukukun yerleşmesidir. İşte bu
haklar, günümüzde de üzerinde sıkça durulan ve her insanın saygınlığını temel alan
evrensel insan haklarının da kaynağı mesabesindedir. Bu hakları temel alan dinler,
temelde aynı amaçları gözetmekle birlikte, insanlık tarihi boyunca bir takım hukukî
ihlallere karşı insanı korumak maksadıyla, toplumların vaziyet, şart ve icaplarına göre
farklı biçimlerde dile getirilmiş ve uygulanmaya çalışılmıştır. İlâhî kaynaklı dinler,
başlangıçları itibariyle inanç, ahlâk ve hukuk ilkeleri temelinde aynı söylemlere sahip
olmalarına rağmen; gelişim süreçleri içerisinde çeşitli insanî müdahalelere maruz
kalmışlar, fakat ortak paydalarda buluşabilme potansiyellerini bu güne kadar
sürdürebilmişlerdir.
İslâm Dini, Yüce Allah'ın son Elçisi Hz. Muhammed’in elçilik görevini
tamamlaması ile "kemal" bulmuş ise de Müslümanların bin dört yüz küsur yıllık
tecrübeleriyle birçok yorum farklılıklarına da sahne olmuştur.
İslâm dini incelendiğinde görülecektir ki, bu din, tek tanrıya inanan insan merkezli
olup; insanın biyolojik, psikolojik ve sosyolojik ihtiyaçlarının sağlıklı ve meşru bir
zemine çekilmesini ve böylece onu dünya ve ahirette mutlu kılmayı hedeflemiştir. İslâm
dini insanî değerleri en üst düzeyde gördüğünden; insanın geçici (fânî) olan hiçbir
varlığa kul-köle olmasını istememiş ve bunlara tapınmasını yasaklamıştır; kendi gerçek
değerini idrak etmesi için ona bir takım mükellefiyetler ve sorumluluklar da yüklemiştir.
Bu mükellefiyetler, Allah'a kulluğa vesileler olsa da insanın bu dünyada hürriyet
zevkini yaşamasını engellemez. Aksine daha hür bir hayat yaşamasını sağlar. Çünkü
insanı yaratan Allah, ona rahmet ve merhamet ederek başıboş kalmasını istememiş ve
hayatı boyunca aklını kullanarak doğru-düzgün bir hayat yaşamasını istemiştir. Bunun
için onun dosdoğru bir yola (sırât-ı müstakîme) ve hidâyete ermesi için birtakım
Peygamberleri aracılığı ile prensipler bildirmiş, toplum içerisinde nasıl davranması
gerektiğine dair temel hukûkî kuralları da amaç ve ilkeler bazında bildirmiştir. Bu emir
ve yasaklar her Peygamberin tebliğ ettiği dinde bir takım farklılıklar içerse de, temel
maksatları itibariyle aynıdır. Dinlerinin temeli olan iman esaslarında ise hiçbir
değişiklik yoktur. Son Peygamber Hz. Muhammed'in tebliğ ettiği dinin temel iman
esasları da diğerleriyle aynıdır. Fakat üslup ve söylem itibariyle daha evrenseldir.
Çünkü O, son Peygamberdir. Bir daha kesin olarak Peygamber gelmeyeceği Allah
tarafından bildirildiğinden, bu tebliğin evrensel olması, yani bütün zamanlara hitap
etmesi ve her yerde uygulanabilir özellikte olması gerekir.
“Milletlerin oluşmasında dini rolü, inkar edilemeyecek tarihi bir tecrübe olarak
gözler önündedir. Dinin, özellikle ilâhî dinlerin en sonuncusu ve en mütekâmil şekli
olan İslâm dininin iki görevi bulunmaktadır. Birincisi, insanoğlunun endişe ettiği ve hiç
bilemediği ölümden sonraki hayatında ona açık garanti vermek suretiyle endişe ve
korkusunu gidermektir. İkinci görevi, bu dünyada insanoğlunun varlığını ona yakışır, en
İSLÂM MEDENİYETİNDE FARKLI KÜLTÜRLERİN BİRLİKTE
YAŞAMASININ İLK TECRÜBESİ
39
iyi şekilde ve şahsiyetli olarak koruyabileceğini öğretmesidir. Bu, insanın var veya yok
olma davasıdır. İslamın gbu husustaki gayesi,insanoğlunun hangi şekilde olursa olsun,
var olması değil, insanlık haysiyet ve şerefine uygun bir şahsiyet ve varlık sahibi, kendi
kendine yeter, başkasından yardım isteyen değil, kendisinden yardım istenen bir kişi
olmasını arzulamasıdır. Elbette kişiler toplumu oluşturur ve toplum ise devleti kurar.”
(Atay, (2001): 25-26).
İşte İslâm Dini de bütün insanı merkeze alan bir yapıya sahip olması açısından,
dünyanın değişik zaman ve yerlerinde yaşayan bütün insanların maddî ve mânevî
ihtiyaçlarını göz ardı etmeden, değişmez temel hükümlerin yanı sıra, bu temel
hükümlere aykırılık teşkil etmeyecek yeni hükümler ortaya koymaya açık olan bir
dindir.
“İslâm dini, insanın iman ve hukukuna saygıda “hukuk” mertebesini aşarak, bunları
“zaruretler” kabul edip “farizâlar” arasına katmıştır. Yeme, içme, barınma, giyinme,
güvenlik, inanç, düşünce ve ifade özgürlüğü, öğrenim hakkı, katılım, yöneticileri
sorgulama hakkı, yetersiz yahut zalim idarecileri değiştirme hakkı… bunlardan birkaç
temel haklardır. Bu haklar her insanın temel hakları olduğu gibi boynunun borcu olan
zaruretlerdir. Çünkü insan bunlarsız yaşamını sürdüremez.”(Umara, 1992:7
“Dinimizde bedenin sıhhati dinin sıhhatinden önce gelir. Zira bedenin sıhhati, teklif
etmenin ya da mükellef kılınmanın şartıdır. Bunun içindir ki, insanın sağlıkla ilgili
mazeretleri söz konusu olduğunda, dini yasakları göz ardı edilerek mubaha dönüşür.
Din işlerimizin düzgünlüğü dünya işlerinin düzgünlüğüne bağlıdır.”(Umara, 1992: 8)
İmam Muhammed el-Gazzâli (450-505/1058–1111) bu İslâmi gerçeği şu sözlerle ifade
ediyor: “Dinin düzeni mârifet ve ibâdet sayesindedir. Bunlara da ancak beden sağlığı,
hayatın bekâsı, yeme, giyinme, barınma, vakit ve güvenlik ihtiyaçlarının yeterli düzeyde
temin edilmesinden sonra ulaşılabilir. Bu zorunlu ihtiyaçlar güvenceye alınmadıkça din
düzen tutturamaz. Yoksa tüm vakti zalimlerin kılıçlarından canını korumak, zorbaların
elinden rızkını koparmakla geçen biri, ilim ve amele ne zaman vakit bulacaktır?”(elGazâlî, t.y.: 135.
Biz İslâm teolojisi açısından hukukun akıl ve tecrübelerden yararlanılarak ortaya
konması, yani aklî-beşerî bir olguyla birlikte oluşturulması, onun ilâhî kaynaklı
olmasına asla engel teşkil etmediği kanaatindeyiz. Onun ilâhî olması, akıl ve tecrübeyi
de temel almaya engel oluşturmaz. Çünkü akıl, son ilâhî kitap olan Kur'an'ın da birçok
yerinde vurguladığı gibi insanları hidâyete ulaştırmada en önemli ilâhî bir bağış
(mevhibe) olması itibariyle her ikisinin doğrularının aynı yerde buluşması
kaçınılmazdır. Dinin asıl kaynağının Allah olması, onun aynı zamanda mâkul olması da
demektir. Yani dinin hükümlerinin aklî olmasından maksat, onun akla uygun,
anlaşılabilir olması demektir. Yoksa kaynağının akıl olması demek değildir.
40 / Doç. Dr. Abdulhamit SİNANOĞLU
1.
Müslümanların
(H.1/M.662)
İlk
Vatandaşlık
EKEV AKADEMİ DERGİSİ
Anayasası
Denemesi
(Ed-Düstûr):
İslâm Tarihi kaynaklarında detaylı bir biçimde anlatılan bu çekirdek anayasada
yazılı olan hususlar, Hz. Muhammed (s.a.s.)'in ve arkadaşlarının Medine şehrine göç
etmelerinden (Hicret) sonra, ilk olarak Mekke’den Medine’ye göç eden Muhâcirlerle,
Medine’li Ensar arasında kardeşlik sözleşmesi yapıldı. Sonra Medine’deki
Müslümanlarla, yeni "çekirdek/örnek devlet"in “vatandaşlığını” kabullenip İslâm’a ve
Müslümanların cemaatine katılmayan civardaki Yahûdiler ve Hristiyanlar arasında da
daha kapsamlı bir anlaşma yapılarak, bu anlaşma yazılı olarak (anayasa) düzenlendi. Bu
metin kendi türünün dünyada ilk örneği sayılmaktadır. Buna göre bu metindeki anlaşma
maddelerini kabullenen bütün taraflar bir ümmet sayılarak; bu günkü vatandaşlık
anlayışına benzer bir biçimde bu sahifenin ehli kabul edilmişlerdir. Bu anlaşma, bir
şehir devletinin de temellerinin atılmasını sağlamıştı.( Bkz. Hamidullah, 1999: 17-18).
Müslümanların ilk anayasası sayılan bu belgedeki maddeler, ilkeleri ve amaçları
itibariyle bir devletin ve yönetimin nasıl olmasını belirleyen ve devletin vatandaşı
üzerindeki otoritesinin sınırlarını çizen bir ilkeler bütünüdür. Allah'ın Elçisi Hz.
Muhammed, bu anayasayı tek başına değil, Medinelilerle yüz yüze görüşerek
oluşturmuştur. Bu nedenle bu belgede yer alan hususlar, günümüz gelişmiş demokratik
düzenlerinde çok önem verilen bir tür halk oylaması (referandum) niteliğinde ortaya
konmuş kurallar olup; devlet ve vatandaş ilişkilerini düzenlemektedir. Medine ve
çevresi bu hukukî düzenlemeden sonra kaba kuvvete dayalı saldırganlık, yağmalama,
anarşi ve başıboşluktan kurtularak, insanlara medenî bir hayat öngören İslâm’ın
kendilerine bahşettiği hak ve nimetlerinden yararlanmaya başlamışlardır. Böylece İslâm
tarihinde bundan 1400 küsur yıl öncesinin ilk İslâm toplumunda herkes hak ve
hukukunu bilerek yaşama imkânına sahip medenî bir toplum modeli oluşmuştu. Bu
belge günümüz çağdaş anayasa kavramının temel özellikleriyle bir tür paralellikler
taşıyan temel hak ve hürriyetleri bünyesinde barındırmakta idi.
Yukarıda adı geçen ilk Müslüman Anayasası'nın tam metnini son devrin en büyük
İslâm alimi ve araştırmacılarından Muhammed Hamidullah, “Mecmu’ât-i Vesâik esSiyâsiyye li-Ahdi’n-Nebeviyye ve’l Hilâfeti Râşide” adlı eserinde (Kahire 1956)
vermiştir.
Bu metinde Mekke'den Yesrib'e (Medine) göç eden Kureyş’li ilk Müslüman
Muhâcirler, bu Muhâcirlere kucak açarak yardımcı olan Yesribliler/Medineliler2, Avf
Oğulları Yahûdileri, Haris Oğulları, Saide Oğulları, Cuşem Oğulları, Neccar Oğulları,
Amr b.Avf Oğulları, Nebit Oğulları, Evs Oğulları ile İslâm Dinine inanmış mü'minler
ve inanmamış müşriklerin karşılıklı hak ve mesuliyetleri açık ve net bir biçimde ayrı
ayrı belirtilmiş, ihtilaf edilen herhangi bir konuda ise Allah’a ve Resülüne havale
edilmesi gerektiği de vurgulanmıştır. (Bkz. Hamidullah, 1987: 62.
2
Hz. Muhammed'in Yesrib şehrine göç edip yerleşmesinden sonra "Peygamberin Şehri"
anlamında "Medinetü'n-Nebi", daha sonra da kısaca "Medine" denmeye başlanmıştır. Ayrıca
Medine "şehir", medenî de "şehirli", yani şehrin kurallarına göre yaşayan uygar insan demektir.
İSLÂM MEDENİYETİNDE FARKLI KÜLTÜRLERİN BİRLİKTE
YAŞAMASININ İLK TECRÜBESİ
41
Bu metinden Avf oğulları Yahûdileri ile müminlerin bir arada yaşayan bir “ümmet”
olduğu,(1987:59) Yahûdilerin kendi dinlerinde, müminlerin de kendi dinlerinde serbest
oldukları; ancak haksızlık ve zülüm yapmamaları gereği belirtilmiştir. Ayrıca Neccar
Oğulları, Haris Oğulları, Saide Oğulları, Cuşem Oğulları, Sa’leb Oğulları’nın da, Avf
Oğulları Yahûdileri gibi aynı haklara sahip oldukları ayrıca belirtilmiştir. Cefne
kabilesi, Salebiler ve Suteybe Oğulları da aynı haklara sahip olarak ayrı ayrı maddelerde
belirtilmiştir.(1987:59).
Günümüzdeki bir çok ülkede olduğu gibi İsrail-Filistin arasında da kan ve göz
yaşlarına neden olan anlaşmazlıkların bütün dünyayı yıllardan beri ne kadar uğraştırdığı
ve huzursuz ettiği göz önüne alınırsa, bin dört yüz yıl önce, ilk Müslümanların
Yahûdilerle bir arada hoşgörü içerisinde yaşamalarına imkan tanıyan bu belge, o dönem
açısından da bir reform paketi sayılabilecek kurallar ve müeyyideler getirmiştir.
Asırlardır devlet nedir bilmeyen, kabile içi dayanışma ve kabileler arası rekabet ve
mücadele mantığı ile yaşayan bu insanlar, bu anlaşma ile barış ve hoşgörü içerisinde bir
arada emniyet içinde yaşamaya başlamışlardır. Anlaşmaya imza atan taraflar arasında
suç işlenmediği takdirde, Medine ve civarında oturanlar, savaşta ve barışta böylece
birbirlerinin inançlarına ve haklarına saygılı olarak, hep birlikte güvenlik altına
alınmışlardı.
İşte bu tecrübe, günümüzde bir devlet içerisinde yaşayan değişik unsurların bir tür
sözleşme sonucu oluşturulan bir devlet yapılanması içerisinde vatandaşlık haklarının
Hz. Muhammed tarafından on dört asır önce nasıl yapıldığı ve tatbik edildiğinin
eskimez bir şahididir. Hz. Muhammed, böylece yüzlerce yıl önce farklı kabileler ve
farklı din mensupları arasında insan haklarının her şeyin üzerinde tutulduğu bir toplum
modeli oluşturmuştu. Ayrıca O, oluşturmuş olduğu bu modelin zamanın değişmesi ve
insanların ihtiyaç ve maslahatları göz önüne alınarak gelecek nesiller tarafından
geliştirilerek devam ettirilmesini de hedeflemişti. Hz. Muhammed, bütün çağların en
büyük model insanı olarak, ömrü boyunca aralarında yaşadığı ve yönetimlerini
üslendiği insanların barış ve adalet içerisinde yaşayabilmelerinin en büyük savunucusu
ve uygulayıcısı olmuştur. O, âdil, bilgili ve erdemli insanlardan oluşan, bir birine karşı
hoşgörülü ve barışçıl bir "insanlık ailesi"nin özlemi içerisinde olmuştu. Vahşet ve
cehaletten medenî bir toplum oluşturan O büyük insanın yaşadığı dönem, bu nedenle
"Asr-ı Seâdet" olarak nitelenmiştir.
Burada bir hususu belirtmek istiyorum: Hz. Muhammed'in Medine'de çeşitli Arap
kabileleri, Muhâcirler ve Ensâr ile Yahûdiler arasında gerçekleştirdiği bir çeşit
vatandaşlık hakları temelli anlaşmayı yine Yahûdiler bozmuşlardı. Rivâyete göre
Kaynuka Oğullarından yaşlı bir Yahûdi, Medine'nin iki büyük Arap kabilesi olan Evs ve
Hazreç kabilelerinden oluşan Ensâr Müslümanları arasındaki kardeşlikten çok rahatsız
olmuştu. Bu yüzden sesi güzel olan ve güzel şiir okuyan bir gence, Ensâr bir arada
otururken, İslâm’a girmeden önce yaptıkları son savaşta (Buas) iki tarafın birbiri
aleyhine yazdıkları suçlama ve aşağılama içeren şiirlerden okumasını tembih etti. Bu
genç de aynısını yaptı ve orada oturanları geçmişe götüren ve (kabilecilik-ırkçılık)
damarlarını kabartan şiirlerden beyitler okudu. Bunun üzerine her taraf, kendileri ile
ilgili kısımlar okundukça alkışlamaya başladılar. Daha sonra bu iki kabile aynen
Câhiliye Dönemi’nde olduğu gibi birbirlerine bağırmaya başladılar. Sonunda her kes
42 / Doç. Dr. Abdulhamit SİNANOĞLU
EKEV AKADEMİ DERGİSİ
kendi taraftarlarına “silahlanın!”, diye bağırmaya ve hakaret etmeye başladılar.
Ardından Medine dışındaki kayalıklara gidip savaşmaya karar verdiler. Bu durum Hz.
Peygamber'e haber verildi. Peygamberimiz derhal onların yanlarına gelerek, "Allah,
Allah! Sizler câhiliye döneminizdeki gibi mi davranmaya başladınız" aranızda olmama,
Allah'ın sizi doğru yola ulaştırmakla şereflendirmiş, sizi putperestlikten, küfürden
koruyarak kalplerinizi birleştirmiş olmasına rağmen hala bunu mu yapıyorsunuz"
diyerek onlara nasihat etmeye başladı. Ensârın bu iki büyük kabilesi, hata ettiklerini
anlayıp yaptıklarından pişman olarak, ağlaşmaya başladılar. Tekrar kucaklaştılar ve
Peygamber'le birlikte Medine'ye döndüler. (Bkz. Lings, :2006, 135-136). Dikkat
edilirse, insanların en hassas oldukları ve çabucak galeyana gelerek büyük bir taasupla
bağlandığı konuların başında kabilecilik, kavmiyetçilik, ırkçılık vardır. Halbuki İslâm,
bu tür taassupları ortadan kaldırmak ve önce bütün inananlar arasında kardeşlik, farklı
inanç ve kültürel kodlara sahip olanlar arasında da birlikte yaşama duygusunu
yerleştirmek için gönderilmiştir. Zira bütün insanlar Hz. Peygamber'in sıkça dile
getirdiği gibi Hz. Adem'in çocuklarıdır. Kur'ân-ı Kerim'de de bir âyette şöyle buyrulur:
"Ey insanlar! Biz sizi bir erkek ve bir dişliden yarattık ve birbirinizi tanımanız için sizi
milletlere ve kabilelere ayırdık. Allah yanında en üstün olanınız, (kötülüklerden) en çok
korunanızdır (takvâ). Allah bilendir ve haber alandır."(Hucûrât (49):13).
Teolojik açıdan İslâm'ın bu konudaki hedefi, insanlar arasında saygı ve hukuk
çerçevesi içinde yaşamaktır; onlar arasında ayrışma değil birleşme, savaş değil barışı
egemen kılmaktır. İslâm’ın asıl hedeflerinden biri de insanların Allah'a kul olmalarını
sağlayarak, onları gerçek anlamda hürriyetlerine kavuşturmaktır. Ama bir takım
zümreler, yüzyıllardan beri insanların bu hürriyetlerini şunun bunun adına ortadan
kaldırmaya çalışıyorlar. Akıl, din can, mal ve namus kavramları her fert için korunması
gereken en doğal haklardır. İslâm da zaten bunu temin etmek üzere gelmiş bir dindir.
Hz. Muhammed de her insana, insan olması hasebiyle daima en büyük değeri vermişti.
İşte ondan sonra yüzyıllarca Müslümanlar, kurmuş oldukları devletlerde buna büyük
önem vermişler; hiçbir farklı unsura zulmetmemişlerdir. Haksızlığa sapma durumunda
ise diğer insanların hak ve hukukunu korumak için gerekli yaptırımları da
uygulamışlardır. Özellikle Osmanlı Devleti’inin altı küsur asırlık döneminde bunun bir
çok örnekleri vardır.
2. Hz. Muhammed'in Vedâ Hutbesinde İnsan Hakları
Yukarıda yorumladığımız Müslümanlarla ğayr-ı Müslimler arasında gerçekleştirilen
ilk yazılı anlaşma maddelerinin bizzat Yâhûdiler tarafından bozuluncaya kadar, o
bölgede yaşayanların bu günkü vatandaşlık kavramına benzer bir ümmet olarak kabul
edildiğini belirtmiştik. Yine insan haklarının ve Müslümanlar arasında oluşturulması ve
uyulması hayatî önem arz eden temel ilkeler, Hz. Muhammed tarafından, vefatından
kısa bir süre önce irâd ettiği Vedâ Hutbesinde son şeklini almıştır. (ez-Zebîdî, :1981, X,
395-396 vd).
Hz. Muhammed, son haccından (Vedâ Haccı) sonra yaptığı konuşmasında binlerce
insanın karşısında bu erdemli ve medenî toplum özlemini çok etkili cümlelerle ifâde
etmiştir. İslâm tarihinde "Vedâ Hutbesi" olarak anılan bu konuşma metninin günümüz
açısından yeniden yorumlanmasının yararlı olacağını düşünüyoruz.
İSLÂM MEDENİYETİNDE FARKLI KÜLTÜRLERİN BİRLİKTE
YAŞAMASININ İLK TECRÜBESİ
43
Hz. Peygamber'in, hicri 10. yılda yaptığı Vedâ Haccı'ndan sonra sayıları yüz on dört
bini bulan hacıya hitaben gerçekleştirdiği bu son hutbesinde, O, bundan sonra bir daha
haccedemeyeceğini ve vefatının yaklaştığını imâ etmiştir. Kısa bir süre sonra Hz
Peygamber’in hastalanarak yatağa düşmesi ve birkaç gün sonra gelen vefâtı bu imânın
gerçek olduğunu ortaya çıkarmıştır. İşte müslümanlar bu hacca Vedâ Haccı, bu hac
esnasında O’nun verdiği hutbeye de Vedâ Hutbesi dediler. Kaynaklarda Vedâ
Hutbesi’nin az çok ayrıntı kabilinden bazı farklı varyantlarına rastlanmaktadır. Fakat
genel ilkeleri ve vurguları ile ilgili her hangi bir farklılık söz konusu değildir. Bu
hutbenin tamamının Vedâ Haccından sonra aynı yer ve zamanda değil de farklı zaman
ve mekanlarda gerçekleştirilen hutbelerin bir araya getirilmiş son şekli olduğu da
söylenir. Buna göre bu hutbe, Arafat ta, Mina’da ve bir gün sonra yine Mina'da olmak
üzere Arafe günü ile bayramın birinci ve ikinci günlerinde parça parça irad edilmiştir.
Değişik yer ve zamanda irade buyurulduğu için de hutbe, birçok kişi tarafindan
birbirinden farklı şekillerde rivâyet edilmiş; kişinin ya da grubun duyduğunu diğerleri
işitmediğinden, hutbenin tamamının biraraya toplanmasında bu farklı rivâyetlerden
yararlanılmış ve daha sonraki yıllarda bu üçü, aynı yer ve zamanda buyurulan hutbe gibi
tek bir hutbe olarak bir araya getirilmiştir.(ez-Zebîdî, 1981: X, 395-396;
http://www.enfal.de/itarih28.htm;http://www.diyanet.gov.tr/turkish/hutbe/vedahutbesi.a
sp; http://tr.wikisource.org/wiki/Veda_Hutbesi).
Hz. Muhammed, Câhiliye Dönemi’nden kalma, insan haysiyetiyle bağdaşması
mümkün olmayan, fert ve toplum huzurunu bozmaya yönelik her türlü âdeti kaldırmış
ve bu uygulamaları da ilk önce kendi şahsı ve ailesi üzerinde tatbik etmiştir. Mesela ilk
kaldırdığı kan davası amcası Hâris’in oğlu Rebiâ’nın kan davasıdır. Rebiâ, Sa’d
oğullarından Hüzeyl tarafından öldürülmüştü. Yine ilk kaldırdığı tefecilik amcası Hz.
Abbas’ın borçlandırmalarıdır. Abbas’a faiz (ribâ) ödemesi gereken kimselerden bu
borçlar alınmamıştır. Borçluların, yalnızca aldıkları anaparayı ödemeleri gerektiğini
bildirmiştir. Ayrıca emânete riâyet edilmesi, kefil olanın bu kefalet sorumluluğunu
yerine getirmesi, kadınların haklarının çiğnenmemesi, zira onların Allah’ın birer
emaneti olup, Allah adına söz vererek nikâh altına alındıklarını; kadınların kocaları
üzerinde olduğu gibi, kocaların da kadınlar üzerinde hakları bulunduğunu bildirmiştir.
Kölelere gelince: Dünyanın her tarafında yüzyıllardan beri insanlar “hür” ve “köle”
olmak üzere iki büyük katmana ayrılmış ve bu yapı artık kemikleşerek normal ve doğal
bir durum halini almıştı. Hatta o zamana kadar köleliğin kaldırılması veya bunlara
insanca muamele edilmesi gerektiğine dair, insanların kafasında en küçük bir düşünce
bile yoktu. Köleler bile bu durumlarının dışında bir hayatı, yani hür bir yaşam tarzını
belki tasavvur bile edemiyorlardı.
İşte, Vedâ Hutbesi’nde sevgili Peygamberimiz, “kölelere sahiplerinin yediklerinden
yedirip, giydiklerinden giydirmelerini, onları ağır iş ve eziyete maruz bırakmamalarını,
çünkü bunların da Allah’ın kulları olduklarını” tembih etmiştir. Herkesin Rabbinin bir,
babalarının Hz. Adem (a.s.) olduğunu, Adem Peygamberin de topraktan yaratılmış
olduğu (Hamidullah, 1956: 362). gerçeğini bir kez daha hatırlatarak hiç kimsenin gurur
ve kibire kapılmamasını ifade etmiştir. Şeref ve üstünlüğün mal-mülk ve evlat
bakımından değil, takva ve fazilet yönünden olduğunu(Hamidullah, 1956: 362), bu
nedenle kimsenin kimseye haksızlık etmemesi ve haksızlığı da boyun eğmemesi
44 / Doç. Dr. Abdulhamit SİNANOĞLU
EKEV AKADEMİ DERGİSİ
gerektiğini açıkça ortaya koymuştur. Ayrıca, insanların da kendi nefisleri üzerinde
hakları bulunduğunu ve insanın kendi nefsine de zulmetmemesi gerektiğini ilan etmiştir.
Hz. Muhammed (s.a.s) herkese düşen miras paylarının Kuranda bildirilmiş
olduğunu, miras bırakacak olanların ayrıca vasiyet etmelerine hacet olmadığını
bildirerek; (Hamidullah, 1956: 362) mal ve mülkün belirli ellerde toplanıp diğerlerinin
mahrum bırakılmalarının önüne geçmeye çalışmıştır. Böylece O'nun tarafından
toplumsal barış ve iktisadi refah düzeninin temelleri atılmıştır.
Bu hutbede her cana kıyan kâtilin kendi suçundan sorumlu olduğu, bunların
suçlarının cezalarını çocukları veya akrabalarının çekemeyeceği bildirilmiştir. İnsanlığın
yeni yeni ulaşmaya başladığı, fakat hâlâ tam olarak yerleştiremediği gerçek adli haklar,
1400 sene önce bu hutbeyle ortaya konmuş ve bu kuralları bizzat Hz. Muhammed
uygulamış ve uygulatmıştır.
Peygamber Efendimiz, hutbesinin sonunda orada bulunan yüz binin üzerindeki
topluluğa şöyle bir uyarıda daha bulunmuştur: “Ey insanlar… Yarın( Kıyamet günü)
beni sizden soracaklar. Ne dersiniz? Risaletimi tebliğ etmiş oldum mu? Orada bulunan
yüz binin üzerindeki insan topluluğu hep bir ağızdan “evet yemin ederiz ki tebliğ ettin”
diye şahadette bulundular. Sevgili Peygamberimiz bunun üzerine, parmağını o mahşeri
kalabalık üzerine çevirerek, yüce Allah’a karşı üç kez “Şahit ol yâ Rab! Şahit ol yâ Rab!
Şahit ol yâ Rab!” diyerek sözlerini bitirmiştir. (Hamidullah, 1956: 362).
Asırlardır süren köhnemiş adetleri ortadan kaldırarak, büyük bir inkılab (devrim ve
değişim) gerçekleştiren Hz. Muhammed kendisine inanmış olsun olmasın kendi
dönemindeki bütün insanlar arasında mal, can ve namus güvenliği getirmiş, fertler
arasında bir sömürü ve köleleştirme uygulamasının aracı olan ribayı kaldırmış, böylece
zayıfların güçlüler, yoksulların da varlıklılar tarafından sömürülmesine başından beri
karşı çıkan Hz. Muhammed bu söyleviyle de bunları kesin olarak yasaklamış olduğunu
açıkça herkese ilan etmiştir. O günün dünyasında yürürlükte olan kölelik
uygulamalarına aykırı olan, kölelere ve işçilere insanlık dışı her türlü uygulamayı
ortadan kaldırarak, bütün mazlum ve sömürülen kesimlerin kaybettikleri insani
değerlerini yeniden kazanmalarını ve bunların da hür insanlar gibi yaşayabilmelerine ve
giderek bütün insanların özgür ve barışçıl bir ortamda huzur içinde yaşamalarına zemin
hazırlamıştır. Kadınların da erkekler arasında bir devir teslim aracı olarak kullanılmaları
ve alınıp satılan bir meta olmaları yasaklanarak, onlara insan onuruna yaraşır bir hayat
sürdürme hakkı teslim edilmiştir. Kabileler arasında devam eden kan davaları
reddedilmiş, hürmet edilmesi gerekli aylar belirtilmiş, kavmiyetçilik, ırkçılık ve kabile
taassupları yasaklanarak, insanların insan olma bakımından ve hukuken eşit oldukları
gerçeği belirtilmiştir.
Vedâ Hutbesi, İslâm Dini’nin ilahi dinlerin en sonuncusu olduğunun ve dinlerin
artık tekâmül ettiğinin bir belgesi olduğu gibi, evrenselliğinin de en önemli kanıtıdır.
Çünkü bu hitap, sadece orada olanlara değil, hedef kitle olarak bütün insanlık
ailesinedir. Zorlayıcı değil kolaylaştırıcı, kötüleyici değil güzelleştirici, yorucu değil
dinlendiricidir. İnsan fıtratını aşıcı değil; fıtratına uygun ve kendini geliştirici,
hazırlayıcı ve hatırlatıcı nitelikte bir söylevdir.
İSLÂM MEDENİYETİNDE FARKLI KÜLTÜRLERİN BİRLİKTE
YAŞAMASININ İLK TECRÜBESİ
45
İslâm’dan önce Araplar kadına genellikle çok kötü davranıyorlardı. Sözgelimi
kocası ölen kadını onun miras bıraktığı bir mal olarak görüyorlardı. O kadın istemese
bile ölen kocasının yakınları tarafından onunla evlenme veya onu başkasıyla evlendirme
hakkına sahip olduklarını düşünüyorlar ve bunu uyguluyorlardı. Sahipli sahipsiz birçok
kadından menfaat sağlama yoluna gitmeyi bir hak olarak kabul ediyorlardı. Oysa Hz.
Muhammed'in tebliğ ettiği Kur’an’ı Kerim o zamandan itibaren kadınlara “inkılab”
niteliğinde haklar vererek onu hak ettiği konuma yükseltilmiştir. Aşağıda mealini
vereceğimiz âyet bunlardan biridir: "Ey İnananlar! Kadınlara zorla mirasçı olmaya
kalkmanız size helal değildir. Apaçık hayâsızlık etmedikçe onlara verdiğinizin bir
kısmını alıp götürmeniz için onları sıkıştırmayın. Onlarla güzellikle geçinin. Eğer
onlardan hoşlanmıyorsanız, sabredin, hoşlanmadığınız bir şeyi Allah çok hayırlı kılmış
olabilir."(Nisa Süresi 19).
Ayrıca kadına “mehir” hakkı tanımıştır. Eğer bir eşi bırakıp da yerine başka bir eş
almak isterseniz onlardan birine yüklerle mehir vermiş olsanız dahi ondan hiçbir şeyi
geri almayın. Siz iftira ederek ve apaçık günah işleyerek onu geri alır mısınız? (Nisa
Süresi (4): 20).
İslâm’da erkek evleneceği kadına mehir adıyla bir mal verir. Bunun miktarı örf, adet
ve emsâle göre tayin edilir. Mehir kadının hakkı, onun özel malıdır. Peşin verilmemiş
ise kocasının boşaması veya ölmesi halinde kadına derhal ödenmesi gerekir. Erkeklerin
çeşitli yollar ve hilelerle bu hakkı kısmen veya tamamen yemeleri ve verdiklerini zorla
geri almaları meşru değildir.
Kur’an’da Bakara süresinin 220 ile 241’ci âyetleri (22 âyet) hep kadınların
haklarından bahseder. Ayrıca Nisa süresinin ilk 25 âyeti kadınların hak ve hukukunu
ayrıntılarıyla açıklar.
Bakara süresinin 187, 228 ve 223 âyetleri de erkeğin kendi hanımı üzerindeki
haklarını açıklamaktadır.
Bu gün ülkemizin bazı yerlerinde kadınlarımızı ve kızlarımızı istemedikleri
kimselerle zorla evlendirme ve kadına kötü muameleler ve gelenekler, aslında İslâm
dininin kesinlikle karşı çıktığı kötü adetlerdir. Fakat ne yazık ki bu adetler sanki dinden
kaynaklanan hususlarmış gibi uygulanmaya çalışılmakta ve çok yanlış olarak buna
"töre" denmektedir. Oysa töre kavramı bizim toplumumuzda yüz yıllardan beri devam
eden, doğru ve güzel geleneklerimiz için kullanılan bir kavramdır. Dolayısıyla
içeriğinde insan onuruna yaraşmayan, akıl ve bilimdışı kötü adetlere töre denilerek töre
kavramının içerisini boşaltmaya kimsenin hakkı olmasa gerektir.
Peygamberimizin oluşturduğu bu birlikte yaşama tecrübesini Müslümanlar daha
sonraki dönemlerde asırlarca başarılı bir şekilde gerçekleştirmişlerdir. Müslümanlar
tarafından kurulmuş olan bütün devletlerde her türlü inanç mensubu huzur ve emniyet
içinde bir arada yaşayabilme imkanına kavuşturulmuştur. Aslında gelişmiş dediğimiz
demokrasilerdeki bu birlikte yaşama imkanını Müslümanlar yüzyıllarca
uygulamışlardır. İşte bu nedenle Müslümanlar bu tecrübeyi çok önceden beri
bilmektedirler. Batının aynı dine hatta aynı millete mensup oldukları halde farklı
mezheplere tahammül edememeleri ve bir birlerini bu nedenle giyotinlerde kurban
46 / Doç. Dr. Abdulhamit SİNANOĞLU
EKEV AKADEMİ DERGİSİ
etmelerinin tarihi çok da eski değildir. Batılıların yakın zamanlara kadar girdikleri
yerlerdeki farklı kültürleri nasıl soykırıma uğrattıkları tarihî belgelerle ortadadır.
Şüphesiz onlara bu acımasızlığı ve farklılıklara tahammülsüzlüğü kutsal kitapları İncil
söylemiyor. Onlar, İncil'deki Hz. İsa'nın sevgi ve merhamet dolu sözlerini geçmişte ve
günümüzde çeşitli saiklerle bazen unutmuş görünmektedirler.
Batılılar, on dokuzuncu asır başlarından beri, Müslümanların yüzyıllardır uyguladığı
birlikte yaşama ve farklılıklara hoşgörü ile bakma kültürü ile örtüşebilecek kararlar
almaya ve bunu Demokratik standartlar çerçevesinde uygulamaya büyük önem
vermektedirler. Vatikan Kilisesi de 1962-65 yılları arasında II. Vatikan Konsili'ni
toplayarak artık Hristiyan düşüncesinde öteki inançlara ve farklılıklara anlayışla
bakılmasının gereğini "Nostra Aetate" isimli deklarasyonla şöyle ifade etmişlerdir:
"Asırlardır Hrisityanlarla Müslümanlar arasında birçok kavga ve anlaşmazlık ortaya
çıkmıştır. Şimdi bu kutsal Konsil, bütün herkesi geçmişi unutmaya çağırır ve karşılıklı
anlayışı gerçekleştirmek için samimi gayret göstermeye teşvik eder; bütün insanlığın
menfeati için onları hep beraber barışı ve sosyal adaleti oluşturmaya, hürriyeti ve ahlaki
değerleri korumaya davet eder." ( Bkz. Güngör; 1997: 78; Altaş, 2005:265.
Asırlarca farklı kültür ve inanç mensuplarına kucak açmada, mazlum halklara kendi
vatanında yer verme ve ekmeğini onlarla paylaşmada Müslümanlar örnek olmuşlardır.
Ama aynı Batıda son zamanlarda Müslümanlar arasında çeşitli etkenlerle veya
tahriklerle ortaya çıkmış olan bir takım unsurlar bahane edilerek, İslâm'a ve bütün
Müslümanlara karşı bir İslam karşıtlığı veya korkusu (İslamofobi) yerleştirilmeye
çalışılmaktadır. Bunun ortadan kalkması için, bütün kesimlerin hukukî açıdan İslam’ın
asıl hedeflerinin neler olduğunu doğru ve tarafsız kaynaklardan iyi öğrenmesi büyük
önem arz etmektedir.
Üzerinden bin dört yüz yılı aşkın bir süre geçmesine rağmen, geçerliliğini koruyan
ve insanlık var oldukça tebliği eskimeyecek olan Hz. Muhammed (as)'in Vedâ
Hutbesindeki ilkeler, kaynağını Kur’an’dan alan Muhammedî yorumun ölmez bir
şaheseridir. İslâm Konferansı Teşkilatı, Kur'an ve Sünnet'e dayanarak ve Vedâ
Hutbesindeki ilkeleri de dikkate alarak İslâm'da insan hakları konusunda Birleşmiş
Milletler Genel Sekreterliği’ne 1979 yılında “Meşru’-i Vesikât-i Hukuk ve Vâcibâti’lİnsâniyye fil-İslâm” adıyla sunduğu raporun ana başlıklarında yukarıdaki hususlar
maddeler halinde açıklanmıştır.
Bu haklar özetle şunlardır:
Her İnsanın Yaşama Hakkı, Her İnsanın Hürriyet Hakkı, İnsanlar Arasında Eşitlik
Hakkı, İnsanların Adalete Başvurma Hakkı, Sanıkların Adil Bir Yargılamayı Talep
Hakkı, Her Vatandaşın Kötü Yönetimlerin Baskısından Korunma Hakkı, Her insanın
İşkenceden Korunma Hakkı, Vatandaşların Düşüncesini İfade ve Bilgilendirilme Hakkı,
İltica/Sığınma Hakkı, Her Bireyin Genel Yaşantıya Katılım Hakkı, Düşünme, İnanma ve
İfade Hakkı, Dini Hürriyet Hakkı, Propaganda Hakkı, Ekonomik Haklar, İşçi Hakları,
Hayatın Sıkıntılarına Kendi Başına Karşı Koyma Hakkı, Aile Yuvasını Koruma Hakkı,
Özel Himaye Hakkı, Kadınların Hakları, Eğitim Hakları, Göç ve İkâmet/Yerleşim
Hakları. (Bkz.http://www.kemalozer.com/belgeler/islaminsanhaklari.doc)
İSLÂM MEDENİYETİNDE FARKLI KÜLTÜRLERİN BİRLİKTE
YAŞAMASININ İLK TECRÜBESİ
47
19 Eylül1981–21 Zilkade1401 tarihinde Birleşmiş Milletlerce de kabul edilen bu
beyannâme Arapça, Fransızca ve İngilizce olarak yayınlanmıştır. Türkçeye Ahmet
Akgündüz kazandırmıştır. Bu belgeyi, güncel deyimle biz “İslâm’da İnsan Hakları
Beyannamesi” olarak adlandırabiliriz.
Sonuç
Hz. Muhammed'in 1400 yıl önce Allah’tan getirdiği ve uygulamasını bizzat
kendisinin başlattığı ilahi kaynaklı insan haklarına, insanlık ancak günümüzden yarım
asır önce varmaya çalışmıştır. Şu anda dünyanın birçok yerinde kendi çıkarları insanlık
onuruna asla yakışmayan muamelelerde bulunan küresel güçlerin insan haklarını hiçe
saymalarını vicdan sahibi insanlar büyük üzüntü ile izlemektedir. Özellikle
Müslümanların yaşadıkları bölgelerde yapılan zulümler bu bildirgeye imza atanların
samimiyetlerini artık tartışılır hale getirmektedir. Hâlbuki İslâm Dini kendi
müntesiplerine olduğu gibi diğer bütün dini ve etnik unsurlara karşı hak ve adalet
ölçüleri içerisinde davranmayı bir dini vecibe saymıştır.
Bütün ilâhî dinlerin devamı ve tamamlayıcısı olan İslâm, dünyada insan haklarının
korunması için gönderilmiş bir dindir. Kur’an-ı Kerim ve Hadîs-i Şerîflerde bildirilen
insan haklarına dair prensipler, özellikle Asrı Saadet Dönemi'nde en güzel şekilde
uygulanmıştır. Daha sonraki dönemlerde bazı yöneticiler eliyle Peygamberî söylemlere
aykırı olarak bir takım haksız uygulamalar olunmuş ise de, böylesi durumlar İslâm tarihi
içerisinde özellikle Emevî ve Abbâsîlerin bazı dönemlerindeki siyâsi nitelikli
uygulamalar olarak görülmeli, kesinlikle İslâmın söylemine mal edilmemelidir. Çünkü
İslâm'ın asıl hedefi, insanlar arasında ayırım gözetmeksizin; onların onurunu ve
hukukunu her durumda ve her zaman korumaktır.
Kaynakça
Altaş, Nurullah (2005). "Çokkültürlü Din Eğitimi Modeli Geliştirmede İşlem
Basamakları İçin Bir Deneme", Kültürel Çeşitlilik ve Din (Ed. Remziye Yılmaz),
Ankara: Sinemis Yay.
Atay, Hüseyin ( 2001). İslam’ı yeniden anlama, Ankara: Atay ve Atay Yayınları.
Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed, (t.y.). el-İktisad Fi’l-İ’tikad, Kahire.
Güngör, A. İ. (1997). Vatikan, Misyon, Diyalog, Ankara:Töre Yayınları.
Hamidullah, M. (1987). el-Vesâiku’s-Siyâsiyye li’l-‘Ahdi’n-Nebevîyyi ve’l-Hilâfeti’rRâşide, (6.Baskı), Beyrut.
Hamidullah, M. (1999). İslâm'a Giriş, Çev.Cemal Aydın, Ankara: Türkiye Diyanet
Vakfı Yay.,
Lings, Martin (2006). Hz. Muhammed'in Hayatı, (Çev. Nazife Şişman), İstanbul: İnsan
Yay.
Umara, Muammed (1992). İslâm Ve İnsan Hakları, İstanbul: Denge Yay.
ez-Zebîdî, Zeynuddîn Ahmed b. Ahmed b. Abdillâtif (1981). Tecrîd-i Sârih Tercemesi,
Mütercim ve Şârihi: Kâmil Mirâs, Ankara: Diyânet İşleri Bşk. Yay.
http://www.kemalozer.com/belgeler/islaminsanhaklari.doc
Download