TARİHÎ ŞİVELERDE VE TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE YAŞLILIK İFADE

İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 11 Sayı: 21 Bahar 2012 / 1 s.539-560
TARİHÎ ŞİVELERDE VE TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE
YAŞLILIK İFADE EDEN KELİMELER
Dr. Arzu ÇİFTOĞLU ÇABUK67*
ÖZET
Yaşlanmak, yaşam dönemlerinden biridir ve bu süreci anlatmak için Türkçede birçok kelime ve kavramdan
yararlanılmıştır.
Bu çalışmada, tarih boyunca Türkçede yaşlılık kavramı karşılığında kullanılan avıçka, acuze, ihtiyar, karı,
kart, kırgıl, koca, kurtga, pir, ulu ve yaşlı kelimeleri ile bu kelimelerin türevleri üzerinde durulmuş ve bunların günümüzdeki kullanım durumları gözden geçirilmiştir. Ayrıca söz konusu kelimelerin hangi dönemlerde dile girdiği, dilde ne kadar yaşadığı ve hangi dönemlerden sonra kullanımdan düştüğü bilgisine de
ulaşılmıştır.
Çalışmanın malzemesi, tarihî şiveler üzerine oluşturulmuş metin ve sözlükler taranarak elde edilmiştir. Orhun Abideleri’nden başlamak üzere Karahanlı, Harezm, Çağatay, Kıpçak, Eski Anadolu sahalarına ait belli
başlı metinler ile sözlükler taranmış ve bu metinlerde bulunan yaşlı, yaşlılık, yaşlanmak kavramlarını karşılayan sözcükler tespit edilerek örnekleriyle sunulmuştur.
Anahtar kelimeler: yaşlı, yaşlanmak, ihtiyar, ihtiyarlamak
THE WORDS REPRESENTING AGEING IN TURKISH AND ITS HISTORICAL DIALECTS
ABSTRACT
Ageing process is one of the life periods and to describe it, many words has been used in the standard
language and Turkish dialects.
In this study, avıçka, acuze, ihtiyar, karı, kart, kırgıl, koca, kurtga, pir, ulu and yaşlı words and their derivations have been emphasized in the historical process of Turkish. Also, the information of the entry time
of these words into the language, how long they have lived and in which period they went out of usage has
been reached.
Study material is built on main texts and dictionaries belong to the periods of the Köktürk, Karahanli,
Khwarezm, Chagatai, Kipchak, and Old Anatolian Turkish.
Key words: aged, ageing, old age, getting older
67
* İstanbul Ticaret Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi/ İSTANBUL
aciftoglu@iticu.edu.tr
539
Dr. Arzu Çiftoğlu Çabuk
1. GİRİŞ
İnsanların düşündüklerini ve duyduklarını bildirmek için kelimelerle veya işaretlerle yaptıkları anlaşma (Türkçe Sözlük, 1995: 526) olarak tanımlanan dil, sözvarlığıyla konuşulduğu toplumun kültürünün, dünya görüşünün, tarih boyunca geçirdiği çeşitli
evrelerin yansıtıcısı durumundadır. Bu sözvarlığının incelenmesiyle her dilin kendine
özgü olan dünyayı anlayış ve anlatış biçimi hakkında bilgi sahibi olunur. Türkçenin zengin anlatım gücünü ortaya koyabilmek için de ulaşılabilen en eski yazılı kaynaklardan
başlayarak günümüze gelinceye kadarki süreçte anlatım açısından dilin gösterdiği gelişmeleri, kazanımlarını ve yitirdiklerini incelemek gerekir (Aksan, 1990: 14).
Bu makalede, yaşam dönemlerinden biri olan yaşlılık sürecini anlatmak için tarih boyunca Türkçede kullanılmış kelimeler ve bu kelimelerin türevleri ele alınacaktır. Söz
konusu kelimelerin Türkçenin hangi dönemlerinde ne şekilde ortaya çıktıkları ve süreç
içinde nasıl bir seyir izledikleri ortaya konulacaktır. Böylece çalışma, Türkçenin zengin kelime hazinesinin yansıtılmasına katkı sağlayacaktır.
2. AVIÇKA
Taradığımız metin ve sözlükler içinde ilk defa Eski Türkçe döneminde rastladığımız
“yaşlı” anlamında kullanılan avıçka kelimesinin, tarihî şivelerde çeşitli ses değişimlerine uğramış olarak yer aldığını tespit ettik68.
Eski Türkçe: Gabain, bu dönemde kelimenin, avıçga awıçka, awıçga, awınçka şekillerinde yazılışları olduğunu belirtmiş ve kelimeyi Almanca “yaşlı adam, ihtiyar”
anlamına gelen “greis” kelimesi ile açıklamıştır (Gabain, 1974: 355).
Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikâyesinin Uygurcası’nda da ihtiyar anlamına
gelen avıçga, avıçka maddeleri yer almaktadır (Orkun, 1940: 76): …tegin yerçi avıçga
birle ikikü kaltılar… …prens rehber ihtiyar ile ikisi kaldılar… (Orkun, 1940: XXXV/
40-41). …avıçga inçe tep tedi. Ol altun tag-ka tegser-siz, kök linhua körgey-siz… …
ihtiyar şöyle deyip dedi: Ol altın dağa değerseniz, mavi lotus göreceksiniz… (Orkun,
1940: 41, XXXVII/1).
Kelime Altun Yaruk’ta bir yerde geçmektedir: …azu kiçig oglank(a)ya körkin azu karı
avınçga körkin… (Kaya, 1994: 252/ 446-5).
Karahanlı Türkçesi: Divanü lugati’t-Türk’te kelime bir yerde geçer: Awıçka: kocamış
kişi (Atalay, 2006 I: 143/14).
Kutadgu Bilig’de kelime, avıçga, avuçga: ihtiyar, yaşlı (Arat, 2006: 1104) biçimlerinde verilmiştir: …ogul kız kemişti ata hürmeti/ söküş boldı erke avuçga atı… …oğul
kız babaya hürmetini bıraktı; ihtiyar kelimesi insana hakaret sözü oldu… (Arat, 2006:
1066-1067/6491).
Kelimenin, aynı eserde “ata” şeklinde anlamlandırıldığı örnekler de vardır: …negü tir
eşitgil avıçga sözi/ avıçga sözin tut unutma kozı… … Atalar sözü ne der, dinle/ atalar
68
Clauson, kelimenin tam anlamının “yaşlı adam” olduğuna; fakat anlamda bazı genişlemeler
içerdiğine değinmektedir (Clauson, 1872: 6).
540
İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 11 Sayı: 21 Bahar 2012 / 1 s.539-560
sözünü tut, ey kuzum, bunu unutma… (Arat, 2006: 350,351/ 1638).
Rylands Nüshası’nda kelimenin Arapçası “şeyh”, Farsçası ise “pîr” olarak verilmiştir: awıçka: yaşlı, ihtiyar (Ata, 2004: 236). …atamız ulug awıçka turur… (Ata, 2004:
75/23).
Harezm Türkçesi: Kısasü’l-Enbiya’da kelime abuşka, abuşga “yaşlı, ihtiyar adam”
(Ata, 1997 II: 1) şeklinde yer almaktadır: …ey ulug inçim manga rahm kılmadıng erse
ol abuşga atamga rahm kılıng… (Ata, 1997 I: 97/ 69v, 20). …Nûhnung ewlügi kâfir
erdi, bir kün bir karı abuşka bir oglannı başlap Nûhga keldi (Ata, 1997 I: 33/ 23v,7).
Mukaddimetü’l-Edeb’te abuşha “yaşlı, koca” (Yüce, 1993: 83) olarak tanımlanır: …
karıdı, abuşha boldı küçlendürdi anga Tangrı yüksek kıldı, aja birle kopardı tamnı…
(Yüce, 1993: 51/ 102,3). Nehcü’l-Feradis’te de kelime yine aynı anlama sahiptir: …
âdam oglı karıyur, abuşka bolur… (Zülfikar ve Tezcan, [ty]: 301/ 433,7).
Kıpçak Türkçesi: Bu dönemde taradığımız eserlerde kelimeye sadece Ettuhfet-üzzekiyye fil-lugat-it-Türkiyye’de rastladık: Abışka: kart, ihtiyar (Atalay, 1945: 136).
Kuman Türkçesi: Kuman Lehçesi Sözlüğü’nde de kelime yine aynı anlamdadır:
Abışka, abuşka: yaşlı, ihtiyar (Grǿnbech, 1992: 1).
Çağatay Türkçesi: Abuşka Lugati’nde yer alan abuşka ve avuşga maddelerinin açıklamaları göstermektedir ki, kelimenin anlamında bir genişleme olmuş; bu dönemde
kelime “koca, zevç” anlamı kazanmıştır:
Abuşka: Avrat erine derler şoy manasına ki Mecnun ve Leyli’de Mecnun’un atası vefat
edicek anası halinde kelür. Beyit: …bir yandın oğul yam u şikenci, bir yandın abuşka
der u renci… …bir yandan oğul uşak tasası ve üzüntüsü, bir yandan kocanın derdi…
Şoy: Kadının kocası demektir (Atalay, 1970: 1).
Avuşga: Bu dahi abuşka manasına avrat erine derler ki şoy manasınadır. MahbubulKulub’da otuz yedinci fasılda hatunlar zikrinde kelür ki: …yaman tillik bolsa avuşka
köngli andın yaralıg/ yaman işlik bolsa irke andın yüz karalıg… …kadın kötü dilli
olursa kocasının gönlü yaralı olur/ kötü işli olursa erkek yüzü karalı olur… (Atalay,
1970: 30).
Mahbubü’l-Kulub’da abuşka; “yaşlı, koca, zevç” (Ölmez 1993: 385) olarak tanımlanmıştır: … şehzade-i perî sûret abuşkaga işleri gadr u bî-dâd, zengî-i dîv-sîret oynaşga
resmleri mahabbet ü ittihad… (Ölmez, 1993: 158/33b,1).
2.1 Avuçgalık:
“İhtiyarlık, yaşlılık” anlamında kullanılan avuçgalık kelimesine, sadece Kutadgu
Bilig’de rastladık: …11. bâb kitab atı yörügin yime avuçgalıkın ayur… …11. bab kitabın adını, anlamını ve yazarın yaşlılığını anlatır… (Arat, 2006: 84-85/11).
541
Dr. Arzu Çiftoğlu Çabuk
3. ACUZE
İlk defa Harezm Türkçesi döneminde acûz şeklinde karşımıza çıkan ve sadece kadın
yaşlılığını ifade etmek için kullanılan kelime, zaman içinde müenneslik eki ilave edilmiş olarak kullanımına devam etmiştir.
Harezm Türkçesi: Nehcü’l-Feradis’te acûz kelimesi karşılığında “yaşlı kadın” (Ata
1998: 4) açıklaması vardır: …Îsâ peygambar ‘as barurda bir karı avret karşu keldi.
Özini bezemiş, türlüg türlüg bezekler birle âraste kılmış. Îsâ peygambar ‘as aydı: Ey
acûz, sen kim turur-sen?... (Zülfikar ve Tezcan, [ty]: 277/ 398,11).
Çağatay Türkçesi: Mahbubul-Kulub’da kelimenin anlamı “kocakarı” (Ölmez, 1993:
385) olarak verilmiştir: …acûzlar çarh üni meddi bile anıñ duâsıga nagme-sâz ve
kenîzler mamûk sabamak kûsı üni bile anıng alkışı-ga nagme-perdâz… (Ölmez,
1993: 85/7a,1).
Eski Anadolu Türkçesi: Bu dönemde kelimenin, müenneslik eki almış şekilde kullanıldığını görüyoruz. Ayrıca kelimenin anlamında bir kötüleşme vardır. Şerifi Şehname
Çevirisi’nde kelime “ihtiyar, fitneci kadın” (Kültüral vd., 1999: 2015) olarak anlamlandırılmıştır: …var-ıdı bir acûze ehl-i telbîs / ki mekri andan ögrenürdi İblîs (Kültüral
vd., 1999: 206/ 5829).
4. İHTİYAR
Arapçada “seçmek”, “tercih etmek” anlamlarında kullanılan ihtiyar kelimesinin (Kanar, 2009: 97), Türkçenin tarihî dönemlerine ait incelenen metin ve sözlüklerde de yine
aynı anlamlarda kullanıldığı69; ancak ilk defa Eski Anadolu Türkçesi dönemine ait bazı
eserlerde yaşlılık kavramını yansıttığı görülmüştür:
Eski Anadolu Türkçesi: Ahmed-i Dai’i Divanı’nda ihtiyar’ın yukarıda bahsedilen
anlamlarının yanı sıra; “ihtiyar, yaşlı, kocamış” anlamlarında kullanıldığını görüyoruz:
İhtiyâr: 1. ihtiyar, yaşlı kimse 2. seçme, katlanma (Özmen, 2001 II: 711) …müneccim
sordı kim tâli’un kangı burcdadur ve yaşuñ ne kadardur? İhtiyâr togdugı günden bilümez (Özmen, 2001: 161/154,6).
Sadred-din Şeyhoğlu Marzuban-name Tercümesi’nde ise kelimenin; “seçme, seçilme, yeğleme”; “kendi isteği ile davranma, iş görme”; “yaşlı, kocamış” (Korkmaz,
1973: 371) olarak verilmiş anlamlarının bir arada kullanıldığı görülmektedir:
…ihtiyâruñ elde iken fursatı fevt itmegil / ihtiyar elden gidicek ihtiyar olmaz kişi…
(Korkmaz, 1973: 253/45b, 4).
69
Kıpçak Türkçesi: ihtiyâr: seçme, tercih etme, seçilme, ihtiyar, irade (Karamanlıoğlu 1989: 274).
Harezm Türkçesi: ihtiyâr: seçim, tercih (Ata, 1998: 183).
Çağatay Türkçesi: ihtiyâr: seçme (Ölmez 1993: 458).
Eski Anadolu Türkçesi: ihtiyâr: seçmek, yeğlemek, kendi isteğiyle iş görme (Canpolat, 1982: 308). ihtiyâr:
seçme, tercih etme, tercih (Özkan, 1993: 345). ihtiyâr: 1. seçme hakkı, irade 2. Tercih edilen şey (Kültüral
vd., 1999: 2211).
542
İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 11 Sayı: 21 Bahar 2012 / 1 s.539-560
5. KARI
Karı ve bu kelimeden yapılan türetmeler, Türkçenin bütün tarihî dönemlerinde yaşlı
ve yaşlılık kavramlarının ifadesinde en yaygın kullanıma sahip yapılar olmuştur70.
Eski Türkçe: Bu dönem eserlerinde karı ~ harı biçimlerinde gördüğümüz kelimenin
anlamı “ihtiyar, yaşlı, kocamış” şekillerinde verilmiştir: Alttürkische Grammatik’te kelime şöyle geçer: karı: alt // ihtiyar (Gabain, 1974: 355). Türkischen Turfan-Texte’de
kelime yine yaşlı olarak tanımlanmıştır: karı: alt (Bang ve Gabain, 1934: 89). …it
karı bolsar yatıp ürür… (Bang ve Gabain, 1931: 42/6, 645). Maytrısimit’te karı, “ihtiyar, büyük” (Tekin, 1976: 402) anlamlarında verilmiştir: …/çte irinç yarlıgda yarlıg
men karı kul boltum… …sefilin sefiliyim ben ihtiyar bir kul oldum... (Tekin, 1976:
63/ 16, 6). Eski Türk Yazıtları’nda karı kelimesi, “yaşlı, ihtiyar, kocamış” (Orkun,
1987: 838) olarak tanımlanmıştır: …Bir karı öküzüg bilinbiçe komursga yimiş… …Bir
yaşlı öküzü karıncalar kemirerek yemiş… (Orkun, 1987: 274, Ir. 56). Uygurca Altun
Yaruk’ta kelime şöyle geçer: …karılarıg yigit kılmak ulugug kiçigig üstemek… (Kaya,
1994: 314/ 593-18).
Hüseyin Namık Orkun, Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikâyesinin Uygurcası
isimli eserde, kelimenin ilk harfini “k” yerine “h” harfi ile göstermiştir: harı: ihtiyar,
kocamış (Orkun, 1940: 85). …asan tükel kelmiş erti, inçip sekiz on yaşayur harı erti…
…sağ salim gelmiş idi, böylece seksen yaşında ihtiyar idi… (Orkun 1940: 33; XXIV-5).
Karahanlı Türkçesi: Bu dönemde karı, karıg biçimlerinde gördüğümüz kelime yine
“yaşlı, ihtiyar” anlamında kullanılmıştır.
Karı, Divanü lugati’t-Türk’te “yaşlı, ihtiyar; yaşlı olan herhangi bir şey” (Atalay 2006:
IV, 269) olarak tanımlanmıştır: …bu karı ol oglansıg… …bu ihtiyarın huyu çocuk
gibidir… (Atalay, III 2006: 128/121). karı öküz balduka korkmas: Yaşlı öküz baltadan
korkmaz (Atalay, III 2006: 422). Kutadgu Bilig’de karı, karıg şeklinde yazılışlarını
gördüğümüz kelime “yaşlı” anlamında kullanılmıştır (Arat, 2006: 1168): …negü tir
eşitgil sınamış karı… …dinle tecrübeli ihtiyar ne der… (Arat, 2006: 206-207/723).
Rylands Nüshası’nda kelime, ata kelimesini nitelemektedir: …hakikat üze anga karı
ata bar, ulug… (Ata, 2004: 130/78).
Harezm Türkçesi: Bu dönemde karı kelimesi, Kısasü’l-Enbiya (Ata, 1997 II: 298),
Nehcü’l-Feradis (Ata, 1998: 202), Harezm Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi (Sağol, 1995: 73), Mukaddimetü’l-Edeb (Yüce, 1993: 135) ve Muinü’l-Mürid’de (Karamanlıoğlu 2006: 90) “ihtiyar, yaşlı” anlamlarıyla verilmiştir:
…biz ekegüdin neteg [ogul] bolur, yanî başdın yigit mü bolur-miz, yâ hod mundaguk
karı erken ogul tugar mu?... (Ata, 1997 I: 238/ 167v, 18). …Mûsâ peygâmbâr ‘as aydı
kim: Bu inek hem yigit takı kerekmez hem karı takı kerekmez orta yaşlıg kerek tedi…
(Zülfikar ve Tezcan, [ty]: 237, 340/8). …egildi karı, bükri boldı karı… (Yüce, 1993:
50/99,2). …ol kim yigit turur mening kibi karı bilen ni kadar dostluk sûretin bagla70
Clauson karı kelimesinin genellikle sadece insan ve hayvan türünün yaşlı üyelerini ifade ettiğini,
pek çok modern ağızda aynı anlamda yaşadığını, Osmanlıcada özelikle “yaşlı kadın” için kullanıldığını ve
kelimenin bundan ötürü bazen de “eş” anlamına geldiğini belirtmektedir (Clauson, 1872: 644-645).
543
Dr. Arzu Çiftoğlu Çabuk
gay… (Karamanlıoğlu, 2006:137/275,3).
Kıpçak Türkçesi: Karı kelimesi, dönem eserlerinden Ettuhfet-üz-zekiyye fil-lugat-itTürkiyye’de (Atalay, 1945: 185) ve Seyf-i Sarâyî’nin Gülistan Tercümesi’nde “ihtiyar,
yaşlı” (Karamanlıoğlu, 1989: 52) anlamını muhafaza etmektedir: … yaşı yitmişke
yitken bir karı ir… (Karamanlıoğlu, 1989: 137/5).
İrşadü’l-Müluk ve’s-Selatin’de kelimenin hem “yaşlı, ihtiyar” (Toparlı, 1992, 547)
anlamında kullanıldığı …karı kişi kaçan kim bolsa iki közinde ağrıg bolsa… (Toparlı,
1992: 202/ 95b,5) hem de ikinci bir anlam kazanarak; “eş, hanım” kavramını yansıttığı
görülmektedir: …takı yigitler başlagay il yumak birle aşdan burun. Takı karılar başlagay aşdan songra… (Toparlı, 1992: 439/ 449b,8). Kitâb al-İdrâk li-Lisân al-Atrâk’ta
kelimenin açıklanmıştır: Karı: 1) ihtiyar, 2) Arşın (Caferoğlu, 1931: 70).
Kuman Türkçesi: Kuman Lehçesi Sözlüğü’nde karı kelimesi, “karı, yaşlı”
(Grønbech, 1992: 90) şeklinde yer almaktadır.
Çağatay Türkçesi: Abuşka Lugati’nde kelime şöyle tanımlanır: Karı: kocaya dirler ki
Nazmü’l Cevahir’de kelür: Rübaiyye: …kaygucı bagırga hüzün dagı karılık/ Salgucı
gam u belâ seragı karılık Koygucı fena tola ayagı karılık/ ölmek haberin birgüci dagı
karılık… …ihtiyarlık gönle kaygı verir, derd ü bela haberini getirir, yok olma kadehini
dolu olarak sunar, ölüm haberini de o verir (Atalay, 1970: 309).
Mahbubü’l-Kulub’da karı kelimesi “yaşlı” (Ölmez, 1993: 469) anlamında verilmiştir:
…saadet-mend yigitdür ki şehvet meyli kılmas ki bî-saadet/ karınıng hod iligidin hiç
iş kilmes… (Ölmez, 1993: 254/ 74b,2). Mevlana Sekkaki Divanı’nda ise kelimenin,
“yaşlı” anlamının dışında mecazi olarak “felek” yerine kullanıldığı da görülmektedir:
Karı: ihtiyar, yaşlı; mecazi felek (Eraslan, 1999: 491).
Bu dönemde, Uygur harfli Rızvan Şah ile Ruh-Afza Hikayesi’nde karı kelimesi “arşın” anlamının yanında, “ihtiyar, yaşlı” (Kaya, 2008: 188) anlamında da kullanılmıştır:
…ol yıgaçlarnıñ altında bir karı katun olturup… (Kaya, 2008: 89/433).
Eski Anadolu Türkçesi: Bu dönemde karı kelimesi, daha çok kadın yaşlılığını anlatmak için kullanılmakla birlikte yeni anlamlar da ifade etmektedir.
Ahmed-i Dai’i Divanı’nda (Özmen, 2001 II: 748) ve Mecmûatü’n-Nezâir’de (Canpolat 1982: 312) kelime “ihtiyar, yaşlı” anlamında verilmiştir ve iki eserde de bu kelimenin geçtiği tek örnek aynıdır: …bugün adlüñ bile dünyâ karıyken nec-cevân oldı…
(Özmen, 2001 I: 601/21, 18). …bugün adlüñ bile dünyî karıyken nev-cevân oldı…
(Canpolat, 1982: 39/18, 18).
Danişmendname’de kelimenin sadece “kadın” anlamı vardır: Karı: kadın. Karı papas:
Rahibe (Demir, 2002 III: 171).
Mahmûd b. Kadı-i Manyâs’ın Gülistan Tercümesi’nde kelime sadece kadın yaşlılığını ifade eder şekilde verilmiştir: karı: ihtiyar (kadın), kocakarı (Özkan, 1993: 362).
…avratuñ bir karı anası var-ıdı… (Özkan, 1993: 362/54a, 5).
544
İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 11 Sayı: 21 Bahar 2012 / 1 s.539-560
Şerifi Şehname Çevirisi’nde kelimenin, “yaşlı, ihtiyar” anlamının yanı sıra “eski, köhne” (Kültüral vd., 1999: 2239) anlamlarının olduğu da görülmektedir: 1) yigit aslansın sen ol karı kurt…(Kültüral vd., 1999: 581/16425). 2) …karı dünyâdan ummagıl
karârı… (Kültüral vd., 1999: 1452/ 41099).
Tarama Sözlüğü’nde de karı kelimesinin” ihtiyar, yaşlı” ve “eski”, “köhne” (Tarama
Sözlüğü, 1969: 2294-2295) anlamları vardır: 1) Bir karı anası var idi, gözü görmez ve
eli ayağı süst idi (Tarama Sözlüğü, 1969: 2295/ Tez. Ba. XV. 18). 2): …karı ağaçları
kesip yerlerine yiğit ağaçlar dikmek gerek... (Tarama Sözlüğü, 1969: 2295/ Ta. Sel.
XV. 383).
Süheyl ü Nev-bahar’da karı, “yaşlı kadın”; “yaşlı, ihtiyar”; “eski”, “köhne” (Dilçin
1991: 619) olmak üzere üç anlam içermektedir: 1) …hemân dem girüp geldi bir hoş
karı/ karısa ne var yüzi aydan arı…(Dilçin, 1991: 308/1680). 2) …ki başumda otururdı işbu perî/ ki gördüñ yigitdür degüldür karı… (Dilçin, 1991: 432/3494). 3) …yigit
kim azacuk anuñ aklı var/ karı dünyayı nite öküş kovar… (Dilçin, 1991: 215/308).
Dede Korkut Kitabı’nda karı kelimesinin karşılığında “ihtiyar, yaşlı”; “eski”; “karı,
kadın, ihtiyar kadın” (Ergin, 2009: 171) anlamları verilmiştir: 1) ... babañ koca, anañ
karı senden yigrek Kâdir bize ogul virmez... (Ergin, 1989: 172/ D147,5). 2) …eski
panbuk biz olmaz, karı düşmen dost olmaz…(Ergin, 1989: 74, D3/9). 3) …ulu kiçi
kalmaya söz idine karı koca kalmaya kov idine…(Ergin, 1989: 191/ D187,3). 4) …
Dede Korkut dilinde ozan aydur: karılar dört dürlüdür: Birisi solduran sopdur. Birisi
tolduran topdur. Birisi ivüñ tayağıdur. Birisi niçe söyler ise bayağıdur… (Ergin, 1989:
76/ D7,5).
5.1 karı bol-:
“Yaşlanmak, ihtiyarlamak” anlamında kullanılan karı bol- yapısıyla ilgili olarak Eski
Türk Yazıtları’nda şöyle bir cümle vardır: …il yime il boldı budun yeme budun boldı
özüm karı boldım ulug boldım… …ülke yine ülke oldu millet yine millet oldu özüm
karı oldum kocadım… (Orkun, 1987: 118/T.56).
Karı bol- yapısına Mukaddimetü’l-Edeb (Yüce, 1993: 135), Gülistan Tercümesi (Karamanlıoğlu, 1989: 135/271, 2) ve İrşadü’l-Müluk ve’s-Selatin (Yüce, 1993:
399/391a/4) isimli eserlerde de rastladık: …aciz kıldı anı, karı boldı tişi, yan-başı ulu
boldı… (Yüce, 1993: 45/76,8). …karı boldung yigitlikden iling yu… (Karamanlıoğlu,
1989: 135/271, 2) …eger ant içse bu yigitke sözlemegey men tip sözleşse angar karı
bolgandan songra antda tutulur… (Toparlı, 1992: 399, 391a/4).
5.2. karı-:
Eski Türkçe döneminde yaşlanmak kavramı karı- şeklinde kullanım bulmuştur71.
71
Sadece iki eserde tesadüf ettiğimiz ve yaşlılık anlamının verildiği karıg maddesinde kanımızca
bir maddi hata söz konusudur; çünkü alıntı cümle incelendiğinde bu kelimenin karı- olması gerektiği
görülmektedir.
karıg: das Alter// ihtiyarlık (Gabain, 1974: 355). Karıg: das Alter (Bang ve Gabain, 1934: 314).
…karıgınça kavışıglı az erür yok çıgay bolup ösüz kolusuz/ ardılıp barıglı az erür yok çıgay bolup, ödsüz
kolusuz “Bis ins alter zusammenleben, nur selten; diejenigen aber, die arm geworden, sich vorzeiting
545
Dr. Arzu Çiftoğlu Çabuk
Karı- ~ hâri-: altern // ihtiyarlamak (Gabain, 1974: 355). karı-: altern: hari- (Bang ve
Gabain, 1954: 95). Dönem eserlerinde geçen karı- kelimesi, Maytrısimit (Tekin, 1976:
403), Eski Türk Yazıtları (Orkun, 1987: 838). Orhon Türkçesi Grameri (Tekin, 2000:
246) ve Altun Yaruk’ta “ihtiyarlamak, kocamak” anlamındadır: …erler karıyurlar ölürler tayarlar… (Tekin, 1976: 96/ 43-14). …[Elteriş] Kagan elinte karıp edgü ebini körti
ulug Küli Çur sekiz on yaşap yok bol[tı]…… …Elteriş Kağan ülkesinde kocayıp iyi
gün gördü. Ulug küli Çur seksen [yaş] yaşayıp yok oldu… (Orkun, 1987: 136/Ih.,3). …
[kap]gan kagan elinte karıp edgü beñi körti. Ulug Küli Çor (Tekin, 2000: 225/3). …az
tutyaklıg bolmakdın togmaklı karımak ölmek b(e)lgürer… (Kaya, 1994: 218/ 367-15).
Karahanlı Türkçesi dönemi eserlerinden Divanü lugati’t-Türk, Atebetü’l-Hakayık
ve Kutadgu Bilig’de yaşlanmak kavramı ile ilgili olarak karı-‘ın kullanıldığını görüyoruz: karı-: kocalmak, yaşlanmak, kocamak (Atalay, 2006 III: 223). …arslan karısa
sıçgan ötin ködhezür… … arslan kocalırsa yakalamak için fare deliğini bekler… (Atalay, 2006 III: 263/3). karı-: ihtiyarlamak (Arat, 1992: XXXIII). …harislık karımaz
idisi karıp… ...sahibi ihtiyarladığı halde, harislik ihtiyarlamaz… (Arat, 1992: 65/ 306).
karı-: kocamak, yaşlanmak (Arat, 2006: 1168). …kiçiglikte yandım, karıdım bu kün…
…gençlikten ayrıldım bugün, artık yaşlandım… (Arat, 2006: 800-801).
Harezm Türkçesi döneminde “yaşlanmak, kocalmak” anlamı verilmiş olan karı- kelimesi, Nehcü’l-Feradis (Ata, 1998: 202)., Kısasü’l-Enbiya (Ata, 1997 II: 298) ve
Mukaddimetü’l-Edeb’de (Yüce, 1993: 135) yer almaktadır: …hak tvt ol mu’minni tamug otıdın andag yırak kılgay kim, bir karga bir yerdin kiçig bala erken uçsa, karıgınça
ne mikdar ol yerdin keçse, yırak barsa, bu kimerse takı tamugdın andag yırak bolgay…
(Zülfikar ve Tezcan, [ty]: 179/ 26,1). …kurtka niçe karısun taat kılup ulısun… (Ata,
1997 I: 111/ 80v, 13). …tün songında karıdı kız evde, kız erken orta yaşlıg boldı…
(Yüce, 1993: 45/77, 3).
İncelediğimiz Kıpçak Türkçesi dönemi eserlerinde de karı- kelimesi “yaşlanmak, ihtiyarlamak” (Karamanlıoğlu, 1989: 288), (Karamanlıoğlu, 2006: 90), (Kültüral vd.,
1999: 2239) anlamındadır: …melikler resmidür dilşad kılmak karısa kulların azad kılmak… (Karamanlıoğlu, 1989: 80/5). …tirig irken ölseng yigitken karıp… (Karamanlıoğlu, 2006: 54/1436). … anı dirler karıyıp İsfahanda/ iki şehr eyledi bünyâd anda…
(Kültüral vd. 1999: 208/5868).
Ettuhfet-üz-zekiyye fil-lugat-it-Türkiyye!de karı:- kocalmak, yaşlanmak (Atalay 1945:
185), Kuman Lehçesi Sözlüğü’nde de karı-: yaşlanmak (Grønbech, 1992: 90) maddeleri yer almıştır.
Yaşlanmak kavramının, Çağatay Türkçesi döneminde sadece karı- kelimesiyle verildiği görülmektedir: karı-: kocalmak, ihtiyarlamak (Işıtman, 1941: 192).
Eski Anadolu Türkçesi döneminde yaşlanmak kavramı karı- fiiliyle karşılanmıştır.
Kelimenin sözlük anlamı Dede Korkut Kitabı’nda “ihtiyarlamak, yaşlanmak” (Ergin,
2009: 171); Kısasü’l-Enbiya’da (Ata, 1997 II: 299); Sadred-din Şeyhoğlu Marzubanname Tercümesi’nde (Korkmaz, 1973: 380); Mukaddimetü’l-Edeb (Yüce, 1993: 135),
Süheyl ü Nev-bahar (Dilçin, 1991: 619), Tarama Sözlüğü (Tarama Sözlüğü, 1969:
trenned, fortgehen oder sterben, sind zahlreich (Bang ve Gabain ,1934: 40, 41/ 314).
546
İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 11 Sayı: 21 Bahar 2012 / 1 s.539-560
2302) ve Şerifi Şehname Çevirisi’nde “kocamak, ihtiyarlamak, yaşlanmak” olarak
geçmektedir (Kültüral vd., 1999: 2239). ...er yiğitler karısa oğlı toğmaz, kaytabanlar
karısa kulun virmez... (Ergin, 1989: 172, D147/3). …Lokmân bir kergek balasın alıp
iktüledi, karıp ölginçe yana birni andaguk yetini iktüledi… (Ata, 1997 I: 42/30r, 18).
…karıdı işden kaldı… (Korkmaz, 1973: 382/ 38b,5). …karıdı, karı boldı ol karı Bismil
kıldı kurbân yılkısın bogazladı… (Yüce, 1993: 51/105, 8). …karıyan göñül olmaya
müşterî… (Dilçin, 1991: 230/550). ...yılan karıyacak ejdeha olur... (Tarama Sözlüğü,
1969: 2302/ Ta. Sel. XV. 146).
5.3 karıla-:
“Yaşlı saymak, ihtiyarlığa nispet etmek” anlamlarının verildiği karıla- (Atalay III
2006: 324) kelimesine sadece Divanü lugati’t-Türk’te rastladık: …ol erig karıladı…
…o adamı kocaladı, yaşlı saydı… (Atalay, 2006 III, 324/7).
5.4. karıt-:
Clauson’un, “birisini yaşlı yapmak, yaşlandırmak” anlamlarını verdiği karıt(Clauson ,1972: 649) kelimesine, Divanü lugati’t-Türk (Atalay, 2006 IV:, 271) ve Kutadgu Bilig’de (Arat, 2006: 1168) de “kocatmak” anlamında rastladık: …ödhlek anı
karıttı… …zaman onu kocattı… (Atalay, 2006 II, 304/19). …kişig ig karıtur, tükemez
yaşın… ...hastalık insanı yaşlandırır ve o ömrünü tamamlayamaz... (Arat, 2006: 798799/4674).
Eski Anadolu Türkçesi döneminde “kocatmak” (Yüce, 1993: 135) anlamında karıtkelimesi kullanılmıştır: …karıttı anı, ürüng saçlı kıldı anı… (Yüce, 1993: 51/ 101,8).
5.5 karılık:
Yaşlılık anlamında kullanılan karılık kelimesine, İlk defa Karahanlı Türkçesi dönemi eserlerinden Kutadgu Bilig (Arat, 2006: 1168) ve Rylands Nüshası’nda (Ata, 2004:
424) rastladık: …yigitlikte kılgıl karılık işi… …yaşlılıkta yapılacak işleri gençken yapmaya çalış… (Arat, 2006: 800-801/ 4692). …aydı: İdim, kayda bolur manga ogul, erür
uragutum kısır, bütünlükin tegdim uluglukdın karılıkka… (Ata, 2004: 60/6a,3).
İncelediğimiz Harezm Türkçesi dönemi eserleri arasında karılık kelimesine, sadece
Harezm Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi’nde rastladık: Karılık: “yaşlılık, ihtiyarlık” (Sağol, 1995: 73).
Kıpçak Türkçesi döneminde “ihtiyarlık” anlamı verilmiş olan karılık kelimesine,
Seyf-i Sarayi’nin Gülistan Tercümesi’nde (Karamanlıoğlu, 1989: 288) rastladık: …
karılık dagı zaif-lık sıfatı içinde turur… (Karamanlıoğlu, 1989: 7/ 16,4).
Çağatay Türkçesi dönemine ait eserlerde yaşlılık dönemini ifade etmek için kullanılan
karılık kelimesine sadece Mahbubü’l-Kulub’da (Ölmez, 1993: 469) tesadüf ettik: …
cürm ü masiyet barı çagda nâ-pesenddür ve karılıkda nâ-pesendrak… (Ölmez, 1993:
300/ 92b, 6).
547
Dr. Arzu Çiftoğlu Çabuk
“İhtiyarlık, yaşlılık” anlamı verilen karılık kelimesinin kullanımına Eski Anadolu
Türkçesi dönemi eserlerinden Tarama Sözlüğü’nde (Tarama Sözlüğü, 1969: 2300) ve
Kısasü’l-Enbiya’da (Ata, 1997 II: 299) rastladık: …Tanrı’nın tut buyrugun, kudreti var
gidere karılığın… (Tarama Sözlüğü, 1969 /Yuz. Şeyd. XIII. 61). …Ey Sâre ol Tengri
kim kurug yıgaçnı seniñ elginde yaşardı, saña karılıkda ogul berse ne aceb bolgay …
(Ata, 1997 I: 82- 83/ 60r, 3).
5.6 karıca:
Kelimenin –cA, -cIk, küçültme hali eki almış şekillerinin, Eski Anadolu Türkçesi döneminde daha çok kadınlar için kullanıldığı görülmektedir:
Karıca: ihtiyar kadın, yaşlı kadıncağız (Tarama Sözlüğü, 1969: 2297). …tebessüm
ederek dedi peygamber/ karı uçmağa girmez ey cuvan-ser/ karıca ağlayıp gitti özünden/ ol iki âlemin fahri sözünden… (Tarama Sözlüğü, 1969: 2297 / Ruşeni. XV. 39).
5.7 karıcık, karuçuk:
Dede Korkut Kitabı’nda karıçuk kelimesinin karşılığında “ihtiyarcık, yaşlı kadıncağız”
(Ergin, 2009: 171), Tarama Sözlüğü’nde “ihtiyar, yaşlı kadın” (Tarama Sözlüğü, 1969:
2297) açıklaması vardır: …karıçuk anañ kan yaş dökdi ağ sakallı babañ buñlu oldı...
(Ergin, 1989: 171, D146,6). …karıcuklar var idi saçları ak... (Tarama Sözlüğü, 1969:
2295/ Muham. XV. 450).
Şerifi Şehname Çevirisi’nde karıcuk kelimesi; cinsiyet bildirmeksizin “yaşlı kimse,
ihtiyar” (Kültüral vd., 1999: 2239) anlamındayken, Süheyl ü Nev-bahar’da yaşlı kadıncağız (Dilçin, 1991: 619) şeklinde açıklanmıştır: …namâz ehli karucağam gezerem
kapudan kapuya... (Kültüral vd., 1999: 208/5868). …ol arada bir karıcuk var idi…
(Dilçin, 1991: 491/463).
5.7.1 Karıcık, karıçuk ol-:
Eski Anadolu Türkçesi dönemine ait olan eserlerden Dede Korkut Kitabı’nda “yaşlanmak” anlamında karıçuk ol- (Ergin, 2009: 171) maddesi yer almaktadır: …Kazan
Bigüñ karıçuk olmış anası kara deve boynında asılu gitdi (Ergin, 1989: 96/ D38,9).
Tarama Sözlüğü’nde “ihtiyar kadın kılığına girmek” anlamının verildiği karıcuk ol- fiiline rastladık (Tarama Sözlüğü, 1969: 2297): Delle bir gün karıcık oldu, eline asâ aldı
dayanu dayanu yürürdü (Tarama Sözlüğü, 1969: 2298/ Ferec XV. 493).
5.8 karızan: Karızan kelimesine, incelediğimiz eserlerden sadece Divanü lugati’tTürk’te tesadüf ettik: Karızan: çok kocamış kişi (Atalay, I 2006: 448/18).
6. KART
Kart kelimesine, taradığımız metin ve sözlükler içinde ilk defa Eski Türkçe döneminde rastladık72.
72
548
Kart kelimesinin anlamını, Clauson “yaşlı adam” olarak vermiştir (Clauson, 1972: 646).
İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 11 Sayı: 21 Bahar 2012 / 1 s.539-560
Eski Türkçe: Dönem eserlerinden Alttürkische Grammatik’te rastladığımız kart kelimesi Almanca “geschwür, schwärend” yani “yara, çıban, çıbanlı” (Gabain, 1988:
356) olarak tanımlanmıştır. Bu dönemde kelimenin anlamında yaşlılık kavramı yoktur.
Karahanlı Türkçesi: Dönem eserlerinden sadece Divanü lugati’t-Türk’te rastladığımız kart kelimesi şu şekilde açıklanmıştır: Kart: yara. Bundan alınarak huysuz kişiye
“kart er” denir (Atalay, 2006: I, 342/15).
Harezm Türkçesi: Bu dönemden itibaren kart kelimesinin çıban anlamı hiç kullanılmamış, kelime sadece yaşlı ve yaşlılık kavramlarını ifade eder olmuştur:
Kısasü’l-Enbiya’da kart kelimesi “yaşlı, ihtiyar” (Ata, 1997 II: 301) anlamındadır: …
Yûsuf yigit erdi yigitlerninig köngli ken bolur, terk keçürdi ammâ atası kart erdi kartlarnıng köngli tar bolur. Anıng üçün keyin saldı, yigit birle karı arasında bu çaglık fark
var… (Ata, 1997 I: 148/ 106r, 15).
Kıpçak Türkçesi: “Yaşlı, ihtiyar” anlamında kullanılan kart kelimesine bu dönemde
sadece Ettuhfet-üz-zekiyye fil-lugat-it-Türkiyye’de rastladık: kart: ihtiyar, yaşlı, kart
(Atalay, 1945: 186).
Kuman Türkçesi: Kart maddesi Kuman Lehçesi Sözlüğü’nde de yer almaktadır:
kart: kart, yaşlı (Grønbech, 1992: 91).
Çağatay Türkçesi: Bu döneme ait taradığımız eserlerde kelimeye bir yerde, Ali Şîr
Nevâî Muhakemet-ül-lûgateyn/Büyük Şairin Beşyüzüncü Doğum Yıldönümü Dolayısıyle isimli eserde rastladık: kart: yaşlı (Nevâî, 1941: 192).
Eski Anadolu Türkçesi: Tarama Sözlüğü’nde kart’ın yaşlı, ihtiyar (Tarama Sözlüğü,
1969: 2323) anlamında geçtiği bir örnek vardır: …cümle Tatar kartları hayrette kaldılar… (Tarama Sözlüğü, 1969: 2323/ Ev. XVII. 3, 143).
6.1 karta-:
Harezm Türkçesi döneminde “yaşlanmak” kavramını yansıtmak üzere kullanılan karta- kelimesine Kısasü’l-Enbiya’da (Ata, 1997 II: 301) rastladık: …İncilni Arap tilinçe
bitimiş erdi, kartayıp erdi… (Ata, 1997 I: 276/ 194r, 4-5).
6.2 kartay-:
kartay- fiilini sadece Kıpçak Türkçesi dönemi eserlerinden Ettuhfet-üz-Zekiyye filLugat-it-Türkiyye’de gördük: kartay-: yaşlanmak (Atalay, 1945: 186).
6.3 kartlık:
Harezm Türkçesi döneminde; “yaşlılık, ihtiyarlık dönemi”ni anlatmak üzere kartlık
kelimesine Kısasü’l-Enbiya’da (Ata, 1997 II: 302) rastladık: …kartlıknı kamug
dinlerde agırlayurlar… (Ata, 1997 I: 137/ 98r, 5-6).
549
Dr. Arzu Çiftoğlu Çabuk
6.4 kartın:
“Yaşlı” anlamında kullanılan kartın kelimesine, Sadece Kıpçak Türkçesi dönemi eserlerinden Ettuhfet-üz-zekiyye fil-lugat-it-Türkiyye’de (Atalay, 1945: 186) tesadüf ettik.
7. KIRGIL
Saçın ve sakalın ağarması, yaşın ilerlemesine bir gösterge olduğu için tarihî şivelerde yaşlılığı anlatmak için kırgıl kelimesinin de kullanıldığı görülmüştür.
Karahanlı Türkçesi: Dönemde Divanü lugati’t-Türk (Atalay, 2006 IV: 318) ve Kutadgu Bilig’de (Arat, 2006: 1178) kırgıl kelimesinin anlamı “kırçıl” olarak verilmiştir: Kırgıl er: kırçıl adam (Atalay, 2006 I: 483/8). …yagıçı örüng kırgıl ersiglerig,
yagıka alın kıl kötürsü çerig… …düşmanın karşısına yaşlı başlı yiğitler koy; askeri
onlar götürsünler… (Arat, 2006: 458,459/ 2371).
Eski Anadolu Türkçesi: Kelime Tarama Sözlüğü’nde şöyle geçer: kırgıl [kırkıl]: 1)
Saçına sakalına ak düşmüş, kıranta (Tarama Sözlüğü, 1969: 2504). …pes ol yiğit eyitti:
Ey kırgıllar siz hoş söylediniz ve hem söylemeye benden haklısız yaşınız ululuğundan
ötürü… (Tarama Sözlüğü 1969: 2504/ Enb. XIV. 322).
7.1 kırgıl ol-:
kırgıl ol-, sadece eski Anadolu Türkçesi döneminde rastladığımız “saç ve sakala
ak düşmek” (Tarama Sözlüğü, 1969: 2506) anlamında kullanılmış bir fiildir. …kırgıl
olmuştu, bu ayda vefat etti... (Tarama Sözlüğü 1969: 2504/ Jesir. XV. 200).
7.2 kırgıllık:
kırgıllık kelimesi, Tarama Sözlüğü’nde “sakalına ak düşme zamanı ve durumu” olarak
açıklanmıştır (Tarama Sözlüğü, 1969: 2506). ...çünkim yiğitlik çağı geçe. Cehdeylemek gerek güç yettikçe her türlü fi‘linde hareketi az itmeğe, kim beden rahat ola. Zira
ol kırgıllık mertebesi kuvvetleri eğser, hususâ kim tabiat kuvvetlerin…(Tarama Sözlüğü 1969: 2506/Hazain. XV. 18,2).
8. KOCA
Taradığımız eserlerde, Eski Türkçe döneminde görmediğimiz koca kelimesine, ilk
kez Karahanlı Türkçesi döneminde rastladık.
Karahanlı Türkçesi: Bu dönemde “ihtiyar” anlamında koca kelimesinin kullanımı
sadece Atebetü’l-Hakayık’ta (Arat, 1992: XXXIV) vardır: …yigit koca bolur yangı
eskirür… (Arat, 1992: 56/195). …genç ihtiyarlar ve yeni eskir… (Arat 1992: 89/195).
Kuman Türkçesi: Kuman Lehçesi Sözlüğü’nde koca maddesi, “koca, bey” anlamlarıyla verilmiştir (Grønbech, 1992: 113).
Eski Anadolu Türkçesi: Bu dönemde koca kelimesinin, kullanımda daha çok erkek yaşlılığını anlattığı görülmektedir:
550
İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 11 Sayı: 21 Bahar 2012 / 1 s.539-560
Dönem eserlerinden Danişmendname (Demir, 2002 III: 174), Hurşidname (Ayan, 1979:
482), Gülistan Tercümesi (Özkan, 1993: 372), Marzuban-name Tercümesi (Korkmaz 1973:
389), Şerifi Şehname Çevirisi (Kültüral vd., 1999: 2259), Tarama Sözlüğü (Tarama Sözlüğü, 1969: 2588) ve Tuhfe-i Muradi’de (Argunşah, 1999: 441) kelime “ihtiyar, yaşlı” anlamlarıyla verilmiştir: …kabîlem uluların cem itdüm, halümi bunlara diyü virdüm. Pes bunlarıñ
arasında bir koca var idi… (Demir, 2002 I: 13/15b,13). …hemân kim diñledi bunları hâce/
bilesinde girü ol bekçi koca… (Ayan, 1979: 218/2406). … yigit kişinüñ yanında uyanuk
durmak yigrekdür, bir koca kişi yanında yatmakdan… (Özkan, 1993: 206/58b,12). …koca
karı atam... (Korkmaz, 1973: 389). …ecel irse yigit dimez ya koca… (Kültüral vd., 1999:
2259). …başsız gövdeler, gövdesiz başlar kana bulaşup yaturlar; kimi koca, kimi yiğit…
(Tarama Sözlüğü, 1969: 2588 /Ferec XV. 383). …kocalara ve mertûb mizâclulara ve sovuk
mizâclulara be-gâyet nâfi ve muvâfık durur… (Argunşah, 1999: 226/9).
Süheyl ü Nev-bahar’da koca kelimesinin karşılığında “yaşlı, ihtiyar, tecrübeli”, “Ey
yaşlı kişi anlamında ünlem” (Dilçin, 1991: 623) açıklamaları vardır: …yigit kişi nite ki
zîrek ola, kocayile tanışsa yigrek ola… (Dilçin, 1991: 367/2542). …baş açup uruşmak
hünerdür koca/ ne er ola ol kim urışdan kaça… (Dilçin, 1991: 380/2730).
Dede Korkut Kitabı’nda kelime, koca: ihtiyar, erkek, yaşlı erkek (Ergin, 2009: 186) anlamlarıyla sadece erkekler için kullanılmıştır: …mere sakalçuğı ağça koca/ gözçügezi
çönge koca… (Ergin, 1989: 178/ D158, 1). …men niçe can bulayım, meger bir koca
babam bir karı anam var… (Ergin, 1989: 180/ D162, 5).
8.1 Birleşik sözcükler:
Tarama Sözlüğü’nde rastladığımız koca kelimesi ile oluşturulmuş bazı birleşik sözcükler, yaşlılığın derecesini bildirmektedir:
çokdankı koca: çok yaşlı ihtiyar (Tarama Sözlüğü, 1965: 935).
geçkin koca: çok ihtiyar adam (Tarama Sözlüğü, 1969: 2589).
kara koca: sakalı ağarmamış adam (Tarama Sözlüğü, 1969: 2294).
8.2 kocacuk:
Süheyl ü Nev-bahar’da geçen kocacuk kelimesi, “yaşlı, ihtiyarcık” (Dilçin, 1991: 623)
anlamında kullanılmıştır: …nolaydı eger ol kocacuk atam/ ki cânum anuñ içün oda
atam… (Dilçin, 1991: 332/2040).
Eski Anadolu Türkçesi Döneminde “yaşlanmak” kavramı koca-, kocal- ve koca eylebiçimlerinde verilmiştir:
8.3 kocal-:
Şerifi Şehname Çevirisi (Kültüral vd., 1999: 2259) ve Tarama Sözlüğü’nde (Tarama
Sözlüğü, 1969: 2591) “yaşlanmak, ihtiyarlamak” kavramı için kocal- kelimesi kullanılmıştır: … kılıcdan geçdi çokdan ol kocaldı… (Kültüral vd., 1999: 1239/ 35038). …
kocaldım gitti kuvvet, kalmadı reng… (Tarama Sözlüğü, 1969: 2590/ Ravza XV. 85).
551
Dr. Arzu Çiftoğlu Çabuk
8.4 kocalt-:
“Yaşlandırmak” kavramının Tarama Sözlüğü’nde kocalt- (Tarama Sözlüğü, 1969:
2592) fiiliyle verildiği görülmektedir: …ekşi çok yimek tiz kocaltır, bedeni kurutur…
(Tarama Sözlüğü 1969: 2592 / Hazain XV. 31-2).
8.5 kocat-:
Süheyl ü Nev-bahar’da rastladığımız kocat- kelimesi “ihtiyar etmek” anlamında kullanılmıştır: …senüñ sözlerüñ yigidi kocadur… (Dilçin, 1991: 525/4867).
8.6 koca eyle-:
Marzuban-name Tercümesi’nde geçen koca eyle-, “yaşlandırmak” kavramını belirtir:
...yohsullık yigitleri koca eyler... (Korkmaz, 1973: 250/43a-5).
8.7 kocalık:
Dedem Korkudun Kitabı (Ergin, 2009: 187), Tarama Sözlüğü (Tarama Sözlüğü, 1969:
2590), Süheyl ü Nev-bahar (Dilçin, 1991: 623) ve Şerifi Şehname Çevirisi’nde (Kültüral vd., 1999: 2259) yaşlılık sürecini anlatmak için kocalık ve kocalık vakti kullanımları vardır: …kocaluğum vaktı aldurduğum yaluñuz oğul didi buzladı… (Ergin, 1989:
167/ D141, 11). …kocalıkda olur her iş düşvâr… (Kültüral vd., 1999: 1438/40689).
…şeytan Âdem oglanını iki halde dahi azdırır, biri yiğitliğinde, biri kocalıgında… (Tarama Sözlüğü, 1969: 2591/ Cennet XV. 28). …kocalık benüm iki bükdi bilüm/key
añlarvanın yavuz oldı hâlüm… (Dilçin, 1991: 355/5357).
9. KURTGA
Eski Anadolu Türkçesi döneminde görmediğimiz kurtga kelimesi, diğer tarihî dönemlerde sadece kadın yaşlılığını anlatmak için kullanılmıştır73.
Eski Türkçe: Kelimenin, Alttürkische Grammatik’te kurta, kurtga: alte Frau // ihtiyar
kadın (Gabain, 1974: 360) açıklaması bulunmaktadır. Eski Türk Yazıtları’nda kelimenin ihtiyar anlamına gelen kurtga şekli mevcuttur: …tenrilig kurtga yurt(d)a kalmış bir
yaglıg kamıç bulunın yalgayu tirilmiş ölümden ozmış tir… …dindar bir ihtiyar yurtta
kalmış yağlı bir kaşık kenarının yalayarak dirilmiş ölümden kurtulmuş. … (Orkun,
1987: 268/Ir.,18).
Karahanlı Türkçesi: Kurtga kelimesine bu dönemde, Divanü lugati’t-Türk (Atalay,
2006: IV, 383), Kutadgu Bilig (Arat, 2006: 1193) ve Rylands Nüshası’nda (Ata, 2004:
501) “acûze, kocakarı, yaşlı” anlamlarında rastladık: …kurtga büdhik bilmes, yerim tar
ter… … kocakarı oyun bilmez, yerim dar, der…(Atalay, 2006: III, 259/18). …bu irsel
yayıg kılkı kurtga ajun… …bu kocakarı dünya vefasız ve dönek huyludur… (Arat,
2006: 150-151/399). … kurtga kalmışlar içinde… (Ata, 2004: 96/105).
73
Bu kelime An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish’de “yaşlı kadın,
avıçga’nın kadın karşılığı, onun gibi-ga ekiyle biten eski bir sözcük” olarak tanımlanmıştır (Clauson,
1872: 648).
552
İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 11 Sayı: 21 Bahar 2012 / 1 s.539-560
Harezm Türkçesi: Bu dönemde de kelime “ihtiyar kadın” anlamındadır: kurtga: ihtiyar kadın (Sağol, 1995: 199). Kısasü’l-Enbiya’da kurtka, kurtga şekillerine rastladığımız kelimeye “kocakarı, yaşlı kimse” (Ata, 1997 II: 401) anlamı verilmiştir: …yat
kurtkanı evge kirgüzmek kerekmez… (Ata, 1997 I: 111/ 80v, 7). …ilk bir kurtga kördi
Yünd atlıg… (Ata, 1997 I: 42/ 30v, 3).
10. PİR
“Yaşlı, koca”; “ihtiyar kimse” (Türkçe Sözlük, 2005: 1608) anlamlarında Farsçadan
Türkçeye giren pîr kelimesine ilk defa, Karahanlı Türkçesi döneminde rastladık.
Karahanlı Türkçesi: Kısasü’l-Enbiya’da kelime “yaşlı, ihtiyar” anlamında kullanılmıştır (Ata, 1997 II: 518). …bir pîr kelip meni füsus tutar… (Ata, 1997 I: 70/ 51r, 5).
Kelimenin, ulu kelimesi ile kullanımı da yine “yaşlı, ihtiyar” anlamındadır: ulug pîr:
yaşlı, ihtiyar. …ol tangrı törütti toprakdın yana arka suwındın yana bir kesek kandın
yana çıkarur sizni kiçiglik birle yana teger sizler yigitlikka yana bolur siz ulug pîrle
sizlerde ol kim öldürülgey… (Ata, 2004: 113/ 62b,1).
Kıpçak Türkçesi: Bu dönemde kelimeye, Seyf-i Sarâyî’nin Gülistan Tercümesi’nde
(Karamanlıoğlu, 1989: 347) rastladık: …atanga eygülüg ni kıldıng ise anı tutkıl tama
oglından iy pîr… (Karamanlıoğlu, 1989: 134/270,4).
Çağatay Türkçesi: Mahbubü’l-Kulub’da kelimeye “yaşlı, bir tarikatın kurucusu”
(Ölmez, 1993: 523) anlamları verilmiştir: …kim ki ata emriga koymas boyun, pîr ile
mahdûm işindir oyun… (Ölmez, 1993: 257, 75b-10).
Eski Anadolu Türkçesi: Bu dönemde Danişmendname (Demir, 2002 III: 189),
Mecmûatü’n-Nezâir (Canpolat, 1982: 332) ve Şerifi Şehname Çevirisi’nde (Kültüral
vd., 1999: 2344) pîr kelimesinin anlamı “yaşlı, ihtiyar” olarak verilmiştir: …salavât
Mustafâ’nuñ ruhına vir/ murada iresiz cüvân eger pîr… (Demir, 2002 I: 137/170a,6).
…dükeli pîr ü bürnâya…(Canpolat, 1982: 40/18, 38). … degül turmak demi söylegil iy
pîr… (Kültüral vd., 1999: 42/1145). Kelimeye, Dedem Korkudun Kitabı’nda “ihtiyar,
yaşlı”; “çok yaşlı” anlamları verilmiştir (Ergin, 2009: 250): …ağ sakallu pîr kocalar
yanına bırakdı… (Ergin, 1989: 68/172, 8).
Ahmed-i Dai’i Divanı (Özmen, 2001 II: 872) ve Gülistan Tercümesi’nde kelime (Özkan, 1993: 416), “yaşlı, ihtiyar”; “bir tarikatın kurucusu, şeyh” olarak açıklanmıştır: …
sözüñ hatmi du’â yigdür ola ihlâs ile cândan /kim ol vâcib durur her dem dükeli pîr ü
bürnâya… (Özmen, 2001 I: 61, 21b/38). … pîrüñ köşe ihtiyar itdügine itibar yokdur ki
köşeden durmaga mecâli yokdur… (Özkan, 1993: 238/ 78b-11).
10.1 pir ol-:
Eski Anadolu Türkçesi döneminde “yaşlanmak” kavramının pîr ol- ve pirel- fiilleriyle
verildiği görülmektedir: Mecmûatü’n-Nezâir’de yaşlanmak kavramı karşılığında pîr
ol- (Canpolat, 1982: 332) kullanılmıştır: …kanmadı kand-ı visâlüñe rakîbüñ pîr olup…
(Canpolat, 1982: 180,264/4).
553
Dr. Arzu Çiftoğlu Çabuk
10.2 pirel-:
Tarama Sözlüğü’nde “ihtiyarlamak” karşılığında pirel- kelimesine rastlanmıştır (Tarama Sözlüğü, 1971: 3197): …aslan pirelse dişleri kalmaz… (Tarama Sözlüğü, 3197/
Hay. XV. 5).
10.3 pirlik:
Pîrlik kelimesi bu dönemde, Marzuban-name Çevirisi (Korkmaz, 1973: 417) ve Şerifi Şehname Çevirisi’nde (Kültüral vd., 1999: 2345) “yaşlılık, ihtiyarlık” anlamında
kullanılmıştır: …mümkindür ki pîrlik irüp anun dişi yimekden üşene girü (Korkmaz,
1973: 262/53a-14). …ölümden pîrlik ulu nişândur… (Kültüral vd., 1999: 1438/40697).
11. ULU
Eski Türkçe döneminden beri var olan ulu kelimesi; “büyük, pek çok, ileri gelenler”
anlamlarıyla Türkçenin tarihî dönemlerinde varlığını korumuştur74.
Eski Türkçe: Maytrısimit’te “büyük, ulu, pek, çok” anlamları verilen ulug kelimesi
(Tekin, 1976: 491), bir örnekte karı kelimesi ile kullanılarak yaşlılık kavramını güçlendirmiştir: Ulug karı: oglum ulug karı yüz yigirmi yaşlag (Tekin, 1976: 57/11-10).
Harezm Türkçesi: Nehcü’l-Feradis (Ata, 1998: 446) ve Harezm Türkçesi Satır Arası
Kur’an Tercümesi’nde kelimenin, var olan anlamlarının dışında, yaşlılık ifade eden karı,
yaşlıg kelimeleriyle birlikte “çok yaşlı” manasında kullanıldığını görüyoruz: …tayif elinde bir abuşka bar erdi, Düreyd atlıg, ulug yaşlıg yüz yigirmi yaşayur erdi, közi körmez
erdi… (Zülfikar ve Tezcan, [ty]: 41, 56/7). …karı ata bar, ulug… (Sağol, 1995: 130/78).
Eski Anadolu Türkçesi: Şerifi Şehname Çevirisi’nde kelimenin, “ileri gelen, reis”;
“büyük, iri”; “(yaşça) büyük”; “uzun”; “yüksek, yüce”; “sonsuz, sınırsız”; “yüce, azametli”; “ağır, çetin, zor”; “kalabalık” anlamlarının yanı sıra, “yaşlı, ihtiyar” anlamı da
vardır (Kültüral vd., 1999: 2451): …öc almak uludan erlik degüldür/güc itmek baña
ser-verlük degüldür… (Kültüral vd., 1999: 1252/35413).
11.1 ulal-:
ulal- fiili, “büyümek, gelişmek, yetişmek” anlamlarının yanı sıra Tarama Sözlüğü’nde “yaş74
Eski Türkçe: ulug: gross, grosser, vorgesetzter// ulu (Gabain, 1974: 377).
Karahanlı Türkçesi: ulug: ulu, yüce; büyüklük, ululuk (Atalay, 2006: IV, 691). ulug: ulu, büyük (Arat 1992:
LXVII).
Harezm Türkçesi: ulug: büyük, ulu, yaşça büyük olan; aziz, eşraftan kimse, önde (Ata, 1998: 446). ulug:
1) büyük 2) üstün, büyük, yüce 3) ağır, güç, zor 4) yaşlı ihtiyar 5) reis, büyük şef 6) efendi, sahip 7) efendi,
koca, zevç 8) büyüklük taslayan, kibirli 9) büyük kabahat, büyük günah 10) yüksek, büyük, yüce (Sağol,
1995: 165, 130/78).
Kıpçak Türkçesi: ulug: büyük (Karamanlıoğlu, 1989: 129).
Çağatay Türkçesi: ulug: büyük, ulu (Ölme,z 1993: 560).
Eski Anadolu Türkçesi: ulu: 1) Büyük, ulu 2) İleri gelen söz dinlenen zat 3) Talihli, şerefli (Özkan, 1993:
455). ulu: ulu, büyük (Ergin, 1989: 301). ulu: ulu, büyük (Canpolat, 1982: 351). ulu: büyük, ileri gelen, yüce,
saygıdeğer kişi (Dilçin ,1991: 642). ulu: ulu, büyük, ileri gelenler (Argunşah, 1999: 548).
554
İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 11 Sayı: 21 Bahar 2012 / 1 s.539-560
lanmak” kavramı için de kullanılmıştır (Tarama Sözlüğü, 1972: 3935).: … ol kişi kim atası
ve anası anın katında ulala, yani kocala…(Tarama Sözlüğü, 1963: 3937/ Rahat. XVI. 73).
11.2 ulgay-:
Yaşlanmak kavramı karşılığında kullanılan ulgay- kelimesine, Kısasü’l-Enbiya’da
(Ata, 1997 II: 667) rastladık: …ey Muhammed men ulgaydım sanga vahy kelgünçe
ömrüm vefa kılgay mu?... (Ata, 1997 I: 269/ 189r, 17).
11.3 ulugluk:
Sözlük anlamı olarak kelimeye “yaşlılık” kavramının verilmesine, Divanü lugati’tTürk (Atalay, 2006: I, 150/17-19) ve Rylands Nüshası’nda (Ata, 2004: 709) da rastladık: …İdim kayda bolur manga ogul, erür uragutum kısır, bütünlükin tegdim uluglıkdın karılıkka…(Ata, 2004: 60/6a,8).
Muinü’l-Mürid’de kelimenin anlamı “büyüklük, yaşlılık” olarak verilmiştir (Karamanlıoğlu, 2006: 125): …zarûret bile bolsa bolgay revâ ulugluk ya igdin eğilse biling… (Karamanlıoğlu, 2006: 20/516).
12. YAŞLI
Yaşlı kelimesinin; tarihî dönemlerde önce “yaşı olan” anlamına geldiğini, daha sonra
önünde bir sıfatla kullanıldığını, sonra da tek başına “ihtiyarlık” kavramını yansıttığını
görüyoruz:
Karahanlı Türkçesi: Kelime Divanü lugati’t-Türk’te yaşlığ ve yaşlığ er şeklinde verilmiştir: yaşlığ: yaşlı, genç olmayan (Atalay, 2006: IV, 756). Yaşlıg er: Yaşlı adam.
Herhangi bir hayvandan genç olmayan için de böyle denir (Atalay, 2006: III, 42715).
Kutadgu Bilig’de kelimenin, uzun kelimesi ile kullanıldığını görüyoruz: …uzun yaşlıg
edgü ökünçsüz yorır… …uzun ömrü olan iyi kişiyse pişman olmadan yaşar… (Arat,
2006: 144-145/348). …ajunka keçürmiş uzun yaşlıg er… …yaş yaşamış insan ne der,
dinle… (Arat, 2006: 858-859/5074). Rylands Nüshası’nda kelime “yaşında” anlamındadır: kırk yaşlıg bol-: (Ata, 2004: 32/ 14).
Harezm Türkçesi: Kısasü’l-Enbiya’da kelimenin “yaşlı, ömürlü” (Ata, 1997 II: 715) manasında olduğunu görüyoruz: ol kün Yusuf 12 yaşlıg erdi… (Ata, 1997 I: 98, 70v 15).
Nehcü’l-Feradis’te yaşlıg kelimesinin, ulug kelimesi ile kullanımını vardır: …ulug yaşlıg
turur, karındaşı, oglı bar Varka İbnü Nevfel teyürler. Ulug yaşlıg turur, eki közi körmes
bolup turur… (Zülfikar ve Tezcan, [t.y.] 6/8-14). Böyle bir kullanım Harezm Türkçesi Satır
Arası Kur’an Tercümesi’nde de vardır: …takı atamız ulug yaşlıg… (Sağol, 1995: 214/20).
…takı Îsâ peygambar ‘as yaşlıg bolgaylar… (Zülfikar ve Tezcan, [t.y.] 48/ 65-12).
Kıpçak Türkçesi: Seyf-i Sarâyî: Gülistan Tercümesi’nde yaşlı’nın, yine uzun sıfatıyla
kullanıldığını görüyoruz: …iy uzun yaşlı ana… (Karamanlıoğlu, 1989: 135271/10).
Çağatay Türkçesi: Mahbubü’l-Kulub’da kelime “yaşlı, yaşı olan” (Ölmez, 1993: 569).
şeklinde geçmektedir: …edeb kiçik yaşlıglarnı uluglar duasıga sezâvâr iter… (Ölmez,
555
Dr. Arzu Çiftoğlu Çabuk
1993: 195, 48a-8).
Eski Anadolu Türkçesi: Şerifi Şehname Çevirisi’nde yaşlu kelimesinin ulu, pir
ve çok kelimeleriyle kullanımını mevcuttur: …ulu yaşludan işitgil nasîhat…(Kültüral vd., 1999: 1715/48474). …dahı olduñ bu deñlü yaşlu pîri… (Kültüral vd., 1999:
1734/49005). …geçürmiş çok zamanlar çok yaşlu… (Kültüral vd., 1999: 1837/ 51909).
12.1 yaşı tol-:
Eski Anadolu Türkçesi dönemi eserlerinden Süheyl ü Nev-bahar’da “yaşlanmak, ihtiyarlamak” kavramı yaşı tol- şeklinde geçmektedir (Dilçin, 1991: 642): …dişüñ aşınupdur u ditrer başuñ/ yaşuñ toldı gözden dökilür yaşuñ…(Dilçin, 1991: 475/430).
12.2 yaşı yit-: Bu dönemde yine aynı eserde yaşlanmak kavramı için yaşı yitkullanımı vardır: “Yaşın kemale ermesi” şeklinde tanımlanan yaşı yit- yine Süheyl
ü Nev-bahar’da rastladığımız yaşlanmak karşılığı bir fiildir (Dilçin, 1991: 642): …ki
kocaluban yitmiş ola yaşı…(Dilçin, 1991: 560/5394).
13. SONUÇ
Taradığımız metin ve sözlükler içinde ilk defa, Eski Türkçe döneminde rastladığımız avıçka kelimesinin, tarihî şivelerde çeşitli ses değişimlerine uğramış olarak
kullanıldığını, Çağatay Türkçesi döneminden sonra ise kullanımdan düştüğünü tespit ettik. Kelime üzerinde çalıştığımız dönemlerde erkek yaşlılığını ifade etmektedir:
Avıçga: properly ‘an old man’, but with some extended meanings (Clauson, 1872: 6).
Acuze, ilk defa Harezm Türkçesi döneminde rastladığımız bir kelimedir. Türkiye Türkçesinde “huysuz, çirkin yaşlı kadın, cadı karı” olarak anlam kötüleşmesine uğrayan
acuze kelimesinin (Türkçe Sözlük, 2005: 9), tarihî şivelerde acûz şeklinde sadece
kadın yaşlılığını anlatmak için kullanıldığı görülmektedir. Tietze, Arapça’da “kocakarı” (Devellioğlu, 1980: 9) anlamına gelen bu kelimenin bugün, gramercilerin hata
saymalarına rağmen, müenneslik ekinin ilave edilmesiyle acûze şeklinde kullanıldığını
belirtmektedir (Tietze, 2002: 90).
Arapça bir kelime olan ve “seçme, tercih etme, seçilme, ihtiyar, irade” anlamlarına
gelen ihtiyar’ın, yaşlılık kavramı belirtmesi Eski Anadolu Türkçesi döneminden itibarendir. Kelimenin bugün, tarihî dönemlerde kullanılan anlamı kaybolmuş, yaşlılık
kavramı ifadesi öne çıkmıştır: İhtiyar: 1. Yaşlı, kocamış olan, pir (kimse), genç karşıtı 2. Cansız, sönük (II) esk. Seçme. (Türkçe Sözlük, 2005: 944). Kelime bugün ağızlarda
da çok fazla bir kullanıma sahip değildir75.
Karı, tarihî şivelerin hepsinde yaşlılık kavramını bildirmek için en çok kullanılmış kelimedir. Eski Türkçe döneminde sadece “yaşlı, ihtiyar” anlamına gelen kelime, sonraki
dönemlerde anlam genişlemesine uğramış ve “yaşlı, ihtiyar; eski; yaşlı olan herhangi
bir şey” anlamlarını kazanmıştır.
75
ahdiyar: yaşlı. Kesirik Elâzığ (Derleme Sözlüğü 1982: 4410).
ehtiyar: (Edr. Isp.): ihtiyar (Caferoğlu 1994: 168).
556
İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 11 Sayı: 21 Bahar 2012 / 1 s.539-560
Standart dilde kelimenin yaşlılık anlamı düşmüş, kelime 1. Bir erkeğin evlenmiş olduğu kadın, eş, refika, zevce 2. kaba Kadın (Türkçe Sözlük, 2005: 1086) anlamlarında
kullanılır olmuştur. Bu anlamlara geçiş Osmanlı Türkçesi döneminde gerçekleşmiştir.
Lehce-i Osmani’de kelimenin tanımı şöyle verilir: Karı: Türkî’de ihtiyar manasına;
kart, koca gibi. Kesret-i istimal ile halîle, zevce, avrat, nîsa, mere, ünsâ manasını almıştır. Pek galatı dişi (LO, 2000: 215). Kelime günümüzde, Türkiye Türkçesinin bazı
ağızlarında, daha çok kadın yaşlılığını belirtmek için kullanılmaya devam etmektedir76.
Tarihî şivelerde yaşlılık kavramını vermek için kullanılan bir diğer kelime ise kart’tır.
Eski Türkçe döneminde sadece “yara, çıban” anlamlarında kullanılan kelimenin, Orta
Türkçe döneminden itibaren “yaşlı” anlamına da geldiğini görmekteyiz. Standart dilde
kelime “gençliği ve körpeliği kalmamış”, körpe karşıtı (Türkçe Sözlük, 2005: 1095)
olarak tanımlanmaktadır. Kelimeden türetilmiş “kartaloş” ve “kartoloz” yapıları argoda; “yaşlı, yaşı geçmiş, kartlaşmış” anlamlarına sahiptir (Türkçe Sözlük, 2005: 1095).
Kelime yaşlı anlamıyla, Türkiye Türkçesi ağızlarında görülmektedir77
Saç, sakal ve bıyığın ağarması, yaşlanma göstergesi kabul edildiğinden bu kelimelerle
oluşturulmuş türemiş, birleşik sözcük ve ikilemelere yaşlılıkla ilgili kavramlarda sıkça rastlanmaktadır. “Kırgıl” kelimesi yaşlılık kavramını vermek üzere tarihî şivelerde
kullanılmış bir kelimedir. Kelime ağızlarda türemiş şekillerde yer almaktadır78:
76
karı: yaşlı, eski. Malatya ( DS 1975: 2661). gârı (Man.): garı, ihtiyar kadın (Caferoğlu 1994:
172).
karı-: Yaşlanmak, ihtiyarlamak (kadın için). (Çorum, Maraş, Kayseri (Derleme Sözlüğü 1982: 4535),
1. kocamak, yaşlanmak. *Lapseki, -Çanakkale, *Merzifon –Amasya, *Doğubeyazıt –Ağrı, *Nizip –
Gaziantep, Palha *Divriği –Sivas, *Kadirli –Adana, *Silifke –İçel. [karımah]: Kocamak, yaşlanmak *Erciş
–Van ( DS 1975: 2662), Çorum, Maraş, Kayseri (Derleme Sözlüğü 1975: 2662).
*Sivrihisar –Eskişehir ( DS 1975: 2662).
karımış: yirmibeş yaşına bastığı halde evlenmemiş kız: Zavallı karımış hâlâ evlenmemiş *Doğubeyazıt –
Ağrı, *Nizip –Gaziantep ( DS 1975: 2663). kari-: kadın yaşlanmak -Gaziantep ( DS 1975: 2664).
keri-: Kadın yaşlanmak *Antakya –Hatay (Derleme Sözlüğü, 1975: 2754), Yerkesik –Muğla (Derleme
Sözlüğü, 1975: 2818).
Koşa karımak, koşaca karımak: Beraberce yaşlanmak (Yeni evlenenlere dilek olarak söylenir). *Ayaş –
Ankara
77
Gart (I) 1. Yaşlı, ihtiyar (kimse). Güney, Çeltek *Yeşilova –Burdur (Derleme Sözlüğü ,1972:
1930)., Oğuz *Acıpayam –Denizli, Peşman *Daday –Kastamonu, -Samsun, Uluşiran *Şiran –Gümüşhane,
Çanıllı *Ayaş –Ankara, Kütahya ve yöresi (Derleme Sözlüğü, 1972: 1930).
Türemiş kelimeler:
Kartalak Kart, yaşlı. –Samsun
[kartalaç (II)] Kart, yaşlı. *Taşköprü –Kastamonu
Fiiller:
Gartalmah: Yaşlanmak. Uluşiran *Şiran –Gümüşhane, [gartdaşmah]. Yaşlanmak. İrişli, Bayburt
*Sarıkamış –Kars (Derleme Sözlüğü, 1972: 1931).
Kartal-: İhtiyarlamak, kartlaşmak. *Düzce –Bolu, Pîraziz –Giresun, -Gaziantep (Derleme Sözlüğü, 1975:
2670).
[kartay-] İhtiyarlamak, kartlaşmak. Kadıçiftliği –İstanbul
[kartı-] İhtiyarlamak, kartlaşmak. Çığrı *Dinar –Afyon (Derleme Sözlüğü, 1975: 2670).
[kartalaş] Kart, yaşlı. *Afşin –Maraş (Derleme Sözlüğü, 1975: 2670).
[gartlaç (I)] Yaşlı, ihtiyar (kimse) Hacıilyas *Koyulhisar –Sivas
Kartmak (III) Yetişkin, olgun. Vazıldan *Divriği –Sivas (Derleme Sözlüğü, 1975: 2670).
78 kıranta: yaşlı (çoğunlukla erkek için). Malatya, Yozgat (Derleme Sözlüğü, 1982: 4554).
kırçal: kır saçlı insan ya da kır tüylü hayvan. *Gelendost –Isparta, Binbirdirek, Şamandıra *Kartal –
İstanbul, *Çarşamba –Samsun, Bayadı –Ordu, *Koyulhisar –Sivas, -Niğde, Yerkesik –Muğla
kırço: saçı, sakalı ağarmaya başlamış kimse. Çorum (Derleme Sözlüğü, 1982: 4554).
557
Dr. Arzu Çiftoğlu Çabuk
Koca kelimesinin kullanımına Karahanlı Türkçesi döneminden itibaren rastladık.
Standart dilde, koca (I) Bir kadının evlenmiş olduğu erkek, eş, zevç Koca (II) sf. 1.
Büyük, geniş 2. Kocaman, iri: Koca kafa. 3. Yaşlı, ihtiyar, pir. 4. Yüksek. 5. mecaz
Büyük, ulu (Türkçe Sözlük, 2005: 1193) şeklinde çok anlamlılığa kavuşan kelimenin, tarihî şiveler içinde en çok kullanıldığı dönem, Eski Anadolu Türkçesi dönemidir.
Kelime ağızlarda da yer almaktadır79. Günümüzde yaşlanmak kavramının atasözü ve
deyimlerde en çok, koca kelimesiyle oluşturulduğu görülmektedir:80
Sadece kadın yaşlılığını anlatmak için, bazı ses değişimlerine uğramış olarak kullanılan kurtga kelimesi, eski Türkçe ve Orta Türkçe dönemlerinde kullanıldıktan sonra
Eski Anadolu Türkçesi döneminde kullanımdan düşmüştür.
İlk kez Orta Türkçe döneminde kullanılmaya başlanan pîr kelimesinin, en yaygın kullanıldığı dönem ise Eski Anadolu Türkçesi dönemidir.
Ulu kelimesi, Eski Türkçe döneminde “büyük, seçkin, asil” anlamlarında kullanılmış;
bu anlamlarla Orta Türkçe dönemine geçmiş ve söz konusu dönemde yaşlı kavramını
da yansıtır olmuştur. Kelimenin bu son anlamına daha çok Eski Anadolu Türkçesi
döneminde rastladık. Günümüzde ulu kelimesi, yaşlılık kavramı yansıtmaksızın, “1.
Erdemleri bakımından çok büyük, yüce 2. Çok yüksek, çok büyük olan (şey)” (Türkçe
Sözlük, 2005: 2032) anlamlarında kullanılmaktadır.
Yaşlı kelimesinin tarihî şivelerde daha çok; “yaşında, yaşça büyük” anlamlarına geldiğini tespit ettik. Kelime yaşlılık kavramını vermek için kullanıldığında genellikle
yanına bir sıfat almaktadır: ulug yaşlıg, uzun yaşlı, çok yaşlu gibi. Kelime bugün standart dilde yaşlı (I) sıfat 1. Yaşı ilerlemiş, kocamış, ihtiyar (kimse) 2. Uzun yılları geride
bırakmış (Türkçe Sözlük, 2005: 2144) anlamlarında kullanılmaktadır.
alagır: saçları yeni ağarmaya başlamış, kuvvetli adam. İncesu *Dinar -Afyon Karahisar (Derleme Sözlüğü,
1963:187).
kırmanço: ak sakallı kimse. -Trabzon (Derleme Sözlüğü, 1975: 2833).
kırtış (II): 1. kır sakallı adam. *Ereğli –Konya 2. Yüzü, boynu buruşuk adam. *Nizip –Gaziantep,
Ortabereket –Ankara (Derleme Sözlüğü, 1975: 2838).
79
goca (I) İhtiyar, yaşlı. Güney *Yeşilova –Burdur, Oğuz *Acıpayam –Denizli, -Gaziantep,
*Ermenek –Konya, İncekum *Silifke –İçel [goja] İhtiyar, yaşlı. Koyundere *Ahıska –Kars (Derleme
Sözlüğü, 1972: 2089); Edirne (Derleme Sözlüğü, 1972: 2089); [Aybastı Ordu (Derleme Sözlüğü, 1972:
2089); (Af. Bal. Af-Az.)], (Caferoğlu, 1994: 175).
Fiiller:
Kocal-: İhtiyarlamak. *Düzce –Bolu (Derleme Sözlüğü, 1975: 2892).
80
Aslan kocayınca sıçan deliği gözetir: Güçlü olduğunda ağır ve büyük işler yapan, büyük
kazançlar elde eden kimse, güçten düşünce pek küçük işlerle uğraşır, azla yetinir.
Bir (aynı) yastıkta kocamak: Karı koca birlikte uzun bir ömür sürmek
Er kocar, gönül kocamaz: Kişi ihtiyarlar ama gönlü taze kalır, sevgisi eksilmez.
Eşek kocamakla tavla başı olmaz: Anlayışsız kişi ne kadar yaşlanırsa yaşlansın baş olacak bir olgunluğa
ulaşamaz.
Gençlikte para kazan, kocalıkta kur kazan: Kişi gençliğinde çalışıp para biriktirmelidir ki ihtiyarlığında
çalışamadığı zaman onunla rahat rahat geçinsin.
Gençlikte taş taşı, kocalıkta ye aşı: Kişi gençliğinde çalışıp para biriktirmelidir ki ihtiyarlığında
çalışamadığı zaman onunla rahat rahat geçinsin.
Gönül kocamaz: İnsanlar yaşlansalar da gönüllerindeki sevgi ve istekler tazeliğini yitirmez.
Kurt kocayınca köpeğin maskarası olur: Güç ve yeteneğini yitiren insan, basit ve kendini bilmezlerce
aşağılanır.
Vücut kocar, gönül kocamaz: Kişi ihtiyarlar ama gönlü taze kalır, sevgisi eksilmez.
558
İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 11 Sayı: 21 Bahar 2012 / 1 s.539-560
BİBLİYOGRAFYA
Aksan, D., (1990), Türkçenin Gücü, İstanbul: Bilgi Yayınevi.
Arat, R. R.çeviren, (1992), Atebetü’l-Hakayık/ Edib Ahmed Yükneki, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Arat, R. R. çeviren, (2006), Kutadgu Bilig /Yusuf Has Hacib, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Argunşah, M. hazırlayan, (1999), Tuhfe-i Muradi: İnceleme-Metin-Dizin / Muhammed b. Mahmud Şirvani, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Ata, A. Hazırlayan, (1997), Kısasü’l-Enbiya: Giriş, Metin, Tıpkıbasım: Burhanoğlu Kadı Nasırüddin
Rabguzi, 1. cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Ata, A. hazırlayan, (1997), Kısasü’l-Enbiya: Dizin: Burhanoğlu Kadı Nasırüddin Rabguzi, 2. cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Ata, A., (1998), Nehcü’l-Feradis: Uştmahlarning Açuk Yolu (Cennetlerin Açık Yolu) Dizin-Sözlük/ Mahmud b. Ali Kerderli, 3. cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Ata, A. (2004), Türkçe İlk Kur’ân Tercümesi (Rylands Nüshası) Karahanlı Türkçesi: Giriş-Metin-NotlarDizin, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Atalay, B. çeviren, (1945), Ettuhfet-üz-Zekiyye fil-Lugat-it-Türkiyye = et-Tuhfetü’z-Zekiyye fi’l-Lugati’tTürkiyye, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Atalay, B., çeviren, (1970), Abuşka Lugatı veya Çağatay Sözlüğü, [y.y.: y.y.].
Atalay, B. çeviren, (2006), Kaşgarlı Mahmud Divanü lugati’t-Türk, I-IV. cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Ayan, H., (1979), Hurşidname: (Hurşid ü Ferahşah): İnceleme-Metin-Sözlük-Konu Dizini/ Sadreddin
Mustafa Şeyhoğlu, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
Bang, W. ve A. Von Gabain, (1931), “Analytischer Index zu den fünf ersten Stücken der Türkischen Turfan-Texte”, SBAW. 17, 461-517.
Caferoğlu, A. hazırlayan, (1931), Abû Hayyân, Kitâb al-İdrâk li-Lisân al-Atrâk, İstanbul: Evkaf Matbaası.
Caferoğlu, A., (1994), Anadolu Dialektolojisi Üzerine Malzeme: Oyunlar, Tekerlemeler, Yanıltmaçlar ve
Oyun Istılahları, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Canpolat, M. yayına hazırlayan, (1982), Mecmûatü’n-Nezâir: Metin-Dizin-Tıpkıbasım, Ankara: Türk Dil
Kurumu.
Clauson, G., (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford: Clarendon
Press.
Demir, N. hazırlayan, (2002), Danişmendname: Tenkidli Metin, Türkiye Türkçesine aktarılış, Dil özellikleri, Sözlük, Tıpkıbasım, Cambridge. Mass.: Harvard University.
Dilçin, C. hazırlayan, (1991), Süheyl ü Nev-bahar: İnceleme, Metin, Sözlük/ Hoca Mesud, Ankara: Atatürk
Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi.
Eraslan, K. hazırlayan, (1999), Mevlana Sekkaki Divanı / Mevlana Sekkaki, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Ergin, M., (1989), Dede Korkut Kitabı I: Giriş, Metin Faksimile, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Ergin, M., (2009), Dede Korkut Kitabı II: İndeks, Gramer, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Erol, H. A., (2008), Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam Değişmeleri, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Gabain, A. Von, (1974), Alttürkische Grammatik, Wiesbaden: Harrassowitz, (1988). Türkçe çevirisi:
Mehmet Akalın (1988), Eski Türkçenin Grameri Ankara: Türk Dil Kurumu.
Grønbech, K., (1942), Komanisches Wörterbuch: Türkischer Wortindex zu Codex Cumanicus, Kopenhagen.Türkçe çevirisi Kemal Aytaç (1992), Kuman Lehçesi Sözlüğü: Codex Cumanicus’un Türkçe Sözlük
Dizini, Ankara: Kültür Bakanlığı.
http://tdkterim.gov.tr/atasoz/ (12.10.2010).
Işıtman, İ. R. şimdiki dile çeviren, (1941), Ali Şîr Nevâî Muhakemet-ül-Lûgateyn/Büyük şairin beşyüzüncü
doğum yıldönümü dolayısıyle, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Kanar, M., (2009), Kanar Arapça Türkçe Sözlük, İstanbul: Say Yayınları.
559
Dr. Arzu Çiftoğlu Çabuk
Karamanlıoğlu, A. F. hazırlayan, (1989), Seyf-i Sarâyî: Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistan bit-Türkî), 2.
baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu.
Karamanlıoğlu, A. F., hazırlayan, (2006), Muinü’l-Mürid: Transkripsiyonlu Metin-Dizin-Tıpkıbasım/ Şeyh
Şeref Hace, İstanbul: Beşir Kitabevi.
Kaya, C. Hazırlayan, (2008), Uygur harfli Rızvan Şah ile Ruh-Afza Hikayesi: Giriş, Tıpkıbasım, Metin,
Çeviri, Notlar ve Dizinler, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Kaya, C., (1994), Uygurca Altun Yaruk: Giriş, Metin ve Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Korkmaz, Z. yayına hazırlayan, (1973), Sadred-din Şeyhoğlu Marzuban-name Tercümesi: İnceleme,
Metin, Sözlük, Tıpkıbasım, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
Kültüral, Z. ve Beyreli L., (1999), Şerifi Şehname Çevirisi, 4 cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Orkun, H. N., (1940), Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikâyesinin Uygurcası, İstanbul: A. Kral
Basımevi.
Orkun, H., N., (1987), Eski Türk Yazıtları, 1 ciltte 4 cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ölmez, Z. K., (1993), Mahbubü’l-Kulub: İnceleme-Metin-Sözlük / Tez (Doktora), Hacettepe Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Özkan, M., (1993), Mahmûd b. Kadı-i Manyâs Gülistan Tercümesi: Giriş, İnceleme, Metin, Sözlük,
Ankara: Türk Dil Kurumu.
Özmen, M., (1984), Ahmed-i Dai’i Divanı: Metin-Gramer-Dizin, Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü.
Özsoy, B. S. hazırlayan, (2006), Dede Korkut Kitabı: Transkripsiyon-İnceleme-Sözlük, Ankara: Akçağ
Yayınları.
Sağol, G., (1995), Harezm Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi: Giriş, Metin, Sözlük ve Tıpkıbasım = An
Inter-Linear Translation of the Qur’an into Khwarazm Turkish: Introduction, Text, Glossary and Facsimile, Cambridge. Mass.: Harvard University.
[Taymas], A.B., (1988), İbn-i Mühennâ Lûgati: İstanbul Nüshasının Türkçe Bölüğünün Endeksidir,
2. baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Tekin, T., (2000), Orhon Türkçesi Grameri, Ankara: Şafak Matbaacılık.
Tekin, Ş., (1976), Maytrısimit, 2. cilt, Erzurum: Atatürk Üniversitesi yayınları.
Tietze, A., (2002), Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı = Sprachgeschichtliches und Etymologisches Wörterbuch des Türkei-Türkische, 1. cilt, İstanbul: Simurg Yayınları.
Toparlı, R, hazırlayan, (1992), İrşadü’l-Müluk ve’s-Selatin, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Toparlı, R. hazırlayan, (2000), Lehce-i Osmanî/ Ahmed Vefik Paşa, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Toparlı, R., Vural H. ve Karaatlı R., (2003), Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Şemseddin S., (1985), Temel Türkçe Sözlük- Orijinal Kitap Adı: Kamus-ı Türkî, I-III cilt, İstanbul: Tercüman Gazetesi.
Türk Dil Kurumu, (2005), Türkçe Sözlük, 10. basım, Ankara.
Türk Dil Kurumu, (1963-1982), Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, I-XII, Ankara.
Türk Dil Kurumu, (1963-1977), XIII. yüzyıldan beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan
Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, I-VIII, Ankara.
Yüce, N., (1993), Mukaddimetü’l-Edeb: Hvârizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası: Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Zülfikar, Tezcan H. ve S. yayına hazırlayanlar, [t.y.], Nehcü’l-Feradis: Cennetlerin Açık Yolu: Mahmud b.
Ali Kerderli, 2. cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu.
560