Florence Nightingale dergi_subat.qxp

‹.Ü.F.N. Hem. Derg (2009) Cilt 17 - Say› 1: 61-68
ISSN 1304-4869
Derleme Yaz›s›
Kanserli Hastalarda Yorgunluk
Fatigue in Patients with Cancer
‹lknur ÖZKAN*, Sezgi ÇINAR**
‹letiflim / Correspondence: Sezgi Ç›nar Adres / Address: Tibbiye cad. Marmara Üniversitesi Sa¤l›k Bilimleri Fakültesi Hemflirelik
Bölümü, Haydarpafla / ‹ST Tel: 0216 418 16 07/1143 E-mail: sezcinar@hotmail.com, scinar@marmara.edu.tr
ÖZ
Yorgunluk, kanserli hastalar taraf›ndan en s›k deneyimlenen, kifliyi güçsüz düflüren bir semptomdur. Kanser ve tedavisine ba¤l›
olarak görülen yorgunluk, hastalar›n fiziksel, ruhsal ve sosyal ifllevini bozan, yaflam kalitesini düflüren, yayg›n görülen bir
belirtidir. Hemflireler için, kansere ba¤l› yorgunlu¤un patofizyolojisini, etiyolojisini, de¤erlendirmesini ve tedavisinde kullan›lan
farmakolojik-nonfarmakolojik yöntemleri bilmek yorgunluk yönetiminde önemlidir.
Anahtar Kelimler: Kanser, yorgunluk, de¤erlendirme, tedavi.
ABSTARCT
Fatigue is one of the most common and debilitating symptoms experienced by patient with cancer. Fatigue, which is occurred
as a consequence of the cancer itself and as side effect of cancer treatment, impacted of physical- emotional-social functioning,
patient’s quality of life, is common symptom. It is important to understand the pathophysiology, etiology, assessment of fatigue,
the pharmacologic and nonpharmacologic methods to management of fatigue for nurses.
Key Words: Cancer, fatigue, assessment, treatment.
G‹R‹fi
Yorgunluk, kanser hastalar›nda kanser ve tedavisine ba¤l› olarak görülen, hastalar›n fiziksel, ruhsal ve sosyal ifllevini bozan, yaflam kalitesini düflüren yayg›n bir belirtidir (Hofman ve ark 2007).
Kanserli hastalarda görülen yorgunluk, Amerikan
National Comprehensive Cancer Network/Ulusal
Kapsaml› Kanser A¤› Birli¤ince (NCCN) “Kanser ya da kanser tedavisiyle iliflkili olarak, hastan›n gündelik ifllevselli¤ini etkileyen, yapt›¤› etkinlikle orant›s›z, s›k›nt› verici, inatç› öznel yorgunluk, tükenmifllik hissi” olarak tan›mlanmaktad›r (Mock ve ark 2000). ‹nsanda var olan enerji düzeyi, kritik bir alt s›n›ra ulaflt›¤›nda, yorgunluk hissi ortaya ç›kar ve kifli, dinlenme ihtiyac›
duymaya bafllar. Bu negatif feedback düzene¤i
organizman›n yaflam›n› sürdürebilmesi için zorunludur. Enerji düzeyi kritik s›n›ra düfltü¤ü zaman
ortaya ç›kan yorgunluk hissi, organizman›n dinlenmeye gereksinimi oldu¤unu gösterir. ‹stirahat
ettikçe, bozulan enerji metabolizmas› kendini
onar›r ve kifli kendisini yeniden zinde hisseder.
Bu do¤al yorulma/dinlenme döngüsü sa¤l›kl› kiflilerde sorunsuzca ifller (Say›n ve Candansayar
2007). Kanserli hastalarda ise yorgunluk dinleme
ya da uyumakla geçmez.
Yorgunluk, kanser hastalar›n›n günlük yaflam aktivitelerini (Azak ve Ç›nar 2005), kiflinin çal›flma
kabiliyetini de etkileyerek finansal zorluklara yol
açmaktad›r (Ryan ve ark 2007a). Bu sadece kifliyi etkilemekle kalmay›p hastan›n bak›m›n› sa¤layan ailesine de yük getirmektedir. Ayr›ca, yorgunluk hastan›n tedaviye kat›l›m›nda isteksizli¤e
yol açmaktad›r. Buna ra¤men son zamanlara kadar yorgunluk kanser hastalar›nda yeterince iyi
ele al›nmam›fl ve tedavi edilmemifltir (Ryan ve
ark 2007b).
Kansere ba¤l› oluflan yorgunluk konusunda prevelans çal›flmalar› k›s›tl›d›r, insidans çal›flmalar›
ise bulunmamaktad›r. Kanser hastalar›n›n
%78’inin hastal›k ve tedavi boyunca yorgunluk
yaflad›¤› saptanm›flt›r. Kemoterapi ve radyoterepi
*Uzm. Hemfl. GATA Haydarpafla E¤itim Hastanesi Plastik Cerrahi Klini¤i, ** Yrd. Doç. Dr. Marmara Üniversitesi Sa¤l›k Bilimleri Fakültesi
Hemflirelik Bölümü
Yaz›n›n gönderilme tarihi: 26.03.2008
Yaz›n›n bas›m için kabul tarihi: 09.01.2009
61
‹lknur ÖZKAN, Sezgi ÇINAR
uygulanan hastalarda yorgunluk prevelans›
%96’lara kadar ulaflm›flt›r. Yorgunluk sadece radyoterapi ve kemoterapide en s›k görülen yan etki de¤il ayn› zamanda kök hücre nakli, kemik
ili¤i transplantasyonunda da en s›k görülen yan
etki olmufltur (Hofman ve ark 2007).
Çeflitli kanser tiplerinde yorgunluk düzeyleri incelendi¤inde akci¤er kanseri olanlar hastal›klar›
boyunca %37-78 (Ayd›n 2005; Tishelman, Petersson, Degner ve Sprangers 2007), gö¤üs kanseri olan hastalar %28-91 (Ünsal, Aksu, Ba¤r›aç›k
ve Akmansu 2007; Yates ve ark 2005), prostat
kanserinde % 15 (Berglund ve ark 2007), lenfomal› hastalarda %72 (Azak ve Ç›nar 2005) oran›nda yorgunluk yaflad›klar› belirlenmifltir.
Bu yaz›n›n amac›; kanserli hastalarda yorgunluk
kavram›n› ele almak ve kansere ba¤l› yorgunluk
yönetiminde hemflirelik yaklafl›mlar›n› de¤erlendirmektir.
KANSERL‹ HASTALARDA YORGUNLU⁄UN
NEDENLER‹
Yorgunluk, subjektif çok boyutlu bir deneyimdir.
Bireyler yorgunlu¤u fiziksel yorgunluk, tükenmifllik, aktivitede azalma, motivasyon eksikli¤i, mental yorgunluk olarak alg›layabilirler. Fiziksel yorgunluk, fiziksel hareket kabiliyeti için enerjinin
bulunmamas›, güçsüzlük duygusu olarak tan›mlan›r. Mental yorgunluk ise, dikkat kapasitesinin
azalmas›, konsantrasyon bozuklu¤u, ö¤renme güçlü¤ü, k›sa dönem haf›za bozukluklar›d›r (Ryan ve
ark 2007b).
Yorgunlu¤un temel mekanizmas› net olarak bilinmese de periferal ve santral yorgunluk olarak
gruplanabilir. Santral yorgunluk; spinal kord yolu ile iletimde bozukluk, motor nöronlarda hasar
ve sinir hücrelerinin fonksiyon bozuklu¤unu kapsar. Kastaki kemoreseptörlerin uyar›lmas› ile santral sinir sistemindeki retiküler formasyona duyusal impuls gönderildi¤i düflünülmektedir. Bunun
sonucunda, beyindeki ilgili merkezden spinal motor nöronlara, motor yollar›n inhibisyonuna iliflkin impuls gönderilmekte ve yorgunluk meydana
62
gelmektedir (Ryan ve ark 2007b; Say›n ve Candansayar 2007; Yurtsever 2000).
Periferal yorgunluk; periferik sinir fonksiyonunda
ve kas-sinir iletimindeki bozukluktan meydana
gelir. Metabolik olarak baz› metabolitlerin azalmas› ya da artmas› ile yorgunluk ortaya ç›kmaktad›r. Yap›sal ya da mekanik hasar ve inflamasyonda yorgunlu¤a neden olabilmektedir. Hidrojen
iyonu, amonyak, amonyum, inorganik fosfat, monobazik fosfat, sodyum ve potasyum düzeyinin
artmas›, enerji substratlar›ndan adenozin trifosfat,
fosfokreatinin, kas ve karaci¤er glikojeni, serbest
ya¤ asitleri, hücre içi potasyum ve inorganik fosfat›n azalmas› da kas-sinir iletimini etkileyerek
yorgunlu¤a yol açmaktad›r (Ryan ve ark 2007b).
Hastal›k ve tedavi süresine ba¤l› olarak kanser
hastalar›nda yorgunlu¤un geliflti¤i düflünülse de,
kesin neden tam belli de¤ildir. NCCN’nin en son
klinik uygulama rehberinde, kanser hastalar›n
yorgunlu¤u yedi neden ile belirlenmifltir. Bunlar;
a¤r›, ruhsal sorunlar, uyku bozukluklar›, anemi,
beslenme, aktivite düzeyi ve di¤er efllik eden
hastal›klard›r (Mock ve ark 2000).
KANSERE BA⁄LI YORGUNLU⁄UN MEKAN‹ZMASI
Kansere ba¤l› yorgunlu¤un mekanizmas›nda; serotinin disregülasyonu, hipotalamik-pituiter-adrenal (HPA) aksis disfonksiyonu, sirkardyan ritm
ve uyku bozuklu¤u, kas metabolizmas› ve adenozin trifosfat (ATP) disregülasyonu, anemi, kafleksi ve depresyon yer almaktad›r.
Serotinin Disregülasyonu
Hipotezlerden biri; kanser veya kanser tedavisi
beyini etkileyerek, serotinin (5HT) seviyesini art›rarak somotor fonksiyonlar ve HPA aksis fonksiyonu yavafllar. (Schmiegelow, Feldt - Rasmussen, Lange ve Poulsen – Muller 2003). Seratoninin çeflitli fonksiyonlar› vard›r. Uykuyu, haf›zay›, ö¤renmeyi, ruh halini, kardiyovasküler fonksiyonu, kas kontraksiyonlar›n› ve endokrin salg›lar› kontrol eder. Serotonin sal›n›m› bozuklu¤unda apati ve depresyon geliflir. Santral yorgunlu-
Kanserli Hastalarda Yorgunluk
¤un etiyolojisinde 5HT disregülasyonu vard›r
(Ryan ve ark 2007b).
Tümör nekroz faktörü (TNF·) gibi proinflamatuar
sitokinler serotinin metabolizmas›n› etkilerler. Çal›flmalar TNF· ve serotinin aras›nda bir feedback
mekanizma oldu¤unu göstermektedir. Periferal sentezlenen TNF·, sinaptik aral›kta serotinin sal›n›m›n› art›rmaktad›r. Ayn› zamanda TNF· serotinin
transport›rlar›n›n fonksiyonunu da art›rmaktad›r.
Sonuç olarak sinaptik aral›kta serotinin klirensi artmakta ve tersi olarak serotinin ise TNF· sentezini
azaltmaktad›r. Kanser ve kanser tedavisi sonucu
santral sinir sistemindeki bu feedback bozulur ve
yorgunluk oluflur (Pusztai ve ark 2004).
Hipotalamik-Pituiter-Adrenal Aksis Disfonksiyonu
Hipotalamik-Pituiter-Adrenal aksisinde disfonksiyonla ilgili ileri sürülen hipotez, kanser ve kanser tedavisi HPA aksisinin fonksiyonunda de¤iflikli¤e yol açt›¤› ve bunun sonucunda yorgunlu¤un olufltu¤udur. HPA aksis kortizolun sal›n›m›n› kontrol eder. Kortikotropin Releasing Hormone (CRH) hipotalamusun paraventiküler nükleusunden piskolojik ve fiziksel stres durumlar›nda
salg›lan›r. CRH hipofiz kortiktrof hücreleri yolu ile Adrenakortikotropik Hormone (ACTH) salg›lanmas›n› uyar›r. Daha sonra ACTH adrenal
bezde kortizol üretimini uyar›r. Kortizolun, kan
bas›nc›n› düzenleme, kardiyovasküler sistemin
kontrolü, karbonhidrat metabolizmas› ve immün
fonksiyonlar üzerinde birçok biyolojik etkisi vard›r. Serum kortizolü at›mlar halinde salg›lan›r,
uyanmadan birkaç saat önce en yüksek düzeye
ve akflamda yavafl bir flekilde azalarak en düflük
düzeye ulafl›r (Cleare 2003; Ryan ve ark 2007b;
Schmiegelow, Feldt-Rasmussen, Lange ve Poulsen-Muller 2003).
Neoplastik hastal›klarda birçok faktör HPA aksisinde düzensizli¤e neden olabilir. IL1 (interlökin), IL6
ve TNF· gibi sitokinlerin içinde bulundu¤u preinflamatuar sitokinler HPA aksisinin temel stimülatörleridir. Kanserde glukokortikoidler, radyoterapi ve
kemoterapinin baz› formlar› HPA aksisinin bask›lanmas›nda direkt etkili olabilirler. HPA aksisi im-
mün hücre matürasyonunu, preinflamatuar sitokinler de sitokin üretimini etkiler. Di¤er bir hipotez
ise kanser tedavisinde komorbid durumlarda olan
uyku bozuklu¤u HPA aksisinde düzensizli¤e sebep
olabilece¤idir (Ryan ve ark 2007a).
Sirkardyan Ritim ve Uyku Bozuklu¤u
Kanserli hastalarda sirkardyan ritim fonksiyonlar›nda çeflitli de¤ifliklikler görülmektedir. Bunlar
kortizol, melatonin, prolaktin sekresyonu, endokrin ritim; vücut s›cakl›¤›, dolafl›mdaki protein seviyesi, metabolik süreçler; immün sistem (lökosit
ve nötrofil seviyeleri), dinlenme ve aktivite sürelerindeki de¤iflikliklerdir. ‹leri evre kanserli hastalarda ritim de¤ifliklikleri s›k olmakta ve yorgunlu¤a yol açamaktad›r (Jullienne ve ark 2005).
Uyku bozukluklar› HPA aks› ve sirkardyan ritim
bozuklu¤u, serotinin metabolizmas›nda de¤iflikli¤e
yol açarak yorgunluk oluflmaktad›r. Yap›lan çal›flmalarda da yorgunluk ve uyku bozukluklar›
aras›nda güçlü bir korelasyon bulunmufltur (Dale
ve Theobald 2004; Ryan ve ark 2007a).
Kas Metabolizmas› ve Adenozin Trifosfat (ATP)
Disregülasyonu
Kanserli hastalar genellikle yorgunlu¤u zay›fl›k
ve enerji eksikli¤i olarak tan›mlar. Bu subjektif
hisler periferal yorgunlu¤a ba¤l›d›r. Buradaki hipotez kanser ve/veya kanser tedavisinin ATP’nin
kaslarda üretim mekanizmas›na zarar vermesini
sorumlu tutmaktad›r. Böylelikle iskelet kaslar›n›n
mekanik görevlerini yapmas› için gerekli enerji
oluflmamaktad›r. ATP iskelet kaslar› için en büyük enerji kayna¤›d›r. ATP’de bulunan yüksek
enerji fosfatlar›n hidroliz enerjisinin oluflmas›n›
sa¤lar. Kanser ve kanser tedavisi gerek direk gerekse de oluflan anemi ve enfeksiyona ba¤l› kas
metabolizmas›n› olumsuz yönde etkilemektedir.
ATP konsantrasyonu düflmekte, kreatinin, fosfat,
protein sentezi azalmakta, laktat artmakta, kalsiyum, potasyum, hidrojen iyonlar› ve inorganik
fosfatta de¤ifliklikler olmaktad›r. Bunlar›n sonuncunda da fiziksel performansda azalma ve yorgunluk oluflmaktad›r (Ryan ve ark 2007b).
63
‹lknur ÖZKAN, Sezgi ÇINAR
Anemi
Kanserli hastalarda anemi neoplastik hastal›klar
ve kanser tedavisine ba¤l› olarak ortaya ç›kar.
NCCN taraf›ndan anemi, kanserle iliflkili yorgunlukta tedavi edilebilir bir faktör olarak tan›mlanm›flt›r. Kemoterapi alan hastalar›n üçte birinde
anemi geliflmektedir. Kanserli hastalarda kanamalar, hemolizis, kemik ili¤i infiltrasyonu, nutrisyonel defisitler anemiye yol açmaktad›r. Ek olarak
TNF ·, IL1, IL6, IFNÁ gibi inflamatur sitokinler, eritropoezi inhibe etmekte, eritrosit üretimi
azalmakta ve anemiye yol açmaktad›r. Anemide,
dokulara giden oksijen miktar› azald›¤› için yorgunluk olmaktad›r (Dicato 2003).
Kafleksi
Kafleksi; kanserli hastada anoreksi, kilo kayb›,
yorgunluk, adipoz doku, kas dokusunun kayb› ve
metabolik de¤ifliklikler ile oluflan kompleks bir
sendrom olarak tan›mlanmaktad›r. Özellikle pankreas ve gastrik kanser türlerinde s›k karfl›lafl›lan
bir durum olan kafleksi %50-85 aras›nda görülmektedir. Kafleksinin etiyolojisinde sadece beslenme bozuklu¤u yoktur. Tümör metabolik de¤iflikliklere neden olarak, iskelet kaslar›nda protein
sentezinde azalmaya ve kafleksiye neden olur.
Kaflekside doku y›k›m›, sitokinlere (TNF ·, IL6)
ve tümör katabolik ürünlere ba¤l› olarak meydana gelmektedir. Proinflamatuar sitokinler ayn› zamanda güçlü anoreksijenik etkisi olan CRH sal›n›m›n› uyar›r. Antikatobolik ajanlar gibi kas dokusu kayb› önleyici potansiyel tedavilerin uygulanmas› kansere ba¤l› yorgunlu¤un azalmas›na
yard›mc› olabilir (Michael ve Tisdale 1999).
Depresyon
Depresyon kanser hastalar›nda s›k görülen bir durumdur. Birçok çal›flma kanserli hastalarda depresyon ile yorgunluk aras›nda güçlü bir iliflki oldu¤unu göstermifltir (Anderson ve ark 2003; Donovan ve Weitzner 2003; Goldstein ve ark 2006;
Jacobsen, Donovan ve Weitzner 2003; Morrow
64
ve ark 2003). Depresyon; 5HT disfonksiyonuna,
HPA aksisinde ve aktive seviyesinde de¤iflikli¤e
sebep olarak yorgunlu¤a yol açmaktad›r (Jacobsen ve ark 2003).
KANSERL‹ HASTALARDA YORGUNLU⁄UN
DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹
Cella, Davis, Breitbart ve Curt (2001), kanserli
hastalar› yorgunluk aç›s›ndan de¤erlendirmede kolayl›k sa¤layacak kansere ba¤l› yorgunluk kriterlerini afla¤›daki flekilde standardize etmifllerdir.
A. Afla¤›da bulunan alt› ya da daha fazla semptomun her gün olmas› veya geçen ay iki hafta
boyunca hemen hemen her gün olmas› :
• fiiddetli yorgunluk, enerjide azalma, dinlenme
ihtiyac›nda artma, aktivite seviyelerinde de¤ifliklik
• Genel güçsüzlükten yak›nma
• Konsantrasyon ve dikkat da¤›n›kl›¤›
• Motivasyonda azalma, günlük akivitelere karfl›
isteksizlik
• ‹nsomnia veya hipersomnia
• Dinlendirmeyen uyku
• Aktiviteleri gerçeklefltirmek için normalden daha çok çaba sarf etmek
• Üzüntü, irritabilite, tükenmifllik ve yorgunluk hissi
• Günlük iflleri tamamlamada zorluk ve yorgunluk hissi
• K›sa dönem haf›zada problemler
• Bir aktiveden sonra kiflinin kendini saatlerce
yorgun hissetmesi
B. Semptomlar, kiflinin sosyal, mesleksel fonksiyonlar›n› önemli bir flekilde etkiler
C. Hikayesinde, laboratuvar sonuçlar›nda, fiziksel
muayenede semptomlar›n kanser ve kanser tedavisine ba¤l› oldu¤una dair bulgular vard›r.
D. Semptomlar, depresyon, somatizasyon, deliryum gibi psikiyatrik bozukluklara ba¤l› de¤ildir.
Kanserli Hastalarda Yorgunluk
Kanserli hastalarda iyi bir yorgunluk yönetimi
plan› için detayl› bir de¤erlendirme flartt›r. De¤erlendirmede ilk olarak yorgunlu¤un etiyolojisi
araflt›r›lmal›d›r. Yorgunlu¤a yol açacak anemi, enfeksiyon, depresyon, ya da baflka bir kronik hastal›k aç›s›ndan sorgulan›r. Laboratuar bulgular›
incelenir, yorgunlu¤un süresi de¤erlendirilir. Hastadan yorgunlu¤un tan›mlanmas› istenir. Hastan›n
tan›m›, yorgunlu¤un etiyolojisi hakk›nda bilgi verebilir ve uygun tedavinin seçilmesini sa¤lar. Yine hastan›n nörolojik ve psikolojik aç›dan de¤erlendirilmesi yorgunlu¤un etiyolojisinin anlafl›lmas›na yard›mc› olabilir. Di¤er önemli bir nokta ise
yorgunlu¤un fliddetinin, günlük de¤iflimlerinin,
yorgunlu¤u art›ran ve azaltan faktörlerin de¤erlendirilmesidir (Pierre ve ark 2007; Russell ve
Loretta 1999). Yorgunlu¤un de¤erlendirilmesinde
basit-tek boyutlu ve çok boyutlu ölçekler kullan›l›r. Tek maddelik görsel anolog skalalar› ve likert tipi skalalar kanser hastalar›n yorgunlu¤unu
de¤erlendirmede s›k kullan›l›r. Çok boyutlu ölçekler genellikle hastan›n psikometrik özelliklerini de ölçer, tek boyutlu ölçekler ise hastan›n sadece genel yorgunluk seviyesini ölçmekle s›n›rl›
kal›r. Çok boyutlu ölçeklere örnek olarak; “Brief Fatique Inventory”, “The Revised Schwartz
Cancer Fatique Scale”, “The Revised Piper Fatique Scale”, “The Multidimensional Fatique Inventory”, “The Multidimensional Symptom Fatique Inventory” verilebilir (Jacobsen ve ark 2003).
Hastan›n yorgunlu¤unun de¤erlendirilmesinde ölçeklerin kullan›m› hemflirelik uygulamalar›na kolayl›k sa¤lar.
KANSERE BA⁄LI YORGUNLU⁄UN YÖNET‹M‹
Araflt›rmalar ve klinik deneyimlerden yararlanarak
NCCN, 2000 y›l›nda hastalar›n destekleyici bak›mlar›na önerilerde bulunabilmek için bir rehber yay›nlam›flt›r. Günümüzde kanserle ilgili yorgunlu¤un
yönetiminde daha çok farmokolojik yöntemler (antidepresanlar, steroid, benzodiyapezinler, tiroid hormonlar›, psikostimulanlar) ve nonfarmokolojik yöntemler kullan›lmaktad›r (Mustian ve ark 2007).
Nonfarmokolojik Yöntemler
1. Egzersiz Program›: Belirli bir s›kl›kta, yo¤unlukta, zamanda ve ayn› tempoda yap›lan egzersizin kardiyovasküler sistem üzerinde, kaslar›n güçlenmesinde, depresyon ve anksiyetinin önlenmesinde, uyku problemlerinin ve yorgunlu¤un giderilmesinde birçok pozitif etkisi vard›r. Birçok çal›flma, fiziksel egzersiz ile kanser ve tedavisine
ba¤l› yorgunluk deneyimleyen hastalar›n yorgunluklar›n›n azald›¤› saptanm›flt›r (Mustian ve ark
2007; Segal ve ark 2001).
2. Psikososyal Destek: Psikososyal destek; e¤itim,
stres yönetimi, davran›fl terapileri gibi aktiviteleri kapsamaktad›r. Psikososyal deste¤in, kansere
ba¤l› yorgunlu¤un yönetiminde yararlar› ile ilgili
yap›lm›fl çal›flmalar vard›r (Savard, Simard, Ivers
ve Morin 2005; Yates ve ark 2005).
3. Yoga: Yoga, Sanstrikçe’ den köken alan, hem
bütünlük hem disiplin anlam›na gelen bir kelimedir (Bower, Woolery, Sternlieb ve Garet 2005;
Cohen, Warneke, Fouladi, Rodriguez ve Reich
2004; Culos-Reed, Carlson, Daroux ve Aldous
2005). Tibetan yoga yöntemlerini kanserli hastalarda haftada bir kez uygulatarak yapt›klar› randomize kontrollü çal›flmada, yoga uygulayan hastalarda kansere ba¤l› yorgunlu¤un azald›¤› bildirilmifltir.
4. Mind Fullnes Base Stress Reduction (Stresi
Azaltma Temelli Beyni Doldurma): Mind Fulness Base Stres Reduction (MBSR) sa¤l›kl› olma
üzerinde odaklanan bir programd›r. Bu program
Kobat- Zinn taraf›ndan gelifltirilmifltir. Bu program haftada 90 dakika, 8 hafta boyunca uygulanan bir programd›r. Program üç komponentten
oluflmaktad›r: Yumuflak yoga uygulamalar› (germe, durufllar, solunum ve meditasyon egzesizleri), relaksasyon, meditasyon ve yoga için e¤itim
materyalleri ve grup tart›flmalar›d›r. Carlson, Speca, Patel ve Goodeya (2004) ileri ve erken evredeki 109 kanserli hastada MBSR’nin yorgunlu¤u azaltt›¤›n› saptam›flt›r.
65
‹lknur ÖZKAN, Sezgi ÇINAR
5. Beslenme Tedavisi: Kanserli hastalar malnütrisyon aç›s›ndan risk alt›ndad›rlar. Birçok faktör
kanserli hastalarda malnütriyon aç›s›ndan risk
oluflturur (bulant›, kusma, mukozit, diyare gibi).
Malnütrisyon kiflide yorgunluk, kilo kayb›, kas
gücü kayb› yaparak kiflinin yaflant›s›n› olumsuz
yönde etkiler. Yeterli hidrasyon, elektrolit dengesi yorgunlu¤un önlenmesinde ve tedavi edilmesinde gereklidir. Kanserli hastalar beslenmede
zorluk yafl›yorsa, bulant›, kusma, insomnia ve
uzun süreli hareketsizlik varsa tedavi edilmelidir
(Mustian ve ark 2007). Roscoe (2005) beslenme
dan›flmanl›¤› verilen kanserli hastalarda yorgunlu¤un azald›¤›n› saptam›flt›r.
6. Uyku Tedavisi: Kanser hastalar› genellikle düzensiz uykudan yak›n›rlar. Uyku bozukluklar›n›n
kanserli hastalarda yorgunlu¤a yol açt›¤› saptanm›flt›r. Uyku bozukluklar›, uyku hijyeninin düzeltilmesiyle sa¤lanabilir. Hastan›n her akflam ayn›
saatte yata¤›na gitmesi, her sabah ayn› saatte
kalkmas›, ö¤leden sonralar› kestirmeler yapmamas›, uyku saatleri d›fl›nda yatakta yatmamas›, uyku ortam›n›n sessiz, sakin, karanl›k, rahat olmas› ile uyku hijyeni sa¤lan›r. Yap›lan çal›flmalarda uyku bozukluklar›n›n olmad›¤›, uyku düzenin
sa¤land›¤› kiflilerde yorgunluk düzeyi düflük bulunmufltur (Anderson ve ark 2003; Dale ve Theobald 2004; Ryan ve ark 2007a).
7. Polarite Tedavisi: Polarite tedavisi, Dr. Radolp
Stone taraf›ndan 1947 y›l›nda gelifltirilen bir
enerji terapisidir. Yaflam› bir enerji süreci olarak
ele al›r. ‹nsan›n görünmeyen anatomisi üzerine
kurulan polarite terapisi; flakralar, befl element,
beden çal›flmalar›, egzersizler ve beslenme tarz›
üzerine çal›flan bütünsel bir sa¤l›k sistemidir.
Roscoe (2005) ilk olarak Polarite tedavisinin kansere ba¤l› yorgunlu¤u azaltt›¤›n› ispatlayan randomize bir çal›flma yapm›flt›r
Farmokolojik Yöntemler
Kanserli hastalarda anemi, depresyon ve uyku sorunlar› yorgunlu¤un en önemli nedenleridir. Far-
66
makolojik tedavi de kemoterapiye ba¤l› anemide
eritropoetin, depresyona ba¤l› yorgunlukta antidepresan, insomniada hipnotik kullan›l›r. Hemoglobin de¤erinin 11-12 g/dl’ye yükseltilmesi yorgunluk ve yaflam kalitesini olumlu yönde etkiledi¤i bildirilmifltir. Hem eritrapoetin hem de darbepoetin iyi tolere edilmesine karfl›n bu ajanlar›n
özellikle yorgunluk tedavisinde kullan›laca¤› zaman artm›fl trombolitik risk, hipertansiyon, k›rm›z› hücre aplazisi ve eritrapoetinin belli hastal›k
alanlar›nda tümör büyümesine neden oldu¤u bilgisi gibi durumlar göz önünde bulundurulmal›d›r
(Carroll, Kohli, Mustian, Roscoe ve Morrow
2007; Morrow ve ark 2003).
KANSERL‹ HASTALARDA YORGUNLUK
YÖNET‹M‹NDE HEMfi‹REL‹K G‹R‹fi‹MLER‹
• Hastaya yorgunluk nedenleri aç›klan›r.
• Yorgunlu¤un kendi üzerindeki etkilerini aç›klamas› için hasta cesaretlendirilir.
• Hastan›n güçlü yönlerini, yeteneklerini, ilgilerini tan›mas›na yard›m edilir.
• Hastaya 24 saatlik bir dönemde, her bir saatte
yorgunluk düzeyini kaydetmesi ö¤retilir. Yorgunlu¤unu de¤erlendirmek için uygun ölçek seçilir
• 24 saatlik yorgunluk düzeyi, hasta ile birlikte
analiz edilir. En fazla enerjik oldu¤u zaman, bitkin oldu¤u zaman, yorgunlu¤unu art›ran aktiviteler belirlenir.
• Tek bafl›na sürdüremeyece¤i ifllerini/aktivitelerini tan›mlamas› için hastaya yard›mc› olunur.
• Önemli ifllerini, enerjisinin en yüksek oldu¤u
dönemlerde yapmas› için hasta ile birlikte plan
yap›l›r.
• Aktivitelerinde öncelikleri belirlemesi ve vazgeçebilece¤i aktivitelerini belirlemesi için hastaya
yard›mc› olunur. Enerjiyi koruma teknikleri ö¤retilir. Bu teknikler; çal›fl›rken, otururken kullan›lan
objelerin ulafl›labilir konumda yerlefltirilmesi, at-
Kanserli Hastalarda Yorgunluk
lama, z›plama, uzanma, gidip gelme ve merdiven
ç›kman›n azalt›lmas›, günlük ifllerin bütün haftaya yay›lmas› merdiven trabzanlar›n› kullan›fll› flekilde düzenlemesi, s›k aral›klarla az miktarda yemek yenmesidir.
• Egzersizlerin fiziksel ve psikolojik yararlar›
aç›klan›r ve di¤er nonfarmakolojik yöntemler için
hastalara bilgi verilir (Akdemir 2003; Yurtsever
2000).
SONUÇ VE ÖNER‹LER
Yorgunluk, kanserli hastalarda en s›k rastlanan ve
hastalar›n yaflam kalitesini direk etkileyen semptomlardan biridir. Hemflireler, kanserli hastada
yorgunluk semptomunun yönetimi için, yorgunlu¤u detayl› bir flekilde de¤erlendirmeli ve yorgunlu¤un düzeyine göre bireye uygun aktiviteler
planlamal›d›r.
KAYNAKLAR
Akdemir, N. (2003). Kanser ve Hemflirelik Bak›m›. ‹ç Hastal›klar› ve Hemflirelik Bak›m›. Birol, L., Akdemir, N. (Eds.).
1. Bask›, ‹stanbul, 245-304.
Anderson, K. O. ve ark (2003). Fatigue and sleep disturbance in patients with cancer, patients with clinical depression,
and community- dwelling adaults. Journal of Pain and
Symptom Management, 25(4): 307-318.
Ayd›n, G. (2005). Akci¤er kanserinde s›k görülen semptomlar ve tedavi yaklafl›mlar›. Solunum, 7(2): 85-94.
Azak, A., Ç›nar, S. (2005). Lenfomal› (Hodking ve Nonhodking) hastalarda yorgunluk sendromu ve etkileyen faktörler.
Türk Hematoloji- Onkoloji Dergisi, 2(15): 78-85.
Berglund, G. ve ark (2007). Between men: A psychosocial
rehabilitation programme for men with prostate cancer. Acta
Oncol., 46(1): 83-9.
Bower, J. E., Woolery, M. A., Sternlieb, B., Garet, D.
(2005). Yoga for cancer patients and survivors. Cancer Control, 12(3): 165-171.
Carroll, J. K., Kohli, S, Mustian, K. M., Roscoe, J. A., Morrow, G. R. (2007). Pharmacologic treatment of cancer-related
fatigue. Oncologist, 12;43-51.
Carlson, L. E., Speca, M., Patel, K. C., Goodeya, E. (2004).
Mindfulness-based stress reduction in relation to quality of
life, mood, symptoms of stress and levels of cortisol, dehydroepiandrosterone sulfate (DHEAS) and melatonin in breast
and prostate cancer outpatients. Psychoneuroendocrinology,
29(4): 448-474.
Cella, D., Davis, K., Breitbart, W., Curt, G. (2001). For the
fatigue coalition cancer-related fatigue: prevalence of proposed diagnostic criteria in a united states sample of cancer
survivors. Journal of Clinical Oncology, 19(14): 3385-3391.
Cleare, A. J. (2003). The neuroendocrinology of chronic fatigue syndrome. Endocrine Reviews, 24(2): 236–252.
Cohen, L., Warneke, C., Fouladi, R. T. M., Rodriguez, A.,
Reich, A. C. ( 2004). Psychological adjustment and sleep
quality in a randomized trial of the effects of a tibetan yoga intervention in patients with lymphoma. Cancer, 100(10):
2253-2260.
Culos-Reed , S. N., Carlson , L. E., Daroux, L. M., Aldous, S. H. (2005). A pilot study of yoga for breast cancer
survivors: Physical and psychological benefits. Psyho- Onkology, 15(10): 891- 897.
Dale, E., Theobald, M. D. (2004). Cancer pain, fatique, distress, and insomnia in cancer patients. Clinical Cornerstone,
6(1A): 16-28.
Dicato, M. (2003). Anemia in cancer: Some pathophysiological aspects. Oncologist, 8: 19-21.
Goldstein, D. ve ark (2006). Fatigue states after cancer treatment occur both in association with, and ›ndependent of, mood Disorder: A longitudinal study. BMC Cancer, 6: 240-241.
Hofman, M. ve ark (2007). Cancer-related fatigue: The scale of the problem. The Oncologist, 12(1): 4-10.
Jacobsen, P. B., Donovan, K. A., Weitzner, M. A. (2003).
Distinguishing fatigue and depression in patients with cancer.
Semin Clin Neuropsychiatry, 8(4): 229-40.
Jullienne, E. ve ark (2005). Diurnal cortisol rhythm and fatigue in breast cancer survivors. Psychoneuroendecrinlogy,
30(1): 92-100.
Michael, J., Tisdale, J. (1999). Clinical trials for the treatment of secondary wasting and cachexia. Nutrition, 129:
243–246.
Mock, V. ve ark (2000). NCCN practice guidelines for cancer-related fatigue. Oncology, 14(11): 151-61.
Morrow, G. R. ve ark (2003). Differential effects of paroxetine on fatigue and depression: A randomized, double-blind
trial from the university of Rochester cancer center community clinical oncology program. Journal of Clinical Oncology,
21(24): 46-35.
Mustian, K. M. ve ark (2007). Integrative nonpharmacologic
behavioral interventions for the management of cancer-related
fatigue. The Oncologist, 12(1): 52-67.
Pierre, P. J. ve ark (2007). Assessment of cancer-related fatigue: Implications for clinical diagnosis and treatment. The
Oncologist, 12(1): 11-21.
Pusztai, L. ve ark (2004). Changes in plasma levels of inflammatory cytokines in response to paclitaxel chemotherapy
Cytokin, 25(3): 5-10.
Russell, K. P., Loretta, M. (1999). Cancer-Related Fatigue: Guidelines for evaluation and management. Oncologist, 4: 1-10.
67
‹lknur ÖZKAN, Sezgi ÇINAR
Roscoe, J. A. (2005). Treatment of radiotherapy-induced fatigue through a nonpharmacological approach. Integrative
Cancer Therapies, 4(1): 8- 13.
Ryan, J. L. ve ark (2007a). Cancer-related fatigue and sleep
disorders. Oncologist, 12: 35-42.
Ryan, J. L. ve ark (2007b). Mechanisms of cancer-related fatigue. The Oncologist, 12, Supplament 1: 22-34.
Savard, J., Simard, S., Ivers, H., Morin, C. M. (2005). Randomized study on the efficacy of cognitive-behavioral therapy
for insomnia secondary to breast cancer, part I: Sleep and
psychological effect. Journal Of Cl›n›cal Oncology, 23(25):
6009–6018.
Say›n, A., Candansayar, S. (2007). Yorgunluk kavram› ve yorgun hastalara klinik yaklafl›m. Gazi T›p Dergisi, 18(1): 1-8.
Schmiegelow, M., Feldt - Rasmussen, K., Lange, R., Poulsen - Muller, A. (2003). Assessment of the hypothalamo-pituitary-adrenal axis in patients treated with radiotherapy and
chemotherapy for childhood brain tumor. The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, 88(7): 3149–3154.
Segal, R. ve ark (2001). Structured exercise improves physical functioning in women with stages I and II breast cancer: Results of a Randomized Controlled Trial. Journal of
Clinical Oncology, 19(3): 657-665.
Tishelman, C., Petersson, L. M., Degner, L. F., Sprangers,
M. A. (2007). Symptom prevalence, intensity, and distress in
patients with inoperable lung cancer in relation to time of
death. J Clin Oncol., 25(34): 5381-5389.
Ünsal, D., Aksu, A., Ba¤r›aç›k, Ü., Akmansu, M. (2007).
Postmastektomi radyoterapi uygulanan meme kanserli olgularda geliflen yorgunlu¤un derecesi, serum sitokin ve leptin düzeyleri ile iliflkisi: Prospektif de¤erlendirme. Türk Onkoloji
Dergisi, 22(1): 1-12.
Yates, P. ve ark (2005). Randomized controlled trial of an
educational intervention for managing fatigue in women receiving adjuvant chemotherapy for early-stage breast cancer.
Journal of Clinical Oncology, 23(25): 6027-6036
Yurtsever, S. (2000).
Kronik hastal›klarda yorgunluk ve
hemflirelik bak›m›. C.Ü. Hemflirelik Yüksekokulu Dergisi,
4(1): 16-20.
68