Oligopol Piyasası

advertisement
Ekonomi I
11.Bölüm:
Oligopol Piyasası
Doç.Dr.Tufan BAL
Not:Bu sunun hazırlanmasında büyük oranda Prof.Dr.Tümay ERTEK’in Temel Ekonomi kitabından
faydalanılmıştır.
2
11.1.Oligopol Piyasasının Özellikleri
• Oligopol piyasası az sayıda firmanın hakim
olduğu bir piyasa türüdür.
• Firmalar homojen veya heterojen bir mal
üretiyor olabilirler.
• Firmaların alüminyum, çimento ve bakır gibi
homojen bir mal üretip sattığı piyasaya saf
oligopol, otomobil, bilgisayar, televizyon ve
bulaşık makinesi gibi heterojen (farklılaştırılmış)
bir mal üretip sattığı piyasaya da farklılaştırılmış
oligopol piyasası denir.
3
Oligopol Piyasasının Özellikleri
1.Ölçek ekonomileri önemlidir: Büyük ölçekte
üretim birim maliyetleri düşürüp rekabet gücünü
arttırabilecekken, piyasada az sayıda firma
büyük ölçekte üretim yaparak toplam
talebin tamamını karşılayabilir.
2.Piyasaya girmek oldukça zordur: Tam rekabet
ve monopolcü rekabet piyasalarının aksine oligopol
piyasasına girmek oldukça zordur. Çok büyük
bir sermayeye ve teknoloji bilgisine gereksinme
duyulması, ayrıca patent hakkı alınması gibi
kısıtlamalar piyasaya girmeyi zorlaştıran
nedenlerdir.
4
Oligopol Piyasasının Özellikleri
3.Karşılıklı bağımlılık : Piyasada az sayıda firma
olması nedeniyle bir firmanın fiyat, reklam ve ürün
geliştirme gibi konularda alacağı kararlar diğer
firmaların satışlarını ve dolayısıyla davranışlarını
etkiler. Firma bir durumu göz önünde bulundurmak
ve ona göre kararlar almak zorundadır.
4.Fiyat katılığı ve fiyat dışı rekabet: Bir firma
piyasadaki payını arttırmak için fiyatını düşürürse
diğerleri de fiyatlarını düşür ve bundan bütün
firmalar zararlı çıkar. Onun için oligopol
piyasalarında firmalar birbirleriyle fiyat yoluyla
rekabet etmekten kaçınırlar ve reklam gibi
fiyat dışı yollarla rekabet ederler.
5
Oligopol Piyasasının Özellikleri
• 5.Birleşmeler yoluyla büyüme: Özellikle
ölçek ekonomilerinden daha fazla
yararlanabilmek için şirket evlilikleri olarak da
adlandırılan şirket birleşmelerinin
sonucunda piyasada firma sayısı azalmaktadır.
• Firma sayısındaki azalma ile de oligopoller
belirgin bir şekilde ortaya çıkmaktadır.
• Günümüzde şirket birleşmelerine çok
rastlanmaktadır.
6
11.3.Oligopol Piyasasında Rekabet
• Oligopol piyasalarında fiyat savaşları veya
kıyasıya rekabet diye adlandırılan fiyat yoluyla
rekabet yaygındır.
• Bir firma fiyatı aşırı şekilde maliyetinin de
altında düşürerek, rakiplerini de fiyatlarını
maliyetlerinin altına çekmeye ve iflas edip
piyasadan ayrılmaya zorlayabilir.
• Fiyat savaşı çeşitli şekillerde sonuçlanabilir.
Fiyat savaşını başlatan firma rakiplerini
piyasadan silip piyasaya tek başına hakim
olabilir ki bu durumda oligopol piyasası
monopol piyasasına dönüşmüş olur;
7
11.3.Oligopol Piyasasında Rekabet
• Fiyat savaşını başlatan firmanın kendisi güçlü
rakipleri karşısında iflas edip piyasadan ayrılabilir
veya firmalar fiyat savaşının kendileri için de zararlı
olduğunu fark edip uzlaşmaya varabilirler.
• Gerçek hayatta bunun örnekleri çoktur.
Şehirlerarası otobüs firmaları örneği..
• Oligopol piyasasında firmalar arasındaki
rekabet çoğu zaman reklamlar, taksitli savaşlar,
promosyon, müşteri hizmeti ve ürün farklılaştırması
şeklinde olur.
8
11.4.Karteller ve Fiyat Liderliği
• Firmaların fiyat rekabetinden kaçınmak için
anlaşma çabalarının en gelişmiş ve sistematik
olanı kartellerdir.
• Kartel, firmaların birbirleriyle rekabet etmeyip
karlarını arttırmak amacıyla özellikle üretim ve
fiyat konularında ortak karar almak için
oluşturdukları bir birliktir. Kartelin başarılı
olabilmesi için şu özelliklere sahip olması
gerekir:
▫ Kartel, piyasanın tümüne değilse bile çoğunluğuna
hakim olmalıdır.
9
11.4.Karteller ve Fiyat Liderliği
▫ Karteli oluşturan firmalar, alınan ortak kararlara
uymalıdır. Bazılarının gizliden daha fazla mal üretip
daha ucuza satması kartelin etkinliğini sarsar.
▫ Söz konusu mala olan talep fiyata göre esnek
olmamalıdır. Ancak talep fiyata göre esnek olmadığı
zaman miktarı kısıp fiyatı arttırmak toplam hasılatı ve
karı artırabilir.
▫ Mala olan talep tüketici gelirine göre de esnek
olmamalıdır. Esnek olursa, tüketici gelirindeki
dalgalanmalar, talepte önemli dalgalanmalara ve ortak
kararların uygulanmasında zorluklara neden olabilir.
10
11.4.Karteller ve Fiyat Liderliği
• Oligopol piyasasında firmaların lider firmayı
takip etmesi konusuna gelince, piyasada güçlü
olan firma diğer firmaların olası tepkilerini de
göz önünde bulundurarak fiyat konusunda bir
karar alır ve diğer firmalar da fiyat konusunda
bu güçlü firmayı takip ederler.
• Güçlü firma ya piyasadaki payı bakımından
güçlüdür, ki bu firmaya hakim firma denir,
veya malı diğerlerine göre daha ucuza
üretebildikleri için güçlüdür.
11
11.5.Oyun Teorisi
• Oligopol piyasasında nasıl
davranacağına ilişkin çeşitli
modeller arasında oyun teorisi
de önemlidir.
• 1937 yılında John von
Neumann tarafından orta
konulmuştur. Daha sonraları
Profesör John Nash, oligopol
teorisindeki karşılıklı
bağımlılık durumunu yansıtan
oyun teorisi üzerine çalışmalar
yapmış ve Nash Dengesi diye
bilinen teoriyi geliştirerek 1994
yılında Nobel Ödülü’nü
almıştır.
• Akıl Oyunları adı altında filmi
de yapılmıştır.
12
11.5.Oyun Teorisi
• John Forbes Nash Jr.,
(1928-2015, ABD'li
matematikçi.
• Lisans ve yüksek lisans
eğitimini Carnegie
Institute of Technology'de
tamamladıktan sonra
doktora yapmak için
Princeton Üniversitesi'ne
gitti. 21 yaşında hazırladığı
doktora tezi, "Oyun
Teorisi", ona uzun yıllar
sonra, 1994'te Nobel
Ekonomi Ödülünü
kazandırdı.
13
11.5.Oyun Teorisi
• Her oyunda olduğu gibi oyun teorisinde de üç temel
unsur bulunmaktadır.
1)Kurallar
2)Stratejiler
3)Ödentiler
▫ Mahkum Açmazı
Ahmet ve Mehmet adlı iki hırsız bir evi soyarken polisler
tarafından suçüstü yakalanırlar. Suçun cezası her ikisi
için 3’er yıl hapistir. Savcı soruşturmayı derinleştirince
bunların birkaç ay önce işlenen bir cinayetten de failleri
olmasından şüphelenmektedir. Ahmet ve Mehmet ayrı
koğuşlarda yatmakta ve birbirleri ile temasları
bulunmamaktadır. Savcı her ikisi ile de ayrı ayrı görüşür
ve cinayeti işlediklerini itiraf etmelerini ister. Eğer biri
suçlu itiraf ederken, diğeri inkar ederse suçu itiraf eden 1
yıl hapis, inkar eden ise 20 yıl hapis cezası alacaktır.
14
11.5.Oyun Teorisi
İkisi de itiraf ederse her biri 4 yıl hapis cezası,
etmezlerse ortada bir kanıt olmadığı için yalnızca
hırsızlık suçundan her biri 3 yıl hapis cezası
alacaklardır. Bu durumda Ahmet ile Mehmet’in
vereceği karar ne olacaktır? Savcı onları yukarıda
belirtilen kurallar çerçevesinde bir oyun oynamaya
zorlamaktadır.
Oyundaki stratejiler her birinin cinayeti itiraf etme
konusunda verecekleri kararlardır; stratejileri, ikisinin
de suçu itiraf etmesi; ikisinin de suçu inkar etmesi;
Ahmet’in suçu itiraf edip Mehmet’in inkar etmesi;
veya Ahmet’in suçu inkar edip Mehmet’in suçu kabul
etmesidir. Bu stratejilerin sonuçları Tablo 11.1’deki
gibidir.
15
11.5.Oyun Teorisi
16
11.5.Oyun Teorisi
Oyun teorisine göre, oyunun dengesi oyunculardan
her birinin diğerlerinin nasıl davranacağını göz
önünde bulundurarak kendisi için en iyi kararı
vermesi ile sağlanır.
Mahkumların açmazı örneğinde, Ahmet ve Mehmet
ortak bir strateji geliştirememektedirler. O zaman, biri
inkar ederken diğeri itiraf ederse inkar eden 20 yıl
hapis cezası alacaktı. Halbuki itiraf eden diğerinin
inkar etmesi karşısında 1 yıl, onun da itiraf etmesi
karşısında 4 yıl hapis yatacaktır. İki taraf ta birbirine
güvenmemekte ve kendisi inkar ederken diğer tarafın
itiraf etmesi durumunda 4 yıl hapis yerine 20 yıl hapis
yatacağını düşünmektedir. Bu durumda Ahmet için en
iyi strateji, Mehmet suçu itiraf da etse inkar da etse
kendisinin suçu itiraf etmesidir. Aynı şey Mehmet için
de geçerlidir.
17
11.5.Oyun Teorisi
• Oyunun dengesi ikisinin de suçu itiraf edip
her birinin 4’er yıl hapis cezasına sahip olması
ile sonuçlanmaktadır.
• Yani denge, bir oyuncunun diğerinin nasıl
davranacağını bilmediği durumda kendisi için
en iyi kararı vereceği dengedir.
• Bu denge Nash dengesinin özel bir şekli olup
hakim strateji dengesi diye adlandırılır.
18
11.6.Piyasada Yoğunlaşma ve Piyasa Yapısı
• Bir piyasa yapısının bir uçta tam rekabet
diğer uçta monopol arasında nerede yer aldığını
anlamak için piyasa yoğunlaşma düzeyine
bakılır.
• Piyasada yoğunlaşma, az sayıda firmanın
piyasadaki toplam satışların önemli bir kısmına
hakim olması durumudur. Piyasada yoğunlaşma
yüzeyini ölçmede kullanılan en önemli ölçü,
“P4=dört firma yoğunlaşma oranı”dır.
• Dört-firma yoğunlaşma oranı, piyasadaki en
büyük dört firmanın piyasadaki toplam
satışların % kaçına sahip olduğunu gösterir.
19
11.6.Piyasada Yoğunlaşma ve Piyasa
Yapısı
• Bu oran tam rekabette sıfır denecek kadar az,
monopolde yüzde 100’dür.
• Genelde, monopolcü rekabet piyasasında bu
oran %40’dan az, oligopol piyasasında %40’dan
fazla olup oran arttıkça en büyük dört firmanın
piyasa hakimiyeti de artmaktadır.
• Oligopol piyasasında yalnızca iki, üç veya dört
firma bulunuyorsa yoğunlaşma oranı %100
olacaktır.
20
11.7.Ölçek Ekonomileri ve Yoğunlaşma
• Yoğunlaşma ve oligopol piyasasını ortaya
çıkmasındaki en önemli neden ölçek
ekonomileridir.
• Bir sektördeki üretimde önemli düzeyde ölçek
ekonomileri bulunuyorsa, bir veya az sayıda
birkaç firma bütün piyasa talebini en ucuz
maliyetle karşılayabilir.
• Ölçek ekonomileri bütün piyasa talebini
karşılayacak miktarlara kadar devam ediyorsa
genellikle piyasaya tek bir firma veya iki firma
hakim olur.
21
11.7.Ölçek Ekonomileri ve Yoğunlaşma
• Çoğu zaman ölçek ekonomileri piyasa talebinin
tümünü karşılayacak miktara kadar devam
etmemekte ve belli bir noktadan sonra ortalama
maliyet artmaya başlamaktadır.
• Bu durumda piyasaya tek bir firma hakim
olmayacak, ölçek ekonomilerinden yararlanıp birbiri
ile rekabet halinde olan az sayıda firma hakim
olacaktır.
• Uluslararası ticaretin genişlemesi ve AB gibi daha
büyük pazarların ortaya çıkması bir yandan bazı
sektörlerde ölçek ekonomilerinden daha fazla
yararlanmasına olanak sağlarken, diğer yandan
monopolleşmeyi önleyip az sayıda firmanın birbiri
ile sıkı bir rekabet içinde olmasını sağlamaktadır.
22
11.8.Oligopol Piyasası ve Etkinlik
• Oligopol piyasası için yönetilen en önemli
eleştiri, oligopol piyasasında da firmaların,
monopol ve monopolcü rekabet piyasalarında
olduğu gibi, kaynakları en etkin bir biçimde
kullanmamalarıdır.
• Yani, firmalar dengede marjinal maliyetin fiyata
eşit olduğu (MC=P) noktadaki üretimi
gerçekleştirememekte, fiyatın marjinal
maliyetten fazla (P>MC) olduğu daha düşük bir
miktarı üretip bunu tam rekabete göre daha
yüksek bir fiyattan satmaktadır.
23
11.9.Ölçek Ekonomileri ve Karlılık
• Yapılan araştırmalara göre oligopol piyasasındaki
firmaların ölçek ekonomilerinden faydalanarak
maliyetlerini düşürdüğü ve çoğunlukla bu yoldan
kar sağladıklarını ortaya koymaktadır.
11.10.Araştırma ve Geliştirme
• Oligopol piyasasında firmalar araştırma ve
geliştirmeye (AR-GE) çok önem verirler.
• AR-GE, ölçek ekonomilerden daha geniş çapta
yararlanılması, karlılığın artmasına, fiyatların
azalmasına ve piyasanın ayakta kalabilmesi ve diğer
firmalarla rekabet edebilmesi önemli ölçüde AR-GE
mücadelesinde geri kalmamaya bağlıdır.
24
İletişim Bilgilerim:
Doç.Dr.Tufan BAL
Süleyman Demirel Üniversitesi Ziraat Fakültesi
Tarım Ekonomisi Bölümü ISPARTA
baltufan@yahoo.com
http://tufanbal.net
Download