PDF versiyonunu bilgisayarınıza indirmek için tıklayınız.
advertisement
Ulusal Rapor: Romanya’da Engellilerin ÇalıĢma Hakkının Hukuki Değerlendirmesi Yazarlar: Adina Constantin Mihai Bușcă 2015 ÇalıĢabilirim! Projesi* Raporları Serisi Ulusal Rapor: Romanya’da Engellilerin ÇalıĢma Hakkının Hukuki Değerlendirmesi Hazırlayanlar: S.C. FIATEST S.R.L. Yazarlar: Adina Constantin, Uzman Rehberlik DanıĢmanı Mihai Buscă, Hukuk DanıĢmanı Katkıda Bulunanlar: Assit. Prof. Aurelian Anghelescu, MD, PhD RDI Assist. Ioana Andone, MD, Postgrad. Prof. Valentin-Titus Grigorean, MD, PhD Oana Ilona David MD, Postgrad Üniv. Prof. Gelu Onose, MD, PhD, MSc tarafından incelenmiĢ, notlar eklenmiĢ, geliĢtirilmiĢ ve bir araya getirilmiĢtir. * ÇalıĢabilirim! Projesi, T.C. Avrupa Birliği Bakanlığı tarafından uygulanan Sivil Toplum Diyaloğu III – Siyasi Kriterler Hibe Programı tarafından desteklenmektedir. TOFD’un koordinatörlüğünde 15 Ekim 2014 – 14 Aralık 2015 tarihleri arasında Sağlık-Sen Ġstanbul 1 No’lu ġube, ROSCOS (Romanya Omurilik Felçlileri Derneği) ve Praxis Europe (Ġngiltere) ortağında yürütülmektedir. Projenin amacı; engelli bireylerin çalıĢma haklarının ulusal ve uluslararası hukukta mevcut durumunun değerlendirilmesidir. “Bu yayın Avrupa Birliği’nin yardımıyla hazırlanmıĢtır. Bu yayının içeriğinden yalnızca Türkiye Omurilik Felçlileri Derneği sorumlu olup, herhangi bir Ģekilde AB’nin görüĢlerini yansıttığı Ģeklinde yorumlanamaz.” Ekim 2015 © 2015, Türkiye Omurilik Felçlileri Derneği Adres: Ataköy 7-8. Kısım, Mimar Sinan Villaları KarĢısı, Rekreasyon Alanı, 34750 Bakırköy / Ġstanbul - Türkiye Telefon: +90 212 661 1 661 www.tofd.org.tr iletisim@tofd.org.tr Kapak Tasarım: Fulya Hocaoğlu Dizgi: Bahadır Çınar 3 ÇALIġABĠLĠRĠM! PROJESĠ Türkiye Omurilik Felçlileri Derneği olarak Sivil Toplum Diyaloğu Programı kapsamında hibe desteği aldığımız ÇalıĢabilirim! Projemizi, Türkiye'den Sağlık-Sen Ġstanbul 1 Nolu ġubesi; Romanya'dan Omurilik Felçlileri Derneği (Roscos) ve Ġngiltere’den de Praxis Europe ortaklığında Ekim 2014 yılında baĢlayıp bir yıl süreyle uyguladık. Projemizle, engelli bireylerin istihdamı alanında gerek Türkiye, gerekse diğer Avrupa Birliği üye ülkelerinde politika düzeyinde yapılan çalıĢmaları araĢtırmak istedik. Bu nedenle Romanya ve Ġngiltere’ye çalıĢma ziyaretleri düzenledik. Bu çalıĢma ziyaretleri boyunca hem ülkelerin ilgili alandaki politikalarını öğrenme Ģansımız oldu hem de çeĢitli alanlarda çalıĢmalar yapan kurumları ziyaret ederek, bu politikaların gündelik hayata yansımalarını gözlemleme Ģansımız oldu. Projenin en sonunda, engelli istihdamıyla ilgili politikaların değerlendirildiği, kamuyla sivil toplumu bir araya getirdiğimiz seminerimizde, bir yandan AB ülkelerinin sistem felsefelerini öğrendik; diğer yandan ise Türkiye’deki düzeni çeĢitli atölye çalıĢmalarında masaya yatırarak, güncel politikalara katkı sağlamak amacıyla politika önerileri geliĢtirdik. Bu projenin en önemli ayaklarından birisi de proje kapsamında hazırlanan raporlardı. Bu raporların alanda ciddi bir eksiği karĢılayacak olması bizleri çok heyecanlandırıyor. Umarım Türkiye, Ġngiltere ve Romanya’nın sistemlerini derinlemesine inceleyen raporlarımız ve ayrıca Türkiye’yi Avrupa Birliği ülkeleriyle karĢılaĢtıran raporumuz, bu konularda çalıĢmak isteyen tüm herkese ıĢık tutar. Bu alanda ortaklarımızla geliĢtirdiğimiz diyaloğumuzun ilerleyen dönemdeki çalıĢmalarımızda da devam etmesini de gönülden arzu ediyoruz. Burak Keskin – Proje Koordinatörü www.calisabilirimprojesi.com 4 SĠVĠL TOPLUM DĠYALOĞU AVRUPA BĠRLĠĞĠ ve TÜRKĠYE’DEN TOPLUMLARARASI DĠYALOĞA TAM DESTEK Türkiye ve Avrupa Birliği üye ülkelerindeki toplumların birbirini daha iyi tanımları, toplumsal değerleri, yargıları ve yaĢantıları konusunda bilgi alıĢveriĢinde bulunup yakınlaĢmaları üyelik sürecinin vazgeçilmez bir parçasını oluĢturuyor. ĠĢte tam bu noktada, hem Avrupa Birliği hem de Türkiye bu yakınlaĢmaya zemin oluĢturan projelere farklı programlar çerçevesinde destek oluyor. Avrupa Birliği Bakanlığı tarafından 2008 yılından beri yürütülen ve üçüncü dönemi devam eden Sivil Toplum Diyaloğu Programı da bu giriĢimlerin baĢında yer alıyor. Program kapsamında Avrupa ve Türkiye’den sivil toplum kuruluĢları her bir dönem için belirlenen konu baĢlıklarına yönelik ortak projeler geliĢtiriyor. Toplumlar arasında güçlü bir diyaloğun baĢlamasında önemli bir yere sahip bu projeler kapsamında ise, hem Avrupa hem de Türkiye’de birçok çalıĢma yürütülüyor. 2014 Ekim ayında baĢlayan yeni dönemde kimi Avrupa Birliği üyesi bir ülkede kimi de Türkiye’de faaliyet gösteren sivil toplum ve medya kuruluĢları tarafından geliĢtirilen 55 diyalog projesine hibe desteği sağlanıyor. Bu 55 projenin, 39’u gerek Türkiye gerekse AB’nin gündeminde olan ayrımcılıkla mücadele, insan hakları, demokrasi ve hukukun üstünlüğü ana baĢlıkları altında tasarlanan projeler. Programın bir diğer ayağı olan medya konusundaysa, 16 proje hayata geçiriliyor. Bu projelerle kamuoyunun AB-Türkiye iliĢkileri konusunda bilgilendirilmesi, üyelik sürecinde atılan adımlar ve elde edilen sonuçlar hakkında aydınlatılması ve AB-Türkiye kamuoyları arasında karĢılıklı anlayıĢın güçlendirilmesi hedefleniyor. www.siviltoplumdiyalogu.org 5 ÖNSÖZ Türkiye Omurilik Felçlileri Derneği, kurulduğu ilk günden itibaren, hizmet kalitesinin artması, bünyesinde görev yapan ekibin ve farklı sivil toplum örgütlerinin, kurum ve kuruluĢ çalıĢanlarının ve yöneticilerinin vizyonlarının geliĢtirilmesi konusunda önemli bir rol oynayan, merkezi yönetim, yerel yönetimler, üniversiteler, STK’lar ile iĢbirliği içerisinde gerçekleĢtirilen ulusal ve uluslararası projelerin oluĢturulmasına büyük özen göstermiĢ ve bütün projeleri baĢarı ile tamamlamıĢtır. Projeler kapsamında, yurtdıĢında gerçekleĢtirilen çalıĢma ziyaretlerinde, raporlanan pek çok geliĢmiĢ örneklerin ülkemizde de uygulanabilirliği konusunda ciddi çalıĢmalar yapılmıĢ; ülkemizde geliĢmiĢ ancak proje ortaklarımızda eksik olan bilgi, iĢleyiĢ ve engelli bireylerin yaĢam kalitelerinin arttırılması konuları kapsamında bazı bilgilerin de proje ortaklarımıza aktarılabilmesine rehberlik edilmiĢtir. ÇalıĢma hakkının, her birey için en temel unsurlardan biri olduğu bir gerçektir. 15-20 yıl öncesinde yaptığımız araĢtırmalarda kamu sektöründe bile çalıĢabilen engelli bireylerin istihdam oranının çok düĢük olduğu gözlemlenmiĢti. Uyguladığımız pilot projeler üzerinden, engellinin çalıĢabileceği iĢ analizlerini, kapasitesini, koĢullarını, sorunlarını içermesi sonucunda, üretim hayatına katılabilmelerinin ne kadar önemli olduğu tespit edilmiĢ ve engelli bireyin önündeki bariyerlerin kalkmasına öncülük edilerek, toplumda saygın bir Ģekilde yerlerini alabilmelerinin yolu açılmıĢtır. Tüm yapılan projeler, kamu-sivil toplum örgütleri diyaloğunun ne kadar önemli olduğunu göstermiĢtir. “ÇalıĢabilirim!” Projesinde yurtdıĢı ortaklarımız olan ROSCOS ve Praxis Europe’un çalıĢma konumuzla ilgili daha evvelki tecrübeleri ve araĢtırmaları bizi onlarla iĢbirliğine yöneltmiĢtir. Türkiye’den de engelli istihdamıyla ilgili çalıĢmalar yapan Sağlık-Sen Ġstanbul 1 No’lu ġube’yi de proje ortağı yaparak uluslararası platformda ortak çalıĢmamızı baĢarı ve en yüksek fayda ile tamamlamıĢ bulunmaktayız. Projemiz kapsamında oluĢturulan ülke ve karĢılaĢtırmalı raporlarımız, tarafımızca belirlenen, alanında deneyimli uzmanlar/akademisyenler tarafından hazırlanmıĢtır. Ġnanıyorum ki, proje sonuç raporlarından, proje ortağı olan kurum ve kuruluĢlar, ilgili bakanlıklar, barolar, 6 üniversiteler, yerel yönetimler, sendikalar, iĢ dünyası ve sivil toplum örgütleri gibi farklı perspektiflerden konuyla ilgili çalıĢmalar yapan tüm kurum ve kuruluĢlar en verimli Ģekilde faydalanabilir. Projenin her aĢamasında bizi destekleyen AB Bakanlığı’na teĢekkür ediyor; kurmuĢ olduğumuz Kamu-STK diyaloğunun bundan sonra da devam etmesini diliyorum. Ramazan BAġ - TOFD Genel BaĢkanı 7 ĠÇĠNDEKĠLER I. ENGELLĠ KĠġĠ VE ENGELLĠ ÇALIġAN KAVRAMI 1.1. Engellilik konusuna yaklaĢım: genel kavramla ilgili unsurlar ve spesifik vicdan muhasebesi; istatistiksel veriler…………………………………………………….09 1.2. Engelli çalıĢanlar – engelli çalıĢanlarla ilgili politikalar, istatistiksel veriler………28 II. ENGELLĠLĠK VE ENGELLĠ KĠġĠLERĠN ÇALIġMA HAKLARI ĠLE ĠLGĠLĠ ANAYASAL HÜKÜMLER VE ULUSLARARASI SÖZLEġMELER 2.1. Engelli kiĢilerin çalıĢma hakkına iliĢkin anayasal hükümler………………………45 2.2. Engelli kiĢilerle ilgili onaylanmıĢ uluslararası sözleĢmeler………………………..46 III. ENGELLĠLĠK VE ENGELLĠ KĠġĠLERĠN ÇALIġMA HAKKI ĠLE ĠLGĠLĠ YASAL YÖNETMELĠKLER 3.1. Engelli kiĢiler ile ilgili genel yasal yönetmelikler…………………………………67 3.2. ĠĢ yerlerinde engelli çalıĢanlarla ilgili düzenlemeler / tesisler…………………….75 3.3. Engelli memurlar ile ilgili düzenlemeler / tesisler…………………………………78 IV. ENGELLĠ KĠġĠLERĠN ÇALIġMA HAKLARININ ĠHLALĠ 4.1. Ġlgili mevzuatla ilgili ihlaller………………………………………………………80 4.2. Ġlgili tutum/ davranıĢlarla ilgili ihlaller ……………………………………………84 GENEL DEĞERLENDĠRME, TAVSĠYELER……………………………………………89 8 I. ENGELLĠ KĠġĠ VE ENGELLĠ ÇALIġAN KAVRAMI 1.1.Engellilik konusuna yaklaĢım: genel kavramla ilgili unsurlar ve spesifik vicdan muhasebesi; istatistisel veriler Romanya’da, yaklaĢık 700.736 kiĢi – bu halkın % 3,71’idir – özel sosyal koruma sisteminde, diğer bir deyiĢle, “toplum yaşamında engelli kişilerin etkili katılımını (kolaylaştırmak), ebeveynlerin ve eğitimcilerin hak ve görevlerini gözetmek için eşit imkanları, özürlülüğün engellenmesi ve tedavisi”ni güvence altına alan” ulusal politikaların (2003’de yeniden yayınlanan Romanya Anayasası’nın 50. maddesi uyarınca)1 hak sahibi olarak kayıtlıdır2. Yukarıda bahsi geçen belgede öngörüldüğü gibi, “...Romanya’nın bağlı olduğu vatandaşların temel haklarıyla ilgili sözleşme ve anlaşmalar arasında uyumsuzluklar olduğunda” [20. maddenin (1) sayılı bendi], ve “…ve Anayasanın ya da iç mevzuatın daha uygun hükümlere sahip olduğu durumlar dışında, ulusal ve uluslararası mevzuatlar ayrıcalığa sahip olduğunda, vatandaĢların hak ve özgürlükleri ile ilgili hükümler “Romanya’nın bağlı olduğu Evrensel İnsan Hakları Beyannamesi, sözleşmeler ve diğer anlaşmalar ile uyumlu bir şekilde yorumlanmalı ve uygulanmalıdır.” [(20. maddenin (2) sayılı bendi]. Bu bağlamda, revize edilmiĢ Avrupa Sosyal ġartı’nın hükümlerine uygun bir Ģekilde, Romanya, 1175/2005 No’lu Hükümet Kararı (GD) ile engelli kiĢiler lehine sosyal politikalar ve programlar planlama çerçevesini kabul etmiĢ ve uygulamıĢtır << 2006 – 2013 yılları arasında özürlü kiĢilerin korunması, bütünleĢtirilmesi ve katılımının sağlanması ile ilgili Ulusal Strateji “Ayrımcılık yapılmayan bir topluma doğru – özürlü kişiler için eşit fırsatlar”>>3 (<<Ulusal Strateji 2006 – 2013>>). << 2014 – 2020 yılları arasında engelli kiĢilerin topluma katılımının sağlanması ile ilgili Ulusal Strateji Bireyin rehabilitasyonundan toplumsal reforma dek sosyal politikalar >>4 (<<Ulusal Strateji 2014 – 2020>>), Devlet tarafından, nihai Ģekliyle, kabul edilir. 1 www.cdep.ro/pls/dic/site.page?id=339 www.mmuncii.ro/j33/index.php/ro/2014-domenii/protecție-socială 3 http://www.mmuncii.ro/pub/imagemanager/images/file/Legislatie/HOTARARI-DE-GUVERN/HG11752005.pdf 4 http://www.mmuncii.ro/j33/images/Documente/protectie_sociala/DPPD/2014-01-31_Strategie_DPPD-20142020.pdf 5 www.legisplus.ro 2 9 Geçerli mevzuata göre, özel sosyal korumaya hak kazanan kiĢiler “...fiziksel, duyusal, zihinsel, ruhsal ve/ya da benzer engelleri nedeniyle yetersiz bir çevrede yaşayan, kısmen ya da tamamen toplumsal yaşama dahil olmaları için eşit fırsatlara sahip olmaları engellenen, bu nedenle toplumsal bütünleşme ve katılımları için koruma tedbirlerine ihtiyaç duyan kişilerdir. Örneğin; engelli çocuklar ve yetişkinler, Romanya vatandaşları, Romanya’da kalışları ya da ikametleri sırasında diğer devletlerin vatandaşları ya da vatansızlar” [bundan böyle 448 no’lu Kanun olarak anılacaktır – bir sonraki değiĢikliklere ve revizyonlara uygun olarak yeniden yayımlanan, özürlü kiĢilerin haklarının korunması ya da teĢvik edilmesi ile ilgili 448/2006 no’lu Kanunun 2. maddesinin (1) ve (2) sayılı bentleri].5 Hedef grupla ilgili, aĢağıdaki gibi birçok ön açıklama vardır. Son yıllarda, “özürlü kişi” teriminin yerine “engelli kişi” terimini kullanma eğilimi vardır. Engellilik, Romence’ye “iş yapamaz duruma gelmek” (Fransızca olarak incapacité) olarak çevrilen Ġngiliz literatüründen alınmıĢ yeni bir terimdir. “Engellilik”/ “yetersizlik” kapasite (beceri) eksikliği ya da azalması anlamına gelir. Daha geniĢ bir açıdan, bir kimse tüm seviyelerde maksimum bir iĢlevsellikten yararlanmadığı sürece, yetersizlik/engellilik herhangi bir insan için uygun bir terimdir. Ancak, bazı iĢlevsel sınırlamalara (yetersizlikler/engellilikler) sahip bir kiĢi, toplumun diğer üyeleri ile benzer Ģekilde, çevreyle ilgili, kendi toplumsal rolünü oynamada büyük zorluklar yaĢıyorsa, bu kayda değer bir dezavantaj, diğer bir deyiĢle, bir özürlülüktür. Engellilik mutlaka bir özürlülük görünümüne yol açmazken, özürlülük, zorunlu olmamakla birlikte, genellikle, bir ya da birden fazla engelliliği kapsar. Gerçekte, bir özürlülük, kiĢinin, çevreyle ilgili yeterince etkileĢim ve eylem içinde olma ve topluma/topluluğa eĢit imkanlarla katılma ve böylece yaĢam kalitesine sahip, problemleri olmayan bireylerle eĢit (benzer) bir Ģekilde yaĢayarak mücadelesini sürdürme olasılıkları açısından olumsuz yansımalar içererek, bu tür bir durumda, çevreye uyum, fiziksel bağımsızlık, hareketlilik, toplumsal ve mesleki bütünleĢme, ekonomik bağımsızlık gibi bir ya da daha fazla insani iĢlevin bozulması anlamına gelir. Sonuç olarak,“özürlülük” ve“engellilik” terimleri, bütünsel olarak, aynı gerçekliği tanımlamaz. 5 www.legisplus.ro 10 Sosyal koruma ile ilgili Romanya mevzuatı, yukarıda bahsi geçen kavramlardan birinin ya da diğerinin seçilmesinde, birleĢtirici değildir. Sosyal yardımla ilgili <<Ulusal Strateji 2006 – 2013>>3, 292/20115 no.lu Kanun ve çocukların korunması ile ilgili 272/20045 no.lu Kanun, engellilik ve engelli kiĢileri hedeflese de, özürlü kiĢinin korunması ve teĢvik edilmesi ile ilgili 4485 no’lu Kanun gibi diğer normatif mevzuatlar, özel sosyal koruma ile ilgili çerçeve kanun, özürlülük ve özürlü kiĢi ile ilgili referanslar içerir. Son zamanlarda, özel sosyal korumaya dahil olan kiĢiler “özürlülük” kelimesi için alternatif bir terminoloji kullanma tercihlerini belirtmiĢlerdir. Yani “engellilik”/ “engellilikler”, “özel gereksinimler”, “özel ihtiyaçlar” ve diğerleri. Bu tercih “herkes için toplum”1 ilkesi ile uyum içinde, uluslararası bir seviyede, engellilik konusunu geniĢletme eğiliminde olan modern kamu politikaları dahil, ikinci terimlerin daha az yaftalayıcı yan anlamları ile doğrulanmıĢtır. Günümüzde, “özürlülük” (örn: “bir özürlülük derecesine dahil etmek”, “Özürlü yetişkinler için Değerlendirme Komisyonu”6 ve diğerleri) sözcüğünü içeren bazı kanunların baĢlıkları ya da yasal hükümlerin alıntıları dıĢında, genellikle, „engellilik” „engelli kiĢi” ya da „özel gereksinimleri olan kiĢi” terimleri kullanılır. Ulusal seviyede bir terminoloji açıklaması ve birleĢtirme yaklaĢımı, ilgili mevzuatın uyumlu değiĢikliği ile birlikte, öncelikli bir gereksinim haline gelmiĢtir. Maluliyet/ engellilik ve özürlülük tanımları aĢağıdaki sebepler nedeniyle önemlidir: dezavantajlı grupları tanımlamak ve sınıflandırmak dahil, bireyler, sosyal gruplar ve politikalar düzeyinde tetiklenen sosyal tepkileri anlama ihtiyacı. Geleneksel anlayıĢa göre, “özürlü kişi” kavram alanı, “normal” olarak tanımlanan nüfus ile karĢılaĢtırıldığında, benzer bir Ģekilde hareket etme imkanından temelli ya da uzun bir süre boyunca yoksun kalan, duyusal, motorsal ya da entelektüel eksikliklere sahip kiĢileri içermekteydi. Bir özürlü kiĢi görüntüsü, bazen, çaresizlik fikri ile bağlantılı bakıĢ açılarının sınırlayıcı bir Ģekilde hüküm sürdüğü bir eğilim gösterir. “Hastanın genel yetersizliği, genellikle, yalnızca bedensel eksiklikler ile (iç organlarda, yumuĢak dokularda, osteo, miyo-artiküler sistemdeki değiĢiklikler)”7 sinirsel-/zihinsel-/biliĢsel 6 Değerlendirme Komisyonu Ġl Meclisi’nin uzman bir kuruluĢu ya da BükreĢ yerel sektör konseyi açısından, engelli yetiĢkinlerin engellilik tip ve derecelerine iliĢkin kararlar veren kuruldur. 7 “Actual data related to spasticity and its complex treatment” – Editör: A. Anghelescu; Authors: A. Anghelescu, C.F. Ion, A.S. Mihăescu, A. Mirea, A. Nechita, L.Pădure; syf.:387-415 – Bölüm 11: Compendium of neuro - 11 ve/ya da duyusal eksiklikler (beyin-omurilik aksisi ve/yada çevresel sinir sistemi etkilendiğinde) arasındaki bir birleĢimin soncudur. “ICF-DH sınıflandırması, engelli kiĢiler için imkanları eĢitlemeyi hedefleyen birçok standart kurala sahiptir. Odak noktası, iĢlevselliğe dayanan (sınırlı etkinlik adlı zıt anlamlı sözcük ile) yetersizlik-engellilik kavramından etkinlik kavramına ve günlük rutine odaklanarak (sınırlı katılım adlı zıt anlamlı sözcük ile)”7 özürlülük kavramından katılım kavramına, tıbbi boyuttan toplumsal boyutlara geçmiĢtir. “Dünya Sağlık Örgütü tarafından (WHO) tarafından geliĢtirilen ICF-DH standartlaĢtırılmıĢ sınıflandırma, aynı zamanda, kültürler arası uygulama içeren evrensel bir araç olarak, iĢlevsellik durumu, engellilik, çalıĢma yetersizliği, sağlık durumu (ya da hastalık) ve tüm kategorilerdeki insanlar ve/ya da patolojik koĢullara istinaden, bilimsel dilin birleĢtirilmesini ve standartlaĢtırılmasını sağlayan veri toplama ve yönetiminin en iyi seviyeye getirilmesi için kapsamlı yapısal bir çerçevedir. Yukarıda belirtildiği gibi, ICF-DH tüm patolojik kategorilere, birbirine zıt „iĢlevsel” bir sıralamayla yaklaĢır: hem“sorun yaratmayan” yönden (iĢlevsel, fizyolojik seviye) ve hem de “sorun yaratan” yönden (sınırlı/ kısıtlı iĢlevsellik) üç temel insan varoluĢu seviyesinde: “Vücut” seviyesi (B - vücut) iĢlevsellik yönleri (biçim açısından iĢlevsel bütünlük) ile yetersizlik/ eksiklik yönlerine (anatomik, fizyolojik ve/ya da zihinsel iĢlev ya da yapıda bir eksiklik/kayıp/anormallik) atıfta bulunur. “Etkinlik” seviyesi (A - etkinlik) bir kiĢi tarafından gerçekleĢtirilen iĢlevsel bir eylem ya da görevin tam performansı ile, bu, genellikle, yakın/çevredeki yaĢam ortamında (ev) gerçekleĢiyorsa, zıt sınırlı (iĢlevsel olmayan) etkinliği (eski terim: yetersizlik) ima eder. “Katılım” seviyesi (P - katılım) katılım yönlerine atıfta bulunur – kiĢiler arası iliĢkilerin toplumsal, kültürel, ekonomik iĢleyiĢi: ailenin yeniden bütünleĢtirilmesi, günlük etkinliklere katılım, topluluk, okul/eğitim, toplumsal, profesyonel, ekonomik, mesleki ve dini katılım. Ġki zıt boyut tanımlanır: “sorun yaratmayan”– katılım ve sınırlı katılım. Belirli bir tarihi, kültürel, toplumsal, ekonomik bağlamda, ayrımcılık, yaftalama, dıĢlama kısıtlayıcı boyutlar olarak değerlendirilir. rehabilitation - in adults, children and seniors – G. Onose și L. Pădure (ana yazarlar ve koordine eden katılımcılar), Universitary Yayınevi “Carol Davila”, BükreĢ, 2008) 12 Sonuç olarak, ġekil 1 belirli bir durumda, beceri ile performansın dengeli bir analizini sunar. Sağlık Durumuna karşı Patoloji Vücudun biçimsel iĢlevsel bütünlüğe karĢı özel yapısal, fizyolojik, zihinsel yetersizlik (bireysel seviye) Etkinliğe karĢı Sınırlandırma (bireysel seviye) Çevresel Etkenlerin Bağlamsal Engelleri (kolaylaĢtırıcılara karĢı) Katılıma karĢı Kısıtlama (toplumsal seviye) Bağlamsal KiĢisel Etkenler ġekil 1 WHO’nun ICF-DH hastalık sonuçları sınıflandırmasına dayanan sağlık durumu yaklaĢımı (2008)7 Sinirsel canlandırıcı tekniklerin kaydettiği ilerleme hayal kırıklığı verdiğinden, ICF-DH yaklaĢımı, nörojenik iĢlev bozukluklarından ziyade, temelde etkinlik ve katılım seviyelerine gönderme yapan, gerçekçi terapötik hedeflerin geliĢtirilmesini mümkün kılar, iĢlevsel bakiyenin en iyi hale getirilmesine ve ağır engellilik durumlarına uyarlanmıĢ, yeni iĢlevsel becerilerin/edinimlerin uygulanmasına odaklanır.”7 13 ”ICF-DH katılımı kolaylaĢtırıp eksiklikleri sınırlayabilecek bireysel ve çevresel boyutları göz önüne alarak, engelliliğin tanımı için önemli bir klinik bilgi değerlendirme aracı ve engelliliğe iliĢkin yeni bir kavram modeli oluĢturur. 7 Sağlık Durumuna karĢı Patoloji Vücut Bağlamsal Çevresel Etkenler: Fiziksel ortam (ev, iĢyeri...) ArkadaĢ çevresi (tutum, aile, arkadaĢlar, yöneticiler, meslektaĢlar ile iliĢkiler...) Toplumsal çerçeve: - Uyumlu ulaĢım (okula, iĢyerine, aile hekimine, rehabilitasyon merkezine yakınlık, eriĢebilirlik...) - Tıbbi hizmetlere eriĢebilirlik, boĢ zaman faaliyetleri - Hukuki, ekonomik finansal çerçeveler (sosyal sigortalar) Doğal ortam Ģartları Etkinlik Katılım Bağlamsal KiĢisel Etkenler: YaĢ, cinsiyet EĢ zamanlı ölümler Rehabilitasyon potansiyeli farkındalığı Gerçekçi (terapötik) hedefler Öncelikler, motivasyon Uyum Öz saygı, Depresyon Zihin meĢguliyeti / endiĢe (hastalık seyri, koruma...) ġekil 2 ICF-DH sınıflandırması açısından çevresel ve bireysel durumların sağlık durumu üzerindeki etkisi (2008)7 Robert Drake “özürlülük” teriminin engellilikten doğan toplumsal dezavantajı tayin etmek için kullanıldığını düĢünüyor. Tıbbi engellilik anlayıĢının yalnızca dini inançlara dayanmaması, 14 aynı zamanda, tıbbın, ağırlıklı olarak genetik alanından doğduğu ve ilerlediği bilimsel arka plana dayanması nedeniyle, kiĢisel dram modeline gönderme yapar.8 Castelein, özürlülüğü, yaĢ, cinsiyet ve kültürel kimliği göz önüne alarak, yalnızca bir eksiklik ya da yetersizliğin sonucu olarak değil, aynı zamanda çevresel engellerin bir sonucu olarak ortaya çıkan, günlük rutinin bozulması olarak değerlendirir.9 Robert Barker “Sosyal çalıĢma sözlüğünde”9 engellilik terimini geçici ya da kalıcı, kısmi ya da tamamen, belirli bir fiziksel ya da zihinsel durum nedeniyle, bazı iĢlevlerini ve gereksinimlerini yerine getiremeyen bir kiĢi olarak tanımlıyordu. “ICF-DH’nin bakıĢ açısından, engellilik, artık katı bir Ģekilde bireysel bir sorun olarak değil, ancak, sosyal çevrenin, özel gereksinimleri olan kiĢiler için eĢit imkanlar sağlama ve sunmada yeterince hazırlıklı olmayan, kiĢiler arası iliĢkiler, bilgi ve eğitim ile ilgili tutumlarının ve ekonomik sorunlarının oluĢturduğu bir yığın olarak değerlendirilir. Biçim açısından iĢlevsel eksiklikler ve engellilik, bir kiĢinin, hastalığından önce, kendisi için normal olan bir rolü gerçekleĢtirme kapasitesini etkiler. Özürlülük, sekelli hastaların gelecek yaĢamında tüm seviyelerde (biyolojik, psikolojik, toplumsal, ailevi, mesleki ve ekonomik) yıkıcı değiĢiklikler getirebilir.”7 “Ana rol, yeni biyolojik, psikolojik, sosyo-ailevi, mesleki ve ekonomik statü koĢullarına, algı tarzı ve olaya katılım Ģartlarına nasıl uyum gösterileceğini öngörebilecek stratejiler ve etkenler tarafından oynanır. Ailenin, özellikle, hayat arkadaĢının yaĢadığı aĢırı yorgunluk, sağlıklı eĢte zihinsel hastalıkların ortaya çıkması (sinir bozukluğu, reaktif depresyondan ağır dekompansasyon, hatta otoliz eğilimine dek) yeniden bütünleĢme için katılımı sınırlayan iĢlev bozukluğu unsurlarını temsil eder.”10 YaĢam kalitesini tanımlayan bir öğe, kiĢinin, hedefleri, standartları ve amaçlarına uygun olarak yaĢadığı sosyal ve kültürel bağlamdaki ve değerler sistemindeki rolü ve statüsüne iliĢkin (öz) algısıdır. 8 Robert F. Drake, Understanding Disability Policies, Palgrave MacMillan, 1999 BükreĢ Üniversitesi – Sosyoloji ve Sosyal Yardım Fakültesi, Tez Projesi, Inclusion Policies on Social Reintegration of Persons with Disabilities, BükreĢ, 2009 9 10 Anghelescu A., Onose G., Ciurea A.V. – Romanian Contributions to the developement of the international project “ICF Core Sets - for Spinal Cord Injury”. Neurosurgery, XIV(1):23-29, 2007 11 Cruice M., Worrall L., Hickson L. Ģi col. - Measuring quality of life: Comparing family members' and friends' ratings with those of their aphasic partners, Aphasiology, 19, 2, 111-129, 2005 12 McCormick -Operationalizing Community Integration via the ICF Advancing a research agenda for ICF,10th North American Collaborating Center Conference on ICF, 2004 15 ÇeliĢkili bir durum ancak, ailevi, eğitimsel, mesleki yeniden bütünleĢme, toplumsal iĢlevsellik, sosyal, ekonomik seviyelerdeki etkin katılımın yoğunluğu ve karmaĢıklığı, kiĢiler arası iliĢkiler, kültürel etkenlerin etkisi; sınırlayıcı yoksunluk boyutları göz önüne alındığında, yaĢam seviyesi kalitesinin (QoL) öz değerlendirmesine yüksek oranda katkıda bulunur11. Terapötik çabaların ve iĢlevsel belirtilerin12 hedefi olarak QoL seviyesini ölçmek genellikle klinik deneyler tarafından önerilir (sıklıkla ikincil öneme sahip bir gözlem aracı olarak değerlendirilse bile). Her bireysel vaka, politik, hukuki, ekonomik ve toplumsal seviyelerdeki karar etkenleriyle sıkı bir bağ içinde, primer profilaksi ile ilgili hususlar doğrultusunda, müdahale planlama, kaynak tahsisi, insan ve malzeme kaynağı yönetimi ile ilgili kısa, orta ve uzun vadeli kararlar alınarak, tıbbi, toplumsal, idari ve ekonomik bakıĢ açılarına göre, etraflıca analiz edilmelidir. Sağlık Durumuna karĢı Patoloji Vücudun biçimsel iĢlevsel bütünlüğü Etkinlik QoL yaĢam kalitesindeki yansımalar KATILIM AĠLENĠN YENĠDEN ENTEGRASYONU günlük faaliyetler, sorumluluklar istirahat/ boĢ vakit faaliyetleri (spor, yarıĢma koĢullarında dahi) TOPLUMA YENĠDEN ENTEGRASYON eğitim mesleki yeniden entegrasyon: sosyo-mesleki & ekonomik yeniden katılım dini politik katılım ġekil 3 Sınırlı etkinlik ve kısıtlı katılım yaĢam seviyesi (QoL) kalitesini bozan baĢlıca etkenlerdir (2008)7 16 Özürlü kiĢi sosyal desteğe ihtiyaç duyan en kırılgan kategorilerden birine dahildir. Özürlülük olgusunun karmaĢık yapısına yaklaĢım ve bu yapının yorumlanması baĢlıca iki model olarak ele alınır: bireysel (tıbbi dahil) ve toplumsal model. “Bireysel” model uzmanların genel zihniyeti ve mesleki farkındalığında derin köklere sahiptir. Bu modele göre, malul kiĢilerin göğüs germek zorunda olduğu sorunlar iĢlevsizliklerinin doğrudan sonucudur, bu nedenle, uzmanların temel görevi, engelli kiĢinin, hem fiziksel/tıbbi (rehabilitasyon programları yoluyla) hem de zihinsel (engelli kiĢinin sınırlamalarla yüzleĢmesine yardım eden programlar) açıdan13 belirli bir yetersizliğin Ģartlarına ayak uydurmasını sağlamaktır. Bir özürlülük durumu meydana geldiğinde, vücutta ve zihinsel sistemde değiĢiklikler ortaya çıkar. Ailevi ve toplumsal bağlamlar ihmal edilirken, uyum sağlama bireysel bir husus olarak değerlendirilir. Bu modelin dayandığı bireysel teoriler “psikolojik hayal gücüne” baĢvurur (malul insanlar haline gelselerdi, neler olurdu gibi). Bireyci model bireysel patolojinin bir modeli olarak görünür.9 Bireyci modele göre, özürlü insanların karĢı karĢıya olduğu sorunlar engellilik durumlarının sonucudur. Çoğu durumda, özürlü insanlar dört aĢamadan geçer: Ģok – ani tepki, inkar – tamamen iyileĢmenin mümkün olmadığını kabul etmeyi reddetmek, öfke – çevredeki sağlıklı/ aktif kiĢilere yansıtılır, depresyon – karĢılaĢtıkları sorunları çözmek için net bir bakıĢ açısına sahip olmamaları nedeniyle, zor duruma bir karĢılık olarak. Birçok engellilik sosyal Ģartların sonucudur. Engelli kiĢilerle sosyal çalıĢma kolay değildir, kaynaklarla gereksinimlerin eĢleĢtirilmesine dayanır. Son yıllarda, özürlülüğe atıfta bulunan ve vurguyu bazı insanların fiziksel sınırlamalarından bazı kategorideki insanların çevresindekiler ve sosyal çevreleri nedeniyle maruz kaldığı kısıtlamalara kaydıran yeni bir paradigma “toplumsal model” ortaya çıkmıĢtır. Böylece, bir zamanlar bireysel modelin ana hedefi olan uyum, günümüzde, fiziksel ve/veya zihinsel engellere sahip kiĢilerden gerçekçi olmayan beklentiler ummakla sorumlu olan toplumun bir 13 17 Zamfir, E., Anti-Poverty Strategy and Community Development, Expert Yayınevi, 2000 meselesi haline gelmiĢtir. Bu nedenle, çeĢitli fiziksel yetersizlik Ģekilleri toplumsal baskı tipleri olarak belirir. Kullanılan model sosyal politikalar üzerinde doğrudan bir etkiye sahiptir. Kapitalizmin yaygınlaĢması ile birlikte, ürünün tüketimden ayrımı artıyor, standardizasyon, uzmanlaĢma, yoğunlaĢma ve maksimizasyon baskın hale geliyor, özürlü kiĢilere sunulan hizmet seviyesinde tanımlanabilirler. Bu insanlar “normal” kiĢilerle karĢılaĢtırıldığında, sınırlı bir potansiyelle, farklı olarak görünmeye alıĢkın oldukları için, “özel” tesis ihtiyacı ilgili dezavantajları azaltmak anlamına geliyordu. Özürlü insanların sorunlarına en uygun cevap “tesis”miĢ gibi görünüyordu. Daha sonra, kurumsallaĢtırma yerinden yönetim lehine belirlendi9. Özürlülük sorunlarının diğer yaklaĢımları üç yönden değerlendirilir: 1. Tıbbi yön Bu bakıĢ açısına göre, engellilik klinik ve paraklinik yöntemler ve araçlar tarafından ölçülen eksiklik anlamına gelir ve bu duyusal, zihinsel, motorsal, davranıĢsal ya da konuĢma ile ilgili bir eksiklik olabilir. Engellilik anatomik, fizyolojik ya da psikolojik yapı ya da iĢlev ile ilgili herhangi bir yoksunluk, anormallik, hastalık anlamına gelir. Organ iĢlevlerinde rahatsızlığa, farklı uzuvların ve/ya da diğer vücut yapılarının eksikliğine, beyinsel iĢlevlerin kaybına yol açar. Sonuç olarak, bu kavram „vücut” sistemi14 için iĢlevsel ya da bu sistemle ilgilidir. Terim eksiklik, kusurluluk, güçsüzlük, malullük, hastalık15gibi daha az kayda değer ve daha az kapsamlı diğer unsurları içerir. 2. ĠĢlevsel yön Bu bakıĢ açısına göre, yetersizlik, kiĢinin normal bir faaliyet gerçekleĢtirmesini engelleyen bir eksikliğin sonucu olarak, fiziksel, zihinsel, duyusal kapasitelerinin tamamen ya da kısmi bir Ģekilde azalmasını temsil eder. Yetersizlik uyumlulukta değiĢikliklere, kiĢisel, mesleki ya da toplumsal bağımsızlıklarla ilgili bireysel performanslarda rahatsızlıklara yol açar ve tüm yaĢam kalitesini düĢürür. 3. Toplumsal yön 14 15 Zamfir, C., Zamfir, E., Social Policies. Romania in European Context, Alternative Basımevi, 1995 Neamțu, G., Social Assistance Handbook, Polirom Yayınevi, 2000 18 Çevresel ihtiyaçların yanı sıra, engelliliğin ciddiyetine göre ortaya çıkan çeĢitli belirtilere sahip eksikliklerin ve yetersizliklerin sonuçlarını özetler. Özürlülük (bir eksiklik ya da yetersizliğin sonucu), yaĢına, cinsiyetine ya da mesleğine bağlı olarak, bir kiĢinin toplumsal ve kültürel bağlamdaki rolünü gerçekleĢtirmesini sınırlayan ya da engelleyen toplumsal bir dezavantaj olarak görülür. Diğer bir deyiĢle, engelli kiĢi ve çevresi arasında, bu kiĢiler çeĢitli tipte zorluklarla karĢı karĢıya kaldıklarında kendini gösteren bir iliĢki iĢlevidir: genel zorluklar (hareket, konuĢma, uyum, günlük rutin faaliyetleri), mesleki zorluklar (eğitim ve çalıĢma için hazırlık, iĢ yerinde yerleĢim), psikolojik, ailevi ya da toplumsal zorluklar. Sonuç olarak, eksiklik, bir özre neden olan bir engelliliğe yol açabilir ve özürlü kiĢi, kendisini asimile edebilecek, tolere edebilecek ya da reddedebilecek sosyal çevre cezalarına maruz kalır. Engelli kiĢileri koruma alanında geliĢmeler, istatistiksel veriler 31 Aralık 2014’te, ÇalıĢma, Aile, Sosyal Yardım ve YaĢlı (MLFSAE) Bakanlığı’na bağlı Engelli KiĢileri Koruma Ġdaresi (DPDP), BükreĢ’in sosyal yardım ve çocukları koruma genel il idareleri ve belediye birimlerinin yerel idarelerinin iletiĢime geçtiği toplam engelli kiĢi sayısı 737.885 kiĢiydi (Romanya nüfusunun % 3,47’si). Bunların %97,7’si (720.683 kiĢi) ailesinin bakımı altında ve/ya da tek baĢına yaĢıyor (ya da tesislerde) ve % 2,3’ü (17.202 kiĢi) MLFSAE’e bağlı DPDP tarafından engelli (tesise yatırılmıĢ) yetiĢkinler için koordine edilen ikamete mahsus resmi sosyal yardım kurumlarında bulunuyor. 19 Grafik 1. 31 Aralık 2014’te engelli kiĢilerin sayısı Kaynak: ÇalıĢma, Aile, Sosyal Yardım ve YaĢlı Bakanlığı (www.mmuncii.ro) TOPLAM SAYI 737.885 KURUM DIġI SAYI 720.683 KURUM ĠÇĠ SAYI 17.202 Grafik 2. Aralık 2006 - Aralık 2014 boyunca engelli kiĢilerin geliĢimi Kaynak: ÇalıĢma, Aile, Sosyal Yardım ve YaĢlı Bakanlığı (www.mmuncii.ro) 800.000 700.000 600.000 500.000 400.000 300.000 200.000 100.000 30.12.2014 30.06.2014 31.12.2013 30.06.2013 31.12.2012 30.06.2012 31.12.2011 30.06.2011 31.12.2010 30.06.2010 31.12.2009 30.06.2009 31.12.2008 30.06.2008 31.12.2007 31.12.2006 0 Engelli 737.885 kiĢinin bölgesel-coğrafi dağılımı (31 Aralık 2014’te) 3 No’lu Grafikte özetlenir. 20 Grafik 3. 31 Aralık 2014’te, geliĢim bölgelerinde gösterilen engelli kiĢilerin16 dağılım yüzdesi (%) Kaynak: ÇalıĢma, Aile, Sosyal Yardım ve YaĢlı Bakanlığı (www.mmuncii.ro) Bükreş lifov 3,08 Merkez 3,33 Kuzey Batı 3,86 Batı 3,68 Güney Batı 3,85 Güney 3,86 Güney Doğu 3,27 Kuzey Doğu 3,01 Romanya’nın toplam nüfusu için hesaplanan %3,47’lik ortalama engelli kiĢi oranı (her 100 vatandaĢ için) ile karĢılaĢtırıldığında, Kuzey-Batı, Güney-Muntenia ve Güney-Batı Oltenia bölgeleri en yüksek oranları kaydeder (Grafik 3). 16 1 Ocak 2014’te Romanya’nın artık 21,258,833 kiĢi olan nüfusu ile ilgili, 9 Mart 2014’te yayımlanan Ulusal Ġstatistik Kurumu basın bildirisine göre, ülkenin nüfusu kullanılarak yapılan hesaplama (www.iness.ro POP 101A) 21 Grafik 4. 31 Aralık 2014 tarihli geliĢim bölgelerine göre, engelli kiĢi sayısı Kaynak: ÇalıĢma, Aile, Sosyal Yardım ve YaĢlı Bakanlığı (www.mmuncii.ro) 123,441 112,026 104,298 90,342 84,378 Güney Kuzey Doğu Kuzey Batı Güney Doğu 83,708 Güney Batı Merkez 70,027 69,665 Bükreş lifov Batı Ġller/belediyeler seviyesinde, en yüksek engelli sayısı, Prahova ilinin (36.751 kiĢi) izlediği BükreĢ ili/ belediyesinde (60.409 kiĢi) kaydedilir ve en düĢük sayı, Covasna ilinde (5.263 kiĢi) kaydedilir (Grafik 5). 22 Grafik 5. 31 Aralık 2014 tarihinde, illere göre ayrılan engelli kiĢi sayısı Kaynak: ÇalıĢma, Aile, Sosyal Yardım ve YaĢlı Bakanlığı (www.mmuncii.ro) ALBA ARAD ARGEŞ BACAU BIHOR BISTRITA BOTOŞANI BRAŞOV BRAILA BUCURESTI BUZAU CARAŞ CALARAŞI CLUJ CONSTANTA COVASNA DAMBOVITA DOLJ GALATI GIURGIU GORJ HARGHITA HUNEDOARA IALOMITA IAŞI ILFOV MARAMUREŞ MEHEDINTI MUREŞ NEAMT OLT PRAHOVA SATU-MARE SALAJ SIBIU SUCEAVA TELEORMAN TIMIŞ TULCEA VASLUI VALCEA VRANCEA 17.431 14.125 29.628 18.428 20.510 14.787 12.863 16.355 11.259 60.409 16.630 11.551 11.585 24.918 20.026 5.263 15.921 15.555 12.986 9.857 11.639 8.904 19.934 8.780 27.529 9.618 17.593 16.277 18.870 17.640 17.640 36.751 12.144 14.346 16.885 20.952 10.919 24.055 10.293 14.614 23.267 19.079 - 23 10.000 20.000 30.000 40.000 50.000 60.000 70.000 448 no’lu kanunun 86. maddesinin (2) sayılı bendine göre, özürlülük tipleri Ģunlardır: fiziksel, görsel, iĢitsel, sağırlık-körlük, bedensel, ruhsal, zihinsel, HIV/AIDS, iliĢkili, nadir hastalıklardır.5 Grafik 6. 31 Aralık 2014 tarihinde özürlülük tipine göre belirlenen engelli kiĢi sayısı Kaynak: ÇalıĢma, Aile, Sosyal Yardım ve YaĢlı Bakanlığı (www.mmuncii.ro) 180.000 160.000 159.013 135.234 140.000 120.000 108.287 102.951 100.000 78.350 80.000 60.000 32.940 40.000 20.000 21.769 5.076 12.137 11.378 1.632 2.976 10.402 993 14.943 192 6.444 3.023 46 99 Çocuklar Sağırlık & Körlük Nadir Hastalıklar HIV/AIDS İlişkili Ruhsal Zihinsel Görsel İşitsel Bedensel Fiziksel - Yetişkinler 24 Grafik 7. 31 Aralık 2014 tarihinde, yaĢ ve cinsiyet gruplarına göre dağılan engelli kiĢi sayısı Kaynak: ÇalıĢma, Aile, Sosyal Yardım ve YaĢlı Bakanlığı (www.mmuncii.ro) 0-4 yaş 5-9 yaş 10-14 yaş 15-17 yaş 18-19 yaş 20-24 yaş 25-29 yaş 30-34 yaş 35-39 yaş 40-44 yaş 45-49 yaş 50-54 yaş 55-59 yaş 60-64 yaş 65-69 yaş 70-74 yaş 75-79 yaş 80-84 yaş 85- + yaş Kadın 2.000 4.000 6.000 8.000 10.000 12.000 14.000 16.000 18.000 20.000 22.000 24.000 26.000 28.000 30.000 32.000 34.000 36.000 38.000 40.000 42.000 44.000 46.000 Erkek Kadınlar engelli kiĢilerin toplam sayısının % 53,34’ünü temsil eder. 50 yaĢın üstündeki kiĢi sayısı toplam yetiĢkin engelli sayısının % 67,71’ini temsil eder. YaĢ gruplarına göre, merkezileĢtirilmiĢ veri sonuçları, toplam engelli kiĢi sayısının %60,96’sının 18-64 yaĢları arasında (413.399 kiĢi) ve %39,04’ünün 65 yaĢ üstü olduğunu (264.711 kiĢi) gösterir. 25 Grafik 8. 31 Aralık 2014’te yaĢ gruplarına göre, engelli kiĢi oranı Kaynak: ÇalıĢma, Aile, Sosyal Yardım ve YaĢlı Bakanlığı (www.mmuncii.ro) 5-9 yaş; 2,48% 85- + yaş; 4,13% 10-14 yaş; 2,52% 0-4 yaş; 1,70% 80-84 yaş; 6,12% 15-17 yaş; 1,54% 18-19 yaş; 0,98% 20-24 yaş; 2,70% 75-79 yaş; 8,50% 25-29 yaş; 4,58% 30 34 yaş; 4,35% 70-74 yaş; 8,05% 35-39 yaş; 5,43% 40-44 yaş; 5,62% 65-69 yaş; 9,09% 45-49 yaş; 6,15% 60-64 yaş; 10,67% 50-54 yaş; 5,88% 55-59 yaş; 9,80% 448 no’lu Kanunun 86. maddesinin (1) sayılı bendine göre, özürlülük dereceleri Ģunladır: hafif, orta, vurgulanmıĢ/ iĢaretli ve ağır.5 Ağır özürlülük dereceli olarak sınıflandırılan kiĢi yüzdesi toplam sayının %35,26’sını (31 Aralık 2013’teki %34,01 oranıyla karĢılaĢtırıldığında) temsil eder. VurgulanmıĢ/ iĢaretli özürlülük dereceli kiĢi yüzdesi %52,97’dir (31 Aralık 2013’teki %53,80 oranıyla karĢılaĢtırıldığında). Orta ya da hafif özürlülük dereceli kiĢi yüzdesi % 11,77’dir (31 Aralık 2013’teki %12,19 ile karĢılaĢtırıldığında). (Grafik 9) 26 Grafik 9. 31 Aralık 2014 tarihinde, özürlülük tip ve derecelerine göre dağılan engelli kiĢi sayısı Kaynak: ÇalıĢma, Aile, Sosyal Yardım ve YaĢlı Bakanlığı (www.mmuncii.ro) 100.000 90.000 80.000 70.000 60.000 50.000 Ağır 40.000 Belirgin 30.000 Orta 20.000 Hafif 10.000 - 352’si ikamete mahsus (31 Aralık 2013’teki 335 sayısıyla karĢılaĢtırıldığında) ve 56’sı ikamete mahsus olmayan (31 Aralık 2013’teki 57 sayısıyla karĢılaĢtırıldığında) günlük bakım tesisi olmak üzere, engelli yetiĢkinler için, 31 Aralık 2014’te, (31 Aralık 2013’teki 392 sayısıyla karĢılaĢtırıldığında), kayıtlı, 408 resmi sosyal yardım kurumu vardı. Ġkamete mahsus kurumların üçte biri, 6270 hak sahibi, diğer bir deyiĢle, ikamete mahsus kurumlara yerleĢtirilen toplam 17.202 kiĢinin %36,45’ini içeren bakım ve yardım merkezleridir. 27 Grafik 10. 31 Aralık 2014’te (tip, sayı ve yüzde olarak gösterilir) ÇalıĢma, Aile, Sosyal Yardım ve YaĢlı Bakanlığı’na bağlı Engellileri Koruma Dairesi tarafından koordine edilen, engelli yetiĢkinler için ikamete mahsus olan ve olmayan resmi sosyal yardım kurumları Kaynak: ÇalıĢma, Aile, Sosyal Yardım ve YaĢlı Bakanlığı (www.mmuncii.ro) Gündüz Mesleki Gezici nörolojik Seyyar Birim, 1 Merkez, 2 bakımevi, 19 tedavi hizmet 0,25% 4,60% 0,49% merkezleri, 28 6,86% Ev hizmetleri, 2 Kriz Merkezi, 4 0,98% Solunum Merkezi, 3 0,74% 0,49% Psikososyal danışmanlık/kariyer rehberliği/ engelli kişilerin fakirleşmesini ve dışlanmasını önleme, 4 0,98% Bağımsız yaşam merkezi, 3 0,74% Sergi evi, 93 22,80% Sağlık bakım merkezleri, 110 26,97% Mesleki terapiyle entegrasyon merkezleri, 17 4,17% Engelli kişiler için pilot tedavi ve rehabilitasyon merkezleri, 3 0,74% Tedavi ve rehabilitasyon nöropsikiyatri merkezi, 60 14,72% Engelli kişiler için tedavi ve rehabilitasyon merkezi, 59 14,47% Mevcut 60 nöro-psikiyatri tedavi / rehabailitasyon merkezinde, 5701 kiĢilik kayda değer sayıda hak sahibi vardır.1 1.2. Engelli çalıĢanlar – engelli çalıĢanlarla ilgili politikalar, istatistiksel veriler Ġnsanoğlunun, demokratik toplumlar tarafından, tarihte Ģimdiye dek olduğundan çok daha fazla mutlak bir değer olarak algılandığı artık bariz bir olgudur. Bireyin “iyi yaşam kalitesi” anlamına gelen “refah”ı, toplumsal bir hedef haline gelmiĢtir. Sonuç olarak, geniĢ çeĢitlilikteki insani gereksinimler ve tercihler devrolunamaz haklara dönüĢmüĢ ya da dönüĢmek üzeredir. 28 Politikalar artık, bireylerin yeteneklerini ve davranıĢlarını sınırlandırarak tek tipleĢtirmeye/ standartlaĢtırmaya çalıĢmıyor, bunun yerine, geniĢ çeĢitlilikteki gereksinimlere uygun bir Ģekilde toplumsal tepkiyi düzenlemeye çalıĢıyorlar. Sonuç olarak, engellilik alanında geleceğin herhangi bir modern “dizayn”ı toplumsal devrime odaklanıyor ve her kiĢinin yaĢam kalitesinde ve toplumun genel ilerleyiĢinde bir etkiye sahip olan tüm sosyal alanları, süreçleri ve etkinlikleri içeriyor. Romanya da bu vizyona ve çabaya bağlıdır. 2005’te, Romanya Devleti, üç ana genel hedefe göre, özürlü kiĢilerin haklarının korunması ve teĢvik edilmesi ile ilgili ulusal bir politika elde etme hedefi olan <<Ulusal Strateji 2006 – 2013>>3ü geliĢtirdi: 1. aktif vatandaĢlar olarak kendi yaĢamlarını kontrol edebilmeleri için engelli kiĢilerin toplumsal bütünleĢmesini teĢvik etmek, 2. bakım altındaki özürlü kiĢilere sahip aileler için destek sağlamak, 3. özürlü kiĢilerin istihdam oranını arttırmak.1 MLFSPE, Ulusal Çocuk Hakları Koruma Ġdaresi - NAPCR; Ulusal Ġstihdam Ajansı – NAE ve diğerleri gibi, birçok kurum ve ulusal kurum <<Ulusal Strateji 2006 – 2013>>3 tarafından belirlenen hedeflere varmak için tayin edildi/ kuruldu. Genel olarak, engellilere adanan projelere odaklı, kamu kaynakları (geri ödenebilir nitelikte olmayan) hibeleri yoluyla sağlanan devlet desteği, ağırlıklı olarak, özürlü kiĢilerin toplumsal katılımını, bütünleĢmesini ve istihdamını destekleyen sosyal hizmetlerin geliĢimine katkıda bulunduklarından, faydalı etkilere sahipti; ancak öncelikli ihtiyaçların uygun bir ön değerlendirmesine dayanmamaktaydılar. Bu bağlamda, özürlü kiĢilerin istihdamını arttırmayı hedefleyen programlar görmezden gelinirken, 2006 – 2010 yılları boyunca, <<Ulusal Strateji 2006 – 2013>>3 tarafından sağlanan finansal kaynaklar, ağırlıklı olarak, kendi hayatlarını kontrol edebilen aktif özürlü kiĢilerin toplumsal bütünleĢmesinin teĢvik edilmesine iliĢkin projeler ve özürlü kiĢilere bakan ailelere destek için kullanılmıĢtır. <<Ulusal Strateji 2006 – 2013>>3 özürlü kiĢilerin iĢyerlerinde desteklenmelerinin yanı sıra, istihdamları konusunda destek hizmetlerinin geliĢtirilmesini dikkate almıĢtır: a. özürlü kiĢiler için kapsayıcı ve eriĢilebilir olan açık bir ortamı teĢvik etmek, 29 b. iĢ piyasasına ve iĢyerlerine katılımlarının yanı sıra, özürlü kiĢilerin kapasitelerinin, becerilerinin kabul edilmesini teĢvik etmek, buna iliĢkin önyargılarla mücadele etmek, c. engelli kiĢilerin, özellikle kamu sektörü olmak üzere, açık iĢ piyasasındaki istihdam ve kariyerde ilerleme imkanlarını arttırmak için koĢullar yaratmak, d. bilgilendirici tipteki iĢverenlerin yanı sıra, hem özürlü kiĢiler ve hem de aileleri için sosyal danıĢma hizmetlerini çeĢitlendirmek ve desteklemek, e. Romanya’daki Meslekler Sınıflandırması’na mesleki bütünleĢmeyi kolaylaĢtırmaya duyarlı yeni meslekler dahil etmek,17 f. özürlü kiĢilerin istihdamı, mesleki eğitimi, kariyer ilerlemesi ve çalıĢma Ģartlarına iliĢkin bir izleme sistemi tasarlamak ve uygulamak, g. bu tür kiĢiler için istihdam tekliflerini kolaylaĢtırmak için il seviyesinde/yerel seviyede bir veri tabanı korumak ve bu veri tabanını sürekli güncellemek, h. özürlü kiĢilerin potansiyelleri, becerileri ve iĢ piyasasına katkılarına iliĢkin toplum farkındalığını arttırmak için kitlesel medyayla iĢbirliği geliĢtirmek, i. istihdam oranını arttırmak için– kanun tarafından tanınan – kamu ve özel kuruluĢları ve dini kurumlarla ortaklaĢa programlar ve projeler tasarlamak ve uygulamak, j. iĢverenler için, özürlü kiĢilerin becerilerine iliĢkin farkındalık kampanyaları yönetmek.3 Temelde, engelli kiĢiler için eriĢime açık iĢyerleri tipleri açısından kısıtlamalar yoktur – olmamalıdır– örneğin lokomotor ya da – bazı – (nöro-) lokomotor engelliliğine sahip kiĢiler diğer konumlara hareket etmeden, bir masa/ kürsü/ tezgah vs. önünde çalıĢma içeren çeĢitli iĢyerleri için uygundur. Örnekler: Bilgisayar/ BT meslekleri alanındaki tüm iĢ tiplerinin yanı sıra, telefon/ çağrı merkezi operatörleri, satıĢ yapan telefon operatörleri, yardım masası sorumluları/ danıĢma memurları, halkla iliĢkiler memurları, bilgisayar operatörleri. Günümüzde, Romanya’da, sokaklarda ya da evlerde anketler yapan birçok reklamcılık firmaları, anket kuruluĢları vs. vardır. Bu veriler, iĢlenmeleri için, bilgisayara girilmelidir. Birçok durumda, bu iĢler, fiziksel engelleri olan kiĢiler tarafından yapılır. 17 ĠĢitme sorunu olan kiĢiler – ahĢap ve ahĢap sunta marangozu, hizmetli, elle paketleme yapanlar, fırıncı, terzi, temizlikçi, masör, diĢ teknisyeni ya da aĢçı yardımcısı, görsel yetersizliği olan kiĢiler – elle paketleme yapanlar, arĢiv asistanı, bedensel sorunları olan kiĢiler – satıĢ ya da çağrı merkezi operatörü ve zihinsel engelliler– temizlikçi, iĢçi 30 Ġlk bakıĢta, engelli kiĢiler için eriĢilemez görünen birçok çalıĢma alanı vardır, ancak, daha dikkatli bir analizden sonra, kiĢi, engelli kiĢilerin iĢlevsel sınırlamalarına uyan iĢyerleri keĢfedebilir. Örneğin, bir yayınevi/matbaada, engelli kiĢiler Ģu faaliyetleri yapabilir: bir el yazısındaki metnin bilgisayara aktarımı, bilgisayar ile çeviri, düzeltme, düzenleme. Dijital bir matbaada, engelli kiĢiler (engelliliklerine bağlı olarak) aynı zamanda baskı aygıtlarını da çalıĢtırabilirler. Günümüzde birçok modern dergi, ambalajında, çeĢitli promosyon nesneleri ile dağıtılıyor. Bu hediyeleri dergilerle birlikte paketleme faaliyeti engelli kiĢiler tarafından yapılabilir. ĠĢ piyasasında son zamanlarda ortaya çıkan ve engelli kiĢilerin kolayca eriĢebildiği yeni bir alan promosyon materyallerinin (dergiler, ilanlar vs.) dağıtımıdır. ĠnĢaat, ağır ya da hafif endüstri, nakliye ya da ticaret alanlarında dahi, tüm büyük Ģirketler, çeĢitli engelleri olan kiĢiler için kolayca düzenlenebilecek iĢyerlerine sahiptir: ürün/servis resepsiyonisti, tedarikçi, fotokopi makinesi operatörü, muhasebeci, telefon operatörü, sekreter, kasiyer/ mağaza asistanı. Dahası, fiziksel olarak engelli kiĢiler, eğitim ile ilgili/mesleki becerilerine ve entelektüel performanslarına bağlı olarak, herhangi bir seviyede, – ve fiziksel engellilik kriterlerine dayanan engeller kanun tarafından katı bir Ģekilde yasaklanmıĢtır – danıĢmanlık ya da liderlik/ üst düzey yöneticilik pozisyonlarına gelebilir. Özellikle ressamlık ve mankenlik alanlarında sanatsal yeteneklere sahip engelli kiĢiler vardır. Bu beceriler, elle cilalama ile yapılan iĢlemler için kullanılabilir – seramik, cam, metal, ahĢap, deri vs.den yapılmıĢ çeĢitli nesnelerin süsleme, tebrik kartları, küçük hediyeler, mumlar, March tılsımları, benzersiz ya da küçük nesne dizileri hazırlama. Görme engelli kiĢilerin iĢyerlerinde tam bir düzene ihtiyaçları vardır – bir avantaj olarak – aydınlatma için elektrik üretmeden üçüncü vardiyada (geceleri) çalıĢabilirler. Teknoloji tarafından desteklenen görme engelli bir kiĢi, ekran bilgilerini ses bilgilerine çeviren bir ekran okuyucusu ile bilgisayar iĢi içeren herhangi bir iĢyerinde çalıĢabilir. Bu engelli kiĢi kategorisinin çok iyi performans gösterebileceği baĢka bir alan tıbbi rehabilitasyondur: bazı fizyoterapi, terapötik ve/ya da profilaktik masaj (prosedürleri). ĠĢitme engelli kiĢiler, bu engele sahip olmayan kiĢiler için genellikle çok stresli olan gürültülü iĢ ortamlarında iyi performans gösterirler. Bu tür engelli kiĢiler neredeyse tüm faaliyet alanlarında iyi performanslara sahip olabilirler: mekanik, hafif endüstri (kıyafet), ahĢap iĢleme vs. 31 Uygun bir eğitim ve değerlendirmeden sonra, entelektüel engellilikleri olan kiĢiler uzun rutinler içeren görevler yapabilir. Bu kiĢilerin istihdamı taĢıyıcıda uygulanan çeĢitli, basit ve tekrarlanan iĢlemlerde baĢarılı olmuĢtur. Engelli kiĢiler için uygun olan iĢyeri tipine iliĢkin evrensel bir reçete yoktur. Her kiĢinin engeline bağlı olarak „doğru yerde doğru kiĢi” tanımlanabilir. En önemli etken istektir: bir yanda iĢverenin iĢyerlerini eriĢilebilir kılma isteği ve diğer yanda, engelli kiĢinin tüm engellere karĢın, iĢle bütünleĢme isteği.18 2014’te, <<Engelli kiĢilerin toplumsal katılımı ile ilgili Ulusal Strateji 2014 – 2020 Bireyin „rehabilitasyonun„dan toplumsal reforma sosyal politikalar>>4 ile ilgili proje geliĢtirildi ve onay beklemektedir. Romanya’nın sürdürülebilir geliĢimi için daha geniĢ bir çerçevenin bir parçası olarak, <<Ulusal Strateji 2014 – 2020>>4, nihai Ģeklinde kabul edildiğinde, tüm karar seviyelerinde yıllık planlar ve programlar içeren Ulusal Planın temeli olabilir.1 Engelli kiĢilerin istihdamına iliĢkin güncel politikalara göre, iĢ piyasasıyla bütünleĢmek ya da yeniden bütünleĢmek isteyen herhangi bir özürlü kiĢi, yaĢına ve özürlülüğün tipine/derecesine bakılmaksızın, mesleki değerlendirme ve rehberliğe özgürce eriĢebilir. Dahası, özürlü kiĢi, eğitimli ise ve uygun yaĢtaysa, iĢsizse ve mesleki deneyime sahip değilse ve hatta çalıĢıyorsa ancak yeniden mesleki düzenleme istiyorsa, kariyer ile ilgili tavsiye alabilir. Özürlü kiĢi ya da bazı durumlarda ailesi veya yasal temsilcisi mesleki rehberlik konusunda ana karar vericilerdir. Özürlü kiĢilerin mesleki eğitimi, baĢlama, yeterlilik, yeniden yeterlilik kazanma, daha fazla yeterlilik ve uzmanlaĢma programları ile düzenlenir. Bir iĢyeri arayıĢında olan ya da halihazırda çalıĢmakta olan özürlü kiĢiler aĢağıdaki haklara sahiptir: Mesleki eğitim kursları; ĠĢyerinin makul bir Ģekilde düzenlenmesi; Staj döneminin yanı sıra, istihdamdan önce ve sonra, iĢ arabuluculuğunda uzmanlaĢmıĢ bir rehber tarafından verilen rehberlik; En az 45 iĢ günü için ücretli staj dönemi; 18 www.combat.info.ro/uploaded_files/Ghid%20de%20buna%20practica%20privind%20accesibilitatea%20la%20 locul%20de%20munca%20a%20persoanelor%20cu%20handicap.pdf 32 BaĢkasına yüklenemeyen nedenlerle, iĢverenin inisiyatifine göre, bireysel iĢ sözleĢmesinin feshinden itibaren en az 30 iĢ günü boyunca ücretli bildirim; Mevzuat uyarınca ve bu bağlamda, değerlendirme komisyonunun tavsiyesi üzerine yarı zamanlı çalıĢma olasılığı; Vergiden muaf/ ücretler. Özürlü kiĢiler, özürlü kiĢilerin haklarını koruma ve teĢvik etmeye iliĢkin özel hükümlerin yanı sıra, iĢ mevzuatının hükümleri uyarınca çalıĢma ve bir gelir elde etme hakkına sahiptir. Özürlü kiĢiler, BükreĢ il ya da ilçe belediyeleri/ sektörleri değerlendirme komisyonu tarafından yayınlanan – bir özürlülük derecesine göre sınırlandırma sertifikası ile onaylanan– mesleki eğitim ve iĢ kapasitelerine göre istihdam edilebilirler. Özürlü bir kiĢinin istihdamı açık iĢ piyasasında, evde ya da koruyucu yollarla yapılır. Koruyucu yollar yetkili korumalı birimlerde yer alan korumalı iĢyerlerinde bulunur. Korumalı birimler engelli kiĢilere iĢveren gerçek ya da tüzel kiĢiler, kamu ya da özel kurumlar olarak düzenlenen/ bu kurumlar tarafından temsil edilen kuruluĢlardır. Korumalı birimler hukuki kiĢiliğe sahip olabilir ya da olmayabilirler, öz yönetim ile yönetilebilirler, sadece ekonomik operatörler / kamu kurumları, sivil toplum kuruluĢlara bağlı bölümler, çalıĢtaylar ya da diğer yapılar olabilirler ya da mevzuat tarafından öngörüldüğü gibi, bağımsız bir iĢletme yönetebilen bağımsız ve yetkili bir engelli kiĢi tarafından düzenlenebilirler.19 Romanya Anayasası’nın2, 46. maddesinde öngörüldüğü gibi, “özürlü kiĢilere özel koruma verilir. Devlet, ebeveynlerin ve eğitmenlerin haklarını ve görevlerini gözetirken, özürlü kiĢilerin korunma, tedavi, rehabilitasyon, eğitim öğretim ve toplumsal bütünleĢmesinin geliĢtirilmesini mümkün kılar.”. Evrensel Ġnsan Hakları Beyannamesi’nin 7. maddesine göre (10 Aralık 1948’de BirleĢmiĢ Milletler örgütü – B.M. tarafından kabul edilen)20, “Kanun önünde herkes eşittir ve hiçbir ayrımcılık olmaksızın, kanunun eşit korumasından istifade hakkına haizdir. Herkesin işbu beyannameye aykırı her türlü ayrımcılığa karşı ve böyle bir ayrımcılık için yapılacak her türlü kışkırtmaya karşı eşit korunma hakkı vardır.” Ayrıca aynı uluslararası sözleĢmenin 23. maddesinde Ģunlar öngörülmüĢtür: “Her şahsın çalışmaya, işini serbestçe seçmeye, adil ve 19 20 33 Ulusal Engelliler Ġdaresi – ĠĢ, Aile, Sosyal Yardım ve YaĢlı Bakanlığı - YazıĢma no. 5665/DPPD/23.03.2015 http://www.anr.gov.ro/docs/legislatie/internationala/Declaratia_Universala_a_Drepturilor_Omului.pdf elverişli çalışma şartlarına ve işsizlikten korunmaya hakkı vardır Herkesin, hiçbir ayrımcılık gözetilmeksizin, eşit iş karşılığında eşit ücrete hakkı vardır. Çalışan her kişinin kendisine ve ailesine insanlık haysiyetine uygun bir yaşayış sağlayan ve gerekirse her türlü sosyal koruma vasıtalarıyla da tamamlanan adil ve elverişli bir ücrete hakkı vardır.”20 4485 No’lu Kanun uyarınca, kamu ya da özel sektörden bir iĢveren, aĢağıdaki seçeneklerden birini seçerek engelli kiĢilere karĢı toplumsal görevlerini gerçekleĢtirir: 1. çalıĢan sayısı 50’nin üstündeyse, tüm çalıĢanların %4’ünü temsil edecek Ģekilde engelli kiĢi istihdam etmek 2. ya da devlet bütçesine, engelli kiĢilerin bulunmadığı iĢyeri sayısı ile çarpılan asgari brüt maaĢın %50’sini temsil eden bir aylık ücret miktarını ödemek ya da 3. yetkili, korumalı birimlerden, yukarıda açıklanan vergilere, para miktarına eĢit Ģekilde hesaplanmıĢ ürünler ya da hizmetler satın almak. Kota sistemi iĢverenlere yüklenen yükümlülükleri temsil eder, böylece toplam çalıĢan sayısının belirli bir yüzdesi oranında engelli kiĢi istihdam etmeleri gerekir. Bu, büyük Ģirketlere/kurumlara özel olarak odaklanarak, hem kamu hem de özel sektör iĢverenleri için zorunludur. Sıklıkla, bu yükümlülüğe uymama iĢverenler üzerinde maddi yaptırımlara yol açar ve elde edilen kaynaklar engelli kiĢilerin mesleki rehabilitasyonu ya da sosyo-mesleki yönden yeniden bütünleĢmesi ile ilgili hizmetler için kullanılır. Ġlk kota sistemi, bu tür hükümleri uygulayan (1922) ilk ülkelerden biri olan Almanya’da olduğu gibi, Birinci Dünya SavaĢı’ndan sonra geliĢtirildi ve Almanya örneği çoğu Avrupa ülkesi tarafından takip edildi. Model, yasal yükümlülükler olmadan, iĢverenlerin, düĢük üretkenlikleri nedeniyle, asla engelli kiĢileri iĢe almayacağı ve engelli kiĢilerin iĢ piyasasında serbest bir Ģekilde rekabet edemeyeceği varsayımına dayanıyordu. Kota sistemi, 250’den fazla çalıĢana sahip iĢverenlerin toplam çalıĢan sayısının en az %3’ü oranında engelli iĢe alması gerektiğini öngören 57/19925 No’lu Kanun uyarınca uygulandı. Bu hükme uymazlarsa, yaptırım, engelli kiĢilerin bulunmadığı iĢyeri sayısı ile çarpılan asgari brüt maaĢ değerindeydi. Kanundaki bir sonraki değiĢiklikler, önce 100’ün üzerinde çalıĢana, daha sonra 50’nin üzerinde çalıĢana sahip Ģirketleri dahil ederek uygulanabilirlik alanını geniĢletti. Aynı zamanda, zorunlu yüzde %4’e yükseltildi ancak yaptırımlar azaltıldı: Günümüzde, engelli kiĢilerin bulunmadığı iĢyeri sayısı ile çarpılan asgari brüt maaĢın %50’si değerindedir. Dahası, Ģimdi firmalar yetkili korumalı birimlere borçlu olunan miktar değerinde ürünler ve/ya 34 da hizmetler satın alabiliyorlar. ĠĢverenler tarafından ödenen cezalar, baĢta, engelli kiĢiler için çeĢitli yardım programlarını finanse etmek için kullanılan özel bir fona aktarılmıĢsa da, Ģimdi doğrudan devlet genel bütçesine aktarılıyorlar. Kota sistemi Romanya’da zayıf bir uygulamaya sahiptir. Engelli kiĢiler için makul bir istihdam oranına yol açmamıĢ, yalnızca bütçe için gelir sağlayan yeni bir vergi tipi getirmiĢtir. Bu gelir genel bütçede toplandığından, iĢ piyasasıyla bütünleĢme hizmetleri olarak (kota sistemini uygulamakta olan çoğu ülke gibi), ne kadarının engelli kiĢilere döndüğü net değildir. Bütçedeki özel fonların yaygınlaĢması iyi bir uygulama değildir ve Romanya’ya destek öneren yabancı ortaklar tarafından önerilmemiĢtir, ayrı bir fon artık mevcut olmasa da, istihdam politikaları açısından, toplananlarla eĢit olan fonların tahsisiyle ilgili bir kamu politikası varsaymak mümkündür. Özürlü bir kiĢi istihdam edildiğinde, baĢka bir ek masraf yoktur, dahası Ģu masraflar vergi matrahından kesilebilir: iĢyerinin düzenlenmesi için yapılan masraflar, özürlü kiĢinin üretim sürecinde kullanılan araçların ve ekipmanların satın alınması için yapılan masraflar, evden iĢe, iĢten eve ulaĢım masrafları, hammaddelerin ve nihai ürünlerin evde çalıĢan özürlü kiĢinin evine götürülmesi ve evinden getirilmesi için yapılan masraflar. Bir engellinin iĢle bütünleĢme sürecine bağlı diğer masraflar, diğer bir deyiĢle, özürlü kiĢinin istihdamı ve kendisine verilen mesleki eğitim ve sunulan rehberlik ile ilgili belirli masraflar, iĢverenler tarafından devlet bütçesine ödenen iĢsizlik sigortası bütçesinden kesilebilir. (448 no’lu Kanun).5 ĠĢverenler, özürlü bir kiĢiyi iĢe aldıklarında, devletten hibe alabilirler. ĠĢveren kanunen özürlü kiĢiler istihdam etmekle yükümlü olmadığında, bu iĢveren, özürlü kiĢiyi en az 2 yıl boyunca çalıĢtırmak Ģartıyla, bir yıl boyunca, her özürlü kiĢi için aylık asgari maaĢ alacaktır. (Sonradan üzerinde yapılan değiĢiklikler ve eklemelerle birlikte, iĢsizlik sigortası sistemi ve istihdam stimülasyonu ile ilgili 76/2002 no’lu Kanun).5 Ayrıca, belirsiz bir süre boyunca, iĢ sözleĢmesiyle, mezun olmuĢ özürlü kiĢileri iĢe alan iĢverenler iĢsizlik sigortası için vergi muafiyetinden yararlanıyor ve 1.5 yıl boyunca, aylık olarak aĢağıdaki meblağları alıyor: a) lise birinci dönem mezunları ya da güzel sanatlar ve el sanatları okullarından mezun olanlar için asgari 1 brüt maaĢ, 35 b) lise ikinci dönem mezunları ya da lise sonrası okulların mezunları için asgari 1,2 brüt maaĢlar,; c) yüksek öğrenim (üniversite) mezunları için, asgari 1,5 brüt maaĢlar.21 Romanya’da, özürlü kiĢilerin mesleki bütünleĢmesinden, mesleki danıĢmanlık, rehberlik ve istihdamından sorumlu idare, MLFSAE’ye bağlı – NAE ve Ulusal Engelliler Ġdaresi’dir (NAPD). Merkezi kamu yönetiminin uzmanlaĢmıĢ bir kurumu olan MLFSAE, toplumsal geliĢim için, aile, çocuk, engelli, yaĢlı, aile içi Ģiddet kurbanları ve korunmasız grupların haklarını teĢvik eden sektörel politikaların ve stratejilerin uygulanmasını koordine eder ve izler. Ġstatistiki veriler 2002’ye dek, engelli kiĢilerin istihdam oranı asla analiz edilmedi. Dahası, engelli kiĢilerin istihdamı, geçmiĢte, bu tür kiĢilerin özel gereksinimlerini görüĢmek için etkin ve uyumlu bir politikanın hedefi olmadı. Bu nedenle, engelli kiĢilerin istihdam oranındaki geliĢmeleri tanımlamak için, 2002’den önce, hiçbir veri bulunmamaktadır. NAPD’nin istatistiklerine göre, 31 Aralık 2014’te, 30.556 engelli kiĢi iĢ sahibiydi. Kayıtlar illerde ve BükreĢ’te bulunan resmi sosyal yardım kuruluĢları tarafından verilen verilere dayanır. Ġstastistiksel bir bakıĢ açısına göre, resmi verilere dayanarak, Romanya’daki engelli kiĢilerin istihdam oranı aĢağıdaki geliĢmeleri içerir: Tablo 1 - 31 Aralık 2013’te, her ilde istihdam edilen engelli kiĢi sayısı Kaynak: ÇalıĢma, Aile, Sosyal Yardım ve YaĢlı Bakanlığı (www.mmuncii.ro) Tümünün İl TOPLAMI Fiziksel Bedensel İşitsel Görsel Ruhsal Zihinsel İlişkili HIV / AIDS Nadir hastalıklar SağırlıkKörlük ALBA 1.127 343 385 94 46 175 43 39 1 1 0 ARAD 554 137 190 101 64 20 14 21 4 3 0 ARGES 1.218 282 475 212 96 11 49 84 7 1 1 21 http://www.diz-abilitate.ro/images/elemente/ ocuparea_persoanelor_cu_dizabilitati._psihologia_angajatorilor_cu_privire_la_angajarea_persoanelor_cu_dizabil it.pdf 36 BACAU 512 103 157 102 53 5 35 4 16 37 0 BIHOR 819 304 269 114 66 19 21 19 5 2 0 BISTRITA 399 114 172 34 42 7 11 16 2 1 0 BOTOSANI 305 107 83 37 48 5 5 16 3 1 0 BRASOV 933 222 381 114 91 4 52 39 29 0 1 BRAILA 285 84 93 35 31 17 5 16 4 0 0 BUZAU 461 101 203 52 44 4 8 45 4 0 0 449 99 191 39 33 21 48 15 3 0 0 CALARASI 201 50 97 25 19 1 1 6 2 0 0 CLUJ 1.381 546 404 151 118 47 46 46 22 1 0 746 215 252 89 74 5 23 59 23 6 0 188 57 73 22 8 3 2 13 3 7 0 526 182 194 56 45 19 8 14 7 1 0 DOLJ 283 83 132 17 25 4 7 9 3 3 0 GALATI 445 140 149 61 36 7 5 26 9 0 12 GIURGIU 259 33 174 14 9 1 6 10 12 0 0 GORJ 438 158 146 40 44 11 4 33 0 2 0 HARGHITA 336 113 106 57 32 5 3 18 1 0 1 686 172 282 77 70 16 35 17 3 14 0 IALOMITA 240 86 99 18 25 3 7 2 0 0 0 IASI 959 192 455 147 82 18 27 30 8 0 0 458 93 191 55 35 29 42 12 1 0 0 871 136 437 21 50 13 14 113 0 87 0 MURES 724 183 306 49 155 12 13 0 6 0 0 NEAMT 284 73 77 56 47 6 4 16 2 3 0 OLT 332 98 110 68 26 3 4 18 4 1 0 PRAHOVA 1.776 283 912 201 135 9 147 73 10 6 0 417 123 116 69 58 8 18 24 1 0 0 1.005 251 570 36 73 10 28 28 3 6 0 CARAS SEVERIN CONSTANT A COVASNA DAMBOVIT A HUNEDOAR A MARAMUR ES MEHEDINT I SATU MARE SALAJ 37 SIBIU 1.187 328 470 130 128 32 31 58 2 8 0 SUCEAVA 385 101 103 57 45 30 27 18 4 0 0 214 87 79 22 14 4 2 3 2 1 0 TIMIS 1.462 449 402 220 198 63 77 30 9 13 1 TULCEA 407 100 155 22 56 1 6 65 2 0 0 VASLUI 377 114 174 22 30 3 12 19 3 0 0 VALCEA 834 182 408 101 59 8 44 27 1 4 0 VRANCEA 521 148 171 52 46 3 16 78 5 1 1 ILFOV 353 49 170 46 31 7 30 11 3 6 0 723 136 382 41 50 18 45 28 10 13 0 1.070 234 446 124 136 18 58 45 8 1 0 760 139 331 86 94 25 53 15 16 1 0 460 120 166 30 61 8 16 34 21 0 4 611 100 276 59 44 12 28 84 8 0 0 861 173 336 113 109 12 65 25 23 5 0 BUCURESTI 4.485 902 1.937 453 494 93 265 231 86 20 4 TOPLAM 29.842 7.623 11.950 3.388 2.881 762 1.245 1.421 315 236 21 TELEORMA N BUCURESTI 1 BUCURESTI 2 BUCURESTI 3 BUCURESTI 4 BUCURESTI 5 BUCURESTI 6 Tablo 2 - 31 Aralık 2013’te, her ilde istihdam edilen engelli kiĢi sayısı Kaynak: ÇalıĢma, Aile, Sosyal Yardım ve YaĢlı Bakanlığı (www.mmuncii.ro) Tümünün HIV / Nadir TOPLAMI Fiziksel Bedensel İşitsel Görsel Ruhsal Zihinsel İlişkili ALBA 1.155 361 402 100 37 175 37 41 2 0 0 ARAD 604 171 203 101 64 15 19 22 8 1 0 ARGES 1.286 298 535 205 99 12 46 80 9 1 1 BACAU 522 107 168 101 54 5 32 5 17 33 0 BIHOR 825 304 267 115 62 26 20 21 6 4 0 AIDS hastalıklar Sağırlık - İl Körlük 38 BISTRITA 440 139 185 39 39 9 9 17 2 1 0 BOTOSANI 311 111 87 38 49 5 5 12 3 1 0 BRASOV 978 228 396 119 93 9 49 47 36 0 1 BRAILA 295 92 99 31 30 17 6 15 5 0 0 BUZAU 473 108 196 53 50 5 9 48 4 0 0 422 107 168 37 31 19 42 15 3 0 0 CALARASI 245 56 128 27 23 2 1 6 2 0 0 CLUJ 1.429 568 431 155 112 43 49 50 20 1 0 CONSTANTA 921 259 338 95 106 6 21 72 17 7 0 COVASNA 183 67 61 22 10 2 2 11 2 6 0 DAMBOVITA 539 188 209 56 43 14 9 13 6 1 0 DOLJ 365 103 165 43 25 7 6 11 3 2 0 GALATI 417 140 124 61 32 6 7 20 16 0 11 GIURGIU 297 41 200 15 9 3 6 12 11 0 0 GORJ 459 155 175 44 41 11 3 28 0 2 0 HARGHITA 368 120 115 59 33 6 3 30 1 0 1 HUNEDOARA 721 199 294 78 66 15 35 16 4 14 0 IALOMITA 243 90 95 17 26 4 7 3 1 0 0 IASI 895 206 362 144 85 22 27 39 10 0 0 MARAMURES 480 93 204 55 34 29 42 22 1 0 0 MEHEDINTI 950 158 521 25 50 12 13 131 0 40 0 MURES 241 61 119 10 27 7 7 6 4 0 0 NEAMT 312 79 100 54 47 5 4 16 4 3 0 OLT 360 103 128 67 30 2 4 19 6 1 0 PRAHOVA 1.835 331 953 198 118 8 139 74 8 6 0 SATU MARE 448 128 143 72 45 14 10 35 1 0 0 SALAJ 946 251 520 33 68 7 28 34 1 4 0 SIBIU 1.189 341 478 133 114 31 25 56 3 8 0 SUCEAVA 399 109 125 56 37 31 22 13 6 0 0 TELEORMAN 262 101 100 25 19 4 4 4 4 1 0 TIMIS 1.488 452 429 223 198 59 74 31 7 14 1 CARAS SEVERIN 39 TULCEA 407 103 157 25 54 2 6 58 2 0 0 VASLUI 413 125 190 22 29 3 12 29 3 0 0 VALCEA 879 188 441 103 65 5 39 30 3 5 0 VRANCEA 522 142 194 52 45 2 16 64 5 1 1 ILFOV 460 55 222 52 35 8 39 39 4 6 0 BUCURESTI 1 737 143 379 42 47 20 44 40 10 12 0 BUCURESTI 2 1.108 249 471 119 142 20 55 41 11 0 0 BUCURESTI 3 767 135 354 88 92 22 48 10 17 1 0 BUCURESTI 4 466 128 182 33 52 11 13 19 24 0 4 BUCURESTI 5 670 104 311 53 44 12 30 103 13 0 0 BUCURESTI 6 824 173 310 113 103 10 59 27 25 4 0 BUCURESTI 4.572 932 2.007 448 480 95 249 240 100 17 4 TOPLAM 30.556 7.970 12.434 3.408 2.714 762 1.183 1.535 350 180 20 Grafik 11. Özürlülük tipine göre, istihdam edilen engelli kiĢi oranı Kaynak: http://www.diz-abilitate.ro/images/elemente/ ocuparea_persoanelor_cu_dizabilitati._psihologia_angajatorilor_cu_privire_la_angajarea_persoanelor_ cu_dizabilit.pdf 40 HIV/AIDS; 0,70% Ruhsal; 5,20% İlişkili; 3,70% Zihinsel; 3,10% Nadir Hastalıklar; 1,50% Sağırlık & Körlük; 0,30% Görsel; 10,90% İşitsel; 12% Fiziksel; 24,20% Bedensel; 38,40% Grafik 12. YaĢ gruplarına göre, engelli olan ve olmayan kiĢilerin istihdam oranı Kaynak: Ulusal Ġstatistik Kurumu, Basın Bildirisi no. 258/5.12.2011 90 82,2 76,8 80 79,7 70 60 53,9 50 30 20 10 Engelli Bireyler 41,6 40 25,1 Engelsiz Bireyler 30,2 25,3 19 9,2 0 15-24 Yaş 25-34 Yaş 35-44 Yaş 45-54 Yaş 55-64 Yaş Romanya’da engelli kiĢilerin mesleki bütünleĢme derecesine dair doğru bir tahmini engelleyen birçok kayıp unsur vardır. Bireysel rehabilitasyon ve toplumsal bütünleĢmenin uygulanması ile ilgili (toplumsal bütünleĢme sürecinde, özürlü yetiĢkinin ihtiyaç duyduğu etkinliklerin ve 41 hizmetlerin bir tanımını içeren, engelli yetiĢkinlerle ilgili değerlendirme komisyonu tarafından geliĢtirilen belge) ve bireysel hizmet planlarının uygulanmasına dair hiçbir veri bulunmamaktadır (bireysel rehabilitasyon ve toplumsal bütünleĢme etkinliklerini gerçekleĢtiren, kısa, orta ve uzun vadeli hedefleri belirleyen ve engelli yetiĢkin için müdahale ve yardım usullerini düzenleyen belge). Rehabilitasyon programlarına kayıt olan özürlü kiĢi sayısına iliĢkin hiçbir veri bulunmamaktadır. Mesleki okullardan mezun olan ve iĢ piyasasına dahil olan özürlü kiĢi sayısına iliĢkin de hiçbir veri bulunmamaktadır. Ayrıca, iĢ piyasasındaki istihdama iliĢkin niteliksel izleme de yoktur. Ulusal Ġstatistik Kurumu ve Avrupa raporları tarafından sunulan verilere göre, 3000’in üstünde sivil toplum kuruluĢu, çeĢitli Ģekillerde (korumalı çalıĢtaylar/ yetkili korumalı birimler/ sosyal giriĢimler vs.) sabit ekonomik faaliyetler gerçekleĢtiriyordu. Kapsayıcı eğitime iliĢkin bir strateji yoktur, okula katılım ile ilgili bir fikir verebilecek tek veri katılımcı okullara iliĢkin verilerdir, diğer bir deyiĢle, bu tür öğretmenler özel eğitim enstitüleri tarafından istihdam edilmelerine rağmen, asistan öğretmenlere sahiptirler. Engelli kiĢiler açısından, istihdamın izlenmesi, tüm iĢten çıkarılma risklerini ortadan kaldıracak kadar yeterli bir Ģekilde sürmüyor ve rehberlik hizmetleri nadir ve neredeyse bilinmiyor. Mesleki becerilerin geliĢtirilmesine iliĢkin usuller yok. Destek teknolojisine iliĢkin hiçbir bilgi yok ve teknik araçların satın alınması amacıyla, engelli kiĢiler için toplumsal bütünleĢme fırsatı yaratabilecek ulusal programlar halen bulunmuyor.21 Bazı organik ve/veya iĢlevsel eksikliklerin telafisinde kullanılan tıbbi cihazlar sağlamak amacıyla ulusal programlar geliĢtiren Ulusal Sağlık Sigortası Kurumu’nun desteğiyle, engelli kiĢinin mesleki faaliyetlerini sürdürmesine/bu faaliyetlerle yeniden bütünleĢmesine iliĢkin olumlu bir olgu dolaylı bir Ģekilde yansıtılır: Otorinolarengoloji (Kulak, Burun ve Boğaz – ENT) prostetik cihazlar (iĢitme protezi, fonatori protez, trakeal protez); Stoma prostetik cihazlar (kolostomi, ileostomi için torba sistemleri); Ġdrar kaçırma için cihazlar (prezervatif sonda, idrar toplayıcı torba, Foley idrar sondaları – nörojenik mesanenin üriner retansiyon tipi için önerilir – “GENEL DEĞERLENDĠRME. TAVSĠYELER” bölümündeki rapor yapısında ayrıntıları verilmektedir); Alt uzuv protezi; 42 Üst uzuv protezi; Omurga için ortotik cihazlar; Üst uzuvlar için ortotik cihazlar, Alt uzuvlar için ortotik cihazlar; Ortopedik ayakkabılar; Görme bozuklukları için cihazlar; Oksijenasyon ve yardımcı, müdahalesiz, ventilasyon için ekipmanlar; Aerosol terapi cihazları; Yürüme aletleri (baston, koltuk değnekleri, yürüyüĢ desteği, tekerlekli sandalye); Göğüs dıĢ protezi.22 Sosyal güvenlik sistemlerinin koordinasyonuna iliĢkin 883/2004 no'lu (CE) Yönetmeliklere göre yayımlanan Avrupa formlarına/ belgelerine sahip Avrupa Birliği/Schengen Bölgesi/ Ġsviçre Konfederasyonu Üye Devletlerindeki hastaların, Romanya sağlık sigortası sistemi kapsamındaki hastalarla aynı koĢullarda tıbbi cihazlardan faydalanacağı belirtilmiĢtir.23 Romanya'nın, birlikte, sağlık hükümleri içeren uluslararası sözleĢmeler, anlaĢmalar ya da protokoller imzaladığı devletlerin hastaları, Romanya'nın sosyal sağlık sigortası sistemindeki sigortalı kiĢiler ile aynı koĢullarda, diğer bir deyiĢle, ilgili uluslararası belgelerin öngördüğü koĢullarda, tıbbı cihazlardan – yukarıda bahsi geçen cihazlar – faydalanır.24 Merkezi ekonomiden serbest piyasa ekonomisine geçiĢ sırasında, yaĢama düzeyi çoğu sosyal kategori için çarpıcı bir Ģekilde düĢmüĢtür. En etkilenen nüfus grupları “geçiş kaybedenleri” adlı risk sınırlarında olan kiĢilerdi. Ortak Toplumsal Katılım Muhtırası25 Ģunları dezavantajlı gruplar olarak belirtir: Çingeneler, engelli kiĢiler, çocuk bakımı ile ilgili devlet kuruluĢlarından ayrılacak olan gençler. Genel bir gözlem olarak, mevzuat iĢ piyasası ile doğrudan temas halinde olan kiĢiler tarafından biliniyor (iĢverenler, iĢ sahibi engelli kiĢileri gazeteciler, yetkili temsilciler) ancak engelli kiĢilerin istihdamına iliĢkin pratik bilgi aktarımı yönteminde eksiklikler var. 22 2015 yılında, hizmet paketlerinin onaylanması için, Sağlık Bakanı ve Ulusal Sağlık Kurumu BaĢkanı’nın, 400/2014 sayılı Hükümet Kararı’ndaki Metodolojik Normları kabul eden Talimatı ve 2014 – 2015 yılları boyunca sosyal sağlık sigortası planındaki tıbbi yardımları düzenleyen Çerçeve SözleĢme 23 http://www.prestatiisociale.ro/legi/Regulament_883_2004.pdf 24 http://www.cnas.ro/ 25 http://www.mmuncii.ro/pub/imagemanager/images/file/Domenii/Incluziune%20si%20asistenta%20sociala/ Proiecte_cu_finatare_externa/2%20-%20JIM_Romania.pdf 43 Engellilik alanında toplumsal reformların baĢarılı bir Ģekilde baĢlatılması ve uygulanması için ilk koĢul, genel olarak, engelli kiĢilerin gereksinimleri, hakları ve topluma katkılarına iliĢkin vatandaĢların duyarlılaĢtırılması ve bilgilendirilmesinin yanı sıra, engelli kiĢilerin hakları ve bu hakları nasıl kullanacaklarına dair farkındalıklarıdır. Bu bağlamda, engelli kiĢilerin medya kanalları ve yazılı materyaller yoluyla eriĢebileceği etkili ve kapsamlı genel farkındalık kampanyalarının teĢviki, engellilik ve araĢtırma alanında bilgilerin geliĢtirilmesi, yeni destekleyici teknolojiler ve araçlar araĢtırılması ulusal bir öncelik oluĢturur. 44 II. ENGELLĠLĠK VE ENGELLĠ KĠġĠLERĠN ÇALIġMA HAKLARI ĠLE ĠLGĠLĠ ANAYASAL HÜKÜMLER VE ULUSLARARASI SÖZLEġMELER 2.1. Engelli kiĢilerin çalıĢma hakkına iliĢkin anayasal hükümler Romanya'da, Anayasa'nın ilk versiyonu, 21 Kasım 1991 tarihli Kurucu Meclis görüĢmesinde kabul edilmiĢ ve 8 Aralık 1991 tarihli Ulusal Referandum tarafından onaylandıktan sonra yürürlüğe girmiĢtir. Anayasa, 18 - 19 Ekim 2003 tarihlerinde yapılan Ulusal referandumun ardından, 429/2003 no'lu Anayasa Kanunu incelemesiyle yapılan değiĢiklikler ve eklemelerle birlikte yeniden yayımlanmıĢtır.2 Romanya Anayasası, özürlü kiĢilere iliĢkin hukuki ilkeler dahil, Romanya devletini ve devletin, hakların ve özgürlüklerin düzenlenmesine iliĢkin genel ilkelerini ve vatandaĢların ve kamu kurumlarının temel görevlerini yöneten temel kanundur. 49 sayılı maddede, Temel Kanun çocukların ve gençlerin haklarını ve özellikle, devletin, özürlü çocuklar için bakım ödenekleri sağlama yükümlülüğünü içerir. Aynı zamanda, kanunen, çocuklar ve gençler için belirlenmiĢ baĢka sosyal koruma Ģekilleri olduğunu belirtir. Romanya Anayasası özürlü kiĢiler için özel koruma gereksinimini kabul eder ve ayrıca, Devlete, özürlü kiĢilerin sosyal ve toplumsal yaĢama katılımları ve eĢit haklara sahip olmalarına iliĢkin ulusal politikaları teĢvik etmesini Ģart koĢar. Bu nedenle, 50 no'lu madde Ģunları öngörür: “Özürlü kişiler özel korumadan faydalanır. Devlet, ebeveynlerinin ve/veya yasal vasilerinin haklarını ve görevlerini gözetirken, özürlü kişilerin etkin bir şekilde toplum yaşamına katılabilmeleri için, eşit haklar, özürlülük engelleme ve tedavisine ilişkin ulusal bir politikanın uygulanmasını sağlar.” Romanya Anayasası'na göre, haklara ve özgürlüklere iliĢkin anayasal hükümler, Romanya'nın taraf olduğu sözleĢmeler ve diğer antlaĢmalar ile birlikte, Evrensel Ġnsan Hakları Beyannamesi uyarınca yorumlanacak ve uygulanacaktır. Romanya'nın taraf olduğu, temel insan haklarına iliĢkin sözleĢmeler ve antlaĢmalar ile ulusal kanunlar arasında herhangi bir ihtilaf varsa, Anayasa ya da ulusal kanunlar daha olumlu hükümler içermedikçe, uluslararası yönetmelikler öncelik kazanacaktır. ÇalıĢma hakkı, iĢyeri ve özgürlüğün yanı sıra, meslek, ticaret ya da uğraĢ seçimi Anayasa'nın (Madde No. 41) garantisi altındadır. 45 “Engellilik” terimi açısından, Romanya Anayasası'nın “özürlülük” terimini kullandığı unutulmamalıdır. Bu nedenle, ulusal mevzuatta, ağırlıklı olarak, Avrupa ve dünya çapında kullanıldığı gibi “engellilik” terimi değil, “özürlülük” terimi kullanılır. Bununla birlikte, daha önce belirtildiği gibi, günümüzde, sosyal koruma alanında çalıĢanlar için, “özürlülük” sözcüğü yerine, alternatif bir terminoloji kullanımı olarak, “engellilik”/ “engelli” olarak adlandırılan ya da – psikolojik algı açısından daha koruyucu olan– “özel ihtiyaçlar”, “özel gereksinimler” sözcüklerinin kullanımı baskın bir tercihtir. Bu tercih“herkes için toplum”4 ilkesine göre, engelliliğe iliĢkin daha kapsamlı konular olduğunu varsayarak, özürlülük riskine iliĢkin sosyal koruma alanını aĢma eğilimindeki modern kamu politikaları dahil, uluslararası açıdan da, ikinci terimlerin daha az kategorize edici ve yaftalayıcı yan anlamları ile doğrulanmıĢtır. Romanya'nın, 221/20105 no'lu Kanunu uyarınca, 26.09.2007 tarihinde imzaladığı ve ardından 11.11.2010 tarihinde onayladığı BM Engelli Hakları SözleĢmesi, en azından, “engellilik” kavramına iliĢkin SözleĢme ile uyum sağlamak için, ulusal yasal çerçevede bir değiĢikliğe neden olabilirdi. 448/2006 no'lu Kanunu değiĢtirmek için, 84/20105 no'lu Acil Hükümet Kararnamesi (GEO) kabul edildiğinde, sosyo-medikal açıdan ve BM SözleĢmesi tarafından belirlenen standartlara göre, "engelli" kiĢiyle ilgili yeni bir tanım getirmiĢ olsa da, ulusal seviyede, “engelli” kiĢi yerine “engellilik”/ “özel gereksinimler” teriminin kullanılmasında değiĢiklik gerçekleĢmedi. 2.2. Engelli kiĢilerle ilgili onaylanmıĢ uluslararası sözleĢmeler Uluslararası seviyede, özellikle, BM, Uluslararası ÇalıĢma Örgütü (ILO), WHO ya da Avrupa Birliği (EU) tarafından, bu örgütlerin üye Devletleri için dünya çapında uygulanabilirlik ile birlikte ya da AB Üye Devletleri için Avrupa seviyesinde, engelli kiĢiler için hükümler içeren bir dizi kanun kabul edildi. Ulusal olarak, bu kanunların çoğu, özürlülük/ özel ihtiyaçlara sahip (ağırlıklı olarak sosyal tipte) ve sırasıyla engellilik/ özel gereksinimlere sahip (ağırlıklı olarak tıbbi açıdan) kiĢilere iliĢkin belirli mevzuatların Romanya tarafından kabul edilmesini yönetti. 46 BirleĢmiĢ Milletler (UN) tarafından kabul edilen normatif belgeler Ġhtiyari Protokol ile birlikte BM Engelli Hakları SözleĢmesi26, BirleĢmiĢ Milletler Genel Kurulu tarafından 13 Aralık 2006'da New York'da kabul edildi, 30 Mart 2007'de imzaya açıldı ve 3 Mayıs 2008'de yürürlüğe girdi. 21. Yüzyılın en kapsamlı insan hakları sözleĢmesi olarak, açılıĢ gününde, bir BM SözleĢmesi açısından, tarihteki en yüksek imza sahibi sayısıyla, Ġhtiyari Protokolün 44 imza sahibi ve SözleĢme'nin 1 tasdikiyle birlikte, 82 imza sahibi vardı. Özellikle, verilen yüksek sayıdaki katılım imzasıyla, Sözleşme, hızlı bir Ģekilde, engelli kiĢilere karĢı uygulanan ayrımcılıkla mücadelede, baĢlıca uluslararası yasal belge haline gelmiĢtir. Bu raporun planlandığı sırada, Sözleşme 159 devlet tarafından imzalanmıĢ ve Ġhtiyari Protokol 92 devlet tarafından imzalanmıĢtı. Sözleşme Romanya dahil 154 ülke tarafından ve Ġhtiyari Protokol 92 ülke tarafından onaylanmıĢtır.27 Sözleşme engelli kiĢilere iliĢkin tutumlarda ve yaklaĢımlarda bir “paradigma kayması” nın olduğunu gösteriyor. Engelli kiĢiler tıbbi tedavi ve/veya sosyal korumanın “nesneleri” olarak değerlendirilmiyor: toplumun aktif üyeleri olarak, özgür rızaya dayanarak haklara sahipler, bu hakları talep edebilirler ve kendi yaĢamları için kararlar alabilirler. Küresel olarak engelliler en büyük ve en dezavantajlı azınlıkken, Sözleşme engelli kiĢilerin haklarının ve haysiyetinin evrensel olarak tanınmasını sağlıyor. Esas olarak, Sözleşme engelli olmayan kiĢilerle aynı imkan ve haklardan yararlanırlarsa, topluma değerli katkılar sağlayabilecek, tam ve eĢit haklarla, sağlam kiĢilerle aynı Ģekilde yaĢamlarını 'yönlendirebilecek' engelli kiĢilere herhangi bir diğer kiĢiyle aynı hakları veriyor. Sözleşme tüm hak kategorilerinin engelli kiĢiler için uygulanma Ģeklini açıklıyor ve vasıflandırıyor ve ilgili hakları uygulamak için, engelli kiĢiler için uyarlamalar yapılması gereken alanları ve haklarının ihlal edildiği asıl alanları tanımlıyor. Bir ülke Sözleşme'yi onaylar onaylamaz, bunun tarafından belirlenen yükümlülükler, Sözleşme'nin uygulanmasını teĢvik etmek, korumak ve izlemek için, yasal ve idari sistemlerine göre, ulusal yasal çerçeveye yansıtılmalıdır. Aynı zamanda, Sözleşme'yi uygulamak için ulusal çabaları desteklerken, geliĢim açısından uluslararası iĢbirliğinin önemini kabul etmektedir. 26 27 47 www.un.org/disabilities/default.asp?navid=15&pid=150 www.un.org/disabilities/ Bilgi ve iletiĢim teknolojileri dahil, fiyatı uygun olanlara öncelik vererek, engelli kiĢiler için uygun olan yeni teknolojilerin ve hareketlilik destek cihazları, yardımcı teknolojiler ve cihazların kullanımını teĢvik etmek ve engelli kiĢilerin belirli ihtiyaçlarını karĢılamak amacıyla, Ġmza Sahibi Devletlerin, ürünler, hizmetler, ekipmanlar, yardımcı tesisler ve alanlara iliĢkin araĢtırma ve geliĢtirme baĢlatmaları ya da teĢvik etmeleri gerekir. Aynı zamanda, diğer yardım, destek hizmetleri Ģekilleri ve belirli tesis tiplerinin yanı sıra, engelli kiĢilere, bu cihazlar ve teknolojilerle ilgili eriĢebilir bilgiler sunmaları gerekir. Sözleşme'nin 1 sayılı maddesine göre, sözleĢmenin hedefi “engelli kiĢilerin tüm insan hakları ve temel özgürlüklerinin, eĢit bir seviyede, tam olarak uygulanmasını teĢvik etmek, korumak ve sağlamak ve engelli kiĢilerin doğuĢtan var olan haysiyetlerine saygı göstermeyi teĢvik etmektir”, engelli kiĢiler “diğerleriyle eĢit bir seviyede, topluma tam ve etkin katılımlarını engelleyebilecek çeĢitli engellerle etkileĢim içinde olan kalıcı fiziksel, ruhsal, entellektüel ya da duyusal bozukluklara sahip kiĢilerdir”. “Engellilere yönelik ayrımcılık”, "politik, ekonomik, sosyal, kültürel ya da baĢka bir alanda, diğerleriyle eĢit bir seviyede, tüm insan haklarının ve temel özgürlüklerin tanınmasına, bunlardan yararlanılmasına ya da bunlar için emek harcanmasına zarar veren ya da bunları azaltma amacına ya da etkisine sahip, engellilik bazında uygulanan herhangi bir ayrım, dıĢlama ya da sınırlama anlamına gelir. Makul bir düzenleme/ konaklama sağlamayı reddetmek dahil tüm ayrımcılık Ģekillerini içerir.” “Makul konaklama”, engelli kiĢilerin diğerleriyle eĢit bir seviyede, tüm temel insan haklarından ve özgürlüklerden faydalanmasını ya da bunlar için emek harcanmasını sağlamak amacıyla, belirli bir durumda gerektiğinde, orantısız ya da uygun olmayan bir yüke maruz bırakmadan, gerekli ve uygun değiĢiklikler ve düzenlemeler uygulamak anlamına gelir.” Sözleşme aĢağıdaki gibi 8 genel ilke içerir (Madde no. 3): a. “DoğuĢtan gelen haysiyete ve kendi seçimlerini yapma özgürlüğü ve kiĢilerin bağımsızlığı dahil bireysel bağımsızlığa saygı, b. Ayrımcılık yapmama; c. Topluma tam ve etkili katılım ve dahil edilme; d. Ġnsan çeĢitliliği ve insanlığın bir parçası olarak, engelli kiĢilerin kabulü ve çeĢitliliğe saygı, e. Ġmkan eĢitliği; 48 f. EriĢebilirlik; g. Erkek ve kadın arasında eĢitlik; h. Engelli çocukların geliĢim kapasitelerine saygı ve kimliklerini koruma konusunda engelli çocukların haklarına saygı.” Sözleşme'yi imzalayarak ve onaylayarak, tüm kiĢilerin kanun önünde ve uyarınca eĢit olduklarını ve hiçbir ayrımcılık yapılmaksızın, eĢit korumaya ve kanunlardan eĢit Ģekilde yararlanmaya hakkı olduğu kabul edilir. Engelli kadınlar ve kızlar birden çok ayrımcılığa maruz kalırlar ve bu açıdan, imza sahibi devletler, onlara tüm temel hakların ve özgürlüklerin verilmesini sağlamak için tedbirler alacaktır. Üye Devletler, engelli kiĢilere danıĢacak ve engelli çocuklar dahil, bu kiĢi kategorisini, Sözleşme'yi uygulamak için geliĢtirilen mevzuat ve politikaların geliĢtirilmesine ve uygulanmasına ve aynı zamanda bu tür kiĢilerin sorunlarına iliĢkin diğer karar verme süreçlerine dahil edecektir. Devletler, engelli kiĢilerin bağımsız bir Ģekilde yaĢamalarını ve hayatın tüm yönlerine tam olarak katılmalarını sağlamak için, bu kiĢilerin, hem kentsel hem kırsal bölgelerde, kamuya açık ya da eriĢilebilir bir Ģekilde, bilgi ve iletiĢim teknolojisi sistemleri ve diğer tesisler ve hizmetler dahil, diğerleriyle eĢit bir seviyede, fiziksel çevreye, ulaĢıma, bilgiye ve iletiĢim yollarına eriĢimini sağlamak için uygun tedbirler alacaktır. Tedbirler engellerin ve manilerin tam eriĢime açık bir Ģekilde tanımlanmasını ve ortadan kaldırılmasını içerir ve bu arada, bu tedbirler, okullar, konutlar, tıbbi birimler ve iĢler, bilgi ve iletiĢim hizmetleri ve elektronik ve acil durumla iliĢkili diğer hizmetler dahil olmak üzere, binalarda, yollarda, ulaĢımda ve diğer kapalı ve açık tesislerde uygulanmalıdır (Madde No. 9). Engelli kiĢiler hakkında, baĢta aile seviyesinde olmak üzere, toplumda farkındalığı arttırma ve haklarına ve haysiyetlerine saygı göstermeyi teĢvik etme, tüm hayat alanlarında, cinsiyet ve yaĢa dayalı olanlar dahil olmak üzere, engelli kiĢilerle ilgili basmakalıp yargılara, önyargılara ve zararlı uygulamalara karĢı mücadele etme, devletlerin, hızlı, etkili ve uygun tedbirler alarak, bu yükümlülükleri yerine getirme taahhütleri Ģeklinde (Madde No. 8), Sözleşme'de belirtilmiĢtir. Sözleşme'yi imzalayarak ve onaylayarak, devletler, engelli kiĢilerin <<ayrımcılık yapılmaksızın kanun önünde eĢitlik hakkını (Madde No. 5), yaĢam, özgürlük ve güvenlik hakkını (Madde No.10 ve 14), hukuki ehliyetleri açısından, kanun önünde eĢit kabul edilmeyi 49 (Madde No.12), diğerleri ile eĢit bir seviyede, iĢkenceye, kötü muameleye, cezalandırmaya, insanlık dıĢı ya da küçültücü muameleye maruz kalmaktan korunma hakkını (Madde No.15), sömürü, Ģiddet ya da suiistimale maruz bırakılmama hakkını (Madde No.16), fiziksel ve ruhsal bütünlüklerinin gözetilme hakkını (Madde No.17), dolaĢım özgürlüğü ve milliyet seçme hakkını (Madde No.18), bağımsız yaĢama ve toplum içinde yaĢama hakkını (Madde No.19), ifade ve düĢünce özgürlüğü hakkını (Madde. No.21), özel yaĢama saygı hakkını (Madde No.22), eve ve aileye saygı hakkını (Madde No. 23), eğitim hakkını (Madde No. 24), sağlık hakkını (Madde No. 25), çalıĢma ve istihdam edilme hakkını (Madde No. 27), yeterli bir yaĢam standardı ve sosyal koruma hakkını (Madde No. 28), siyasi yaĢama ve kamu yaĢamına katılma hakkını (Madde No. 29), kültürel yaĢama katılma hakkını (Madde No. 30)>> kabul eder. Üye Devletler, özellikle, sağlık, istihdam, eğitim ve sosyal hizmetler alanlarında, kapsamlı habilitasyon ve rehabilitasyon hizmetleri ve programları düzenleyecek, güçlendirecek ve geniĢletecektir. Sözleşme'nin 27. No'lu Maddesi “engelli kişilerin diğerleriyle eşit bir seviyede çalışma hakkı”nı mümkün kılar - bu, engelli kiĢiler için açık, kapsayıcı ve eriĢilebilir olan bir iĢ piyasasında ve bir çalıĢma ortamında, özgürce seçilmiĢ ve kabul edilmiĢ bir iĢi yerine getirerek geçinme hakkını içerir. Üye Devletler, aĢağıdakilerin yanı sıra, mevzuatlarla ilgili adımlar dahil, uygun adımları atarak, istihdam dönemi sırasında engellilik sahibi olan kiĢiler dahil olmak üzere, çalıĢma hakkını koruyacak ve teĢvik edecektir: ĠĢe alınma, yerleĢtirilme, kiralanma ve istihdamın devamı, kariyerde ilerleme ve iĢyerindeki sağlık ve güvenlik koĢulları dahil olmak üzere, tüm istihdam konuları ve Ģekilleri açısından, engelliliğe yönelik ayrımcılığı yasaklar, Tacizden korunma ve Ģikayetleri çözümleme baĢta olmak üzere, iĢyerinde eĢit değer, sağlık ve güvenlik koĢullarında çalıĢmak için eĢit imkanlar ve ücretlendirme sunmak dahil, adil ve uygun çalıĢma koĢulları açısından, diğerleriyle eĢit bir seviyede, engelli kiĢilerin haklarını korur, Engelli kiĢilerin, diğerleriyle eĢit bir seviyede, çalıĢma ve sendika haklarını uygulayabilmelerini sağlar, 50 Engelli kiĢilerin genel teknik ve mesleki rehberlik programlarına, yerleĢtirme hizmetlerine ve devamlı mesleki eğitime etkin bir Ģekilde eriĢimini mümkün kılar, Yeniden istihdam edilme dahil, bir iĢ bulma, iĢe yerleĢme ve iĢi sürdürmede yardım sunmanın yanı sıra, engelli kiĢilerin, iĢ piyasasında, istihdam imkanlarını ve kariyerlerinde ilerlemelerini teĢvik etmek, Serbest meslek, giriĢimcilik, kooperatif geliĢtirme ve kiĢinin kendi iĢini baĢlatma imkanlarını teĢvik eder, Kamu sektöründe engelli kiĢileri istihdam eder, Olumlu eylem programları, teĢvikler ve diğer tedbirleri içerebilen uygun politikalar ve tedbirlerle özel sektörde engelli kiĢilerin istihdamını teĢvik etmek, Engelli kiĢiler için iĢyerlerinin yeterli bir Ģekilde düzenlenmesini sağlar, Açık iĢ piyasasında engelli kiĢilerin iĢ deneyimi kazanmasını teĢvik eder, Engelli kiĢiler için, mesleki ve profesyonel rehabilitasyon, iĢlerini muhafaza etme ve iĢe dönme programlarını teĢvik eder. Engelli KiĢiler için Fırsat EĢitliği Sağlanması ile ilgili Standart Kurallar Standart Kurallar, 20 Aralık 1993'te (karar 48/96)28 BM Genel Kurulu'nda kabul edilmiĢtir. Bu kurallar, zorunlu, düzenleyici hukuki eylem niteliğine sahip olmasa da, Engelli KiĢiler için Fırsat EĢitliği Sağlanması ile ilgili Standart Kurallar, Hükümetlerin, engelli kiĢilere fırsat eĢitliği yaratmak için uyguladığı siyasi bir taahhüdü temsil eder. Kurallar sorumluluk, eylem ve iĢbirliği ile ilgili önemli ilkeleri içerir ve engelli kiĢiler lehine politikalar ve tutumlar belirlemek için bir araç olarak, Devletler, BirleĢmiĢ Milletler ve diğer uluslararası kuruluĢlar arasında teknik ve ekonomik iĢbirliği için bir temel görevi görür. Kuralların amacı madde 15'te belirtilir: "Kuralların amacı, engelli kız ve erkek çocuklarının, kadınların ve erkeklerin, ait oldukları toplumun üyeleri olarak, halkın geri kalanıyla aynı hakları ve yükümlülükleri yerine getirebilmesini sağlamaktır.”29 Standart Kurallar zorunlu değildir, 22 kuraldan oluĢur ve aĢağıdaki Ģekilde tanımlanır:30 28 www.un.org/disabilities/default.asp?id=26 www.un.org/esa/socdev/enable/dissre00.htm 30 http://www.un.org/esa/socdev/enable/dissre03.htm 29 51 I. EĢit katılım için ön koĢullar Kural 1 - Farkındalık arttırma: devletler engelli kiĢiler, bu kiĢilerin hakları, ihtiyaçları, potansiyelleri ve katılımları ile ilgili toplumda farkındalığı arttırmak için tedbirler alacaktır. Kural 2 - Tıbbi bakım: Devletler engelli kiĢilere etkili tıbbi bakım temin edilmesini sağlayacaktır. Kural 3 – Rehabilitasyon (tedavi – o.n.): Devletler, engelli kiĢiler için, en iyi seviyede bağımsızlık ve iĢlevsellik elde etmeleri ve sürdürmeleri için, rehabilitasyon hizmetleri sağlamalıdırlar. Kural 4 - Destek hizmetleri: Devletler, engelli kiĢiler için, günlük yaĢamlarında ve haklarını uygularken, bağımsızlık seviyelerini arttırmada yardımcı olmak için, destekleyici ekipmanlar dahil, destek hizmetlerinin geliĢtirilmesini ve verilmesini sağlamalıdırlar. II. EĢit katılım için hedef alanlar Kural 5 - EriĢilebilirlik: Devletler toplumun tüm kesimlerinde, fırsat eĢitliği sağlanması sürecinde, eriĢilebilirliğin önemini kabul etmelidir. Devletler, herhangi bir engelliliğe sahip kiĢiler için, fiziksel çevreyi eriĢilebilir kılmak için eylem programları baĢlatmalı ve bilgi ve iletiĢime eriĢim sağlamak için tedbirler almalıdır. Kural 6 - Eğitim: Devletler, engelli çocuklar, gençler ve yetiĢkinler için, onları bütünleĢtiren okullarda, eĢit (birinci, ikinci ve üçüncü derece) eğitim fırsatları ilkesini kabul etmelidir. Engelli kiĢilerin eğitiminin eğitim sisteminin tamamlayıcı bir parçası olmasını sağlamalıdırlar. Kural 7 - Ġstihdam: Devletler, özellikle istihdam alanında, engelli kiĢilerin insan haklarını uygulamakla yetkilendirilmesi gerektiğine iliĢkin ilkeyi kabul etmelidir. Hem kırsal hem de kentsel bölgelerde, iĢ piyasasında üretken ve kazançlı bir istihdam için eĢit imkanlara sahip olmalıdırlar. Kural 8 - Gelir sürdürme ve sosyal güvenlik: Devletler, engelli kiĢiler için, sosyal güvenlik ve gelir sürdürme unsurlarını temin etmekle sorumludur. Kural 9 - Aile hayatı ve kiĢisel bütünlük: Devletler, engelli kiĢilerin aile hayatına tam katılımını, kiĢisel bütünlük haklarını teĢvik etmeli ve kanunların cinsel iliĢkiler, evlilik ve ebeveynliğe yönelik ayrımcılık yapmamasını sağlamalıdır. Kural 10 - Kültür: Devletler, diğerleriyle eĢit bir Ģekilde, engelli kiĢilerin kültürel faaliyetlerle bütünleĢmesini ve bu faaliyetlere katılabilmesini sağlamalıdır. 52 Kural 11 - Dinlenme ve spor: Devletler, engelli kiĢilerin dinlenme/boĢ zaman faaliyetleri ve spor için eĢit imkanlara sahip olmasını sağlamak amacıyla tedbirler alacaktır. Kural 12 - Din: Devletler engelli kiĢilerin yaĢadıkları toplumun dini yaĢamına eĢit bir Ģekilde katılmalarına iliĢkin tedbirleri teĢvik edecektir. III. Uygulama Tedbirleri Kural 13 - Bilgi ve araĢtırma: Devletler, engelli kiĢilerin yaĢam koĢullarına iliĢkin bilgilerin toplanması ve yaygınlaĢtırılması sorumluluğunu üstlenecek ve engelli kiĢilerin yaĢamlarını etkileyen, engeller dahil, tüm durumlar üzerine kapsamlı bir araĢtırma teĢvik edecektir. Kural 14 - Politika geliĢtirme ve planlama: Devletler, engellilik durumlarının, tüm ilgili politika geliĢtirme ve ulusal planlama unsurlarına dahil edilmesini mümkün kılacaktır. Kural 15 - Mevzuat: Devletler engelli kiĢilerin tam katılımına ve eĢitliğine iliĢkin hedeflere ulaĢmak amacıyla tedbirler için yasal zeminler yaratma sorumluluğuna sahiptir. Kural 16 - Ekonomik politikalar: Devletler, engelli kiĢiler için eĢit imkanlar yaratan programlar ve tedbirler ile ilgili finansal sorumluluğa sahiptir. Kural 17 - ĠĢ koordinasyonu: Devletler, engellilik konularını ulusal düzeyde merkezileĢtirecek ulusal koordinasyon kurulları ya da benzer kuruluĢlar kurmak ve güçlendirmekle sorumludur. Kural 18 - Engelli kuruluĢları: Devletler, engelli kuruluĢlarının engelli kiĢileri ulusal, bölgesel ve yerel seviyelerde temsil etme hakkını kabul etmelidir. Devletler, engellilik konularındaki karar verme sürecinde, engelli kuruluĢlarının danıĢmanlık rolünü kabul etmelidir. Kural 19 - Personel eğitimi: Devletler, engelli kiĢilerle ilgili programların ve hizmetlerin planlanması ve hazırlanması dahil, tüm seviyelerde, yeterli personel eğitimi vermekle sorumludur. Kural 20 - Ulusal engellilik programlarının izlenmesi ve değerlendirilmesi: Devletler, engelli kiĢilere fırsat eĢitliği sağlanması için, ulusal programların ve hizmetlerin uygulanma Ģeklini sürekli izlemek ve değerlendirmekle sorumludur. Kural 21 - Teknik ve ekonomik iĢbirliği: Hem sanayileĢmiĢ hem de geliĢmekte olan devletler, geliĢmekte olan ülkelerde engelli kiĢilerin yaĢam koĢullarının geliĢtirilmesi konusunda iĢbirliği yapmak ve tedbirler almakla sorumludur. Kural 22 - Uluslararası iĢbirliği: Devletler, engelli kiĢilere fırsat eĢitliği sağlanmasına iliĢkin politikalarla ilgili uluslararası iĢbirliğine etkin bir Ģekilde katılacaktır. 53 Engelliler Ġçin Dünya Eylem Programı31 Program, 3 Aralık 1982'de (karar 37/52) BM Genel Kurulu'nda kabul edilmiĢtir ve engelli kiĢilerin sosyal yaĢama ve ulusal geliĢime tam katılımını sağlayan engellilikleri önleme, rehabilitasyon ve fırsat eĢitliği sağlama unsurlarına iliĢkin küresel bir stratejidir. Esas teması "eĢit imkanlar" olan program, engellilik konusuna bir insan hakları perspektifinden yaklaĢma ihtiyacını vurguluyor ve üç bölüm içeriyor. Ġlk bölüm engelliliğe iliĢkin ilkeleri, kavramları ve tanımları analiz ediyor, ikinci bölüm engelli kiĢilerin dünya çapındaki durumunu inceliyor ve üçüncü bölüm ulusal, bölgesel ve uluslararası seviyede eylem için tavsiyeler içeriyor. BM Genel Kurulu tarafından engelli kiĢilerle ilgili kabul edilen diğer yönetmelikler: Evrensel Ġnsan Hakları Beyannamesi32 BM Genel Kurulu tarafından 10 Aralık 1948'de kabul edilen belge bir tavsiyedir. Beyanname Ģunlar gibi temel insan haklarını tanımlayan madde 30’u içerir: Bütün insanlar hür, haysiyet ve haklar bakımından eĢit doğarlar (Madde No.1); her insan yaĢama, özgürlük ve emniyet hakkında sahiptir (Madde no. 3); hiç kimse kölelik ya da esaret altında tutulamaz (Madde no. 4); hiç kimse ne iĢkenceye ne de cezalandırmaya, kötü, insanlık dıĢı ya da küçültücü muamelelere maruz bırakılamaz (Madde no. 5); tüm insanlar kanun önünde eĢittir ve ayrımcılık yapılmaksızın, kanunun eĢit korumasından istifade hakkına haizdir (Madde no.7); hiç kimse keyfi olarak tutuklanamaz, alıkonulamaz ya da sürülemez (Madde no. 9). Zihinsel Engelli KiĢilerin Hakları ile ilgili Bildirge33 BM Genel Kurulu tarafından 20 Aralık 1971'de kabul edilen bildirge, uzun yıllar boyunca, entellektüel engellilikleri olan kiĢilerin insan haklarına dair en önemli uluslararası yönetmelikti. Bildirge Ģunlar gibi belirli haklar sağlar: doğru tıbbi bakım, eğitim, öğretim, rehabilitasyon ve rehberlik hakkı (Madde No. 2), ekonomik güvenlik ve saygın bir yaĢam standardı hakkı (Madde No.3), kendi ailesiyle yaĢama ve farklı Ģekillerde toplum yaĢamına katılma hakkı 31 www.un.org/disabilities/default.asp?id=23 www.ohchr.org/EN/UDHR/Documents/UDHR_Translations/rum.pdf 33 www.pentruvoi.ro/upload/content/Ghidul_reglementarilor_internationale_cu_privile_la_drepturile_persoanelor _cu_dizabilitati_intelectuale.pdf 32 54 (Madde No. 4), kiĢisel esenliği korumak için gerektiğinde, kalifiye bir eğitmen hakkı (Madde No. 5) sömürü, suiistimal ve küçültücü muameleye karĢı korunma hakkı (Madde No. 6). Engelli KiĢilerin Hakları ile ilgili Bildirge33 1975 yılında BM Genel Kurulu tarafından kabul edildi ve engelliliğe sahip tüm kiĢiler için geçerli olan ikinci bildirgedir. 4 no'lu maddeye göre, “engelli kişiler diğer kişilerle aynı medeni ve siyasi haklara sahiptir”. Zihinsel Engelli KiĢilerin Hakları ile ilgili Bildirge ve Engelli KiĢilerin Hakları ile ilgili Bildirge, 1991 yılında, Akıl Hastalığına Sahip KiĢilerin Korunması ve Akıl Sağlığı Bakımının GeliĢtirilmesi ile ilgili Ġlkeler'de düzenlenmiĢtir. Uluslararası ÇalıĢma Örgütü tarafından kabul edilen normatif belgeler (ILO) C111 Ayrımcılık (ĠĢ ve Meslek) SözleĢmesi, 195834 ĠĢ ve Mesleğe Yönelik Ayrımcılıkla ilgili SözleĢme ĠĢ ve Mesleğe Yönelik Ayrımcılıkla ilgili SözleĢme, 25 Haziran 1958'de ILO tarafından kabul edilmiĢ ve 6 Haziran 1973'te Romanya tarafından onaylanmıĢtır. Engelli kiĢilere yönelik ayrımcılığa iliĢkin konulara, doğrudan SözleĢmenin içeriğinde atıfta bulunulmaz. Ayrımcılığa iliĢkin 1 no'lu maddenin (a) bendinde, yalnızca, "ırk, renk, cinsiyet, din, siyasi inançlar, ulusal köken ya da sosyal köken"e dayalı farklılıklar, dıĢlamalar ya da tercihler belirtilir. ĠĢverenlerin, çalıĢanların (eğer varsa) ve diğer yetkili grupların temsilci kuruluĢlarına danıĢtıktan sonra, ilgili Üye Devlet tarafından belirtildiği Ģekilde, ayrımcılığın, ayrıca, istihdam ya da mesleğin uygulanmasında fırsat ya da muamele eĢitliğini bozma ya da baskı altına alma etkisine sahip herhangi bir ayrım, dıĢlama ya da tercih" anlamına geldiğini bildiren 1 no'lu maddenin (b) bendine göre, SözleĢme'nin hükümleri engelli kiĢiler için geçerlidir. Aynı zamanda, 5 no'lu maddenin (2) sayılı bendi, engelliliğe sahip kiĢilere açıkça atıfta bulunarak: “Herhangi bir Üye Devletin, eğer varsa, temsilci iĢveren ya da çalıĢan kuruluĢlarına danıĢtıktan sonra, genel olarak, cinsiyet, yaĢ, maluliyet, aile sorumlulukları ya da sosyal veya kültürel seviye gibi sebepler nedeniyle, özel koruma ya da yardım gerektirdiği kabul edilen 34 55 www.ilo.org/dyn/normlex/en/f?p=NORMLEXPUB:12100:0::NO::P12100_ILO_CODE:C111 kiĢilerin özel gereksinimlerini karĢılamak için tasarlanan herhangi bir diğer özel tedbiri "ayrımcı nitelikte olmayan" Ģeklinde tanımlayabildiğini” öngörür. – Engelli kiĢilerin mesleki eğitimine ve istihdamına iliĢkin 159 no'lu ILO SözleĢmesi “Meslek ve Ġstihdama iliĢkin SözleĢme (Engelli KiĢiler)” 1 Haziran 1983'te ILO tarafından kabul edilen SözleĢme tüm engelli kiĢi kategorileri için geçerlidir. Romanya tarafından onaylanmamıĢ olduğundan SözleĢme zorunlu değildir. SözleĢme'de, engelli ve engelli olmayan çalıĢanlar için eĢit imkanlar ilkesine dayanması gereken, engelli kiĢilerle ilgili mesleki rehabilitasyon (iĢ kapasitesinin iyileĢmesi – o.n.) ve istihdam politikaları ilkeleri açık ve kesin bir Ģekilde ifade edilmiĢtir. Engelli kiĢi “bir iĢ elde etme ya da muhafaza etme ya da uygun bir kariyerde ilerleme beklentileri, gerektiği gibi kabul edilmiĢ fiziksel ya da zihinsel bozukluğun bir sonucu olarak, büyük ölçüde azalmıĢ bir birey”35 olarak tanımlanır. 159 no'lu ILO SözleĢmesi'ne eĢlik eden 168 no'lu Tavsiye 168 no'lu Tavsiye ve 159 no'lu SözleĢme, akıl hastanesinden çıkarılıp topluma kazandırılma ve iĢ piyasasında normalleĢtirme yoluyla, engelli kiĢiler için uzmanlaĢtırılmıĢ hizmetlerin sınırlı iĢlevselliğini aĢmak için, ILO tarafından yapılan giriĢimlerin sonucudur. Tavsiye, 7 no'lu maddede Ģunları öngörür: “Engelli kiĢiler, iĢe alınma, iĢi muhafaza etme ve kariyerlerinde ilerleme açısından eĢit fırsatlara ve eĢit muameleye tabi tutulmalıdır ve mümkünse, sahip olunan pozisyon engelli kiĢi tarafından yapılan seçimle uyumlu olacak ve kendisi için uygun olacaktır”.35 Bununla birlikte, Tavsiye zorunlu değildir. Dünya Sağlık Örgütü tarafından kabul edilen normatif belgeler Günümüzde, WHO'ya (Dünya Sağlık Örgütü) göre, dünya nüfusunun %15'i olan bir milyarın üstünde kiĢi, bir engellilik türünden muzdariptir ve bu yüzde nüfus yaĢlandıkça ve kronik hastalıklar arttıkça yükselmektedir.36 Her yedi kiĢiden biri bir engellilik tipine sahip ve bu kiĢiler yalnızca sosyal yaftalama ve ayrımcılıktan muzdarip değiller, aynı zamanda eğitim, ulaĢım ve hatta sağlık gibi hizmetlere eriĢim açısından engellere sahipler. Engelli kiĢiler, diğer 35 36 http://www.irdo.ro/file.php?fisiere_id=772&inline= www.who.int/disabilities/en/ 56 kiĢilere nazaran, iki kat daha fazla hastalıkları için yetersiz tıbbi tedavi alma olasılığına maruz kalıyorlar ve bu kiĢiler için, sağlık bakımlarının reddedilme olasılığı üç kat daha fazladır. Uluslararası ĠĢlevsellik, Engellilik ve Sağlık Sınıflandırması (ICF)37 2001'de, WHO tarafından uluslararası bir standart olarak geliĢtirilmiĢ ve teĢvik edilmiĢtir ve birçok ülkede uygulanmıĢtır. Romanya'da, çocuklarda engellilik derecesini belirleme kriterlerine göre ve CIF'in Faaliyetler ve Katılım bileĢenini, Romanya'daki engelli çocuklara iliĢkin psiko-sosyal kriterlerle bütünleĢtirerek uygulanan özel koruma tedbirlerine göre, ICF, 725/12.709/2002 no'lu Sağlık ve Aile Bakanlığı/ Ulusal Çocukları Koruma ve Evlat Edinme Ġdaresi'nin (MHF/NACPA) Talimatı ile onaylanmıĢtır. ICF (kısmen), revize edilmiĢ bir metni temsil ederek, WHO tarafından 1980'de yayımlanan, Uluslararası Bozukluklar, Engellilikler ve Özürlülükler (IC-IDH) Sınıflandırması'nın yerine geçer. ICF iĢlevsel durumu sağlık koĢullarındaki farklı değiĢiklikler ile iliĢkilendirir (hastalık, travma, yaralanma, rahatsızlıklar) ve sağlık durumunda önemli unsurlar olarak iĢlevselliği ve engelliliği anlamaya iliĢkin yeni bir kavram oluĢturur. Yeni sınıflandırma, bireysel ve sosyal seviyede, vücudun değiĢen sağlık koĢulları ile iliĢkili olarak, herhangi bir rahatsızlığı“işlevsel durum” terimi ile belirtir. Uluslararası ĠĢlevsellik, Engellilik ve Sağlık Sınıflandırması Çocuk & Gençlik Versiyonu (ICF-CY)38 2007 yılında WHO tarafından düzenlendi, sağlık, eğitim ve sosyal sektörlerde, çocuklar ve gençler için evrensel olarak kullanılabilecek, bir CIF sınıflandırma versiyonu ihtiyacına cevap olarak, Uluslararası ĠĢlevsellik, Engellilik ve Sağlık (ICF) Sınıflandırması ile uyumludur. Romanya'da, 762/2260/2012 no'lu Sağlık Bakanlığı ve ÇalıĢma, Aile ve Sosyal Yardım Bakanlığı'nın (MH/MLFSA) Talimatı yoluyla, 725/12.709/20025 no'lu Sağlık ve Aile Bakanlığı ve Ulusal Çocukları Koruma ve Evlat Edinme Ġdaresi'nin (MHF/NACPA) Talimatı değiĢtirildi ve bu değiĢiklikle, CIF-CT'nin, engelli çocukları değerlendirmek için belirlenen psiko-sosyal kriterlerdeki Faaliyetler ve Katılım bileĢeni bütünleĢtirildi. 37 38 57 www.who.int/disabilities/en/www.who.int/classifications/icf/icf_more/en/ http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/43737/1/9789241547321_eng.pdf Dünya hükümetlerinin engelli kiĢilerin ihtiyaçlarına daha fazla ilgi göstermelerini sağlamak için, WHO ve Dünya Bankası 2011'de Engelliliğe iliĢkin Dünya Raporu'nu tamamladı.39 Engelliliğe iliĢkin Dünya Raporu kimi çeĢitli engelliliklerle mücadele etme durumunda olan 370'in üstünde kiĢinin desteği ve katılımı ile 3 yıldan uzun bir süre uygulandı. Romanya'da, Rapor, 2012'de, Romanya Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Derneği - (RSPRM) tarafından çevrilmiĢtir. Rapora göre, BM Engelli Hakları SözleĢmesi'nin yürürlüğe girmesiyle, engelli olmayan kiĢilere göre, daha kötü sağlık koĢullarına, daha düĢük eğitim performansına, daha düĢük ekonomik katılıma ve çok daha fazla fakirlik seviyesine sahip engelli kiĢiler için, dünya çapında, saygıyı teĢvik etmenin yanı sıra, ayrımcılıkla mücadele etmenin ve eriĢilebilirliği ve katılımı teĢvik etmenin yollarına odaklanılmıĢtır. Mayıs 2014'te, 67. Dünya Sağlık Kurulu, “WHO küresel engellilik eylem planı 2014– 2021: Bütün engelliler için daha iyi sağlık koĢulları”40nı onaylayan bir karar kabul etmiĢtir. Planın ana hedefleri Ģunlardır: engelleri kaldırmak ve sağlık hizmetlerine ve programlarına eriĢimi geliĢtirmek, rehabilitasyon, habilitasyon, yardımcı teknolojiler ve cihazlar, yardım ve destek hizmetleri ve toplum odaklı rehabilitasyonu güçlendirmek ve kapsamını geniĢletmek, engelliliğe dair, bağlantılı ve uluslararası düzeyde karĢılaĢtırılabilir verilerin toplanmasını geliĢtirmek ve engellilik ve ilgili hizmetlere iliĢkin araĢtırmaları desteklemek. WHO'ya bağlı diğer tüm Üye Devletler gibi, Romanya da, mecburi bir Ģekilde, önerilen eylemleri uygulamak ve bu eylemleri belirli ulusal koĢullara uyarlamak zorundadır. Avrupa Birliği tarafından kabul edilen normatif belgeler (EU) Engellilik alanında Avrupa mevzuatı, iki baĢlıca kanun etrafında geliĢir: AB'de birincil mevzuat olan 26 Kasım 2009 tarihli ve 2010/48/EC sayılı Konsey Kararı ile Avrupa Birliği'nde kabul edilen, Avrupa Birliği Temel Haklar ġartı ve BirleĢmiĢ Milletler Engelli Hakları SözleĢmesi. 39 40 http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/44575/20/9789730135978_rum.pdf http://www.who.int/disabilities/actionplan/en/ 58 Avrupa Birliği Temel Haklar ġartı41 Nice'de düzenlenen, Avrupa Konseyi kapsamında, 7 Aralık 2000'de, Avrupa Komisyonu, Avrupa Parlamentosu ve Avrupa Konseyi (tüm AB'ye Üye Devletlerin Hükümetleri) tarafından ilan edildi. Avrupa Birliği Temel Haklar ġartı (2007/C 303/01) Ģu anki Avrupa Parlamentosu BaĢkanı, Avrupa Komisyonu BaĢkanı ve AB Konseyi BaĢkanı tarafından, Strasbourg'da, 2007'de imzalanmıĢtır. 13 Aralık 2007'de, AB'ye Üye Devletler tarafından imzalanan ve 1 Aralık 2009'da yürürlüğe giren Lizbon AntlaĢması'na göre, ġart zorunludur ve AB seviyesinde, AB AntlaĢmaları olarak, aynı hukuki niteliğe sahiptir. Temel Haklar ġartı, Avrupa vatandaĢlarının ve Birliğin sınırları içerisinde yaĢayan herkesin haklarını, altı ana bölüme ayrılan 54 Maddede aĢağıdaki gibi bir araya getirir ve açıklar: “Bölüm I - HAYSĠYET (insan haysiyeti, yaĢam hakkı, kiĢinin bütünlüğü hakkı, iĢkence, cezalandırma ve insanlık dıĢı ya da küçültücü muamelenin yasaklanması, kölelik ya da zorla çalıĢtırmanın yasaklanması); Bölüm II - ÖZGÜRLÜKLER (yaĢam ve güvenlik hakkı, özel ve aile hayatına saygı, kiĢisel verilerin korunması, evlenme hakkı ve bir aile kurma hakkı, düĢünce, vicdan ve din özgürlüğü, ifade ve bilgi özgürlüğü, dernek ve sendika özgürlüğü, sanat ve bilim özgürlüğü, eğitim hakkı, bir meslek seçme özgürlüğü ve iĢe girme hakkı, bir iĢ yönetme özgürlüğü, mülkiyet hakkı, sığınma hakkı, uzaklaĢtırılma, sınır dıĢı edilme ya da suçluların iadesi hakkı); Bölüm III - EġĠTLĠK (kanun önünde eĢitlik, ayrımcılık yapmama, kültürel, dini ve dilbilimsel çeĢitlilik, erkekler ve kadınlar arasında eĢitlik, çocuk hakları, yaĢlı hakları, engelli kiĢilerin bütünleĢtirilmesi); Bölüm IV - DAYANIġMA (çalıĢanların iĢletme kapsamında bilgi alma ve danıĢma hakkı, toplu görüĢme ve eylem hakkı, yerleĢtirme hizmetlerine eriĢim hakkı, haksız iĢten çıkarılma halinde korunma, adil ve makul çalıĢma Ģartları, çocuk iĢçi çalıĢtırılmasının yasaklanması ve gençlerin iĢ, aile ve mesleki hayatlarında korunması, sosyal güvenlik ve sosyal yardım, sağlık bakımı, genel ekonomik fayda hizmetlerine eriĢim, çevresel koruma, tüketicinin korunması); 41 59 http://www.dri.gov.ro/carta-drepturilor-fundamentale-a-uniunii-europene/ Bölüm V - VATANDAġ HAKLARI (oy verme ve Avrupa Parlamentosu seçimlerinde bir aday olarak yer alma hakkı, oy verme ve belediye seçimlerinde bir aday olarak yer alma hakkı, iyi idare hakkı, belgelere eriĢim ve Avrupa Ombudsmanı'na atıfta bulunma hakkı, dilekçe hakkı, dolaĢım ve ikamet özgürlüğü hakkı, diplomatik ve konsoloslukla ilgili koruma; Bölüm VI - ADALET (etkin bir hukuki yola ve adil yargılanmaya baĢvurma hakkı, masumiyet karinesi ve savunma hakkı, adli suçların ve cezaların yasallığı ve orantılılığı ilkeleri, aynı suçtan iki kez yargılanmama ya da cezalandırılmama hakkı).” Avrupa Sosyal ġartı 18 Ekim 1961'de Torino'da Avrupa Konseyi tarafından geliĢtirildi ve 26 ġubat 1965'te yürürlüğe girdi. Sırasıyla, 1988, 1991 ve 1995'te değiĢtirildi ve eklemeler yapıldı ve 1996'da revize edildi.42 Avrupa Sosyal ġartı temel insan hakları, istihdam, sosyal iliĢkiler ve sosyal güvenliği içeren bir dizidir ve Konseyin Üye Devletlerinin izlediği sosyal politika hedeflerini ortaya koyan bildirimsel bir kısımdan (ilkeler) ve onaylayan Devletin bir dizi yükümlülük üstlendiği yasal bir kısımdan oluĢur. Revize EdilmiĢ ġart, Avrupa Konseyi'nin insan haklarına iliĢkin antlaĢmalarının bir parçasıdır ve "21. Yüzyıl Sosyal ġartı" adı verilen sosyal bütünleĢme konusunda bir referanstır. Avrupa Sosyal ġartı'nın, 1996'da Revize EdilmiĢ 15 no'lu Maddesi, engelli kiĢilerin bağımsızlık, toplumsal bütünlük ve toplum yaĢamına katılmalarına iliĢkin haklarını düzenler. Romanya 14 Mayıs 1997'de Revize EdilmiĢ Avrupa Sosyal ġartı'nı imzalamıĢ ve 74/1999 no'lu Kanun uyarınca onaylamıĢtır. Romanya, 31 madde arasından 24 maddeyi ve toplam 98 bent arasından 65 bendi onaylamıĢtır. Romanya için, revize edilmiĢ Avrupa Sosyal ġartı'nın onaylanması, hem çalıĢma ortamında hem de bu ortamın dıĢında vatandaĢlara gerçek bir sosyal koruma temin etmeye katkıda bulunmak için, sosyal standartları teĢvik ve temin etmeye iliĢkin siyasi bir taahhüt ve böylece, hukuki ve kurumsal mekanizmalarını, sosyal yaĢamın tüm yönlerinde sürekli iç reformlar gerektiren bu uluslararası antlaĢmaya eriĢimden 42 http://www.mmuncii.ro/pub/imagemanager/images/file/Domenii/Relatii%20bilateraleorganizatii/prezentare_car ta.pdf 60 kaynaklanan yükümlülüklere ve Avrupa demokrasilerinin belirli standartlarına ve değerlerine uyarlama taahhüdünü yeniden onaylama anlamına gelir. Engellilik durumunu farklı perspektiflere göre yöneten ve engelli kiĢilerin belirli ihtiyaçlarını karĢılamak için Konsey ya da Komisyonun eriĢime açtığı bir dizi kanun - ikincil mevzuat - AB seviyesinde, yıllar boyunca yayımlanmıĢtır. AĢağıda, ters kronolojik sırayla, engelli kiĢilere iliĢkin temel normatif belgeleri sunuyoruz: Üye Devletlerin istihdam politikaları rehberlerine iliĢkin 22 Temmuz 2003 tarihli ve 2003/578/EC sayılı Konsey Kararı43 Üye Devletlerin istihdam politikaları, AB'de, Ģu üç genel ve birbirine bağlı hedefi teĢvik etmek için uygulanmalıdır: iĢ gücünün tam istihdamı, iĢ kalitesi ve üretkenliği ve sosyal uyum ve bütünleĢtirme. Üç ana hedefe ulaĢmak için, Üye Devletler, eylem önceliklerine sahip belirli rehberleri dikkate alan politikaları uygulamalıdırlar. Belirli rehberler aĢağıdaki gibi listelenir: 1. “ĠĢsiz ve pasif kiĢiler için etkin ve önleyici tedbirler, 2. ĠĢ yaratma ve giriĢimcilik, 3. ĠĢ piyasasında uyum kapasitesi ve hareketliliğin teĢviki ve yaklaĢım değiĢikliği, 4. Ġnsan kaynaklarının ve yaĢam boyu eğitim/ öğretimin geliĢtirilmesini teĢvik etme, 5. ĠĢ gücü desteğini arttırma ve etkin yaĢlanmayı teĢvik etme, 6. Cinsiyet eĢitliği; 7. ĠĢ piyasasında, dezavantajlı kiĢilere karĢı uygulanan ayrımcılıkla mücadele ve bu kiĢilerin iĢ piyasasıyla bütünleĢtirilmesini teĢvik etme, 8. ÇalıĢmanın cezbediciliğini arttırmak için teĢvikler yoluyla çalıĢmayı daha kazançlı hale getirme, 9. Kayıt dıĢı çalıĢmayı düzenli çalıĢmaya dönüĢtürme, 10. Bölgesel ekonomik eĢitsizlikleri görüĢme.” Karara göre, Üye Devletlerin yükümlülüklerinden biri, istihdam imkanlarını geliĢtirerek, iĢ tekliflerini arttırarak ve bu tür kiĢilere karĢı uygulanan tüm ayrımcılık Ģekillerini önleyerek, okulu erken bırakanlar, düĢük vasıflı çalıĢanlar, engelliler, göçmenler ve etnik azınlıklar gibi belirli zorluklarla karĢı karĢıya kalan kiĢileri, iĢ piyasasıyla bütünleĢtirmeyi teĢvik etmektir. 43 61 http://eur-lex.europa.eu/legal-content/RO/TXT/?uri=CELEX:32003D0578 Irksal ya da etnik köken fark etmeksizin, kiĢiler arasında eĢit muamele ilkesinin uygulanmasına iliĢkin 2000/43/EC sayılı Konsey Yönetmeliği44 2000/43/EC sayılı Konsey Yönetmeliği kanun önünde eĢitliği ve tüm kiĢiler için ayrımcılığa karĢı korunmayı evrensel haklar olarak kabul eder. Ġstihdam ve çalıĢma koĢullarında eĢit muamele lehinde genel bir çerçeve belirlemeye iliĢkin 2000/78/EC sayılı Konsey Yönetmeliği45 2000/78/EC sayılı Yönetmelik, bir kiĢinin haysiyetini zedeleme ya da göz korkutucu, düĢmanca, küçültücü ya da incitici bir ortam yaratma amacıyla ya da tesiriyle, cinsel yönelim, din, inançlar, özürlülük ya da yaĢa yönelik istenmeyen bir muamele gerçekleĢtiğinde, tacizi bir ayrımcılık Ģekli olarak tanımlar. Örneğin, tesisler ve/veya ekipmanlar, iĢ düzeni ve yükümlülüklerin dağıtımına iliĢkin bir uyarlama gerçekleĢtirerek veya eğitim ya da istihdam yolları önererek, iĢyerini engelliliğe uygun bir Ģekilde düzenlemek için tasarlanmıĢ etkili ve pratik tedbirler gibi, uygun tedbirlerin de alınması gerektiğini belirtir – iĢyerinde engelli kiĢilerin ihtiyaçlarını düzenlemek için tedbirlerin belirlenmesi engelliliğe yönelik ayrımcılıkla mücadelede önemli bir rol oynar. 2000/78/EC sayılı Yönetmelik aĢağıdakiler dahil geniĢ kapsamlı uygulama alanlarına sahiptir: faaliyet alanı ne olursa olsun ve terfi dahil, tüm mesleki hiyerarĢi seviyelerinde, seçim kriterleri ve iĢe alma koĢulları dahil, istihdama, ücretsiz istihdama ya da mesleğe eriĢim koĢulları, uygulamalı uzmanlık birikimi dahil, tüm tiplerdeki ve seviyelerdeki rehberlik ve mesleki eğitim, mesleki geliĢim ve oryantasyon değiĢikliğine eriĢim, iĢten çıkarmalar ve ücretler dahil istihdam ve çalıĢma koĢulları, ilgili örgüt tarafından sağlanan faydalar dahil, üyeleri belirli bir mesleği sürdüren, iĢçi ya da çalıĢan sendikasına ya da herhangi bir sendikaya bağlılık ve katılım. Tüm ayrımcılık Ģekillerini önleme ve haklarında yaptırım uygulamaya iliĢkin 137/2000 no'lu Kararname'de yapılan değiĢiklikler ve eklemelerle birlikte, 2000/43/EC sayılı Konsey Yönetmeliği ve 2000/78/EC sayılı Konsey Yönetmeliği, 19/2013 no'lu Acil Hükümet Kararnamesi (GEO) uyarınca, ulusal mevzuat kapsamında uygulanmaktadır. 44 45 www.cncd.org.ro/Files/?FileID=65 http://www.anr.gov.ro/docs/legislatie/internationala/Directiva_Consiliului_2000_78_CE_RO.pdf 62 17 Haziran 1999 tarihli, engelli kiĢiler için eĢit istihdam imkanlarına iliĢkin, 1999/C 186/02 no'lu Konsey Kararı46 Üye Devletlerden, bu Kararı kabul ederek, istihdam ile ilgili ulusal politikaları yoluyla ve sosyal ortaklar ile iĢbirliği içinde, hem özel sektörde – serbest meslek dahil – hem de kamu sektöründe, engelli kiĢilerin iĢ piyasasıyla bütünleĢmesini teĢvik eden önleyici ve etkin politikalar geliĢtirmeleri ve engelli kiĢiler için istihdam imkanlarını teĢvik etmeye özel bir dikkat göstermeleri istenir. Engelli KiĢilerin Rehabilitasyonu ile ilgili Uyumlu bir Politika Tavsiyesi 47 Avrupa Konseyi’ne Üye Devletlerin Bakanlar Kurulu tarafından 9 Nisan 1992’de kabul edilmiĢtir. Bölüm VII – Ġstihdam – engelli kiĢilerin, mümkünse, sıradan bir iĢ ortamında çalıĢabilmelerini sağlamak için, bireysel ve toplu eylemlere iliĢkin tavsiyeler içerir. (1.1). Üretken çalıĢma için mesleki kapasiteleri sınırlı olan ve ağır seviyede engelli olan, geçici ya da kalıcı bir Ģekilde çalıĢmaları imkansız olan kiĢiler korumalı iĢ yerlerinde iĢe alınacaktır (1.2). Tavsiye, aynı zamanda, bireysel ihtiyaçlara ve isteklere bağlı olarak, bazı engelli kiĢilerin normal çalıĢma ortamının unsurlarıyla korumalı istihdamın unsurlarını birleĢtiren bir iĢ programına sahip olabileceğini öngörür (1.3), ve asla çalıĢamayacak engelli kiĢiler, üretkenliğe bakmaksızın, aynı zamanda, hem iĢlevsel, sosyal ve mesleki becerilerini geliĢtirme arayıĢlarını hem de faaliyetleri gerçekleĢtirmelerini mümkün kılan mesleki faaliyet merkezlerine yönlendirilecektir. (1.4). Erkekler ve kadınlar için, istihdam, mesleki eğitim, terfi ve çalıĢma koĢullarına eriĢim açısından eĢit muamele gösterme ilkesinin uygulanması ile ilgili, 9 ġubat 1976 tarihli ve 76/207/EEC sayılı Konsey Yönetmeliği48 1 no’lu maddeye göre, 76/207/EEC sayılı Avrupa Konseyi Yönetmeliği’nin amacı, “terfi dahil istihdam ve mesleki eğitime erişim ve çalışma koşulları açısından erkekler ve kadınlar için eşit muamele gösterme ilkesini” ve ayrıca “eşit muamele ilkesini” Üye Devletlerde yürürlüğe sokmaktır. EĢit muamele ilkesini uygulamak, tüm mesleki hiyerarĢi seviyelerinde ve faaliyet sektörü ya da dalı her ne olursa olsun, tüm istihdam yerlerinde ve pozisyonlarında, seçim 46 http://www.combat.info.ro/uploaded_files/RezCons17iun1999.pdf https://wcd.coe.int/com.instranet.InstraServlet?command=com.instranet.CmdBlobGet&InstranetImage=239805 7&SecMode=1&DocId=602414&Usage=2 48 http://fs.asistentjudiciar.ro/e4e558e2359a09998dffe8864f4fcaac.pdf 47 63 kriterleri dahil, istihdam koĢullarına iliĢkin, cinsiyete yönelik hiçbir ayrımcılık ima etmez. (Madde no. 3). Avrupa Birliği’nde, yukarıda belirtilen normatif belgelere ek olarak, aĢağıdakiler gibi, engelli kiĢiler dahil, genel uygulamaya iliĢkin diğer kanunlar da vardır: 3 Eylül 1953’ten beri yürürlükte olan, Ġnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin Korunmasına iliĢkin SözleĢme/ Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi, 4 Haziran 1998 tarihli, engelliler için park kartı modülü kurulmasına iliĢkin 98/376/EC sayılı Konsey Tavsiyesi, 27 Kasım 2000 tarihli, ayrımcılıkla mücadeleye iliĢkin bir Toplum eylem programı belirlenmesi ile ilgili 2000/750/EC sayılı Avrupa Konseyi Kararı (2001-2006), 12 Mayıs 2000 tarihli, 284 sayılı Nihai Basın Bülteni "Engelliler için Engelsiz bir Avrupa’ya doğru”, 20 Aralık 2000 tarihli, erkekler ve kadınlar arasındaki eĢitliğe iliĢkin Toplum stratejisine dair bir Toplum eylem programı belirlenmesi ile ilgili 2001/51/EC sayılı Avrupa Konseyi Kararı (2001-2005), 7 Aralık 2001 tarihli, sosyal dıĢlanmayla mücadele konusunda, Üye Devletler arasında iĢbirliğini teĢvik etmek için bir Toplum eylem programı belirlenmesi ile ilgili, 50/2002/EC sayılı Avrupa Parlamentosu ve Konseyi Kararı, 10 Haziran 2002 tarihli, istihdam alanındaki Toplumsal teĢvik tedbirlerine dair 1145/2002/EC sayılı Avrupa Parlamentosu ve Konseyi Kararı, Avrupa Konseyi Genel Kurulu’nun 1592 (2003) sayılı Tavsiyesi "Engelli kiĢilerin sosyal katılım hakkı"; 6 ġubat 2003 tarihli, engelli kiĢilerin bilgi odaklı topluma eriĢimini arttırmak için, e-kullanılabilirliğe iliĢkin 2003/C 39/03 sayılı Avrupa Konseyi Kararı, 5 Mayıs 2003 tarihli, eğitim ve öğretimde engelli talebe ve öğrenciler için eĢit fırsatların sağlanmasına iliĢkin, 2003/C 134/04 sayılı Avrupa Konseyi Kararı, 15 Temmuz 2003 tarihli, engelli kiĢilerin istihdamını ve toplumla bütünleĢmesini teĢvik etmeye iliĢkin 2003/C 175/01 sayılı Avrupa Konseyi Kararı, 29 Nisan 2004 tarihli, kadınlar ve erkekler arasında eĢitlik alanında, Avrupa seviyesindeki etkin kuruluĢları teĢvik etmek için bir Toplum eylem programı belirlenmesine iliĢkin 848/2004/EC sayılı Avrupa Parlamentosu ve Konseyi Kararı, 64 13 Aralık 2004 tarihli, mallara ve hizmetlere eriĢim ve malların ve hizmetlerin tedariki açısından kadınlar ve erkekler arasında eĢit muamele gösterme ilkesinin uygulanmasına iliĢkin 2004/113/EC sayılı Yönetmelik, 24 Ekim 2006 tarihli, Ġstihdam ve Sosyal DayanıĢma – Ġlerleme ile ilgili Toplum Programı belirlenmesine iliĢkin 1672/2006/EC sayılı Avrupa Parlamentosu ve Konseyi Kararı. AB, yasamaya iliĢkin alandan çıkarak, sırasıyla, Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı, Avrupa Birliği’nin ĠĢleyiĢine Dair AntlaĢma ve BirleĢmiĢ Milletler Engelli Hakları SözleĢmesi’nin birleĢik potansiyelini sermayeye dönüĢtüren Engelli kiĢilerle ilgili Avrupa stratejisi 20102020 "Engelsiz bir Avrupa’ya yenilenmiş bir bağlılık"49 gibi stratejik belgeler aracılığıyla geniĢ kapsamlı politikalar önerir. Strateji engellerin ortadan kaldırılmasına odaklanır, Avrupa Komisyonu sekiz temel eylem alanı tanımlar: eriĢilebilirlik, katılım, eĢitlik, istihdam, eğitim ve mesleki eğitim, sosyal koruma, sağlık ve dıĢ eylem. “Her eylem alanı için, Avrupa Komisyonu ayrıca aĢağıdaki gibi temel hedefler tanımlamıĢtır: EriĢilebilirlik – engelli kiĢilerin kamu hizmetleri dahil, ürünlere, hizmetlere ve yardımcı cihazlara eriĢimini sağlamak. Katılım – engelli kiĢilerin topluma tam katılımını sağlamak, AB vatandaĢlığının tüm faydalarından yararlanmalarını sağlamak, tam ve eĢit katılımlarını engelleyen idari ve davranıĢsal engelleri ortadan kaldırmak ve kiĢiselleĢtirilmiĢ yardıma eriĢim dahil, toplumda hizmetler sunmak, EĢitlik – AB’de engelliliğe yönelik ayrımcılığın kaldırılması. Ġstihdam – daha fazla engelli kiĢinin açık iĢ piyasasında yaĢamlarını kazanma olasılığı. Eğitim ve mesleki eğitim – Engelli talebeler ve öğrenciler için, kapsayıcı ve yaĢam boyu öğrenmeye açık bir eğitim paradigması teĢvik etmek. Sosyal koruma – engelli kiĢiler için haysiyetli yaĢam koĢullarını teĢvik etmek. Sağlık – engelli kiĢilerin sağlık hizmetlerine ve bu tür hizmetleri veren altyapı tesislerine eĢit eriĢimini teĢvik etmek. 49 65 http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2010:0636:FIN:RO:PDF DıĢ eylemler – AB dıĢ eylem kapsamında engelli kiĢilerin haklarını teĢvik etmek. Sonuç olarak, Strateji, herkes için engelsiz bir Avrupa kurmak için AB kuruluĢlarını ve Üye Devletleri birlikte çalıĢmaya davet ediyor. Avrupa Birliği’nin ĠĢleyiĢine Dair AntlaĢma – TFEU’ya göre, Avrupa Birliği’nde ayrımcılığa iliĢkin tüm yasal yönetmelikler, AntlaĢma’nın “Birlik, politikalarını ve faaliyetlerini tanımlamada ve uygulamada, cinsiyet, ırksal ya da etnik köken, din ya da inançlar, engellilik, yaş ya da cinsel yönelime dayalı herhangi bir ayrımcılıkla mücadele etmeyi hedefler.”50 Ģeklinde açıklanan 10. maddesi uyarınca kabul edilir. 50 http://eur-lex.europa.eu/legal-content/RO/TXT/?uri=CELEX:12012E/TXT 66 ENGELLĠLĠK VE ENGELLĠ KĠġĠLERĠN ÇALIġMA HAKKI ĠLE ĠLGĠLĠ III. YASAL YÖNETMELĠKLER 3.1. Engelli kiĢiler ile ilgili genel yasal yönetmelikler Romanya’da Anayasa ve kanunlar zorunludur. Tüm Romanya vatandaĢları kanun önünde eĢittir ve “haklarını, özgürlüklerini ve meĢru menfaatleri”ni korumak için mahkemelere baĢvurabilirler. Yasal yönetmeliklere göre, hukuki hiyerarĢinin en tepesinde 2003 yılında revize edilen, 1991 tarihli Anayasa bulunur. Romanya Anayasası, milli ve bölünmez bir devlet olarak, Romanya devletinin, yürütme, yasama ve yargı güçleri arasındaki iliĢkilerini, Devlet kurumları, vatandaĢlar ve tüzel kiĢiler arasındaki iliĢkilerini ve ülkenin idari yapısını belirleyen temel kanunlarıdır, tüm düzenleyici eylemler Anayasaya uygun bir Ģekilde olmalıdır. Kanunlar ve hükümet kararnameleri ve dolayısıyla, azalan sıralamayla, hükümet kararları ve ikincil mevzuatlar (bakanlıklar ve diğer kamu makamları tarafından yayımlanan kararlar, talimatlar, yönetmelikler) Anayasa’ya tabidir. Hükümet kararları ve ikincil mevzuatlar kanunların ve hükümet kararnamelerinin yasal Ģartlarını geliĢtirir ve ayrıntılı bir Ģekilde açıklar. Ulusal seviyede, özürlü/ “engelli” kiĢiler ile ilgili ve sırasıyla, engelli/ “engellilikler”e sahip kiĢilere iliĢkin haklar ve durumlarla ilgili düzenleyici belgeler, özellikle 1989 olaylarından sonra, 1991’de Romanya Anayasası’nın kabulüyle düzenlenmiĢtir. Romanya’da Ulusal Engellilik Konseyi tarafından Mart 2013’te ayrıntılı bir Ģekilde hazırlanan ve yayınlanan “BM Engellilerin Hakları SözleĢmesi’nin uygulanmasına dair Ġlk Dönemsel Sivil Toplum Raporu” adlı belgeye göre: “1989’a dek, engelli kişilere ilişkin resmi veriler tamamen kayıptı ya da sadece kurumsal bakım sisteminde çalışanlar tarafından erişilebiliyordu. Bu kişilerin varlığı, yalnızca aileleri, komşuları, arkadaşları ve bu kişilere hizmet sunan uzmanlar tarafından biliniyordu. Romanya’da sosyal koruma sistemi aracılığıyla özürlü kişilerin kamu tarafından tanınması, Devlet Özürlüler Sekreterliği (13 Ekim 1990 tarihli ve 1100 sayılı Hükümet Kararı – G.D.) oluşturularak ve özürlü kişilerin özel olarak korunmasına ilişkin kanunların kabul edilmesiyle, 1990 yılında başladı. 1 Haziran 1992’de, özürlü kişilerin özel olarak korunmasına ilişkin 53 sayılı Kanun yürürlüğe girdi, bu 67 kanun kapsamında, ilk defa açık bir şekilde şunlar ortaya kondu: eşitlik fırsatları, bazı kurumsallaştırılmamış koruma şekillerinin alternatifleri ve fiziksel erişebilirlik kavramı.”51 Romanya’daki 1989 olaylarından sonra yayımlanan en önemli yasal kuralların kısa tarihçesi – günümüzde yürürlükten kaldırıldılar ve daha yeni yönetmelikler yerlerini aldı, bölgede, Avrupa’da ve uluslararası seviyede, kuralların geliĢimiyle uyumludurlar: Devlet Özürlüler Sekreterliğinin kurulmasına iliĢkin 1100/1990 sayılı GD., Devlet Özürlüler Sekreterliğinin görevleri, organizasyonu ve iĢleyiĢine iliĢkin 1161/1990 sayılı GD; Özürlü kiĢilerin özel olarak korunmasına iliĢkin 53/1992 sayılı kanun, Devlet Özürlüler Sekreterliğinin yeniden düzenlenmesine ve iĢleyiĢine iliĢkin 939/1997 sayılı GD; Özürlü kiĢilerin özel olarak korunmasına ve istihdamına iliĢkin 102/1999 sayılı GEO; Ulusal Çocukları Koruma Ajansı’nın kurulmasına ve çocukları korumaya iliĢkin faaliyetlerin yeniden düzenlenmesine iliĢkin 192/1999 sayılı GEO; Özürlü kiĢilerin kiĢisel asistanlarının istihdam koĢulları, hakları ve yükümlülüklerine iliĢkin Metodolojik Normları onaylamaya dair 626/2000 sayılı GD; Sağlık ve Aile Bakanlığı’nın organizasyonu ve iĢleyiĢine dair 22/2001 sayılı GD; Ulusal Çocuk Haklarını Koruma Ġdaresi’nin kurulmasına iliĢkin 12/2001 sayılı GEO; Çocukları Koruma Komisyonu’nun yeniden düzenlenmesine iliĢkin GEO no. 123/2001 sayılı GEO; Özürlü kiĢilerin özel olarak korunması ve istihdamına iliĢkin 102/1999 sayılı GEO’yu onaylayan 519/2002 sayılı Kanun; Romanya’da özürlü kiĢilerin özel olarak korunması ve toplumla bütünleĢmesine iliĢkin Ulusal Strateji’yi onaylayan 1.215/2002 sayılı GD; Ulusal Özürlüler Ġdaresi’nin kuruluĢu, organizasyonu ve iĢleyiĢine iliĢkin 14/2003 sayılı GO; Bazı gümrük vergisinden muaf ürün kategorilerine iliĢkin 59/2003 sayılı GO. Ulusal Aileyi Koruma ve Çocuk Hakları Ġdaresi’nin kuruluĢu, organizasyonu ve iĢleyiĢine iliĢkin 1.385/2009 sayılı GD. 51 http://observatorul.ro/data/documente/308/21345.pdf 68 1175/2005 sayılı G.D. tarafından onaylanan <<Ulusal Strateji 2006 – 2013>>3 engellilik alanında sosyal koruma tedbirlerinin planlanmasının ve uygulanmasının temelinde yatan ve bunlara rehberlik eden belgedir. Temel <<Ulusal Strateji 2006 – 2013>>3 kavramı, seçim yapabilen ve kendi yaşamları üzerinde kontrol sahibi olan aktif vatandaĢlar olarak engelli kiĢilerin haklarını tanıma seçimidir. Strateji, engelli bir kiĢinin akıl hastanesine yatırılmasını önlemek ve toplumla bütünleĢmesini ya da yeniden bütünleĢmesini desteklemek için alternatif sosyal hizmetler yaratarak ve geliĢtirerek, engelleri kiĢilere aile içinde ilgi gösterilmesinin önemini vurguluyor. <<Ulusal Strateji 2014 – 2020>>4 uygulama sonuçlarının değerlendirilmesine dayanarak ve Romanya'nın taraf olduğu uluslararası kuruluĢların yükümlülükleriyle uyumlu bir Ģekilde, önceki ulusal strateji tarafından baĢlatılan adımlara devam etmeli ve bu adımları geliĢtirmelidir. <<Ulusal Strateji 2014 – 2020>>4 Ģu anda tasarım aĢamasındadır ve ulusal düzeyde onaylanmamıĢtır. Günümüzde, engelli kiĢilerin korunması, engelli/ özürlü kiĢileri “toplumla bütünleşmeyi ve topluma katılımı destekleyen koruyucu tedbirler gerektiren, sosyal çevreleri fiziksel, duyusal, zihinsel, ruhsal ve/veya buna benzer eksiklikleri ile uyumsuz olan ve eşit imkanlarla toplum yaşamına erişimlerini tamamen önleyen ya da sınırlayan kişilerdir" (Madde 2) Ģeklinde tanımlayan ve 3 Ocak 2008'de yürürlüğe giren özürlü kiĢilerin haklarının korunmasına ve teĢvik edilmesine iliĢkin (Kanun no. 448) 448/2006 sayılı Kanun (sonradan üzerinde yapılan değiĢiklikler ve eklemelerle yeniden yayımlanmıĢtır) ile düzenlenir. "448 sayılı Kanun uyarınca engelli kiĢilerin hakları aĢağıdakileri kapsar: a) sağlık koruma – önleme, tedavi ve iyileĢme/rehabilitasyon, b) mesleki eğitim ve öğretim, c) istihdam ve iĢyerini düzenleme, mesleki oryantasyon ve yeniden düzenleme, d) sosyal yardım, diğer bir deyiĢle, sosyal hizmetler ve sosyal performanslar, e) ikametgah, çevresindeki kiĢisel yaĢam ortamını düzenleme, ulaĢım, fiziksel, bilgi ve iletiĢim ile ilgili çevrelere eriĢim, f) boĢ zaman faaliyetleri, kültür, spor, turizme eriĢim, g) yasal yardım, h) mali tesisler.” Engelli kiĢilerin haklarının korunması ve teĢvik edilmesi aĢağıdaki ilkelere dayanır: 69 a) insanoğlunun temel haklarını ve özgürlüklerini gözetme, b) ayrımcılık önleme ve ayrımcılıkla mücadele, c) fırsat eĢitliği; d) iĢ gücü istihdamına ve mesleklere yönelik eĢit muamele, e) sosyal danıĢma, f) toplumu sorumlu kılmak, g) yerindenlik; h) toplumun özürlü kiĢilerin özel ihtiyaçlarına uyum göstermesi, i) özürlü kiĢilerin menfaati, j) bütünleĢtirilmiĢ yaklaĢım, k) ortaklık; l) kiĢinin kiĢisel yaĢamı üzerinde ve faydalandığı hizmetler ve destek Ģekillerine iliĢkin, tercih, kontrol ya da karar verme özgürlüğü, m) hizmetleri sağlamada kiĢi odaklı yaklaĢım, n) ihmal ve suiistimale karĢı koruma, o) gerekli destek ve yardımı belirlerken daha az sınırlayıcı alternatifleri seçme, p) toplumun diğer tüm üyeleri gibi eĢit haklar ve yükümlülüklerle, özürlü kiĢilerin toplumla bütünleĢtirilmesi ve topluma katılımı" 448 sayılı Kanun, yürürlüğe girdiğinden beri, birçok önemli değiĢiklikten geçmiĢtir ve bunlarla ilgili bazı maddelerin uygulanması için, aĢağıdakiler yayımlanmıĢtır: 268/2007 sayılı GD tarafından onaylanan Metodolojik Normlar; Özürlü kiĢilerin haklarının korunması ve teĢvik edilmesine iliĢkin 448/2006 sayılı Kanunun 78 no'lu maddesinin uygulanmasıyla ilgili (12 Kasım 2008 tarihli) talimatlar (Ulusal Özürlüler Ġdaresi – NAPH tarafından yayımlanmıĢ ve 5 Aralık 2008'de yürürlüğe girmiĢtir); Özürlü kiĢilerin haklarının korunması ve teĢvik edilmesine dair, 448/2006 sayılı Kanunun 54 no'lu maddesinin (4) sayılı bendini uygulayan Talimatların onayına iliĢkin, MLFSP ve NAPH tarafından yayımlanan, No. 468/2009 sayılı Ortak Talimat, BirleĢik kamu emeklilik sistemine iliĢkin (MLFSPE tarafından yayınlandı ve 12 Kasım 2013'te yürürlüğe girdi)5 263/2010 sayılı Kanunun 77 no'lu maddesinin hükümleriyle bağlantılı olarak, özürlü kiĢilerin haklarının korunmasına ve teĢvik 70 edilmesine iliĢkin 448/2006 sayılı Kanunun 42 no'lu Maddesinin hükümlerinin uygulanma prosedürü Özürlülüğün derecesini belirleme, bir özürlülük derecesinin varlığını belirleyen tıbbi ve psiko-sosyal kriterlerin onaylanması için, sırasıyla, 2008, 2013, 2014 ve 2015'te üzerinde değiĢiklikler yapılan ve 2007'de, ÇalıĢma, Aile ve EĢit Fırsatlar Bakanlığı ve Kamu Sağlığı Bakanlığı tarafından ortaklaĢa yayınlanan 762/1992 sayılı Talimat uyarınca yapılır. Bir yetiĢkinin özürlülüğünün derecesini belirleme (hafif, orta, vurgulanmıĢ/iĢaretli ve ağır), 430/20085 sayılı GD'nin hükümleri uyarınca düzenlenen ve faaliyet gösteren Bölgesel YetiĢkin Özürlüler Değerlendirme Komisyonu tarafından yapılır. Bu rapora ek olarak, aĢağıda, mesleki yeniden yerleĢtirme dahil, ilgili haklar ve tesislerle birlikte, özürlülüğün derecesini doğru bir Ģekilde belirlemek amacıyla, mevcut kurallara göre, engelli bir hasta tarafından sağlık bakımı ve sosyal yardım yapılarıyla baĢ etmek için izlenen adımlarla ilgili bir Ģema denemesi sunuyoruz. ġekil 4 Özürlü bir hastanın, engellilik yaratan bir olaydan sonra, topluma yeniden katıldığı ve muhtemel iĢine yeniden yerleĢtirildiği ana dek - her özel vakanın özelliklerine ve tıbbi-idari karmaĢıklıklara bağlı olarak, değiĢen oranlar içeren – dahil olduğu döngüyü Ģematik olarak gösterme giriĢimi 71 Tedavi edilememe Engellilik Kısmi düzelme Bölgesel yönlendirmeBelediyede sosyal destek Tam Kısmi GerçekleĢmez ise Önceki iĢine/iĢyerine dönüĢ ÇalıĢma yeterliğini yeniden kazanma ĠĢe uygunluğunun değerlendirilmesi (iĢyeri hekimi) Tıbbi Uzmanlık ve ÇalıĢma Yeterliğinin Geri Kazanılması Enstitüsü ÇalıĢabilir Ulusal ĠĢ Kurumu Aynı iĢ ÇalıĢamaz Emeklili k için ev Farklı iĢ Fiili kalan iĢlevsel yeterliğine uygun farklı iĢyeriĠĢverence sağlanması mümkünse Mesleki yeniden oryantasyon/eğitim ĠĢ yeniden kalifikasyon Engellilik ile çalıĢma Ayırımcılık halinde Ayırımcılıkla mücalede Ulusal Konseyi 72 ĠĢsizlik sigortası sistemi ve iĢ gücü istihdamının teĢvikine iliĢkin 76/20025 sayılı Kanun Romanya’daki iĢverenlerin, 18 aylık bir dönem boyunca, her mezun için bir aylık yardım ödeneği alarak, mezun durumdaki özürlü kiĢileri, belirsiz bir süre boyunca iĢe almalarını sağlar. 53/20035 sayılı Kanun tarafından onaylanan ve daha sonra üzerinde değiĢiklikler ve eklemeler yapılan ĠĢ Kanunu, bir çalıĢana karĢı, özürlülüğe yönelik herhangi bir doğrudan ya da dolaylı ayrımcılık Ģeklini yasaklar. Ayrıca çalıĢanlar için “maaĢ düzenleme ve verme; cinsiyet, cinsel yönelim, genetik nitelikler, yaĢ, milliyet, ırk, renk, etnik köken, din, siyasi fikir, sosyal köken, özürlülük, aile durumu ya da sorumluluğu, sendika üyeliği ya da faaliyetine yönelik herhangi bir ayrımcılığı yasaklar” Ģartını sağlar ve özürlü çalıĢanlara yasal asgari süreden en az 3 gün daha fazla ek izin süresi verir. Sonradan üzerinde değiĢiklikler ve eklemeler yapılan, sosyal hizmetlere iliĢkin 68/20035 sayılı G.O.’ya göre, “özürlü bir kiĢi aĢağıdakilerden faydalanır: a) tedavi ve rehabilitasyon; b) özürlü kiĢi ve ailesi için destek ve yardım; c) bütünleĢme, yeni Ģartlara alıĢma ve yeniden mesleki eğitim için yardım ve destek, d) toplumsal ve tıbbi bakım, e) sosyal arabuluculuk, f) danıĢmanlık, g) ağır özürlülük seviyesine sahip kiĢiler için kiĢisel asistan, h) sosyal ihtiyaçlardan oluĢan bir durumla baĢa çıkmak için, bireysel kapasiteleri sürdürmeyi, yenilemeyi ya da geliĢtirmeyi hedefleyen diğer tedbirler ve eylemler. Raporda daha önce belirtilen normatif belgelerin yanı sıra, engelli kiĢiler dahil, halen uygulanabilir olan ek düzenleyici eylemleri listeliyoruz.5 3 Mayıs 1996’da, Strasbourg’da kabul edilen, revize edilmiĢ Avrupa Sosyal ġartı’nı onaylayan 74/1999 sayılı Kanun, Tüm ayrımcılık Ģekillerini önlemeye ve haklarında yaptırım uygulamaya yönelik 137/2000 sayılı GO; Özürlü kiĢilerin kiĢisel asistanlarının istihdam koĢulları, hakları ve yükümlülüklerine iliĢkin Metodolojik Normları onaylayan 427/2001 sayılı GD; 73 Özürlü kiĢilerin özel olarak korunması alanında projelerin finanse edilmesi ve Devlet Özürlüler Sekreterliği, özürlü kiĢilere iliĢkin sivil toplum kuruluĢları ya da özürlü kiĢilerin özel olarak korunması alanında faaliyet gösteren kuruluĢlarla ortaklaĢa olarak finanse edilen birimlerin yönetimine iliĢkin Metodolojik Normları onaylayan 696/2001 sayılı GD; Kadınlar ve erkekler arasında eĢit fırsatlar ve eĢit muameleye iliĢkin 202/2002 sayılı Kanun; 571/2003 sayılı Kanunla onaylanan Maliye Kanunu; Çocukların korunmasına iliĢkin 272/2004 sayılı Kanun; Özürlü kiĢilere kent içinde ücretsiz ulaĢım hakkı verilmesine iliĢkin Metodolojik Normları onaylayan 680/2007 sayılı GD; Hava yoluyla seyahat eden özürlü kiĢilerin ve hareketi kısıtlı kiĢilerin haklarına iliĢkin, 5 Temmuz 2006 tarihli, Avrupa Parlamentosu ve Konseyi’nin 1.107/2006 sayılı Yönetmeliğinin (EC) uygulanmasını sağlayan tedbirlerin belirlenmesine dair 787/2007 sayılı GD; Sağır-kör kiĢiler için iĢaret dili çevirmenlerinin ve belirli dil çevirmenlerinin yetkilendirilmesine iliĢkin metodolojiyi onaylanan 671/2007 sayılı MLFEC Talimatı, Korumalı birimleri yetkilendirme prosedürünü onaylayan 1372/2010 sayılı MLFSP Talimatı, Otistik rahatsızlıklar ve buna benzer ruh sağlığı hastalıklarına sahip kiĢiler için özelleĢtirilmiĢ ve bütünleĢtirilmiĢ sosyal, sağlık ve eğitimle ilgili hizmetlere iliĢkin 151/2010 sayılı Kanun, 13 Aralık 2006’da BM Genel Kurulu tarafından New York’da kabul edilen, 30 Mart 2007’de imzaya açılan ve 26 Eylül 2007’de Romanya tarafından imzalanan Engelli Hakları SözleĢmesi’ni onaylayan 221/2010 sayılı Kanun, BirleĢik kamu emeklilik sistemine iliĢkin 263/2010 sayılı Kanun, Özürlü kiĢilere yönelik elektronik kayıtların belirlenmesine iliĢkin 1.106/2011 sayılı MLFSP Talimatı, 1/2011 sayılı Milli Eğitim Kanunu; 292/2011 sayılı Sosyal Yardım Kanunu; 74 "Sivil binaların ve kentsel alanların özürlü kiĢilerin bireysel ihtiyaçlarına göre düzenlenmesine iliĢkin normlar, bildirim NP 051-2012 - inceleme NP 051/2000" adlı teknik düzenlemenin onaylanması için Bölgesel GeliĢim ve Kamu Yönetimi Bakanlığı’nın 189/2013 sayılı Talimatı; Sonradan üzerinde yapılan değiĢiklikler ve eklemelerle birlikte, 2014-2015 yılları boyunca sosyal sağlık sigortası kapsamında tıbbi yardım verme koĢullarını düzenleyen Çerçeve SözleĢme’nin ve hizmet paketlerinin onaylanması için 400/2014 sayılı GD; Sonradan üzerinde yapılan değiĢiklikler ve eklemelerle birlikte, 2014-2015 yılları boyunca sosyal sağlık sigortası kapsamında tıbbi yardım verme koĢullarını düzenleyen Çerçeve SözleĢme’nin ve hizmet paketlerinin onaylanması için, 2015 tarihli, 400/2014 sayılı GD’nin uygulanmasına iliĢkin Metodolojik Normları kabul eden 619/2014 sayılı MH Talimatı. Özürlü kiĢilere yönelik ulusal kanunlar kapsamında kabul edilen hukuki fiillere basitçe göz gezdirmemiz, bize, bu kiĢilerle ilgili mevzuatın nasıl dağınık ve heterojen olduğunu, diğer yandan, yetkililerin ulusal mevzuatı alana iliĢkin uluslararası standartlarla uyumlu hale getirmek için duyduğu daimi isteği gösteriyor. 3.2. ĠĢ yerlerinde engelli çalıĢanlarla ilgili düzenlemeler/ tesisler 448 sayılı Kanunun hükümleri uyarınca, iĢ piyasasında çalıĢabilen ve bu piyasaya dahil olan, herhangi bir engelli kiĢi, ilgili iĢyerinde makul bir düzenlemeye hak kazanır. Düzenleme/uyarlama, ürünlerin ve sistemlerin bulunduğu fiziksel ve bilgi ile ilgili çevrenin, özürlü kiĢiler için eriĢilebilir hale getirmek için, dönüĢtürülme sürecidir. ĠĢveren tarafından, iĢyerinde makul bir yerleĢtirme yapılır, bu yerleĢtirme uygulanan tüm değiĢiklikleri temsil eder, engelli kiĢilerin çalıĢma hakkının uygulanmasını kolaylaĢtırır. Düzenleme/uyarlama, engelli kiĢinin ihtiyaçlarını karĢılamak için iĢyerindeki etkinliği arttırmayı hedefleyerek, iĢ programının değiĢtirilmesine, ekipmanların, cihazların, yardımcı teknolojilerin ve diğer benzer tedbirlerin temin edilmesine yol açar. 75 En azından iĢ yeri, ekipman, tuvalet ve eriĢim rotaları dahil, özürlü kiĢinin ihtiyaçlarına göre düzenlenen çalıĢma alanı, engelli kiĢi için korumalı bir iĢyeri öngören 448 sayılı Kanuna uygun bir Ģekilde düzenlenir. Aynı normatif belgenin amaçları açısından, desteklenen istihdam, rekabetçi iĢ piyasasında düzenli bir pozisyonda çalıĢmayı kolaylaĢtıran bir iĢe alım seçeneğidir ve iĢ arama sürecinde ve iĢyerinde yardım sağlama, ulaĢım, yardımcı teknolojiler, eğitim ve uzmanlaĢmayı içerir. Ġstihdam ve meslek koĢullarında eĢit muamele için genel bir çerçeve belirleyen 2000/78/EC sayılı Konsey Yönetmeliği’ne göre52, “Ġlgili tedbirler iĢveren için orantısız maliyetlere neden olmadıkça, iĢverenler, belirli bir durumda, gerektiğinde, engelli bir kiĢinin istihdama eriĢmesi, katılması ya da pozisyonunda ilerlemesi için ya da eğitim alması için gerekli tedbirleri alacaktır.” Engelli kiĢilerin istihdamı, çalıĢan – iĢveren arasında, ilgili Ģirketin faaliyetlerinin istikrarlı ve karlı bir düzen içinde sürmesini ve aynı zamanda toplumda Ģirketin imajının takdir edilmesini sağlayan, uzun vadeli bir iliĢkinin güçlendirilmesine yol açar. ĠĢyerinde engelli kiĢilere karĢı uygulanan ayrımcılıkla mücadele etmek için alınan tedbirler aĢağıdakileri içerir:53 bir tekerlekli sandalye kullanıcısı için kapı boĢluğunun geniĢletilmesi, rampa yapılması ya da eĢyaların taĢınması, eriĢemeyen kiĢiler için elektrik düğmelerinin, kapı kollarının ve rafların yeniden konumlandırılması ya da görme bozukluğu olan kiĢilerin güvenliğine yardımcı olmak için dekorda yeterli kontras sağlanması gibi tesis düzenlemeleri, engelli kiĢilerin bazı görevlerini diğer kiĢilere dağıtmak, mevcut bir kadro boĢluğunu doldurmak için kiĢi transferi, alternatif çalıĢma ve eğitim saatleri: engelli kiĢinin ek molalardan faydalanmasını sağlamak, engelliliğinden kaynaklanan yorgunluğu önlemek için, engelli kiĢiler için esnek bir program belirleme, bir kiĢinin farklı bir iĢe ya da eğitim yerine atanması, 52 http://www.anr.gov.ro/docs/legislatie/internationala/Directiva_Consiliului_2000_78_CE_RO.pdf RO 2007/IB OT-02TL sayılı, “Engelli kiĢilerin istihdamına yönelik destek” baĢlıklı EĢleĢtirme SözleĢmesi uyarınca uygulanan <Engelli kiĢilerin mesleki bütünleĢmesini kolaylaĢtırmak için yapılan uygun iĢyeri düzenlemelerine iliĢkin rehberler> Raporu 53 76 rehabilitasyon (/iyileĢme – o.n.) programı, kontrol ya da tedavi için, çalıĢma ya da eğitim süreleri sırasında kiĢiye devamsızlık izni vermek, eğitim için koĢullar sağlama ya da yaratma (engelli kiĢiler ya da diğerleri için), bir çevirmen temin etme, izleme ya da diğer destekleri sağlama, engelli kiĢiler için bir asistan iĢe alma, performansa iliĢkin ücretlendirme koĢullarını değiĢtirme. Engelli bir kiĢi için iĢ ortamının düzenlenmesi/ uyarlanmasına iliĢkin müdahale örnekleri: Mekanlarda eriĢim sapması, Bir tekerlekli sandalyeyi hareket ettirmeyi mümkün kılacak Ģekilde düzenlenmiĢ tuvalet, ĠĢe gidiĢ geliĢlerde asansörlere ya da koridorlara eriĢim, Risk alanlarını aydınlatma ve bu alanlara uygun bir Ģekilde yön iĢaretleri koyma, Ayarlanabilir yüksekliğe sahip masalar, Belli baĢlı iĢ ekipmanlarına, yazıcı ve telefon/faksa kolay eriĢim. BiliĢim tipinde belirli teknik yardımlar: geniĢ ekran/ klavye/ fare, Braille için özel olarak düzenlenmiĢ programlar, ses komutu; MeslektaĢlarla kolay iletiĢim yolları, Günlük iĢ programının düzenlenmesi, Dinlenme zamanı/ ek ücretli tatiller, Ġhtiyaçlara göre düzenlenen eğitimler, Bir eğitmenin varlığı. “Uygun düzenlemeler yapma görevi, iĢveren tarafından ya da iĢveren adına uygulanan bir hüküm, kriter ya da uygulama ya da iĢveren tarafından kullanılan çalıĢma alanının herhangi bir fiziksel koĢulu, engelli bir kiĢiyi, engelli olmayan kiĢilere göre, önemli bir dezavantaja soktuğunda, ortaya çıkar. Uygun düzenlemeler yapma görevi, iĢten çıkarma dahil, iĢe alım ve tüm istihdam safhalarında geçerlidir. Ġstihdam sona erdikten sonra bile, geçerli olmaya devam edebilir. Bu yükümlülük, 77 engelli kamu görevlileri dahil, iĢ arayan tüm çalıĢanlar ve engelliliğe sahip tüm kiĢilerle iliĢkilidir.”54 3.3. Engelli kamu görevlileri ile ilgili düzenlemeler/ tesisler Romanya’da, Anayasa tarafından eĢit haklar garanti altına alınır: Kimse kanunun üstünde olmayacak Ģekilde, "Tüm vatandaĢlar, ayrıcalık ve ayrımcılık olmaksızın, kanun ve kamu makamları önünde eĢittir."2 Romanya’da, engelli kamu görevlileri için yapılan iĢ yerindeki düzenlemeler/ tesisler mevcut yasal çerçeve kapsamında değildir, düzenlemeler/ tesisler ile ilgili belirli hükümler, eĢit olarak ve ayrıcalık gözetmeksizin, engelli kamu görevlileri için de geçerli olacak Ģekilde, genel olarak, engelli çalıĢanlar ve kiĢilerle ilgili raporda belirtilmiĢtir. Romanya’daki engelli kamu görevlilerinin sosyo-mesleki açısından yeniden bütünleĢmesine yönelik tutumla ilgili olumlu bir örnek Bay Ioan Narcis Chisăliţă’dır. Romanya Parlamentosu’nun Üyesi olan Bay Ioan Narcis Chisăliţă, 22 Kasım 2010’da bir yol kazasının kurbanı olmuĢ ve BükreĢ’teki “Bagdasar-Arseni” Ġlkyardım ve Eğitim Hastanesi’ne yatırılmıĢtır. Kazanın ardından, Bay Chisăliţă, arkasından karmaĢık ve uzun süreli bir nörorehabilitasyon programının geldiği, nöro-cerrahi müdahalesi gerektiren, bir servikal omurilik yaralanmasından muzdaripti. ġu anda, üst uzuvlarının iĢlevselliğini nispeten yeniden kazanmıĢ ve tekerlekli sandalyede hareketi kısıtlanmıĢ bir engelli kiĢi olarak, kazadan sonra, C7 nörolojik seviyesinde tam bir tetrapleji ile yaĢıyordu.55 ġu anda, BaĢbakanlık Ofisi’nde DanıĢman olarak görev yapıyor, Bay Ioan Narcis Chisăliţă’nın ataması, Romanya Devleti Genel Sekreterliği tarafından yayımlanan 152 sayılı Talimat ile, 03.08.2013’te yapıldı. 3.3 maddesinin bir tamamlayıcısı olarak, resmi görev statüsüne sahip olmamakla birlikte, sosyo-mesleki açıdan tam bir yeniden bütünleĢme yaĢayan bir engelli kiĢi örneği de belirtilmelidir. Bu örnek, özellikle, 2000 yılında, yurt dıĢında, bir kazanın ardından, zarar gören, tıbbi ve cerrahi açıdan doğru olmayan bir Ģekilde tedavi edilen ve T10 nörolojik seviyesinde tamamen 54 http://www.combat.info.ro/uploaded_files/Ghid%20privind%20dezvoltarea%20de%20noi%20locuri%20de%2 0munc%C4%83%20protejate.pdf 55 Prof. Gelu Onose MD, PhD, MSc tarafından verilen bilgiler,"Bagdasar-Arseni" Ġlkyardım Hastanesi, BükreĢ 78 paraplejik kalan Üniv. Prof. Gelu Onose, MD, PhD, MSc hakkındadır. Ġki tıbbi uzmanlığa (hiçbiri cerrahi değil) sahip olan Prof. Gelu Onose, bir tekerlekli sandalyede olmasına rağmen, hem sağlık bakımı hem de öğretmenlik ve bilimsel araĢtırma faaliyetleri alanlarında, mesleki faaliyetleri ile yeniden bütünleĢtirilmiĢtir. Böylece, 2005’den beri, BükreĢ’teki “BagdasarArseni” Ġlkyardım ve Eğitim Hastanesi’nin Nöro-Rehabilitasyon Klinik Departmanı’nın baĢkanı olarak görev yapmaktadır ve 2007’de Romanya Omurilik Derneği’nin (RoSCoS) Kurucu Ortağı ve BaĢkanı olmuĢtur ve 2008’den beri BükreĢ’teki, "Carol Davila" Tıp ve Eczacılık Üniversitesi’nde doktora eğitmenliği yapmaktadır. Ancak, tüm bunlar, aĢırı ağır fiziksel engelliliği telafi etmek için, kendisi ve ailesi tarafından çok büyük ve daimi, ek çabalar gösterilmesini gerektirmiĢtir. 79 IV. ENGELLĠ KĠġĠLERĠN ÇALIġMA HAKLARININ ĠHLALĠ 4.1.Ġlgili mevzuatla ilgili ihlaller 448 sayılı Kanunun hükümleri uyarınca, çoğu durumda, hukuki yükümlülük maddi yaptırımlarla sınırlıdır. Kanun, eğitimsel ihtiyaçlarının yanı sıra, yaĢları, engellilik tip ve dereceleri ne olursa olsun, engelli kiĢilerin tüm eğitim Ģekillerine özgür ve eĢit bir Ģekilde eriĢim haklarının ihlal edilmesine, 6,000 – 12,000 lei arası bir para cezası veriyor. Engelli kiĢilere toplu taĢıma hakkı verilmesi açısından, yerel kamu idarelerinin yetkilileri aĢağıdakiler nedeniyle aynı para cezasına çarptırılıyor: DüzenlenmiĢ ulaĢım araçlarını satın almaktan kaçınma, Yürürlükte olan yönetmelikler uyarınca, olası teknik sınırlar kapsamında mevcut toplu taĢıma araçlarını düzenlemekten kaçınma, Kamu ya da özel sektördeki tüzel kiĢilerle iĢbirliği ya da ortaklık içinde, engelli kiĢiler için ulaĢım programları geliĢtirmekten kaçınma. Engelli kiĢilerin toplu taĢıma araçlarını kullanmalarını sağlamak amacıyla, 448 sayılı Kanun, engelli kiĢilerin ulaĢıma ve seyahate ücretsiz eriĢimini kolaylaĢtırmak için, yerel kamu idareleri tarafından 4 yıldan uzun süredir ödenmesi geciktirilmiĢ hizmetler ile ilgili bir son teslim tarihi verir. Böylece, 448 sayılı Kanunun 64. maddesine göre, 31 Aralık 2010’a dek, yerel kamu idarelerinin yetkilileri aĢağıdakiler için tedbir almak zorundaydı: a) Mevcut tüm toplu taĢıma araçlarının düzenlenmesi, b) Kaldırımda toplu taĢıma giriĢ kapısı için ayrılan boĢlukların iĢaretlenmesi dahil yasal hükümlere uygun olarak tüm toplu taĢıma duraklarının düzenlenmesi, c) Toplu taĢıma araçlarına görme ve iĢitme bozukluklarına sahip kiĢilerin ihtiyaçlarını karĢılayan tabelaların asılması. Ne yazık ki, Romanya’da, kamuya açık ortamlar, birçok durumda, halen, engelli kiĢiler için eriĢilemez durumdadır. Doğrudan kamuyla çalıĢan ancak hala binalarında eriĢim rampaları olmayan birçok kamu kurumu vardır. EriĢim rampası sadece engelli kiĢiler için faydalı değildir, aynı zamanda, yaĢlılar, çocuk arabalarında çocuklarını taĢıyan anneler ve malların 80 taĢınması için de faydalıdır. Buna rağmen, halen, bu tür basit bir eriĢim cihazıyla donatılmamıĢ yerel ve merkezi idare binaları vardır.56 Yakın bir zamanda, Ocak 2015’te, ulusal yayın ağındaki bir televizyon kanalı tarafından sunulan ve daha sonra “Romanya’da engelliler CFR (Romanya Demiryolları Şirketi) tarafından küçük düşürüldü. Erişim rampalarının yerine ne kondu? Romanya’da 2015’te, tiksindirici bir durum. Trenle seyahat eden engelli kişiler, Batı ülkelerinin vatandaşları tarafından hayal bile edilemeyecek küçültücü durumlara katlanmak zorundalar.”57 baĢlığıyla kanalın kendi web sayfasında yayımlanan bir makaleye göre, CFR, Romanya’daki ulusal demiryolu taĢıyıcısı olduğundan, Romanya’da tüm ulaĢım araçlarının düzenlenmesinin en yüksek seviyede dahi saygı gösterilmeyen bir görev olduğu fark edilebilir. Yukarıda belirtilen makaleye göre, engelli, hareketleri kısıtlı kiĢiler “... trenlerimiz özel rampalara sahip olmadığından, CFR çalışanlarının kollarında taşınıyor ya da bagaj arabalarında yolculuk ediyorlar... Romanya’da sadece birkaç vagon, engelli kişiler için rampaya sahip. Targoviste’de öğrenci olan ve Targu Jiu’da yaşayan yedi genç öğrenci trenle her seyahat ettiklerinde çok utanıyorlar. Engellilikleri nedeniyle, kendi başlarına trene tırmanamıyorlar, Her defasında özel bir rampa istemelerine rağmen, bu asla gerçekleştirilmiyor.” Daniela Bacoi, CFR Tg. Jiu görevlisi: Yürürlükteki düzenlemelere göre, tüm konforu sağlamak, trene binmelerine yardımcı olmakla yükümlüyüz. Ayrıca özel bir vagonumuz var. Ancak, bir rampa olmadığında, özel bir vagon faydasız. Öğrenciler tersini söylüyor. Öğrencilerden biri "Sağlıklı bir kişi de trene tırmanamaz, bir buçuk metre yüksekliğinde... Normal bir kişinin uzunluğuna sahip... Onlara teşekkür ediyoruz” diyor. Öğrenci olan Maria Isabela Dobrota: "Niye daima CFR personelinden ve diğer yolculardan yardım istemek zorundayız? Medeni bir ülkede bu şekilde eziyet çekmek zorunda olmamız adil mi? Bence hiçbir yer böyle değildir." Sonuç olarak, engelli kiĢilerin haklarının korunması ve teĢvik edilmesine iliĢkin, yürürlükteki mevzuat, Avrupa düzenlemelerinin kamuya açık ortamlarda gözetilmesine katkıda bulunsa da, gerçek farklı görünüyor. Çoğu durumda, kamu kurumları, yürürlükteki mevzuatın ihlal 56 http://cncd.org.ro/files/file/Studiu%20accesibilitate%20persoane%20cu%20dizabilitati%202013.pdf http://stirileprotv.ro/stiri/social/persoanele-cu-dizabilitati-din-romania-umilite-si-de-cfr-cu-ce-au-fost-inlocuiterampele-speciale-din-gari.html 57 81 edilmesiyle ilgili sorunlara karĢı gerekli fonların ve çoğunlukla eriĢim araçlarının yokluğu konularında yardım istiyor. 448 sayılı kanun, ayrıca, aĢağıdaki ihlallerin oluĢması halinde, 6,000 lei ile 12,000 lei arasında para cezası veriyor: Sosyal hizmetler Ģekline göre sosyal yardım hakkının ihlali, Bir sosyal hizmet sağlayıcısının, personeli için, engellilik ve ilgili mevzuat konularına iliĢkin, mesleki eğitim ve özel eğitim programlarını teĢvik etme, kolaylaĢtırma ve sağlama görevini yerine getirmemesi, Kamu yetkililerinin, engelli kiĢilerin fiziksel, bilgi ve iletiĢim ile ilgili ortamlara eriĢimini sağlamak için belirli tedbirler alma görevini yerine getirmemesi. 448 sayılı Kanunun 61. maddesine göre, engelli kiĢilerin fiziksel, bilgi ve iletiĢim ile ilgili ortamlara eriĢimini sağlamak için alınan belirli tedbirler aĢağıdakilerdir: a) “yeni engellerin ve yeni ayrımcılık kaynaklarının ortaya çıkmasını önlemek adına, Herkes için EriĢim kavramını teĢvik etmek ve uygulamak, b) yeni bilgi ve iletiĢim teknolojilerinin ve yeni yardımcı teknolojilerin araĢtırılmasını, geliĢtirilmesini ve üretimini desteklemek, c) öğrencilerin ve talebelerin, engellilik, bu tür kiĢilerin ihtiyaçları ve çeĢitli eriĢilebilirlik usullerine iliĢkin bazı derslerin ilk oluĢturulma sürecine katılımını tavsiye etmek ve desteklemek, d) özürlü kiĢilerin yeni teknolojilere eriĢimini kolaylaĢtırmak, e) engelli kiĢilerin kamuya açık bilgilere eriĢimini sağlamak, f) mimik-jest dilinde ya da belirli bir sağır ve dilsiz dilinde görevli çevirmenler sağlamak, g) kamu ya da özel tüzel kiĢiler ile iĢbirliği ve ortaklık içinde, eriĢilebilirliğe iliĢkin programlar tasarlamak ve uygulamak ya da bunun önemi konusunda farkındalığı arttırmak.” Merkezi ve yerel, kamu ya da özel sektör yetkilileri ve kuruluĢları mimik-jest dilinde ya da belirli bir sağır ve dilsiz dilinde görevli çevirmenler sağlamakla yükümlüdür. Bu görevin ihlali sonucunda, 6,000 lei ile 12,000 lei arasında bir ihlal cezası verilir. 82 Engelli kiĢiler için belirlenen uluslararası iĢaretle düzenlenen, rezerve edilen ve iĢaretlenen park yerlerine baĢka araçları park etmeye 200 lei ile 1,000 lei arasında bir ihlal cezası verilir ve araç ilgili park yerinden kaldırılır. Düzenlenen yerlere araçların park edilmesine iliĢkin özel Ģirketler tarafından alınan bazı tedbirler olduğu belirtilmektedir. Örneğin, BükreĢ'te bir alıĢveriĢ merkezi, engelli kiĢiler için rezerve edilen yerlere tacizkar bir Ģekilde park eden sürücülere tekerleklerini bloke ederek ceza veriyor. Sürücüler 100 lei ödeyene dek alıĢveriĢ merkezinin park alanından ayrılamıyor ve toplanan para alıĢveriĢ merkezi yönetimi tarafından engelli kiĢilerin haklarını teĢvik eden ve koruyan kuruluĢlara bağıĢlanıyor.58 448 sayılı Kanun, en az 50 çalıĢana sahip, kamu yetkilileri ve kuruluĢları, kamu ve özel sektör tüzel kiĢilerine, toplam çalıĢan sayısının en az %4'ü kadar engelli kiĢinin iĢe alınmasına dair yasal yükümlülüklerini ihlal etmeleri halinde, 15,000 lei ile 20,000 lei arası (bu kanun tarafından verilen en büyük para cezası) bir ihlal cezası verir. Gerçekte, ilk bakıĢta dahi, engelli kiĢiler lehine bir tedbir gibi görünüyor (mesleki eğitimlerine göre, daha kolay istihdam), bu tedbir bu tür kiĢiler için etkili değildir, çünkü aynı 448 sayılı Kanun söz konusu yaptırıma bir istisna getiriyor – aĢağıdakileri yaparlarsa, iĢverenler yaptırıma maruz kalmayacaktır: devlet bütçesine, engelli kiĢilerin bulunmadığı iĢyeri sayısı ile çarpılan asgari brüt maaĢın %50’sini temsil eden bir aylık ücret miktarını öderlerse, yukarıda hesaplanan devlet bütçesi miktarı ile aynı para miktarı değerinde, ortaklığa dayalı olarak, yetkili korumalı birimlerde istihdam edilen engelli kiĢilerin kendi faaliyetleri yoluyla gerçekleĢtirilen ürünleri ya da hizmetleri satın alırlarsa. Tüm ayrımcılık Ģekillerini önleyen ve haklarında yaptırım uygulayan baĢka bir yasal yönetmelik, sonradan üzerinde yapılan değiĢiklikler ve eklemelerle birlikte, tüm ayrımcılık Ģekillerini önlemeye ve haklarında yaptırım uygulamaya yönelik 137/2000 sayılı GO.'dur. Yaptırımlar tahminen ayrımcılık uygulanmıĢ kiĢiler baz alınarak uygulanır, diğer bir deyiĢle, gerçek bir kiĢi için, para cezası 1,000 lei ile 30,000 lei arasında ve kiĢilerden oluĢan bir grup ya da bir topluluk içinse, 2,000 lei ile 100,000 lei arasıdır. 58 http://m.ziare.com/auto/parchezi-abuziv-pe-locurile-destinate-persoanelor-cu-handicap-platesti-100-de-lei1330065 83 4.2. Ġlgili tutum/ davranıĢlarla ilgili ihlaller 137/2000 no’lu GO’ya göre, sonradan üzerinde yapılan değiĢiklikler ve eklemelerle birlikte, Romanya’da, tüm ayrımcılık Ģekillerinin önlenmesi ve haklarında yaptırım uygulanması açısından, Ulusal Ayrımcılıkla Mücadele Konseyi (NCCD), ayrımcılık alanında faaliyetler ve ayrıca araĢtırma nitelikleri ve ayrımcılık eylemlerinin getirdiği yaptırımlarla, bağımsız bir devlet idaresi olarak ayrımcılık ilkesinin gözetilmesi ve uygulanması konularında garantördür. NCCD tarafından yaptırım uygulanan, engelli kiĢilere ayrımcılık uygulanmasına iliĢkin mevzuat ihlallerinden ve davranıĢlardan biri, 2011’de gerçekleĢmiĢtir.59 Dolayısıyla, MLSP’nin Bay Sebastian Lăzăroiu tarafından sunulan Basın Bülteni’nin ardından, NCCD, “bir psikiyatrik hastalığa ilişkin mevcut verilere göre, muhakeme yeteneğini etkileyebilecek paranoid şizofreni gibi temel bir psikozdan muzdarip olan” bir kiĢinin tıbbi teĢhisinin yayınlanmasının yanı sıra, Ģunlar gibi engelli kiĢilere iliĢkin küçük düĢürücü bilgilerin farkına varmıĢtır: “Yeni trend, zihinsel özürlülük”, “Hak sahipleri görme engelliliğe ilişkin düzenlemelerden, özellikle zihinsel engelliliğe (Alzheimer, demans, zeka geriliği) ilişkin düzenlemelere geçtiler, bunlar çok daha kolayca sahteleri düzenlenebilecek dosyalar ve belgeler”, “engelli kişilerin sayısı artarken, ülkenin her yerinde nüfus azalıyor”. NCCD, 79/29.02.2012 sayılı Karara göre, basın bülteninde belirtilen ifadelerin yürürlükteki kanunu ihlal ettiğini beyan etmiĢ ve MLSP’ye bir para cezası vermiĢtir. Sonuç olarak, engelli kiĢilerin hakları ve yükümlülükleri için mücadele etme görevine sahip bir kurum/ yüksek mevki sahipleri, bu kiĢilerle ilgili, ayrımcı olarak değerlendirilen ifadeler kullanıyor ve sorumlu kuruluĢlar tarafından haklarında yaptırım uygulanıyorsa, Ģu soru ortaya çıkıyor: engelli kiĢiler kendilerini Ģu Ģekilde adlandıran bir kurumdan ne bekleyebilirler:“profesyonel sahtekarlar, kanun ihlalinde ve kamu kaynaklarının haksız bir şekilde tahsis edilmesinde trend yaratanlar”.60 12 Aralık 2013’te, eski Kültür Bakanı Bay Daniel Barbu HIV/ AIDS’li kiĢilere iliĢkin ayrımcı bir ifadesi sonucunda istifa etmeye zorlanmıĢtır: "2014’teki bütçeyle ilgili müzakere sırasında, beni gerçekten şok eden, şaşırtan bir şey oldu. İnanın bana, bu kategorideki vatandaşlarımıza saygım sonsuz ve alaycı görünmek istemiyorum. HIV/ AIDS hastalığının önlenmesi ve tedavi 59 60 Ulusal Ayrımcılıkla Mücadele Konseyi Karar no. 79/29.02.2012 NCCD içeriğinden alıntı Karar no. 79/29.02.2012 84 edilmesine ilişkin ulusal programın bütçesi Kültür Bakanlığı’nın tüm programlarına ayrılan bütçenin yarısıdır. Dolayısıyla, Kültür Bakanlığı’na ve HIV/ AIDS hastalığının kontrol edilmesi ve tedavi edilmesine ilişkin ulusal programa yarı yarıya, bire karşı iki şeklinde sahibiz. Bence, Güney Afrika’da değiliz. Çağımızın bu korkunç felaketinden etkilenen milyonlarca vatandaşımız yok. Şahsen, bunu anlamıyorum. Bu programı düzenlemezsek veya bu programın yarı yarıya bir maliyeti olursa, Craiova Shakespeare Festivalleri gibi kaç etkinlik yapabileceğimizi ya da bu tür etkinlikleri ne kadar çok yapabileceğimizi fark ettiğimde şok oldum."61 Bu ifadenin ardından, <<Salı günü (10 Aralık 2013 – o.n.), Kültür Bakanlığı, Bay Barbu’nun HIV/ AIDS önleme programı ve yönettiği Bakanlık programlarının bütçeleri arasında yaptığı "talihsiz karşılaştırmadan" "derin bir pişmanlık duyduğunu" ve "bu uygunsuz beyanları nedeniyle gücendirdiği ya da zarar verdiği herkesten" özür dilediğini bildiren bir bildiri yayımladı>>.61 << Bakan Daniel Barbu’nun ifadeleri Romanya BaĢkanı Traian Basescu (o sırada görev yapan – o.n.) ve Ulusal Liberal Parti (NLP) lideri Crin Antonescu (ayrıca, o sırada görev yapan – o.n.) tarafından olumsuz bir Ģekilde yorumlanmıĢtır. Bu ifadenin ardından, << ... Kültür Bakanı Daniel Barbu tarafından kullanılan ifadeleri endiĢeyle dikkate aldıklarını ve bu yüzden Ulusal Ayrımcılıkla Mücadele Konseyi’ni (NCCD) bilgilendirdiklerini belirten HIV/ AIDS (NUOPA) hastalığından Etkilenen KiĢilere iliĢkin Ulusal Kurumlar Birliği Ģunları söylemiĢtir: "Ayrıca, Bay Daniel Barbu’nun açıklamalarının, Bakanın bu görüşlerinden sonra, Romanya’daki festival eksikliğinden sorumlu tutulacak bu kategorideki hastalara karşı yaftalama ve ayrımcılık eylemlerine bir davetiye niteliğinde olduğuna inanıyoruz. Ulusal Tedavi Programı’nın kapatılmasına ilişkin bu önerinin, çoğu, 1988-1990 yıllarındaki tıbbi sistem nedeniyle, doğuştan enfekte olan çocuklardan oluşan bu hastalar için Hükümetin hazırladığı bir mahkumiyete denk olduğunu düşünüyoruz." NUOPA’ya göre, medeni bir ülkede, bir bakan kamuya açık bir Ģekilde böyle ifadelerde bulunuyorsa, Hükümetin imajını daha fazla etkilememek için, bir sonraki gün onurlu bir Ģekilde istifasını sunar. "UNOPA, bakandan, Romanya halkını bu kiĢilere karĢı tahrik etme 61 http://www.mediafax.ro/politic/daniel-barbu-si-a-dat-demisia-din-functia-de-ministru-al-culturii-ponta-confirmdemisia-lui-barbu-o-trimit-cu-noua-propunere-dupa-ce-discut-cu-pnl-si-basescu-exclusiv-11758984 85 Ģekli nedeniyle, sadece, 12,000’nin üstündeki HIV-bulaĢmıĢ kiĢiden kamuya açık bir Ģekilde özür dilemesini istiyor.>>62 Haziran 2014’te, ulusal yayın ağındaki bir televizyon kanalı, “Rampalı bir otobüs için saatlerce bekleyen genç adamın, Abel’in hayatında bir gün63” baĢlığıyla, „her gün kendisini otobüs durağından alması için saatlerce otobüs bekleyen” “tekerlekli sandalyesine mahkum” engelli bir kiĢinin hikayesini sundu. Bu makaleye göre, Suceava’da Ģu olaylar olmuĢtur: “tekerlekli sandalyeler için işlevsel bir rampaya sahip hiç toplu taşıma aracı yok ve birçok engelli kişi sürücülerin merhametine muhtaç” Ancak resmi web sitede, yerel toplu taşıma şirketi engelli kişiler için sunulan modern ekipmanlarla övünüyor. Bununla birlikte, sık sık olduğu gibi, sözlerle eylemler arasında büyük bir fark var. „Abel Popovici 22 yaşında ve kas zafiyeti ile doğmuş. 14 yaşına dek yürüyebiliyormuş ancak hastalığı ağırlaşmış ve bir tekerlekli sandalyeyle yaşamaya başlamış. 6 yıl önce, yerel toplu taşıma şirketi, Suceava, ona tamamen ücretsiz bir sezon bileti önermiş ancak genç adam bileti kullanamamış. Şirket otobüslerinin hiçbiri engelli kişiler ya da bebek arabaları için işlevsel bir rampaya sahip değil”. Bu televizyon kanalının (makale kaynağı) web sayfasında yer alan diyaloğun tamamıdır: <<Ġlk otobüs, sürücü ile diyalog "- Rampa arızalı. - Neden arızalı? - Rampanın kaldırılmasını sağlayan vidalar kırık. Belki bir sonraki otobüs seni alır..." Yakınmadan kabullenen Abel bir sonraki otobüs için 15 dakika bekliyor: Ancak boĢ yere bekliyor: Ġkinci otobüs, ikinci sürücü 62 http://www.rfi.ro/politic-75081-unopa-cere-demisia-ministrului-culturii-daniel-barbu-dup-declara-ia-acestuiadespre 63 Sursa: http://stirileprotv.ro/stiri/social/o-zi-din-viata-lui-abel-tanarul-care-asteapta-in-carucior-ore-in-sir-unautobuz-cu-rampa-degeaba-stai-ca-nu-te-ia-nimeni.html 86 "- Rampaların hiçbiri çalışmıyor… - Ya yeni otobüslerde? - Hiçbiri çalışmıyor" Genç adam, çaresizce, üçüncü otobüs gelene dek otobüs durağında bir yarım saat daha bekliyor. Sürücü, özürlü kiĢiler için ayrılan hizmet araçları sorulduğunda, ĢaĢkınlığını gizlemiyor. Üçüncü otobüs, diyalog gittikçe absürtleĢiyor "- Günaydın. Lütfen rampayı açın. Binmek istiyorum.. - Hiçbir zaman açılmadı! - Niçin açılmadı? - Ne yapmam gerekiyor? Rampa için bir anahtarım bile yok!” Durakta yaklaĢık bir saat bekledikten sonra, dördüncü otobüs geliyor ancak Abel için faydasız. "- Lütfen rampayı açın ki binebileyim... - Çalışmıyor! - Niye çalışmıyor? - Çünkü çalışmıyor. Sıkışmış... -Neden bağırıyorsunuz? - Ne istiyorsun evladım? Sıkıştığını anlamıyor musun? Ne yapmamı istiyorsun? Sana yardım edeceğim. Çalışmıyor. Hiç çalışmadı. - Bunu tek başınıza yapamazsınız, 4-5 kişiye ihtiyacınız var. - Ne yapmam gerekiyor öyleyse? Çalışmıyor. Otobüs durağında beklemen gereksiz. Kimse seni almayacaktır." Kızan yolcular sürücüye bağırıyor. "- Kanunu okuyun, kanunda ne yazdığını bilmeniz gerekir! Onu almalısınız! - Ben mi onu almıyorum? İstersen, onu kendi evine götür. Otobüslerin üreticisi ben değilim!" Bazı yolcular genç adamın binmesine yardım etmek için aşağı iniyor. 87 Resmi web sitede, kurum en modern ulaĢım araçlarına sahip olmakla övünüyor. Ancak araç parkında, iĢlevsel bir rampaya sahip bir otobüs yok. Yönetici bunu kabullenmiĢ görünüyor. Tüm personele engelli kiĢilerin otobüse binmesine kayıtsız Ģartsız yardım etmeleri talimatı verdiğini ifade ediyor ancak Abel aksini iddia ediyor: "Bir keresinde iki buçuk saat bekledim, 12 otobüs beni almadan geçti, parmaklarımla saydım ". Suceava ilinde, 4000 engelli kiĢi toplu taĢımaya eriĢimde sorunlar yaĢıyor >> (makalenin sonu). Son verilere göre, uygulama ihlalinin bir baĢka örneği 2015 yılının Mayıs ayının baĢında gerçekleĢti. Bir tıp konferansında, mekan taĢınabilir bir rampa ile donatılmıĢ olmasına rağmen, bu kongrenin lojistik iĢlerinden sorumlu seyahat firması ve bu etkinliğe katılan çalıĢanları, basamakların ilaçların ve ekipmanların bulunduğu sunum ve sergi salonlarına çıktığı yerde, tekerlekli sandalyeli kiĢilerin eriĢimi için seyyar rampalar olduğunun farkında değildi. Dolayısıyla, katı hukuk kuralları açısından, kongrenin düzenlendiği binanın sahibi seyyar rampayı sağladığından, kanuna uyuyordu ancak ilgili turizm firmasının çalıĢanları tekerlekli sandalyeli kiĢilerin özel ihtiyaçlarına karĢı umursamaz/ saygısız bir tavır takınmıĢtı. Bu kongre, ağır engellilikleri olan hastalarla ilgilenen temel bir tıbbi uzmanlık alanında düzenlendiğinden (o.n.: Prof. Gelu Onose’nin yaĢadığı ve anlattığı bir olay), bu istenmeyen olay daha da ciddi bir hal almıĢtı. Bu tür “olaylar” Romanya’da hala sıkça olduğundan, engelli kiĢilerin haklarıyla ilgili sorunların sadece devlet kurumlarının değil, aynı zamanda toplumun tamamının meselesi olduğu sonucuna varıyoruz. 88 GENEL DEĞERLENDĠRME. TAVSĠYELER Olumlu yönler Romanya’da, Ulusal Sağlık Sigortası Kurumu (NHIH), özel bir kamu sağlığı programı aracılığıyla (2008’de baĢlayan), nörojenik mesaneli – engelliler – hastalarda kesintili mesane sondalama için ücretsiz idrar torbası dağıtımı sağlıyor. Böylece, NHIH, gerekli olduğu sürece (yaĢam boyu dahi olsa), her ihtiyaç sahibi hastaya, özel tıbbi tavsiyeye dayanarak, günde 4 sonda (tek kullanımlık ve iyi kalitede) veriyor. Sağlık sistemimizin bu tıbbi, sosyal ve ekonomik çabasının övgüye değer olduğunu (nörolojik mesaneli hastalar için iĢe/etkinliğe devam etme/yeniden bütünleĢme olasılığı dahil, bireysel bağımsızlık ve önemli eğilim değerleri açısından faydalı sonuçlara sahip) düĢünüyoruz ve uluslararası düzeyde, benzer Ģekilde, çok sık yapılmıyor, daha geliĢmiĢ ülkeler dahi, daima, Romanya’nın yaptığı gibi empatili bir Ģekilde, bu cihazı vermiyor. Günde 4 kez kesintili mesane sondalama için sonda kullanımı bu kategorideki engelli kiĢilere sondalamalar arasında (böylece kıyafetlerin altına sürekli olarak kalıcı bir sonda ve toplayıcı bir torba giyme ihtiyacını ortadan kaldırarak) yaklaĢık 6 saatlik bir “bağımsızlık” sağlıyor; dolayısıyla, bu tür bir engelliliğe/özürlülüğe sahip çalıĢanlar hem fiziksel hem de zihinsel seviyelere dayanan mesleki performans seviyelerini bariz bir Ģekilde arttırıyorlar. Olumsuz yönler Ulusal mevzuat toplumsal mevzuatın çoğunu devraldı, ancak engelli kiĢilerin haklarının korunması ve teĢvik edilmesiyle ilgilenen kamu kurumları – bürokratik yasal çerçeveyi uygulanabilirliğini yok ederek genellikle kafa karıĢtırıcı bir hale getiren – bazı bakanlık ya da devlet bakanlığı talimatları, çeĢitli uygulama normları, acil durum kararnameleri, yönetmelikler kabul ederek bu kanunlara katkıda bulunmuĢtur. Günümüzde <<Ulusal Strateji 2014 – 2020>>4 yayımlanmıĢ; ancak Romanya Hükümeti tarafından kabul edilmemiĢtir. Sonuç olarak, tüm engelli kiĢilerin temel insan hakları ve özgürlüklerinin ve yaĢam kalitelerinin arttırılmasının eĢit koĢullarda ve tam uygulamayla teĢvik edilmesi, korunması ve sağlanmasına atıfta bulunan, Engelli Hakları SözleĢmesi’nin 89 onaylanmasına iliĢkin 221/2010 sayılı Kanunu kabul ederek Romanya tarafından üstlenilen taahhüt <<Ulusal Strateji 2006 – 2013>>3ya dayanır. Ġcatlar ve Ticari Markalar Kurumu SOIT/ OSIM (OSIM tescilli model No. RO 00006 2011) tarafından geliĢtirilmiĢ (BükreĢ’teki "Bagdasar-Arseni" Eğitim ve Ġlkyardım Hastanesi’nin Nöro-Müsküler Rehabilitasyon Klinik Departmanı’nda çalıĢan ve Prof. Gelu Onose’nun Bilimsel AraĢtırmalar Proje Müdürü olarak görev yaptığı bir uzmanlar ekibi tarafından) ve patenti alınmıĢ olmasına rağmen, en ağır Ģekilde zarar görmüĢ kiĢi kategorilerinden biri olan, ciddi hareketlilik sınırlamalarına sahip, omurilik yaralanmalarından sonra sekeller geliĢtiren, nöro-/lokomotor eksikliğinden muzdarip kiĢiler için benzersiz bir ulusal elektronik kayıt sistemi uygulamaktan kaçınma. Özet olarak, bu alandaki temel sorunun yalnızca uluslararası ilkelerin ve yönetmeliklerin süratle ulusal seviyede takdim ve tehir edilmesinden – ki bu genellikle iyi bir durumdur – oluĢmadığı, ancak, temelde, bu yönetmeliklerin uygulamalı olarak etkin bir Ģekilde ya da sıklıkla hiç uygulanmadıkları gerçeğinden oluĢtuğu dikkate alınabilir ve bu uygulamalardan sorumlu etkenler önemsiz sonuçlara maruz kalıyor ya da hiçbir sonuçla karĢılaĢmıyor, çünkü, Romanya’da halen etkin bir sistem denetimi Ģekli yok. Tavsiyeler: Özürlülük, engellilik ve özel ihtiyaçlar kavramlarını tanımlamak ve kullanmak için tek tip terminoloji, Engelli/ özel ihtiyaçlara sahip kiĢilerin haklarının teĢvik edilmesi ve gözetilmesine iliĢkin bilgiye dayalı bir sistemi uygulama, Engelli kiĢilerin sayısıyla ilgili gerçek duruma iliĢkin doğru ve bütünlüklü bir görüntüye sahip olmak için, belirli yasal yönetmeliklerin uygulanmasında tanımlanan eksikliklere karĢı, koordineli, geçerli ve kapsamlı bir Ģekilde, genel bir istatistiki araĢtırmaya dayanan verileri toplamak, kurumlar arasındaki iletiĢimi geliĢtirmek ve özürlü/ engelli/ özel ihtiyaçlara sahip kiĢiler için merkezi kayıt sistemi oluĢturmak amacıyla tedbirler alma, Engelli/ özel ihtiyaçlara sahip tüm çocuklar/ yetiĢkinler/ yaĢlılar için eriĢilebilir eğitim sistemi, 90 Mesleki becerilerini geliĢtirmeleri, bir iĢ aramaları/ bulmaları, sürdürmeleri ya da iĢe geri dönmeleri için engelli/ özel ihtiyaçlara sahip kiĢileri destekleme, Engellilerin engelliliklerine/ özel ihtiyaçlarına ve yeteneklerine iliĢkin yüksek seviyedeki bilgilerle birlikte, iĢverenlerin, bu kiĢilerin haklarına ve yükümlülüklerine atıfta bulunan, yürürlükteki mevzuatın hükümleri ile ilgili yüksek seviyede bilgi sahibi olması ve engelli/ özel ihtiyaçlara sahip kiĢilerin istihdamı/ mesleğe yeniden kazandırılması konuları/ hedefleri açısından tüm ilgili tarafları daha iyi bir Ģekilde teĢvik etme, ĠĢverenin hak ve yükümlülükleri, engelli/ özel ihtiyaçlara sahip kiĢinin hak ve yükümlülükleri, engelli/ özel ihtiyaçlara sahip bir kiĢiyi istihdam etmenin olası riskleri ve iletiĢim bilgileri ile birlikte, iĢ arayan engelli/ özel ihtiyaçlara sahip kiĢilerle ilgili bilgiler içeren, iĢverenlere açık bir veri tabanı. ĠĢyerlerinin engelli/ özel ihtiyaçlara sahip kiĢilere yönelik düzenlenmesi/ uyarlanması konusunda, 91 iĢverenlere, daha etkin bir Ģekilde rehberlik yapma. KAYNAKÇA “Actual data related to spasticity and its complex treatment” – Editör: A. Anghelescu; Yazarlar: A. Anghelescu, C.F. Ion, A.S. Mihăescu, A. Mirea, A. Nechita, L.Pădure; syf.:387-415 – Bölüm 11, Compendium of neuro -rehabilitation - in adults, children and seniors – G. Onose și L. Pădure (ana yazarlar ve koordine eden editörler), Universitary Yayınevi “Carol Davila”, BükreĢ, 2008) „First Periodic Report of the civil society on the implementation of the UN Convention on the Rights of Persons with Disabilities"Romanya’da Mart 2013’te Ulusal Engellilik Konseyinde ayrıntılı bir Ģekilde hazırlandı ve yayınlandıhttp://observatorul.ro/data/documente/308/21345.pdf Anghelescu A., Onose G., Ciurea A.V. – Romanian Contributions to the development of the international project “ICF Core Sets – for Spinal Cord Injury”. Neurosurgery, XIV(1):23-29, 2007 Bucharest University – Sociology and Social Assistance Faculty, Tez projesi, Inclusion Policies on Social Reintegration of Persons with Disabilities, BükreĢ, 2009 Charter of Fundamental Rights of the European Union - http://www.dri.gov.ro/cartadrepturilor-fundamentale-a-uniunii-europene/ Constitution of Romania - www.cdep.ro/pls/dic/site.page?id=339 Convention concerning Discrimination in Respect of Employment and Occupation. C111 Discrimination (Employment and Occupation) Convention, 1958 www.ilo.org/dyn/normlex/en/f?p=NORMLEXPUB:12100:0::NO::P12100_ILO_COD E:C111 Convention on the Rights of Persons with Disabilities, together with the Optional Protocol - www.un.org/disabilities/default.asp?navid=15&pid=150 Council Decision 2003/578/EC from 22 July 2003 on guidelines for the employment policies of the Member States - http://eur-lex.europa.eu/legalcontent/RO/TXT/?uri=CELEX:32003D0578 Council Directive 2000/43/EC regarding the implementation of the principle of equal treatment between persons irrespective of racial or ethnic origin www.cncd.org.ro/Files/?FileID=65 92 Council Directive 2000/78/EC for establishing a general framework in favor of equal treatment in employment and work conditions http://www.anr.gov.ro/docs/legislatie/internationala/Directiva_Consiliului_2000_78_C E_RO.pdf Council Directive no. 76/207/EEC of 9 February 1976 – on the implementation of the principle of equal treatment for men and women as regards access to employment, vocational training and promotion, and working conditions http://fs.asistentjudiciar.ro/e4e558e2359a09998dffe8864f4fcaac.pdf Council Resolution no. 1999/C 186/02 on equal employment opportunities for people with disabilities, June 17, 1999 http://www.combat.info.ro/uploaded_files/RezCons17iun1999.pdf Cruice M., Worrall L., Hickson L. Ģi col. – Measuring quality of life: Comparing family members’ and friends’ ratings with those of their aphasic partners, Aphasiology, 19, 2, 111-129, 2005 Declaration on the Rights of Disabled Persons (International human rights regulations guide for people with intellectual disabilities. Yazarlar – Klaus Lachwitz, Nancy Breitenbach) www.pentruvoi.ro/upload/content/Ghidul_reglementarilor_internationale_cu_privile_l a_drepturile_persoanelor_cu_dizabilitati_intelectuale.pdf Declaration on the Rights of Mentally Retarded Persons (International human rights regulations guide for people with intellectual disabilities. Yazarlar – Klaus Lachwitz, Nancy Breitenbach) www.pentruvoi.ro/upload/content/Ghidul_reglementarilor_internationale_cu_privile_l a_drepturile_persoanelor_cu_dizabilitati_intelectuale.pdf European Social Charter http://www.mmuncii.ro/pub/imagemanager/images/file/Domenii/Relatii%20bilateraleorganizatii/prezentare_carta.pdf European strategy for persons with disabilities 2010 - 2020 ,,A renewed commitment to a barrier-free Europe" - http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2010:0636:FIN:RO:PDF 93 http://cncd.org.ro/files/file/Studiu%20accesibilitate%20persoane%20cu%20dizabilitati %202013.pdf http://m.ziare.com/auto/parchezi-abuziv-pe-locurile-destinate-persoanelor-cuhandicap-platesti-100-de-lei-1330065 http://stirileprotv.ro/stiri/social/o-zi-din-viata-lui-abel-tanarul-care-asteapta-incarucior-ore-in-sir-un-autobuz-cu-rampa-degeaba-stai-ca-nu-te-ia-nimeni.html http://stirileprotv.ro/stiri/social/persoanele-cu-dizabilitati-din-romania-umilite-si-decfr-cu-ce-au-fost-inlocuite-rampele-speciale-din-gari.html http://www.cnas.ro http://www.diz-abilitate.ro/images/elemente/ ocuparea_persoanelor_cu_dizabilitati._psihologia_angajatorilor_cu_privire_la_angajar ea_persoanelor_cu_dizabilit.pdf http://www.mediafax.ro/politic/daniel-barbu-si-a-dat-demisia-din-functia-de-ministrual-culturii-ponta-confirm-demisia-lui-barbu-o-trimit-cu-noua-propunere-dupa-cediscut-cu-pnl-si-basescu-exclusiv-11758984 http://www.mmuncii.ro/pub/imagemanager/images/file/Domenii/Incluziune%20si%20 asistenta%20sociala/ Proiecte_cu_finatare_externa/2%20-%20JIM_Romania.pdf http://www.rfi.ro/politic-75081-unopa-cere-demisia-ministrului-culturii-daniel-barbudup-declara-ia-acestuia-despre ILO Convention no. 159 for the training and employment of people with disabilities Romanian Institute for Human Rights. Magazine <Human Rights. Year XXIII. No. 4. 2013> - http://www.irdo.ro/file.php?fisiere_id=772&inline= ILO Recommendation no. 168 on vocational rehabilitation and employment of people with disabilities - Romanian Institute for Human Rights.< Human Rights. Magazine Year XXIII. No. 4. 2013> - http://www.irdo.ro/file.php?fisiere_id=772&inline= International Classification of Functioning, Disability and Health (ICF) www.who.int/classifications/icf/icf_more/en/ International Classification of Functioning, Disability and Health for Children & Youth Version (ICF-CY) http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/43737/1/9789241547321_eng.pdf 94 McCormick – Operationalizing Community Integration via the ICF Advancing a research agenda for ICF,10th North American Collaborating Center Conference on ICF, 2004 National Authority for People with Disabilities - Ministry of Labour, Family, Social Protection and Elderly - Address no. 5665/DPPD/23.03.2015 National Council for Combating Discrimination Decision no. 79/29.02.2012 National Institute of Statistics. Press Release, no. 258, from 5.12.2011. Employment of persons with disabilities Neamțu, G., Social Assistance Handbook, Polirom Yayınevi, 2000 Order of the Minister of Health and President of the National Health Insurance approving the Methodological Norms in year 2015 of the Government Decision no. 400/2014 for the approval of service packages and Framework Contract which regulates medical assistance in social health insurance scheme for the years 2014 – 2015 Recommendation No. R (92) for a coherent policy for equalization of opportunities for persons with disabilities https://wcd.coe.int/com.instranet.InstraServlet?command=com.instranet.CmdBlobGet &InstranetImage=2398057&SecMode=1&DocId=602414&Usage=2 Regulation (EC) no. 883/2004 regarding the coordination of the social security systems - http://www.prestatiisociale.ro/legi/Regulament_883_2004.pdf Report <Guidelines jobs reasonable accommodation to facilitate the professional integration of people with disabilities> performed under the Contract Twinning RO 2007/IB/OT-02TL "Support for the employment of people with disabilities" Robert F. Drake, Understanding Disability Policies, Palgrave MacMillan, 1999 Standard Rules on the Equalization of Opportunities for Persons with Disabilities www.un.org/disabilities/default.asp?id=26 The National Strategy concerning social inclusion of people with disabilities 2014 – 2020 Social policies - from „rehabilitation„ of the individual to society reform http://www.mmuncii.ro/j33/images/Documente/protectie_sociala/DPPD/2014-0131_Strategie_DPPD-2014-2020.pdf 95 The National Strategy for the protection, integration and social inclusion of the handicapped persons for 2006 – 2013 “Equal opportunities for people with handicap - towards a society without discrimination” http://www.mmuncii.ro/pub/imagemanager/images/file/Legislatie/HOTARARI-DEGUVERN/HG1175-2005.pdf The Treaty on the Functioning of the European Union - http://eur-lex.europa.eu/legalcontent/RO/TXT/?uri=CELEX:12012E/TXT Universal Declaration of Human Rights – http://www.anr.gov.ro/docs/legislatie/internationala/Declaratia_Universala_a_Drepturi lor_Omului.pdf WHO 2014-2021 Action Plan "Better health for all people with disabilities" http://www.who.int/disabilities/actionplan/en/ World Programme of Action Concerning Disabled Persons www.un.org/disabilities/default.asp?id=23 World Report on Disability http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/44575/20/9789730135978_rum.pdf www.combat.info.ro/uploaded_files/Ghid%20de%20buna%20practica%20privind%20 accesibilitatea%20la%20locul%20de%20munca%20a%20persoanelor%20cu%20handi cap.pdf www.mmuncii.ro/j33/index.php/ro/2014-domenii/protecție-socială www.who.int/disabilities/en/ Zamfir, C., Zamfir, E., Social Policies. Romania in European Context, Alternative Basımevi, 1995 Zamfir, E., Anti-Poverty Strategy and Community Development, Expert Yayınevi, 2000 Not: Raporun içeriklerinde kaynak olarak belirtilen ulusal mevzuat belgelerine, çevrimiçi yazılım mevzuatı kullanılarak, Mayıs 2015’te eriĢildi. www.legisplus.ro 96 GRAFĠKLER 1. Grafik 1. 31 Aralık 2014’te engelli kiĢilerin sayısı 2. Grafik 2. Aralık 2006 - Aralık 2014 boyunca engelli kiĢilerin geliĢimi 3. Grafik 3. 31 Aralık 2014’te, geliĢim bölgelerinde gösterilen engelli kiĢilerin dağılım yüzdesi (%) 4. Grafik 4. 31 Aralık 2014’te, geliĢim bölgelerine göre, engelli kiĢi sayısı 5. Grafik 5. 31 Aralık 2014’te, illere göre ayrılan engelli kiĢi sayısı 6. Grafik 6. 31 Aralık 2014’te, özürlülük tipine göre belirlenen engelli kiĢi sayısı 7. Grafik 7. 31 Aralık 2014’te, yaĢ ve cinsiyet gruplarına göre dağılan engelli kiĢi sayısı 8. Grafik 8. 31 Aralık 2014’te, yaĢ gruplarına göre, engelli kiĢi oranı 9. Grafik 9. 31 Aralık 2014’te, özürlülük tip ve derecelerine göre dağılan engelli kiĢi sayısı 10. Grafik 10. 31 Aralık 2014’te (tip, sayı ve yüzde olarak gösterilir), ÇalıĢma, Aile, Sosyal Yardım ve YaĢlı Bakanlığı’na bağlı Engellileri Koruma Dairesi tarafından koordine edilen, engelli yetiĢkinler için ikamete mahsus olan ve olmayan resmi sosyal yardım kurumları 11. Grafik 11. Özürlülük tipine göre, istihdam edilen engelli kiĢi oranı 12. Grafik 12. YaĢ gruplarına göre, engelli olan ve olmayan kiĢilerin istihdam oranı 97 ġEKĠLLER 1. ġekil 1 WHO’nun ICF-DH hastalık sonuçları sınıflandırmasına dayanan sağlık durumu yaklaĢımı (2001) 2. ġekil 2 ICF-DH sınıflandırması açısından çevresel ve bireysel durumların sağlık durumu üzerindeki etkisi 3. ġekil 3 Sınırlı etkinlik ve kısıtlı katılım yaĢam seviyesi kalitesini belirleyen baĢlıca etkenlerdir 4. ġekil 4 Özürlü bir hastanın, engellilik yaratan bir olaydan sonra, topluma yeniden katıldığı ve muhtemel iĢine yeniden yerleĢtirildiği ana dek - her özel vakanın özelliklerine ve tıbbi-idari karmaĢıklıklara bağlı olarak, değiĢen oranlar içeren – dahil olduğu döngüyü Ģematik olarak gösterme giriĢimi Kaynak (ġekil. 1-3): “Actual data related to spasticity and its complex treatment” – Editör: A. Anghelescu; Yazarlar: A. Anghelescu, C.F. Ion, A.S. Mihăescu, A. Mirea, A. Nechita, L.Pădure; syf.:387-415 –Bölüm 11, Compendium of neuro -rehabilitation - in adults, children and seniors – G. Onose și L. Pădure (ana yazarlar ve koordine eden editörler), Universitary Yayınevi “Carol Davila”, BükreĢ, 2008) 98 TABLOLAR 99 1. Tablo 1 - 31 Aralık 2013’te, her ilde istihdam edilen engelli kiĢi sayısı 2. Tablo 2 - 31 Aralık 2014’te, her ilde istihdam edilen engelli kiĢi sayısı BAġLICA KISALTMALAR Art. Madde DCP Çocukları Koruma Dairesi DPDP Engelli KiĢileri Koruma Ġdaresi EU Avrupa Birliği GD Hükümet Kararı GDSACP Sosyal Yardım ve Çocuk Koruma Genel Müdürlüğü GeO Acil Hükümet Kararnamesi GO Hükümet Kararnamesi ICF/ICF-DH Uluslararası ĠĢlevsellik, Engellilik ve Sağlık Sınıflandırması ICF-CY Çocuklar ve Gençler için Uluslararası ĠĢlevsellik, Engellilik ve Sağlık Sınıflandırması ICFDH Uluslararası ĠĢlevsellik, Engellilik ve Sağlık Sınıflandırması ILO Uluslararası ÇalıĢma Örgütü Ind SatırbaĢı MERYS Eğitim, AraĢtırma, Gençlik ve Spor Bakanlığı MH Sağlık Bakanlığı MHF Sağlık ve Aile Bakanlığı MLFSA ÇalıĢma, Aile ve Sosyal Yardım Bakanlığı MLFSAE ÇalıĢma, Aile ve Sosyal Yardım ve YaĢlı Bakanlığı MLSP ÇalıĢma ve Sosyal Koruma Bakanlığı NACP Ulusal Çocukları Koruma Ġdaresi NACPA Ulusal Çocukları Koruma ve Evlat Edinme Ġdaresi NAE Ulusal Ġstihdam Ajansı NAPD Ulusal Engelliler Ġdaresi NAPH Ulusal Özürlüler Ġdaresi NCCD Ulusal Ayrımcılıkla Mücadele Konseyi NHIH Ulusal Sağlık Sigortası Kurumu SCEAHP Özürlü YetiĢkinleri Değerlendirme Üst Komisyonu UN BirleĢmiĢ Milletler örgütü WHO Dünya Sağlık Örgütü 100
