Turkish Studies

advertisement
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016, p. 237-264
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9862
ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
Article Info/Makale Bilgisi
 Received/Geliş: 11.08.2016
Accepted/Kabul: 20.09.2016
 Referees/Hakemler: Prof. Dr. Yunus MACİT – Doç. Dr. Veysel
ÖZDEMİR
This article was checked by iThenticate.
İBNÜ’S-SÜBKÎ’NİN KÂIDE Fİ’L-CERHİ VE’T-TA’DÎL VE CEM’ULCEVÂMİ ADLI ESERLERİ ÖZELİNDE HADİS TENKİTÇİLERİNİN
UYMASI GEREKEN KURALLAR
İbrahim TOZLU
ÖZET
Tâcüddîn İbnü’s-Sübkî (ö. 1370) cerh ta’dîl ilmi usûlüne dair
bilgileri Kâıde fi’l-Cerh ve’t-ta’dîl adlı risâlesinde ilk defa derli toplu bir
araya getirmekle tanınır. Onun devrine kadar bu konu, birçok hadîs âlimi
tarafından elbette incelenmiştir. Ancak o, vermiş olduğu bilgilerle hem
ricâl, tabakat ve hadîs usûlü ilminde hem de fıkıh ilmine ilişkin tezkiye
adıyla râvî tenkîdinde metodolojik bir yaklaşım göstermektedir.
Tespitlerinde cerh ta’dîl bilgisini fakîh kimliğiyle bir araya getirdiği
görülür. Bu makalede onun cerh ta’dîl ilminin temel ilkelerine yönelik
yaklaşımları - özellikle râvî tenkîdine dair tespitleri bağlamında - ele
alınacaktır. Bir hadîs tenkitçisinin uyması gereken bu kurallar, adı geçen
eseri yanı sıra Cem’u’l-cevâmi’ adlı kitabından da istifâde edilmek
sûretiyle örneklerle izah edilecektir.
İbnü’s-Sübkî’nin gerek Kâıde fi’l-cerh ve’t-ta’dîl ve gerekse Cem’u’lCevâmi’ eserleri, hadis tenkitçisinin özelliklerine dair yazılmış müstakil
birer çalışma değildir. Ancak İbnü’s-Sübkî bu eserlerinde aynı zamanda
bir fakîh olarak, muaddil râvînin temel özelliklerini öne çıkartmaktadır.
Tanık olduğu güncel meselelerden yola çıkarak cerh ve ta’dilin pratik
sonuçlarına işaret eder. Bu konuda geçmiş ulemaya bağlıdır; ancak katı
bir tutum içinde değildir. Geçmiş âlimlerin taassup içinde yapmış
oldukları tartışmaları doğru değerlendirmenin gereğine değinir. Bunun
hem dini hem de pratik yönleri râvî tenkidi yapan bir muhaddis için önem
arz etmektedir. Zira muhaddis râvîyi cerh ve ta’dile tabi tutarken şüphe
ile hareket etmemeli ve kat’i delillere sahip bulunmalıdır.
Anahtar Kelimeler: İbnü’s-Sübkî, Zehebî, Hadîs, Ricâl, Cerh ve
Ta’dîl, Tenkîd, Râvî.

Yrd. Doç. Dr. Erzincan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Hadis ABD, El-mek: itozlu@erzincan.edu.tr
238
İbrahim TOZLU
THE RULES MUST BE FOLLOWED BY CRITICS OF HADITH
ACCORDING TO THE WORKS OF IBNU’S-SUBKI’S QAIDAH
FI’L-DJARH WA’T-TA’DIL AND JAM’U’L-JAWAMI’
ABSTRACT
Tâj al-Dîn Ibnu’s-Subkî (d. 1370) is known by bringing together
information about al-djarh wa’l-ta’dîl methods for the first time in his
tractate qaide fi’l-djarh wa’l-ta’dîl. This topic has of course been
researched by many other hadith scholars. However, by giving
information regarding science of rijal, tabaqat, science of hadith and usul
al-fiqh, he shows a methodical approach of exculpate in criticism of
narrators. He determines al-djarh wa'l-ta’dîl information together as his
faqih identity. This article describes the basic principles of his approach
to al-djarh wa'l-ta’dîl, and particularly his determination of criticism of
narrators will be discussed. These rules to be followed by a hadith of critic
will be researched from the book mentioned above and from Jam’u’lJawami’ and It will be presented with examples by being exploited.
The Works of Ibnu’s-Subkî called Qaide fi’l-djarh wa’l-ta’dîl and
Jam’u’l-Jawami’ are not solely written on the features of hadith critics.
However, in these Works Ibnu’s-Subkî, who is also canonist, also
emphasizes the basic features of a muaddil narrator. Based on the
discussions of topics at his time, he indicates practical results of
refutation and amendment. He follows the traditions of former scholars
but he does not have bigotry. He emphasizes the need to assess the
discussions of
the former scholars accurately. The religious and
practical aspects of this attitude is of great importance for a hadith
scholar who does critics of hadith narrators. As a matter of fact the hadith
narrator should not act on doubts but have certain proofs when he is
refuting or amending the narrator.
STRUCTURED ABSTRACT
In Islam, the words Prophet (peace be upon him) are important and
their accuracy and content are also important. In every period, hadith
scholars companions being in the first place studiously dwelled upon the
words of the Prophet (peace be upon him) both during his life and after
his death. This is the essential topic of hadith method and history. There
are many studies on topic, which have been accumulated in ages. Today
although we have various technological tools, the critics of hadiths are
still human centered and will continued to be so. As a matter fact, it is
human being who will evaluate hadiths. The hadith narrators (names of
the attributors), who ensured that hadith reached to us, are as important
as in the first century of Islam. This is the very first indication of the
importance of hadith. The results that can be taken from the words of
Prophet (peace be upon him) comes after that. These two evaluations
cannot be separated from each other. In this article, the text of the hadith
will not be discussed and the topic will be studied with particular
reference to attribution (isnad). Therefore, the points to be considered by
a researcher when criticizing a narrator will be mentioned. Rather than
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
İbnü’s-Sübkî’nin Kâıde Fi’l-Cerhi Ve’t-Ta’dîl Ve Cem’ul-Cevâmi Adlı Eserleri…
discussing the text of hadith only with rational assessments, it is
necessary to combine it with narrator information. The principle that “not
every hadith with an authentic attribution is an authentic hadith” which
is commonly stated by hadith scholars must never forgotten. In this
article, some examples of narrators subjected to refutation and
amendment (al-Djarh wa’t-Ta’dîl) both in the period of Ibnu’s-Subkî (d.
1370) and before will be given. Thus, the basics of their assessment of
people in current events will be referred and the principles used for the
reliability of narrators for the soundness of hadiths will be emphasized.
The two important works of Ibnu’s-Subkî, Qaide fi’l-djarh wa’t-ta’dîl
and Jam’u’l-Jawami’ are our main references. Rijal resources and
tabaqât works will be referred to from time to time. When the hadiths
scholars criticize narrators in the works mentioned, it does not use
classical method in which basic topics are in the center. However, this
work is a product of reasoning in which Ibnu’s-Subkî as a canonist draws
attention to the features in hadith study. As a matter of fact he also
participated in social life; he was engaged in hadith studies and was a
kadı. The social environment he grew up reflects a period which can be
considered as the peak of hadith studies. Unfortunately Ibnu’s-Subkî
witnessed that religious and scholarly life are directed by strictly following
the tradition and event with sectarian bigotry. He felt obliged to discuss
past and future in this aspect.
We examined the topic by referring to the primary resources about
it. We tried to establish links between events. Doubtlessly the examples
we cite here are analyzed within the scope of an article. The rules that
hadith critics should follow are not only those determined by Ibnu’sSubkî. However, he attempts to present the principles that a hadith
researchers should observe when making narrator assessment as a whole
and cites positive and negative examples. We explained the events with
footnotes when necessary. Undouble, there will be points we miss.
However, it was emphasized in this article that hadith critics (ravi
criticisms in this article) is not a ordinary critic and the importance of an
analysis made following certain principles. Ibnu’s-Subkî drew our
attention in this respect and we examined his works. His own evaluations
and evaluations from the point of view of hadith scholars can be
compared to laboratory studies in medicine. The results obtained are to
be submitted to objective evaluations. To be able to make realistic
analyses in hadith, there is a need to make sincere efforts in terms of
method and knowledge and to adopt non-partial approaches.
In the determinations made by Ibnu’s-Subkî in his mentioned
Works, he shed light on narrator critics and the following results are
obtained: Any assessment that can lead to mistake can lead to many
judicial results. This can lead to jealousness and sectarian bigotry In the
first periods when sects were established, such incidences among great
scholars are seen rather frequently. Examples of such incidences were
also seen. In this respect, when a hadith critic comes across contradictory
news about the reliability of a hadith narrator, the first thing he has to
do is to reach authentic information. Many hadith scholars has fallen in
error in this issue. Therefore, a hadith critic is to know the critics terms
used for al-djarh wa’t-ta’dîl by hadith scholars very well. As a matter of
fact some concepts are customary; they can change in time and space.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
239
240
İbrahim TOZLU
For him, his tutor Zahabî (d. 1347) is a negative example; his Works
especially his Works on history are to be examined carefully.
The examples his tutor Zahabî has chosen from his Mîzânu’l-i’tidal
are of importance as they show the kind of mistakes a hadith critic can
fall into. Examples of this will be given. Ibnu’s-Subkî makes two
important determination in his narrator criticism. First, there must be
certain information about the fairness of a narrator who is deemed to be
fair. If there is no indication that refutes fairness of the narrator, one is
not to have doubt about the fairness of the narrator. Second, if doubt
about the fairness of the narrator raises, certain information that he is
unreliable must be sought and found because doubt requires
investigation and determining the reality.
The narrator should also be knowledgeable about fiqh (Islamic law).
Although Hanafi School emphasizes that the narrator should be canonist,
this is not a unanimously agreed-upon issue. However, its importance is
clear. Although Ibnu’s-Subkî does not stipulate it as a condition, he is in
favor of it. As a matter of fact, the discipline of fiqh establishes customs
in the society, directs social life, and shed lights on current issues.
Hadiths are also the keystones in fiqh; they lay the intellectual foundation
for a canonist (faqih).
Courts are places where people seek rights. The judge requires the
judgment of the witnesses when he is making his decree. Ibnu’s-Subkî,
who states that he both taught as a hadith scholar and worked as a kadi
(Islamic judge) in courts for long years, emphasizes that tezkiye (
questioning of the reliability of a witness) in Islamic law shares the same
sensitivity as al-djarh wa’l-ta’dîl expressed by hadith critics. According to
him, a critic or a judge never adjudges with his own personal desires and
wants. In this respect, a hadith critic should observe the principles
mentioned while s/he is evaluating a hadith with regard to its narrator.
The words attributed to the Prophet (peace be upon him) should be
analyzed according to a method. Only then, hadith can be appropriated
for the society. Intellectual approaches under the light of fiqh can revive
the society that is expecting a hadith based life. This is only possible if
hadith critics renounce their personal desires ambitions.
Keywords: Ibnu’s-Subkî, Zahabî, Hadith, Rijal, al-Djarh wa’lTa’dîl, Criticism, Narrator
GİRİŞ
İBNÜ’S-SÜBKÎ’YE KADAR CERH TA’DÎL İLMİ VE RÂVÎ TENKÎDİ
Sözlükte yaralama anlamında karşılık bulan cerh (‫ )الجرح‬kelimesi (Cevherî, 1987, I, 358; İbn
Manzur, 1993, II, 422), hadîs ıstılahında fısk ve yalancılık nedeniyle bir râvinin şehâdetinin reddini
gerektiren özellikleri sebebiyle kendisinin ve rivâyetinin merdud olmasıdır. Bu durumda râvînin,
rivâyet ettiği hadîsin doğruluğuna şehâdeti kabul edilmez ve en önemli iki özelliği adâlet ile zabt
bakımından kusurlu olduğu anlaşılır. (Koçyiğit, 1980, s. 71) Ta’dîl ise adl/adâlet (‫ )عدل‬kelimesinden
masdar olup eziyet etme ve zulüm yapmanın karşıtıdır; özünde işi düzgün yapmak ve hâkimin
adâletle hüküm vermesi bulunmaktadır. (Cevherî, 1987, V, 1760; İbn Manzur, 1993, XI, 430)
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
İbnü’s-Sübkî’nin Kâıde Fi’l-Cerhi Ve’t-Ta’dîl Ve Cem’ul-Cevâmi Adlı Eserleri…
241
Hadîs ıstılahında, rivâyetlerinin kabul edilebilmesi için râvîde bulunması gereken müslüman
ve âkil bâliğ olma gibi şartlar yanında, onu küçük düşüren bütün davranışlardan uzak olmasını
sağlayan mânevî ve ahlâkî özellikler de bulunmaktadır. (İbnu’s-Salah, 1986, s.309; Aydınlı, 1988, I,
344) Zira bir râvî, ne derece güvenilir ise onun rivâyet ettiği hadîs de o derece sıhhat kazanmış olur.
“Bir hadîsin isnadını teşkil eden râvîlerin hepsi güvenilir oldukları takdirde, o hadîsin sahih olduğuna
hükmedilir. Aksi halde, râvîlerden birinin veya birkaçının güvenilir olmaması halinde, onların bu
halleri, rivâyet ettikleri hadîsin sıhhati üzerinde şüphe ve tereddütlerin belirmesine dolayısıyle
rivâyetinin sahih olmadığı hükmünün verilmesine sebep olacaktır.” (Koçyiğit, 1980, s. 412-413)
Cerh ve ta’dîl, hadîsi oluşturan en önemli iki unsur senet ile metinden, isnadın değerlendirilme
basamağıdır. Bir başka ifadeyle senedin kontrol merkez sistemidir. Bu aşamanın güvenle geçilmesi
cerh ve ta’dîldeki ölçütlerle sağlanır.
Mütekaddimûn ulemâsından Râmehürmüzî (ö. 971) (Râmehürmüzî, 1983, I, 320) ile Hatîb
Bağdadî (ö. 1071) (Hatîb, 1983, II, 211 (1634) Buhârî’nin, (ö. 870) hocası Ali b. el-Medînî’den (ö.
ِ ‫َالر َج‬
848) sema yoluyla ‫ْم‬
َِ ‫ف َال ِْعل‬
ِّ ُ‫“ َم ْع ِرفَة‬Ricâl ilmi, hadîs ilminin yarısıdır” dediğini nakleder. Keza
ُ ‫ص‬
ْ ِ‫ال َن‬
Muhammed b. Bündâr el-Cürcânî “Filanca zayıf, filanca yalancı” şeklinde râvîyi tenkîd etmesi
kendine ağır gelince, bu hassasiyetini Ahmed b. Hanbel’e (ö. 855) söylemiş ve kendisinden َ‫إِذاَسكت‬
ِ ‫“ أَنْتَوسكتَأَناَفَمتىَيعرفَالْج‬Sen konuşmazsan ben susarsam o vakit cahiller sahih hadîsi
ِ ‫اهلَالص‬
‫َّحيحَمنَالسقيم‬
ََ
َ
َ
zayıf olanından nasıl ayırt edecek?” (Hatîb, 1983, II, 202 (1617); Hatîb, ts, I, 146; İbnü’l-Cevzî,
1986, I, 6) cevabını almıştır. Bu tür yaklaşımlar, birçok muhaddisin râvî tenkîdini hadîste usûl olarak
kabul ve tercih ettiğini göstermektedir. Hadîste râvî tenkîdi sıradan bir eleştiri olmayıp ilk devir
muhaddislerinden itibaren daima nakdü’r-ricâl adıyla kabul gören bir metottur. Metin tenkîdinden
önceliklidir; isnaddaki râvîler tenkîd edilir.
Kur’an-ı Kerim’de şâhitlerin güvenirliği ile fâsık kimseden nakledilen haberin değeri
bağlamında ayetlerin bulunması (Kur’an: Nahl, 2/282; Hucurât, 49/12), Hz. Peygamberin (s.a.s)
medhü sena ettiği veya yerdiği kişilerin olması (Buhârî, Edeb, 38; Müslim, Fedâil, 139); cerh ta’dîl
ilmi muhakkik âlimlerine râvî tenkîdinde dayanak oluşturmuştur. Râşid halifeler başta olmak üzere
birçok sahabi, nassların elverdiği ölçüde hakikati ortaya koyma adına yalan hadîs nakletmeme
hassasiyetiyle son derece mütedeyyin kişileri bile gerektiğinde cerh etmekten kaçınmamıştır. Sahabe
ve tabiîni takip eden nesil de bu yolu devam ettirmiştir. Nitekim Hişam b. Urve (ö. 763), el-A’meş
(ö. 765), İbn Cureyc (ö. 767), Süfyan es-Sevrî (ö. 778), Şu’be b. el-Haccâc (ö. 776), Mâlik (ö. 795)
gibi pek çok tâbiun âlimi yanında yetişen ve Basra’da ilk defa cerh ve ta’dile dair tenkitleriyle tanınan
Yahyâ b. Saîd el-Kattân (ö. 813) (Hatîb, 2002, XVI, 203 (7413) “Kendilerini tenkîd ettiğim kişilerin
bana düşman olması, Resûlullah’ın (s.a.s) hasmım olmasından bana daha sevimli gelir” (Hatîb, ts, I,
44; İbnu’s-Salah, 1986, s. 389) diyerek râvî tenkîdini savunmuştur.
Sahabe ile onları takip eden nesil döneminde “fetihlerin hızlanması, siyasi olayların artması
vb. birçok etkenle İslâm düşmanlarının, münafıkların ve mürtedlerin, maksatlarına uygun hadîsler
icat etme ihtimali artmıştır. Bunun sonucu isnad sistemi giderek önem kazanmış nihayet cerh-ta‘dîl
ve râvî tenkîdi çalışmaları daha sistemli bir merhaleye ulaşmıştır.” (Aşıkkutlu, 1993, C. VII, s. 394396) Gerek Yahyâ b. Saîd el-Kattân (ö. 813), Ali b. el-Medînî (ö. 848), Ahmed b. Hanbel (ö. 855)
ve Buhârî (ö. 870) ile olsun gerekse usûl bağlamında eserlerinde konuya temas eden Hâkim enNisâbûrî (ö. 1014), Hatîb Bağdadî (ö. 1071) gibi daha pek çok âlim sayesinde cerh-ta’dil ilmi,
kendine özgü bir değerlendirme sistemi geliştirmiştir. Hicri IV. Yüzyıldan itibaren cerh ve ta’dile
dair kavramlar hemen hemen tamamlanmış, râvîlerin durumu ile ilgili bilgiler netlik kazanmıştır.
Takip eden yıllarda ise muhtasar eserler kaleme alınmıştır. Bu çalışmalar tetkik edildiğinde
tenkitlerinde aşırı temkini tercih eden (müteşeddid), orta yolu tutan (mütevassıt) hatta görüşlerinde
ılımlı (mütesâhil) olmakla meşhur hadis tenkitçilerinin değerlendirmelerini görmek mümkündür.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
242
İbrahim TOZLU
İBNÜ’S-SÜBKÎ VE RÂVÎ TENKÎDİ
Hicri VIII. Asra gelindiğinde dönemin önemli ilim merkezlerinden Dımaşk’ta “Sübkîler”
adıyla meşhur ilim deryası bir ailenin evladı olarak 1327 yılında dünyaya gelen Tâcüddîn İbnü’sSübkî (ö. 1370), babası Takıyyüddin es-Sübkî (ö. 1355) ile birçok İslamî çalışmada isimleri birlikte
anılır. Çoğu kez de karıştırılır. Bu karışıklıkta temel etkenin, İbnü’s-Sübkî’nin babasının eserlerini
ikmal etmesi görülebilir. Ancak onun “Sübkîler” ailesi içinde temayüz eden asıl özelliği fıkıh ilmi
yanısıra hadîs, tabakât ve usûl alanındaki çalışmalarıdır. Kahire ve Dımaşk’ta devrin önemli eğitim
öğretim kurumlarında uzun yıllar müderrislik yapan İbnü’s-Sübkî, babasının vefatından sonra kadılık
vazifesini üstlenmekle ilmî tartışmaların içinde yer almaya başlar.
Cerh ve ta’dili bir ilim dalı olarak tanımlayan ilk müellif Hâkim en-Nîsâbûrî (ö. 1014)
(Hâkim, 1977, s. 52-53) kabul edilir. Ancak “Bu ilme ait müstakil usûl eserlerinin yeterli sayıda
olduğu söylenemez. Konu hakkında müstakil olarak yazılan ilk usûl kitabı, İbnü’s-Sübkî’nin Kâıde
fi’l-cerh ve’t-ta’dîl adlı küçük risâlesidir. Bir diğer eser, Hicri XIV. Yüzyılda Abdülhay el-Leknevî
(ö. 1887) tarafından kaleme alınan cerh ve ta‘dîlin çeşitli meselelerini ele alan er-Ref’u ve’t-tekmîl
fi’l-cerh ve’t-ta’dîl adlı çalışmadır.” (Aşıkkutlu, 1993, C. VII, s. 400)
Bu makalede, İbnü’s-Sübkî’nin söz konusu risalesinde çeşitli konularla ilişkilendirdiği ve
râvî tenkîdine yönelik ele aldığı bilgiler incelenecektir. İbnü’s-Sübkî’nin ricâl ilmine dair zikretmiş
oldukları, uzun yıllar Şam Kâdılkudâtlığı yapan babasının yetişmesinde katkıları bulunan İbn
Teymiyye (ö. 1328), Bedrüddin İbn Cemâa (ö. 1333), İbn Seyyidünnâs (ö. 1334), Ebu’l-Haccâc elMizzî (ö. 1341), Ebu Hayyan Endelûsî (ö. 1344) ve Zehebî (ö. 1348) gibi meşhur ulemânın etkin
olduğu bir atmosfere ışık tutabilir. Nitekim bu risâlesinde İbnü’s-Sübkî hocası Zehebî ile ilgili birçok
ifadeye yer vermektedir. Mesela; “Zehebî’nin sözleri üzerinde durulması gereği hissettikçe
kitaplarındaki ifadelerine tekrar tekrar baktım. Onları bir bir tetkik ettim. Bunu yaparken konuyu
onun kendi sözüne havale etmekten başka bir şey de yapmadım. Dileyen onun kendi ifadesine de
bakabilir. O vakit anlaşılacaktır ki Zehebî, bir meseleyi araştırırken taassub içinde hüküm
verebilmektedir.” (İbnü’s-Sübkî, 1992, II, 14, 9-22; Ebu Ğudde, 1990, 19-65) İbnü’s-Sübkî’nin,
hocası Zehebî hakkında yer yer övgülerle bilgiler aktarması buna karşın cerh ve ta’dîl yönüyle bazı
özelliklerine dikkat çekerek tenkit etmesi, kendi devrinde cerh-ta’dil tartışmalarında farklı tespitlerde
bulunmaya çalıştığı ve bir metot arayışında olduğu izlenimi vermektedir. Bu bakımdan onun, kendi
dönemine kadar cerh ve ta’dile dair tespit etmiş olduğu hadis tenkitçisine dair ölçüleri bir makale
kapsamında ele almak yerinde olacaktır.
İbnü’s-Sübkî râvî tenkîdine dair öteden beri üzerinde durulan cerh ve ta’dîlin birbirine tercih
edilip edilmemesi hususunda risâlesinin hemen başında şöyle demektedir: َ‫فانكَاذاَسمعتَانَالجرحَمقدم‬
َ
ِ
ِ
َ‫َوالحذر‬,‫َفاياكَثمَاياك‬,‫َانَالعملَعلىَجرحه‬
َ
‫بت‬
َ ‫َحس‬,‫َم ْقتصراَعلىَمنقولَاالصول‬
َ ‫َو‬,‫ايتَالجرحَوالتعديل‬
َ ‫َور‬,‫علىَالتعديل‬
ُ ً‫َاوَفَ ْدما‬,‫كنتَغراَباالمور‬
َ .‫“ كل َالحذر َمن َهذا َالحسبان‬Hiç kuşkusuz, cerhin ta’dîle tercih edildiğini işitmiş ve bu hususta nasıl
davranılacağını bilememiş, usûle dair bilgilerin yalnızca nakledilen bilgileriyle yetinip eksik
kalmışsan, bir râvî hakkında hem cerh hem de ta’dîl görüldüğünde yapılacak işin hemen râvîyi cerh
etmek olduğu zannına kapılmış olabilirsin. Sakın ha, böyle bir düşünceye kapılmaktan kesinlikle
kaçınmalısın.” (İbnü’s-Sübkî, 1992, II, 9)
İbnü’s-Sübkî’ye göre bir hadîs imamı, râvîyi tenkîd ederken aceleci olmamalı, ne zaman cerh
ve ta’dîli tercih edeceğini iyi bilmelidir. Aksi halde örneklerini de zikredeceği üzere birçok hadîs
âlimi bu hususta yanılgıya düşmektedir. Onun önemle vurguladığı, akran âlimler arasında hasedin
söz konusu olma ihtimalidir; halk bu hataya sıkça düşmekte hatta ilim ehlini yanıltabilmektedir. Ona
göre gerçek ilim ehlinin, bir râvîyi tenkîd ederken hataya düşmemesi için geçmişte kendini ispatlamış
cerh ve ta’dîl ulemâsı hakkında doğru bir bilgiye sahip olması ve gerçek âlimler hakkında suizan
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
İbnü’s-Sübkî’nin Kâıde Fi’l-Cerhi Ve’t-Ta’dîl Ve Cem’ul-Cevâmi Adlı Eserleri…
243
beslememesi gerekir. Bu bakımdan cerh ve ta’dîlde ilmî edebe riayet etmek çok önemlidir. Bir ilim
talibinin, apaçık bir delil getirilmeksizin ulemânın birbirleri hakkındaki sözlerine itibâr etmesi doğru
değildir.
HADİS TENKİTÇİSİNİN ÖZELLİKLERİ
Hadis âlimleri cerh ve ta’dîl ilminde râvî/ricâl tenkîdi ile uğraşan münekkid hakkında bir çok
kriter belirlemiştir. Bu ölçüler hadîs âlimlerine göre zaman zaman farklılık gösterse de genel olarak
münekkidin bilgi sahibi, tenkîd lafızlarına vâkıf, takva sahibi, râvî hakkında bilgili olması ve öfke
sahibi olup rekabet hırsına girmemesi ve tarafgir davranmaması gibi özelliklerdir.
İbnü’s-Sübkî’nin gerek Kâıde fi’l-cerh ve’t-ta’dîl ve gerekse Cem’u’l-Cevâmi’ eserleri,
hadis tenkitçisinin özelliklerine dair yazılmış müstakil birer çalışma değildir. İbnü’s-Sübkî bu
eserlerde aynı zamanda bir fakîh olarak, muaddil râvînin temel özelliklerini öne çıkartmaktadır.
Bunun yanı sıra teâruz halinde cerh ve ta’dilden hangisinin tercih edileceğini, İbn Abdilberr’in (ö.
1071) Câmiu beyâni’l-ilm adlı eserinde bağlantılı gördüğü usûl kurallarını da esas alarak âdil râvînin
özelliklerini inceler. Bir fakîh olarak hâkim karşısında bir kimsenin şehâdetini, sika râvîlerin
birbirleri hakkındaki sözlerini, geçmiş ulemânın bu hususta karşılaştıkları ile tanık olduğu güncel
hadiseleri çeşitli konularla ilintili görerek bazı sonuçlar çıkartmaktadır. Ona göre râvî hakkında
tezkiye edenlerin zaman zaman haset hastalığına müptela oldukları, hocası Zehebî’nin eserleri
bağlamında tutum ve davranışları, Hattâbiyye, Mücessime, Ehl-i sünnet vb. taraftarlar arasındaki
çekişmeler, hadisçilerle hâkimler arasındaki anlaşmazlıklar, bir kimsenin cerh ve ta’dil edilmesiyle
ortaya çıkabilecek bazı sonuçlar doğurmaktadır. Mesela adâletiyle ma’rûf âdil râvînin durumu,
cerhin tefsir edilmesi hususu, gerçek ilim tâlibinin cerh ve ta’dil ile ilgili çelişkili durumlarda nasıl
karar vereceği ve selef âlimleri hakkındaki düşüncelerinde nasıl davranması gerektiği bu mühim
konular arasındadır. Biz İbnü’s-Sübkî’nin adı geçen her iki çalışmasından tespit edebildiğimiz
kadarıyla râvî tenkîdine dair tespitlerini bir makale kapsamında ve bazı başlıklar altında aşağıda bir
araya getirmeye gayret ettik.
Her ne kadar İbnü’s-Sübkî, râvî hakkında tenkîdde bulunanın cerhinin makbul olabilmesi
için belli başlı tespitleri bir araya getirse de bunların çoğaltılması elbette mümkündür. Nitekim ondan
önce İbnu’s-Salah (ö. 1245) cerh edenin takva ehli olması, sözünün tespitini sağlam yapması
(tesebbüt), tesâhüle düşmekten kendini sakındırması gibi bir takım temel kuralları zikretmiş
bulunuyordu. (İbnu’s-Salah, 1986, s. 389) İbnü’s-Sübkî’nin “Kâıde fi’l-cerh ve’t-ta’dîl” risalesinin
“cerh ta’dîl alanında usûlü konu edinen ilk eser” (Aşıkkutlu, 1993, C. VII, 400) olduğu yaklaşımını,
cerh ve ta’dîl ilminde ilkeleri ilişkilendirme bağlamında anlamak daha yerinde olacaktır. Zira İbnü’sSübkî’nin tespitleri sadece kendine özgü değildir. O, daha önceden yapılan tespitleri sistematik
olarak ele alma gayretindedir. Fakîh kimliği ile hadis tenkitçisinin özelliklerini irdelemektedir.
Nitekim İbnü’s-Sübkî, Şâfiî ve Hanefî mezhebinin temel ilkelerini Cem’u’l-Cevâmi’ adlı kitabında
bir araya getirdiğini ve bu çalışmasının temel özelliğinin usûle ait meselelerde bir başka yerde derli
toplu bulunmayan ek bilgilerden oluştuğunu söyler. (İbnü’s-Sübkî, 1992, II, 21) Her iki eserinde de
râvî tenkîdine dair görüşünü çeşitli konularla irtibatlandırdığı görülmektedir. Bir hadis tenkitçisi
olarak aynı zamanda -mesela şâhidin şâhitliği konusunda görüleceği gibi- fıkıh alanında cerh ve ta’dîl
ilminden istifâde etmesi, râvînin adâlet vasfını fıkıh ilmindeki tezkiye ile ilişkilendirmesi önemli
görülebilir.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
244
İbrahim TOZLU
İbnü’s-Sübkî’nin önemle işaret ettiği hadis tenkitçisi ile ilgili temel özellikler şöyledir:
a)
Münekkid Lafızların Delâletini Bilmeli
İbnü’s-Sübkî bir râvîyi cerh ederken münekkidin, lafızların delâlet ettiği mânâyı çok iyi
bilmesi gerektiği kanaatindedir ve şöyle demektedir: َ‫َمنَيسمعَلفظةَفيفهمهاَعلىَغيرَوجههاَوالخبرة‬
ُ ‫فكثيراَماَر‬
َ ‫ايت‬
ً
ِ
ِ
َ‫امرَشديدَالَيدركه‬
َ
َ
‫ا‬
‫َوفيَبعضهاَذم‬,
‫ا‬
‫َوتكونَفيَبعضَاالزمانَمدح‬,‫رفَالناس‬
‫تالفَع‬
‫خ‬
‫فَبا‬
‫ختل‬
‫ت‬
َ‫رفيةَالتي‬
‫والَسيماَااللفاظَالع‬
َ,‫بمدلوالتَااللفاظ‬
ً
ْ
َ
ُ
ُ
ٌ ً
.‫“ االَفَِقيهٌَبالعلم‬Çoğu kez ben, cerh edenin bir lafzı işittiğini ancak onu yanlış anladığını görmüşümdür.
Özellikle insanların örfüne göre farklılıklar içeren ve kimi zaman övgü kimi zaman yergi anlamı
veren örfi lafızlar olmak üzere lafızların tam anlamlarını bilmek, gerçekten alanında fakîh olan kişi
dışındakine zor bir meseledir.” (İbnü’s-Sübkî, 1992, II, 18)
Leknevî’nin (ö. 1886), er-Ref’u ve’t-tekmîl’inde bazı hadîs âlimlerinin cerh ve ta’dîle dair
kullanmış oldukları lafızları tahlil etttiği ve nasıl anlaşılması gerektiğine dair ipuçları verdiği ehline
malumdur. Ancak onun bu çalışması İbnü’s-Sübkî’den çok sonradır. Onun verdiği bilgiye göre
mesela Yahya b. Maîn’in (ö. 848) kullanmış olduğu bir lafızla ilgili bir tespit şöyledir: “O bir râvî
hakkında “Leyse bi şey’in” lafzıyla tenkîdde bulunmuş ise râvîyi şiddetli bir cerh lafzıyla tecrih
ettiğini zannetmeyesin. Bilakis Yahya b. Maîn, bu lafzı kullanmakla râvînin hadîs rivâyetinin az
olduğunu kast etmiştir.” (Leknevî, 1987, I, 212, 221) İbn Hacer de Abdülaziz b. el-Muhtâr el-Basrî
hakkındaki değerlendirmeleri verirken Yahya b. Maîn’in “Leyse bihi be’s/Leyse bi şey’” lafzını
kullanmak sûretiyle bu râvînin rivâyetinin az olduğunu ve onu tevsîk ettiğinin anlaşıldığını
açıklamaktadır. Bu görüşü meşhur münekkid Yahyâ b. Saîd el-Kattân’a (ö. 813) dayandırır. (İbn
Hacer, 1959, I, 420) Nitekim İbn Hacer’in en çok istifâde ettiği hocası Zeynüddin el-Irâkî (ö. 1404)
bu tespiti Mukaddime Şerhi’nde (Irâkî, 1969, I, 159) zikretmiş, Sehavî (ö. 1497) de hocası İbn Hacer
Askalânî (ö. 1449) ile aynı kanaati paylaşmıştır. Sehavî, Selefiyyenin önde gelen âlimlerinden Ebû
Saîd Osmân Dârimî (ö. 894) ile Şâfiî’nin meşhur talebesi Müzenî’ye (ö. 878) isnad edilen bir habere
göre her iki âlimin, tek rivâyeti bulunan râvîyi “rivâyeti az” anlamında “Leyse bihi be’s” şeklinde
tanımladıklarını zikreder. (Sehâvî, 2003, II, 127)
Gerek Leknevî gerekse Zeynüddin el-Irâkî, İbn Hacer ve Sehavî’nin mezkûr yorumları
İbnu’s-‘s-Salah dönemi klasik hadîs bilgilerine dayanıyor olmalıdır. Zira İbnu’s-Salah (ö. 1245), İbn
Ebî Hayseme’nin (ö. 893) hocası Yahya b. Maîn’e (ö. 848) filanca hakkında “Leyse bihi be’s”
dediğini ve bu lafızla râvînin sika olduğunu kastettiğini söyler. (İbnu’s-Salah, 1986, I, 124) İbnü’sSübkî (ö. 1370) ise hocası Zehebî’yi (ö. 1348) “cerh lafızlarını farklı şekillerde anlamak” (İbnü’sSübkî, 1992, II, 18), “lafızların delâlet ettiği bilgiye dair bilgisi az olmak” veya “lafızların delâlet
ettiği mânâlardan gerektiği gibi haberdar olmamak” (İbnü’s-Sübkî, 1992, II, 14) ile tenkîd ederken
bir münekkidin, lafızlara delâlet eden mânâyı iyi bilmesinin gereğine el-Irâkî, İbn Hacer, Sehavî hatta
Leknevî gibi âlimlerden daha önce tespit ettiği görülmektedir. İbnü’s-Sübkî’ye göre Zehebî’nin,
Yahya b. Maîn “Leyse bihi be’s” dediği için Abdülaziz b. el-Muhtâr el-Basrî’yi zayıf râvilere yer
verdiği Mizânu’l-İ’tidâl (Zehebî, 1963, II, 634 (5127) adlı eserinde zikretmesi bir eksiklik kabul
edilmelidir. (Bkz. Zehebî, 1963, I, 70 (240), 206 (814), 378 (1418); IV, 430 (9717)
b)
Münekkid Tefakkuh Ehli Olmalı
İyi anlamak, bir konuda derinlemesine bilmek anlamında Arapça’da (‫ )فقه‬Fekıhe/Fekuhe
kelimesinden türetilen “Tefakkuh”, şer’î ilimlere vâkıf olmak, derin anlayışa sahip bulunmak,
bildiğini en güzel şekilde öğretmek anlamlarına gelir. (Cevherî, 1987, VI, 2243; İbn Manzur, 1993,
XIII, 522) Hz. Peygamberin (s.a.s) sahabi İbn Abbas’a (r.a) “Allah’ım onu dinde fakîh kıl” (Buhari,
Vudû’, 10; Müslim, Fedâilü’s-sahabe, 138) duası, “Allah kime hayır vermeyi murad ederse onu dinde
fakîh kılar” (Buharî, İlim, 10; Müslim, İmâret, 175), dini ve Kur’ân-ı Kerimi gereği gibi anlamak
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
İbnü’s-Sübkî’nin Kâıde Fi’l-Cerhi Ve’t-Ta’dîl Ve Cem’ul-Cevâmi Adlı Eserleri…
245
mânâsında geçen rivâyetler ( Buhârî, İlim, 20; Enbiya, 8, 14, 19; Ebu Davud, Salat, 1) ile “Fıkıh
bilgisine sahip olup onu kendisinden daha anlayışlı bir kişiye aktaran nice kimse vardır ki…” (Ebu
Davud, İlim, 10; Tirmizi, İlim, 7) hadîsi tefakkuhun Hz. Peygamber döneminde Kur’an ve hadîs
merkezli fıkıh bilgisi olarak anlaşıldığına işaret eder.
Hadîslerin sadece rivâyeti değil, ihtiva ettiği mânâları da önemlidir. Birçok gerçeği hadîsin
lafzı olduğu kadar mânâsı tamamlar. Hadîs usûl âlimleri bu sebeple rivâyetlerin lafız ve mânâ olarak
nakledilmesini eserlerinde konu edinmiştir. Nitekim Kâdî İyâz (ö. 1149) hadîs rivâyet ederken
sahabenin, lafızlara işaret eden karînelere şâhit olduklarını ve böylece hadîslerin sebeplerine vâkıf
bulunduklarını ifade ederek şöyle der: “Sahabe, hadîsin mânâsını iyice kavramak sûretiyle ittifak
ettikleri mânâlara göre hadîsleri ezberlemiş ve anladıklarını lafızlara aktarmışlardır.” (Kâdî İyâz,
1970, I, 180) Nitekim nâsih ve mensuh ilmini “hadîsleri hadîslerle bilme ve anlama ilmi” (Koçkuzu,
2001, C. XXIII, s. 455) diye tanımlayan Hâzimî (ö. 1188), nâsih ve mensûhta tercih sebeplerini
sıralarken adâlet ve zabtı müsâvî olan iki hadîs râvîsinden, lafızları yerinde kullanabilen ve ahkâmı
iyi bilenin rivâyetini daha evlâ bulmaktadır. (Hâzimî, 1940, I, 15) Leknevî (ö.1886) ise, elMuvatta’ın özelliklerden bahsederken kitabın müellifi Mâlik’i (ö. 795), fakîh bir âlim olmakla tavsif
eder. Mâlik’in kendi asrında ve sonraki âlimler tarafından kabul görmesinde fakîhliğinin tartışmasız
kabul gördüğüne işaret eder. (Leknevî, 2005, I, 25) Bu aynı zamanda Ali b. el-Medînî’nin (ö. 848)
de görüşüdür. Ona göre “Rivâyette bulunduğu hocalardan ziyade fakîhlerin hadîsini almak Mâlik’e
daha sevimli gelmiştir.” (İbn Ebî Hâtim, 1952, II, 25) Tüm bunlardan anlaşılan şudur: Lafızlar farklı
da olsa muhtevanın aynı olması ve aslına aykırı bulunmaması gerekir.
Fıkıh ilmi “Hicri II. Asrın sonlarından itibaren İslâm’ın ferdî ve içtimaî hayata dair amelî
hükümlerini bilmeyi inceleyen bir ilim dalı haline gelmiştir.” (Karaman, 2001, C. XIII, s.1) Bunun
akabinde rivâyeti makbul görülen fakîh râvî kavramı -özellikle kıyasa muhâlif olursa- Ebu Hanîfe (ö.
767) ile Hanefî usûlcüleri tarafından tercih sebebi görülmüştür. (Zerkeşî, 1998, III, 327) Kaynakların
verdiği bilgiye göre Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’nin (ö. 805) öğrencileri arasında usûl ve fürûa
dair görüşlerine en çok yer verilen Îsâ b. Ebân (ö. 836) ile Hanefî fıkhı usûl ilmi kurucularından
Debûsî (ö. 1039) râvînin fakîh olma şartını ileri sürmektedir. Ancak Hanefî usûlcüleri içinde ravînin
fakîh olması ittifak edilmiş bir konu değildir. Mesela mezhebe önemli katkılar sağlayan el-Kerhî (ö.
952) ile ashabı, râvîde fakîh olma şartını aramaz. (Abdülaziz, ts, II, 383; Zerkeşî, 1994, VI, 212)
Buna karşılık Malikî, Hanbelî, Şâfiî mezhebi ile hadîsçilere göre rivâyeti makbul râvîde İbnü’sSübkî’nin tespitiyle (ö. 1370) “Râvînin fakîh olması şart değildir. Ancak râvînin adâlet sıfatı bir
meleke (kazanılmış bir davranış) kabul edilir. Bu özellik râvîyi büyük günah işlemekten, ayakta yiyip
içmek ve yola bevletmek gibi düşük işlere girişmekten onu alıkoyar. Râvînin fakîh olması rivâyetinin
tercih sebebidir.” (İbnü’s-Sübkî, 2003, s. 69, 113)
İbnü’s-Sübkî, bir yandan râvînin fakîh olmasının şart olmadığını söylerken diğer yandan
râvînin âdil olma özelliğine dikkat çekmektedir. Ona göre “Bir münekkidin tenkîdinde şer’î
hükümlere dair bilgisine bakılmalıdır. Bu konuda yetersiz olan nice kişi, helali haram zannetmekte
ve buna göre kişiyi cerh edebilmektedir. Bu sebeple fakîh olanların, açıklığa kavuşturmak için
mecrûhun durumunu tefsir etmesi (açıklama getirmesi) gerekir.” (İbnü’s-Sübkî, 1992, II, 18)
İbnü’s-Sübkî münekkidin fıkıh konularında yetersiz kalmasının hatalı sonuçlar doğuracağına
ve râvînin âdil olma vasfının ne denli değer kaybına uğrayacağına vermiş olduğu iki örnekle dikkate
çekmektedir. Bunlardan ilki Şâfiî’ye (ö. 819) isnad edilen şu haberdir: ‘Mısır’a geldiğimde münekkid
birinin bir kimseyi cerh ettiğini gördüm. Cerh etme sebebi kendisine sorulup neden yaptığı
hususunda ısrar edilince “Ben onu ayakta bevl ederken gördüm” demiştir. “Bunda ne var?” denilince
“Bevlin parçacıkları eline ve elbisesine isabet eder sonra gider bu şekilde namaz kılar!” diye cevap
vermiştir. Bunun üzerine “Peki, sen bu serpintilerin eline ve elbisesine ulaştığını ve yıkamadan
namaz kıldığını gördün mü?” denildiğinde de “Hayır, ancak böyle yapacağını tahmin edebiliyorum.’
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
246
İbrahim TOZLU
demiştir.” (Şâfiî, 1990, VI, 221) Diğer örneği o, Şâfiî ulemâsından Ebû’l-Mehâsin Fahrülislâm
Abdülvâhid b. İsmâîl er-Rûyânî’nin (ö. 1108) kitabından alıntılamaktadır. (İbnü’s-Sübkî, 1992, II,
19) er-Rûyânî, birinin ‘Evini bostan sulama havuzundan elde edilen çamurla sıvamış’ olduğu
gerekçesiyle cerh edilebildiğini, bu örneğe Şâfiî’nin de dikkat çektiğini (Şâfiî, 1990, VI, 221) ve
“âlimlerin ittifakıyla bunun cerh sebebi kabul edilmediğini” (Ruyânî, 2009,
XI, 182)
kaydetmektedir.
İbnü’s-Sübkî vermiş olduğu bu örneklerle fakîhin, bir hâkim yanında beyan etmedikçe akıllı
mütedeyyin bir kişiyi cerh etme sebebinin kabul olunmayacağı sonucunu çıkartır ve şu tespiti yapar:
“Cerh edenin şerî hükümlere dair bilgisine bakılmalıdır.” (İbnü’s-Sübkî, 1992, II, 19) İbnü’sSübkî’nin bu ifadesinden bir münekkidin, râviyi cerh etme sırasında şer’î hükümlerin gerçekçi
delillere dayandırılması gereğini önemle vurguladığı anlaşılır. Nitekim “Lafızların delâletini ancak
alanında uzman olan âlim bir fakîh anlayabilir” (İbnü’s-Sübkî, 1992, II, 18) tespiti ile de tefakkuh
ehli bir âlimi kast ettiği aşikârdır. Zira İbnü’s-Sübkî’ye göre “Şüphe tetkik etmeyi, araştırmayı ve
işin hakikatini tespit etmeyi gerektirir. Bu hususlar, Allah Teâlâ’nın izniyle gereği gibi itimat edilip
yapıldığında kişiye hakikati gösterecektir.” (İbnü’s-Sübkî, 1992, II, 16)
c)
Münekkid Mezhep ve Meşrep Taassubu İçinde Olmamalı
Arapça şeribe (َ‫ب‬
َ ‫ ) َش ِر‬fiilinden türetilen su içilecek yer, zaman ve mekân anlamlarına gelen
meşreb kelimesi (Cevherî, 1987, I, 153; İbn Manzur, 1993, I, 487), Türkçemizde kişinin davranışları
ve huyu ile ilgili mizacını yansıtan bir anlam taşımaktadır. “‘Gitmek’ anlamındaki Arapça zehâb
kökünden hem masdar hem de ‘gidecek yer ve yol’ mânasında mekân ismi olan mezheb kelimesi ise
terim olarak ‘dinin aslî veya fer‘î hükümlerinin dayandığı delilleri bulmakta, bunlardan hüküm
çıkarıp yorumlamakta otorite sayılan âlimlerin ortaya koyduğu görüşlerin tamamı veya belirledikleri
bir sistem’ şeklinde tanımlanabilir. (Üzüm, 2004, XXIX, s. 526)
İbnü’s-Sübkî, İbn Abdilberr’in (ö. 1071) “Adâleti sabit, cerh ve ta’dîl ilminde imamlığı sahih
ve bu ilimdeki gayretiyle birlikte sikalığı iyice ortaya çıkmış bir râvî hakkında, cerhine sebep
görülecek adâlete uygun bir delil getirilmedikçe hiç kimsenin sözüne iltifat edilmez. Bu kesin delil
de (adâlet vasfına sahip râvîler tarafından getirilmeli ve iddia edenin iddiasını tasdik edecek şekilde)
şâhitlik yoluyla gerçekleşmelidir.” (İbn Abdilberr, 1994, II, 1093 (2128) görüşünü verdikten sonra
hocası Zehebî’den ilham aldığı anlaşılan şu sonucu vurgulamaktadır: “Mezhep taassubu veya başka
sebeplerle eleştiri yapanın sözüne i’tibâr edilmez.” (İbnü’s-Sübkî, 1992, II, 9) Zira Zehebî’ye göre
Yahya b. Muhammed b. Sâıd (ö. 930) ile Ebûbekr b. Ebî Dâvûd es-Sicistânî (ö. 929) arasında
meydana gelen hâdise, bu konuda bir örnek teşkil etmektedir.
Rivâyete göre İbn Sâıd, İbn Ebî Dâvûd’un zayıf olduğunu iddia etmiştir. Oysa her ikisi de
sika kabul edilen hadîs âlimidir. Zehebî, İbn Sâıd’in görüşüne i’tibâr edilemeyeceğini, çünkü İbn Ebî
Dâvûd’un babası (Sünen sahibi Ebû Dâvûd) hakkında aralarında geçen bir konudan dolayı husûmet
bulunduğunu ve bu düşmanlığın hadîs rivâyetinden kaynaklanmadığını söylemektedir. İbn Ebî
Dâvûd’u bu yüzden taz’îf etmektedir. Zehebî “Birbirlerine düşman olan bu tür akran ama sika
râvilerin şahsî meselelerine dair aralarında geçen görüşlerine i’tibâr edilmeyeceğini” söyler. (Zehebî,
1985, XIII, 228 (118); Zehebî, 1998, II, 238) İbnü’s-Sübkî de hocasıyla aynı düşüncededir ve
“Mezhep taassubu veya dünyevî bir çekişmeden dolayı cerh eden münekkid, vakıaya taraf olabilir.
Nitekim akranlar veya başkaları arasında bu tür çekememezlik görülmüştür.” ifadesine yer verir.
(İbnü’s-Sübkî, 1992, II, 9) Esasen, akranlar arasında çekememezlik olabileceğine ilk defa dikkat
ِ ‫َمَيَنْ ُجَ َكثِ ٌير َِم َنَالن‬
çeken âlim tespit edebildiğimiz kadarıyla Buhârî’dir (ö. 869) ve o şöyle demektedir: َ‫َّاس‬
ْ‫ل‬
ِ
ِ
ِ ‫ض َالن‬
ِ ‫“ م ْن َ َك َالِم َبَ ْع‬İnsanların pek çoğu, birbirleri hakkındaki sözlerden kendilerini kurtaramaz.”
‫َّاس َفي ِهم‬
(Buhârî, 1980, s. 38)
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
İbnü’s-Sübkî’nin Kâıde Fi’l-Cerhi Ve’t-Ta’dîl Ve Cem’ul-Cevâmi Adlı Eserleri…
247
İbnü’s-Sübkî’ye göre “Râvînin cerh edilip edilmediği araştırılırken taraflar arasındaki itikâdî
durum ile cerh edenle edilen arasında ihtilâf bulunup bulunmadığına bakılmalıdır. Bazen cerh eden,
cerh edilenin akîdesine muhâlif olabilir ve bu yüzden onu tenkîd edebilir. Nitekim [Ebû’l-Kâsım
Abdülkerîm b. Muhammed b. Abdilkerîm] er-Râfiî (ö. 1226) bu duruma şu sözüyle işaret etmektedir:
“Râvîyi tezkiye edenlerin (Münekkidlerin) haset ehlinden uzak olması gerekir. Bu vasfı taşıyan biri,
âdil bir râvîyi mezhep taassubuyla itham etmemelidir. Hatta fâsık bir râviyi tezkiye ediyor olabilme
ihtimalini de göz önünde bulundurarak mezhep taassubundan kaçınmalıdır. Zira bu durum,
imamların pek çoğu için söz konusu olmuş; onlar kendi mezhepleri doğrultusunda birçok râvîyi
tenkit etmişlerdir. Hâlbuki mecrûh olan râvî, itikadında daha doğru iken bu imamlar onu tenkîd
etmekle hataya düşmüşlerdir.” (İbnü’s-Sübkî, 1992, II, 12)
İbnü’s-Sübkî (ö. 1370), bir münekkidin mezhep ve meşrep taassubu içinde olmamasını
anlatırken bazı hadîs âlimlerinin hataya düşebildiğini örnekler vermek sûretiyle açıklar. Bunlardan
biri Takiyyüddin İbn Dakîk el-Îyd’in (ö. 1302) “Müslümanların heveslendiği makamlar ateş
çemberlerinden biridir. İnsanlardan iki grup bu ateş çemberinin kenarındadır: Hadîsçiler ve
Hâkimler” (İbn Dakîku’l-îyd, 2006, s. 55-59) ifadesi ile alakalıdır. Bu sözün vârid olması ise şu
şekilde vâki’ olmuştur:
Ebu Muhammed Tacüddin İbn binti’l-Eazz (ö. 1295), İbn Dakîku’l-Iyd’den (ö. 1302) önce
Kahire’de Kâdı’l-kudâtlık yapmış bir zattır. (Zehebî, 1993, LII, 42, 261 (333), Sehâvî’nin
aktardıklarına göre, “İbn Dakîku’l-Iyd ile Kâdî İbn binti’l-Eazz bir mecliste buluşur. İbn Dakîku’lIyd kendisinden hadîs rivâyet etmek istemez. Kâdî İbn binti’l Eazz bunu fırsat bilerek onun aleyhinde
sözler sarf eder. İbn Dakîku’l-Iyd buna karşılık yukarıda geçen sözünü söyler. Gerçi devrin kadıları
ِ َ‫اد َبِيَسوءاَجعلَهُ َاللَّهُ َمح ِّدثًاَأَو َق‬
ile hadîsçileri arasındaki bu tür tartışmalar ‫اضيًا‬
َ ‫“ َ َم ْن َأ ََر‬Bana kötülük yapmak
ْ َُ
ََ ً ُ
isteyeni Allah muhaddis veya kâdı eylesin” darbı meseli ile de bilinmektedir. (Sehâvî, 2003, IV, 351)
Safedî (ö. 1363) ile İbnü’s-Sübkî’nin naklettikleri dikkate alınırsa Kâdî İbn binti’l-Eazz, Şerefiyye
Medresesinde müderrislik yaparken sûfîlerin dergâhına gitmiş ve cezbe ile bağıran bir dervişin
tutumunu reddederek kendilerinden uzaklaşmıştır. (Safedî, 1998, II, 271; İbnü’s-Sübkî, 1992, IX,
410) İbn Hacer adı geçen mecliste Hz. Peygambere (s.a.s) salatü selam okunurken cezbe ile bağıran
kişinin İbn Ebî Şeyha adıyla meşhur Şafiî fakîhi el-Hüseyn b. Ali. b. Seyyidülküll b. Ebî Sufre (ö.
1338) olduğunu söyler. (İbn Hacer, 1972, II, 175 (1602)
Dolasıyla her iki âlim arasındaki tartışmanın, tasavvufî konularda düşünce ayrılığından
kaynaklandığını söylemek daha doğru olacaktır. Nitekim İbnü’s-Sübkî, İbn Dakîku’l-Iyd’in
tasavvufa yatkın olup sûfîleri müdafaa ettiğine (Bkz. İbnü’s-Sübkî, 1986, s. 70, 94, 97, 98) Kâdî İbn
binti’l-Eazz’in vezirlik ve kâdılkudatlık görevlerinde bulunduğuna, Memlük sultanlarından Sultan
Baybars’a (658-676 / 1260-1277) yakın durduğuna, ahkâma dair konularda katı bir Şafiî ve Selefî
(Ehl-i tesbît) çizgide olduğuna dikkat çekmektedir. (Bkz. Safedî, 1998, IV, 588; Safedî, 2000, XIX,
200; İbnü’s-Sübkî, 1992, VIII, 318)
Mezhep taassubu veya başka sebeplerle râvîyi tenkîd edenin yanılabileceğine, dünyevî bir
çekişmeden dolayı eleştiren bir münekkidin vakıaya taraf olabileceğine dair İbnü’s-Sübkî’nin vermiş
olduğu bir başka örnek Buhârî (ö. 870) hakkındadır. İbn Ebî Hâtim er-Râzî (ö. 938) babası Ebû
Hâtim er-Râzî (ö. 890) ile Ebû Zür’a er-Râzî’nin (ö. 878) “Lafız Meselesi” sebebiyle Buhârî’den
rivâyet etmeyi terk ettiklerini ifade ederek şöyle der: َ‫محمدَبنَاسمعيلَالبخاريَأبوَعبدَاهللَقدمَعليهمَالرىَسنةَمائتين‬
َ‫وخمسينَروىَعنَعبدانَالمروزىَوأبيَهمامَالصلتَبنَمحمدَوالفريابيَوابنَابىَاويسَسمعَمنهَأبيَوأبوَزرعةَثمَتركاَحديثهَعندماَكتبَاليهما‬
.‫“ محمدَابنَيحيىَالنيسابوريَانهَاظهرَعندهمَانَلفظهَبالقرآنَمخلوق‬Muhammed b. İsmail (el-Buhârî) Re’y şehrine hicri
250/864 yılında geldiği zaman Abdân el-Mervezî, Ebû Hemmâm es-Salt b. Muhammed, el-Firyâbî
ve İbn Ebî Üveys’ten rivâyette bulundu. Babam (Ebû Hâtim er-Râzî) ile Ebû Zür’a er-Râzî ise,
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
248
İbrahim TOZLU
Muhammed b. Yahya en-Nisâbûrî’nin bir mektup yazarak Buhârî’nin yanlarında iken Kur’anın
mahlûk olduğunu söylemesi üzerine kendisinden rivâyette bulunmadılar ve rivâyetini terk ettiler.”
(İbn Ebî Hâtim, 1952, VII, 191 (1086)
Lafız Meselesi Kur’an ayetlerinin mahlûk olup olmadığı ile ilgili tartışmaların içinde bir
konudur. Ahmed b. Hanbel (ö.855), başta olmak üzere Selefiyye âlimlerinin büyük çoğunluğuna göre
“Kur’an Allah kelâmı olup mahlûk değildir; hem lafzı (ayetleri, metni) hem de mânası Allah’ın
zâtıyla kaim olup kadîmdir. Kur’an Allah’ın kelâmı, dolayısıyla O’nun sıfatı olduğundan hangi
cümle içinde kullanılırsa kullanılsın ve ne şekilde ifade edilirse edilsin, ister yazılsın ister telaffuz
edilsin mahlûk değildir.” (Yavuz, 1997, C. XV. s. 373)
İbnü’s-Sübkî buradaki taassubun ne denli yanlış olduğunu şu sözleriyle tenkîd etmektedir:
“Buhârî, Ehlisünnet ve’l-cemâatin öncüsü ve hadîs ilmi sancağının alemdârı iken bir kimsenin
“Buhârî metruktür” demesi nasıl doğru olabilir? Onu medhedeyim derken zemmetmiş olmuyor
musun? Gerçek şu ki, “Lafız Meselesi”nde Buhârî (ö. 870) yanlış yapmamıştır. Çünkü yaratılmışlar
içinde hiçbir akıl sahibi, “Lafız Meselesi”nin Allah adına yaratılmış hâdis fiillerden bir fiil olduğunda
tereddüt etmemiştir. Ahmed b. Hanbel (ö. 855) “Lafız Meselesi”ni telaffuz etmeyi çirkin
gördüğünden reddetmiştir.” (İbnü’s-Sübkî, 1992, II, 12-13)
İbnü’s-Sübkî’nin “Lafız Meselesi”ni misal vererek, râvînin taassub içinde olabileceğine dair
yaklaşımları günümüz araştırmacıları tarafından da kabul görmektedir. Nitekim bazılarına göre
“Ahmed b. Hanbel, başlangıçta fikir beyan etmekten çekinmesine rağmen daha sonra ne şekilde
olursa olsun Kur’an’a mahlûk sıfatının verilemeyeceğini, fakat kullara ait okuma ve yazma fiillerinin
mahlûk kabul edilebileceğini ifade etmiş Buhârî de onun görüşünü benimsemiştir.” (Yavuz, 1997,
C. XV, s.373; Ardoğan, 2011, S.15, s.135; Agitoğlu, 2014, C.V, S. X, s. 116) Aynı şekilde Eş‘ariyye
ve Mâtürîdiyye’den oluşan Ehl-i sünnet kelâmcılarının büyük çoğunluğuna göre “Kur’an’a ait
lafızların mahlûk olması tartışmaya ihtiyaç bırakmayacak derecede açıktır. Zira harflerin ve seslerin
yaratılmış olduğu, Allah’ın harf ve seslerle konuşmadığı aklen zaruri bilgilerle sabittir. Çünkü
harflerin başı, sonu vardır ve çeşitli unsurlardan oluşmaktadır. Bu vasıflar kadîm değil mahlûk olan
varlıklara mahsustur. Kur’an’ın lafızlarının insanlara indirilişi de insanlar tarafından okunuşu ve
yazılışı da hâdis kabul edilmektedir.” (Yavuz, 1997, C. XV, s. 374; Ardoğan, 2011, S. XV, s. 145
vd.)
İbnü’s-Sübkî’nin râvî tenkîdi konusunda zikrettiği mezhep ve meşrep taassubuna örnek
teşkil eden bir başka misal Ebû Hâtim İbn Hibbân (ö. 965) ile ilgilidir. Ona göre Mücessime’den biri
Ebû Hâtim İbn Hibbân’ın (ö. 965) ilim sahibi olmadığını iddia ederek “Biz onu Sicistan’dan sürüp
çıkarttık. Çünkü o Allah için haddi (Allah adına en, boy ve derinlik gibi cismanî vasıflar izâfe etmeyi)
inkâr etmektedir.” (İbnü’s-Sübkî, 1992, II, 13) demek suretiyle taassuba düşmüştür. Bilindiği üzere
Mücessime’nin en belirgin özelliği Allah’ın cismanî niteliklere sahip olduğunu söylemesi veya O’na
en, boy ve derinlik gibi cismanî vasıflar izâfe etmesidir. (Üzüm, 2006, C. XXXI. s. 449)
İbnü’s-Sübkî’nin burada adını anmaya tenezzül etmediği Mücessime mensubu, Zehebî’nin
aktardığına göre Ebû İsmail Abdullah b. Muhammed el-Herevî (ö. 1088)’dir. (Zehebî, 1963, III, 507)
Ona göre bu zat, Şeyhi Yahya b. Ammâr’a (ö. 1030) İbn Hibban hakkında ne düşündüğünü sormuş
ve şu cevabı almıştır: “Bana onu mu soruyorsun? Biz onu Sicistan’dan kovup çıkarttık. İlim ehli
arasında bulunuyordu ancak âlim bir kimse değildi! Haddi inkâr etmişti de biz onu yanımızdan
uzaklaştırdık!” Zehebî had hakkında şerî bir nas bulunmadığı için “inkârı da isbatı da fuzûl-i
kelamdır ancak sükût etmek daha evladır” diyerek Yahya b. Ammâr’ı tenkit etmektedir. (Zehebî,
1985, XVI, 97 (70) Ona göre bu zatın talebesi el-Herevî “Şeyhülislam” sıfatıyla tanınır; şeyhi Yahya
b. Ammâr’ın yolunu devam ettirmiştir. Yahya b. Ammâr’ın Cehmiyye’ye meyli fazladır. Tarikatını
buna göre tevil etmiştir. Kendisine tâbi olan pek çok müridi bulunmaktadır. Vaazları etkilidir, Kuranı
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
İbnü’s-Sübkî’nin Kâıde Fi’l-Cerhi Ve’t-Ta’dîl Ve Cem’ul-Cevâmi Adlı Eserleri…
249
arzusuna göre tevil etmektedir. Sicistan’daki emirlerin zulmünden kaçmış, Herat’ta ise pek çok mal
mülk edinerek lüks bir hayat sürmüştür. (Zehebî, 1985, XVII, 481 (318)
İbnü’s-Sübkî, İbn Hibbân hakkında mücessime mensubunun tenkîdine yer verirken şu
soruyu sorarak râvînin mezhep taassubuna düştüğününe dikkat çeker: “Bulunduğu yerden kovulup
çıkartılmaya daha layık olan kimdir? Rabbine had (sınır) koyan mı yoksa Allah’ı cisimden münezzeh
tutan mı?” (İbnü’s-Sübkî, 1992, II, 13) Ardından İbn Hibbân’ı (ö. 965) savunarak şu sonuca ulaşır:
“İşte problemin merkezi budur; itikadî durumu incelenen kimse, mutlak olarak muhalefet ettiği
kişiler hakkında aykırı akîdeye sahip olursa onun sözü kabul olunmaz.” (İbnü’s-Sübkî, 1992, II, 15)
d)
Münekkid, Taassub Ehli Şâhitlerin Şehâdetine Dikkat Etmeli
İbnü’s-Sübkî bir yandan taassub ehlinin râvî tenkîdinde içine düştüğü hatanın yersiz
olduğunu açıklarken, diğer taraftan fıkıh ilmi içindeki şâhitlik konusunu bir fakîh olarak
ta’dil/tezkiye ile ilişkilendirir. Nitekim “Fıkıhta şâhidin adâlet vasfını taşıyıp taşımadığının hâkim
tarafından soruşturulması anlamına gelen tezkiye, şâhidin adâlet vasfının onaylanması demektir.
Toplumun ahlâkî seviyesinde görülen düşüş ve yalancı şâhitliğin artışı fakîhleri kazâî hükümlerin
sağlıklı verilebilmesi yönünde yeni tedbirler almaya sevk etmiştir. Bunun için de şâhitte adâlet
vasfının ayrıca tesbiti şart koşulur. Tezkiye, müzekkîlerin beyanının yanı sıra aleyhine şâhitlik
yapılan tarafın beyanı ve hâkimin çeşitli kaynaklardan kendi soruşturması neticesinde elde ettiği
bilgiye dayanır.” (Başoğlu, 2012, C. XXXXI, s. 77-79)
İbnü’s-Sübkî, taassub ehlinin sözlerinin kabul edilmemesinde sınırı genişletir, onların
şâhitliğini de reddeder: “Bil ki, biz bundan daha kapsamlı olanı söylemeye çalışıyor ve Sünnînin
bidat ehli hakkındaki şâhitliği mutlak olarak kabul edilmez de demiyoruz. Aksine şöyle diyoruz: Bir
kimse, itikadî hususlarda muhâlif olduğu kişi aleyhine şâhitlik yapar ve akîdesi hususunda onun
muhalefeti karşı taraf hakkında hâkim huzurunda bir şüphe doğurursa, bu durumda, şâhitlik itikadî
konuda meydana geldiğinden hâkim o kişinin şâhitliğini de kabul etmez.” (İbnü’s-Sübkî, 1992, II,
15)
İbnü’s-Sübkî bu konuda, Hattâbiyye fırkasının kendi döneminde Mücessime adıyla artış
gösterdiğini söyler. Onların kendi inançlarına özellikle liderlerini ayakta tutma maksadıyla
liderlerinin şahsına ve malına her türlü kötülüğü kast ederek muhâlifler hakkında yalan söylemeyi
helal görmelerini örnek verir. Onların şâhitliği bağlamında meseleyi tetkik eder ve şu ifadelere yer
verir: “Günümüzde Hattâbî liderlerinden birinden Şâfiî bir kimse hakkında fetva istendiğini, liderin
‘Şafiî olan yalan söylemeyi (akide olarak) kabul eder mi’ diye sorduğunu işittim. ‘Onun kanını
akıtmanın helal olduğuna itikat etmez misin?’ denildiğinde ise fetva isteyenin ‘Evet, ederim’
cevabını verdiğini öğrendim. Bunun üzerine o lider ‘Yalan söyleyerek şâhitlik yapmak, onun kanını
helal görmekten daha alt seviyede bir durumdur. Şâhitlik et ve Şâfiî olanın fesadını Müslümanlardan
yok et!’ diyerek istenilen fetvaya cevap vermiştir (!)... İşte Hattâbîlerin akidesi budur!” İbnü’s-Sübkî,
burada hem yaşadığı tecrübeyi aktarmakta, hem de bir münekkidin râvî tenkîdinde cerh ve ta’dîle
esas alacağı ölçüleri tespit etmektedir. Bunları uygularken ne kadar hassas olunması gerektiğini
vurgulayarak tespitlerine şu şekilde devam etmektedir:
“Benim gördüğüm ve şâhit olduğum budur. Uzun yıllar kâdîlık görevinde bulundum. Ateş
çemberinde duran kişi Allah’tan korkmalıdır. Bütün güç ve kuvvet sadece Allah’ındır. Yüce Allah
bana hem kâdî hem de muhaddis olmayı nasip etti. İbn Dakîku’l-Iyd’in (ö. 1302) dediği gibi: (İbn
Dakîku’l-Îyd, 2006, s. 59) “İnsanların heves ettikleri şey ateş çemberlerinden bir çemberdir.
Hadîsçiler ve Hâkimler ise bu ateş çemberinin kenarında yer almaktadır.” (İbnü’s-Sübkî, 1992, II,
16)
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
250
İbrahim TOZLU
İbnü’s-Sübkî, babasının kadı nâibi olan ağabeyi Cemâleddin Hüseyin’in vefatı üzerine
babasına 755/1354 yılında bir müddet niyâbet etmiş onun isteği üzerine 756/1355 yılı Rebîülevvel
(Nisan) ayı sonlarında ise kadılık görevine asaleten getirilmiştir. Kadılık görevini vefatına kadar
sürdürmüştür. (Aybakan, 2010, C. XXXVIII. s. 12) İbnü’s-Sübkî şöyle der:
“Böylesi bir durumda (müzekkî, muaddil, münekkid sıfatıyla) hâkimin yapması gereken,
şâhitlik yapanın söylediği hususun açıklığa kavuşması için hassasiyet gösterip araştırmasıdır. En katı
ehlisünnet taraftarı da olsa bidat ehlinden nakledilenler konusunda hâkimin kendini teste tâbi tutması,
empati yapması ve bizzat şâhidin anlattıklarını dikkate alarak şâhidi tasdik etmesi ve ona göre kesin
bir karara varması gerekir. Bu durumda hâkim, aynı mezhebe mensup olduğu için mi söz konusu
şahıs hakkında karar veriyor, yoksa onun tasdik etmesinin etkisiyle mi veya onun şâhitliği ile mi işi
hemen karara bağlayıveriyor, taraflar arasında benzerlik kurmaya çalışıyor? Aradaki farkı ölçüp ona
göre bunları gözden geçirmelidir.” (İbnü’s-Sübkî, 1992, II, 15)
“Nitekim Kâdî Hüseyin [b. Muhammed b. Ahmed el-Merverrûzî (ö. 1096)] Ta’lîka adlı
eserinde “Bir kimsenin, bir adam hakkında filanca mezheptendir diye düşmanlık yapması caiz
değildir. Bu şekilde düşmanlık yapması kişinin şâhitliğinin reddedilmesini gerektirir” diye hüküm
vermiştir. Kâdî Hüseyin’in buradaki mezhepten maksadı makbul olan ehlisünnet mezheplerdir. Bir
kimsenin bidat ehli olduğu için birinden nefret etmesi halinde şâhitliği elbette reddolunmaz.”
(İbnü’s-Sübkî, 1992, II, 16)
İbnü’s-Sübkî’nin adını verdiği âlim Kâdî Hüseyin, meşhur muhaddis Muhyi’s-Sünne Ebû
Muhammed el-Begavî’nin (ö. 1122) de hocasıdır. Horasan bölgesinde bir yerleşim yeri olan elِ ‫ )الم ُّر‬veya el-Merverrûzî (َ‫وذي‬
ِ ‫ )المروُّر‬beldelerine nisbetle tanınır. (Bkz. Sem’ânî, 1962, XII,
Merrûzî ( ‫ي‬
َُّ ‫وذ‬
َ
ََْ
200 (3745); Suyûtî, 1964, , I, 242) Kâdî Hüseyin’in Şafiî mezhebine dair fıkıh alanındaki adı geçen
eseri ise Beyhakî (ö. 458/1065) ve Nevevî (ö. 676/1277) gibi Şafii mezhebine mensup birçok
muhaddisin fıkıh eserlerine kaynaklık etmiştir. Ancak Ta’lîka günümüzde eksik olarak basılmıştır.
Eserin sadece Taharet, Hayz ve Salat bölümlerinden oluşan mevcut bir baskısı bulunmaktadır.
İbnü’s-Sübkî’nin Kâdî Hüseyn’e atfetmiş olduğu yukarıdaki ifadesini kitabın mevcut baskısında
bulamadık. (Kâdî Hüseyin, ts.) Bu zat, fıkıhta olduğu kadar hadîs ilminde de güvenilir bir âlim olarak
tanınır. (Zehebî, 1895, XVIII, 260 (131); Zehebî, 1993, XXXI, 62 (38); İbn Kesîr, 2004, s. 443)
e)
Münekkid, Muaddili Çok Olan Râvîyi Cerh Etmemeli
Adl/adâlet kelimesinden türetilen muaddil (Cevherî, 1987, V, 1760; İbn Manzur, 1993, XI,
430; Aydınlı, 1988, C. I. s. 344), “hadîs terimi olarak dinî ve ilmî yönden güvenilir olup olmadığı
bilinmeyen bir râvî hakkında kendisine başvurulan veya râvînin güvenilir olduğuna hükmeden âdil
ve âlim kimseyi ifade eder.” (Aşıkkutlu, 2005, C. XXX, s. 304) İbnü’s-Sübkî’ye göre “Muaddili ve
müzekkîsi çok, tecrîh edeni az, hakkında cerh sebebi de mezhep taassubu veya başka bir şeyden
dolayı olan hadîste imamlığı ve adâleti sabit olmuş bir râvî cerh edilmez. Eğer cerhine hükmederek
bu kapı aralanır ve cerh mukaddemdir hükmü mutlak kabul edilirse hadis âlimlerinden hiç kimse
bundan kurtulamaz. Hemen hemen her bir imam, cerh edenler tarafından bir sebeple ta’n edilmiş
veya saldırıya maruz kalmıştır.” (İbnü’s-Sübkî, 1992, II, 9)
İbnü’s-Sübkî’nin bu yaklaşımının özünde İbn Abdilberr’in (ö. 1071) “Âlimlerin Birbirleri
Hakkında Sözleri” (İbn Abdilberr, 1994, II, 1087, (2120) adlı başlıkta anlattığı temel ilkelerin yer
aldığı anlaşılmaktadır. İbn Abdilberr’e göre bu ilkelerde temel sebep haset ve düşmanlıktır. Ona göre:
“Zübeyr’in (b. el-Avvâm) Hz. Peygambere (s.a.s) ref ettiği ‘Sizden önceki toplumların hastalığı haset
ve düşmanlık, sizin içinizi istilâ edecek…’ hadisi buna işaret etmektedir. (Ahmed b. Hanbel, 2001,
III, 43 (1430)
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
İbnü’s-Sübkî’nin Kâıde Fi’l-Cerhi Ve’t-Ta’dîl Ve Cem’ul-Cevâmi Adlı Eserleri…
251
Tirmizî, Süfyân b. Vekî’> Abdurrahman b. Mehdî> Harb b. Şeddâd> Yahya b. Ebî Kesîr>
Yaîş b. el-Velîd> Zübeyr’in mevlâsı> Zübeyr b. el-Avvâm tarikiyle tahric ettiği bu hadisin senedi
hakkında ihtilâf edildiğini söyler. (Tirmizi, Kıyame, 56 (2510) Şârih Mübârekpûrî’ye göre hadisin
ricali Ebû Dâvûd, Nesâî ve Tirmizi’nin râvîleridir. Ancak Zübeyr’in mevlasının adı açıklanmadığı
için isnadda meçhullük bulunmaktadır. (Mübârekpûrî, ts., VII, 180). Bezzâr ise rivâyetin isnadını
mütâbi ve şâhidleri olduğu için ceyyid kabul etmektedir. (Bezzâr, 1408, VI, 192 (2232)
İbn Abdilberr’e göre İbn Abbas’a isnad edilen mevkuf bir rivâyet bu hadisi destekler
niteliktedir: ‘Âlimlerin sözüne kulak verin ancak birbirleri (hakkındaki) sözlerini (araştırmadan)
hemen tasdik etmeyiniz. Nefsimi kudret elinde tutan Allah’a yemin ederim ki onların (haset ehli
âlimlerin) gerçek âlimleri kıskanmaları, tekelerin ağıllara girmesinden çok daha şiddetlidir.’ (İbn
Abdilberr, 1994, II, 1090, (2123) Tâbiûn âlimi, muhaddis ve ilk zahidlerden olan Mâlik b. Dinar’ın
da (ö. 748) aynı mânâda söz (maktu’ haber) söylediği nakledilir.” (İbn Abdilberr, 1994, II, 1091,
(2126)
İbnü’s-Sübkî’ye göre “Adâlet vasfı sabit olan râvî hakkında, mezhep taassubu veya başka
sebeplerle zoraki eleştiri yapanın sözüne i’tibâr edilmez.” (İbnü’s-Sübkî, 1992, II, 10) Bu
yaklaşımıyla o, İbn Abdilberr’in “Adâleti sabit, cerh ve ta’dîl ilminde imamlığı sahih ve bu ilimdeki
gayretiyle birlikte sikalığı ortaya çıkmış râvî hakkında, cerhine sebep görülecek adâlete uygun bir
delil getirilmedikçe hiç kimsenin sözüne iltifat edilmez. Bu kesin delil de adâlet vasfına sahip râvîler
tarafından getirilmeli ve iddia edenin iddiasını tasdik edecek şekilde şâhitlik yoluyla
gerçekleşmelidir” düşüncesiyle mutabakat halindedir. (İbn Abdilberr, 1994, II, 1113, (2193)
İbn Abdilberr’e göre “Eğer âlimlerin kendi aralarındaki sözlerini doğru kabul edersek,
ashabın kendi aralarında vuku bulan olumsuz ifadelerini de koşulsuz kabul etmemiz gerekir. Oysa
bunu kabullenmek apaçık bir hüsrandır. Bu sebeple râvînin adâlet vasfında şart koştuğumuz sahihlik
konusu önemli bir kuraldır.” (İbn Abdilberr, 1994, II, 1113, (2193) Bir kabule göre “Hadîs râvisinde
adâletin sübut bulması için bazı delillere ihtiyaç vardır. Bu deliller, ya iki âlimin o râvînin adâleti
hakkında şehâdette bulunmasıdır. Bilâhare bu şehâdet, hadîsçiler arasında şuyû bulur; ya da ravînîn
adâleti, hadîsçiler ve sair ilim ehli arasında hiçbir şüpheye mahal bırakmayacak sûrette şöhret
kazanır. Mesela Malik b. Enes, Süfyan es-Sevrî, Süfyan b. Uyeyne, Evzâî, Ahmed b. Hanbel emsali
âlimler adâletlerine şehâdet edecek herhangi bir muaddile muhtaç görülmez.” (Koçyiğit, 1980, s. 20)
Ancak İbn Hacer (ö. 1449), en az iki âlimin bir râvînin adâleti hakkında şâhitlikte bulunmasının şart
olmadığı kanaatindedir. Ona göre bu durum, hâkim karşısında mahkemede iki şâhidin şâhitlik
etmesinden farklıdır. Sahih olan görüşe bir muaddil râvînin şâhitliği de kabul edilebilir ve sayının
şart olmaması gerekir. (İbn Hacer, 2000, I, 138)
İbnü’s-Sübkî, İbn Abdilberr’in sika bir râvî hakkında, güvenilir âdil râvî derken bu fikrini
daha net ortaya koymasını beklemektedir. (İbnü’s-Sübkî, 1992, II, 11) Zira İbn Abdilberr eserinin
iki ayrı yerinde “Adâleti sabit, cerh ve ta’dîl ilminde imamlığı sahih ve bu ilimdeki titizliğiyle birlikte
sikalığı iyice ortaya çıkmış bir râvî hakkında, cerhine sebep görülecek kesin bir delil getirilmedikçe
hiç kimsenin sözüne iltifat edilmez” ifadesine yer vermektedir. (İbn Abdilberr, 1994, II, 1093 (2128);
1113 (2193) Adâletine hükmedilen râvî hakkında İbn Hacer’in zikrettiğine göre َ‫كلَرجلَثبتتَعدالتهَلمَيقبل‬
‫“ فيهَتجريحَأحدَحتىَيبينَذلكَعليهَبأمرَالَيحتملَغيرَجرحه‬Adâleti sabit olan her râvînin, mecrûh olduğu açıkça
ortaya konuluncaya kadar bir kimse tarafından cerh edilmesi kabul edilmez.” (İbn Hacer, 1908, VII,
273)
İbnü’s-Sübkî’ye göre “Adâleti bilinen ve ma’rûf olan râvî hakkında cerh edenin sözü, delil
getirilmedikçe i’tibâr olunmaz. Sözü mutlak olarak alınmaz. Aksi halde onun bu ifadesinin, hadîs
âlimlerinin ‘Cerh ta’dîle mukaddemdir’ bağlamındaki yaklaşımlarından veya “akran olanların
birbirleri hakkında sözleri makbul değildir” ifadelerinden bir farkı kalmaz. Oysaki İbn Abdilberr,
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
252
İbrahim TOZLU
âlimlerin ‘cerh müfesser olmadıkça/açıklanmadıkça kabul olunmaz’ dediklerine işaret etmekle iktifa
etmiştir.” (İbnü’s-Sübkî, 1992, II, 11)
İbnü’s-Sübkî (ö. 1370), bu yaklaşımıyla İbn Abdilberr’in (ö. 1071) muasırı Hatîb elِ
ِ َ ‫حَأ‬
ِ ‫حَبِالتَّأْ ِو‬
Bağdadî’nin (ö. 1071) aynı misali değerlendirirken ‫اَوأ َْمثَالَِِه‬
ٌ ‫َج ْر‬
َ ُ‫اَونَ ْح ُوه‬
ُ ‫َوال َْعال ُم ََالَيَ ْج َر‬،
َ ‫َح ًداَب َه َذ‬
َ ‫يل‬
َ ‫“ فَ َه َذ‬Bu
örnek ve benzeri tevil yoluyla cerhtir. Ancak âlim bu ve benzeri haberle bir kimseyi cerh edemez”
(Hatîb, ts., I, 108) tespitiyle aynı sonuca işaret etmekte, İbn Abdilberr’in ifadesini “Onun kelamı
maksadı tam olarak anlatmaya yetmiyor” diyerek eksik bulmaktadır. (İbnü’s-Sübkî, 1992, II, 12, 29)
İbn Abdilberr’in bahsettiği ‘hadîs âlimlerinin cerh müfesser olmadıkça kabul olmaz’ ifadesini de
muğlak kabul etmektedir. Daha önce geçtiği üzere “Bevlin parçacıkları eline ve elbisesine isabet eder
sonra gider bu şekilde namaz kılar!” şeklinde bir râvînin cerh sebebini açıklamasını bu sebeple râvîyi
mecrûh kılmak için yeterli görmez. (İbnü’s-Sübkî, 1992, II, 19)
İbnü’s-Sübkî’ye göre hiç kuşkusuz “Her cerh mukaddem değildir.” (İbnü’s-Sübkî, 1992, II,
21) Ancak “Ta’dîl edenlere göre cerh edenlerin sayısı artınca cerh mukaddem olur.” (İbnü’s-Sübkî,
2003, s. 116-117) Bu sebeple ona göre “Bir hadîs râvîsi hakkında medhedenlerin övgüsü onu
kötüleyenlerden çoksa veya cerh edenlerine göre tezkiye edenleri fazla ise cerh eden cerhini tevil
etse dahi kabul edilmez. Çünkü burada aklın şâhitlik ettiği bir karine söz konusudur.” (İbnü’s-Sübkî,
1992, II, 12)
İbnü’s-Sübkî, râvîyi tenkîd ederken bir münekkidin, muaddili (râvînin âdil olduğuna
hükmedeni) çok olan bir hadîs âlimini cerh etmemesi gerektiğini vurgulayarak haklarında konuşulan
kişiler hakkında şu sonuca varmaktadır:
“Biz diyoruz ki İbn Ebî Zi’b’in (ö. 775) Mâlik (ö. 795), İbn Maîn’in (ö. 848) Şâfiî (ö. 820),
Nesâî’nin (ö. 915) İbnü’t-Taberî Ahmed b. Sâlih el-Üşmûmî (ö. 862) hakkındaki kelamına i’tibâr
edilmez. Çünkü adı geçen âlimler adâlet sıfatıyla meşhur hadîs âlimleridir. Onları cerh eden bu
görüşünde garib kalmış (yani teferrüd etmiş) demektir. Bu âlimler hakkında cerh ifadeleri sahih
olsaydı bunu söyleyen çok olurdu. Bu hakikati engelleyen bulunsaydı onun da yalancı olduğu elbette
bilinirdi. Ancak “İbn Maîn’in (ö. 848) İbrahim b. Şuayb el-Medenî (ö.?) hakkında “Leyse bi şey’”
sözünü kabul ederiz. Yine onun “İbrahim b. Yezid el-Medenî (ö.?) zayıftır” ile “el-Hüseyn b. elFerec el-Hayyât Kezzâb, yesriku’l-hadîs = yalancı, hadîs hırsızıdır” hükmünü de kabul ederiz. İbn
Maîn, bu kişiler hakkında hüküm verirken cerh sebebini açıklamasa da onun vereceği hükmü kabul
ederiz. Çünkü İbn Maîn, âdil ve sika olduğu sabit olmayan bir grubu cerh etmiştir. Ancak Yahya b.
Maîn’in, Şâfiî (ö. 819) ‘sika değildir’ (İbn Abdilberr, 1994, II, 1113 (2182) sözüne bin defa da
açıklama getirilse (yani cerh müfesser de olsa) i’tibâr etmeyiz. Çünkü bu sözün, Yahya b. Maîn’e
ait olduğu kesin değildir.” (İbnü’s-Sübkî, 1992, II, 12, 22)
ِ ‫عان‬
ِ ِّ‫“ الب ي‬Alan da
İbn Zi’b’in, Mâlik hakkındaki sözlerinin hulâsası şudur: İbn Ebî Zi’b’e ‫َبالخيا َِر‬
َ
satan da (birbirlerinden ayrılmadıkları müddetçe alışverişlerinde) muhayyerdir” (Buhârî, Buyû’, 19;
ِ ‫ َلَيس َالبيعانَبِال‬şeklinde rivâyet ediyor”
Müslim, Buyû’, 47) hadîsine muhâlif olarak “Mâlik bunu ‫ْخيَا َِر‬
َ ْ
dediklerinde rivâyete göre o, “Mâlik tövbeye davet olunur, şayet tövbe etmezse boynu vurulur!”
demiştir. (Ahmed b. Hanbel, 1422, I, 539 (1275) Hatîb Bağdâdî aynı rivâyet hakkında Mâlik’in
hadîsi reddetmediğini ancak te’vil ettiğini nakletmektedir. (Hatîb, 2002, III, 515 (1051) Zehebî’ye
göre “Son derece âlim ve güvenilir bir zat olan İbn Ebî Zi’b, kütübi sitte imamlarının itimat ettiği bir
muhaddistir. Her iki imamın rivâyetten çıkarttıkları hüküm ictihâdîdir. İbn Ebî Zi’b’in ifadesi
Mâlik’in ilmî derecesini düşürmeyeceği gibi, buradaki ifadesinden dolayı İbn Eb’i Zi’b de zayıf
gösterilemez. Zira her ikisi kendi dönemlerinde Medine’nin en büyük iki âlimidir. Kaldı ki, elIlel’indeki isnad Ahmed b. Hanbel’e ait değildir. Rivâyeti oğlu Abdullah b. Ahmed b. Hanbel
nakletmektedir. Her hâlükârda akran olan âlimlerin bu tür sözleri delil olarak kabul edilmez.”
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
İbnü’s-Sübkî’nin Kâıde Fi’l-Cerhi Ve’t-Ta’dîl Ve Cem’ul-Cevâmi Adlı Eserleri…
253
(Zehebî, 1985, I, 99; VI, 564; VII, 143) Mâlik’in Sahihayn’de geçen yukarıdaki rivâyeti reddettiğine
veya te’vil ettiğine dair haber, nitelik olarak Zehebî’yi doğrulamaktadır. Rivâyetin zayıf kabul
edilmesi yahut uydurma olması daha doğru gözükmektedir. Zira Mâlik bu haberi eserinde َ‫اب َبَ ْي ِع‬
ُ َ‫ب‬
ِ ‫ ال‬başlığı altında ve esahhul esânîdi olan Mâlik> Nâfi’> Abdullah b. Ömer tariki ve َ‫َعن‬،‫ى‬
ِ
‫ْخيَا َِر‬
ْ َ َ‫َح َّدثَنيَيَ ْحي‬
ِ ٍ ِ ‫انَ ُك ُّل‬
ِ ِ َ َ‫َعلَى‬
ِ
ِ َ ‫ولَاللَّ ِهَصلَّىَاهلل‬
ِ ‫َ«الْمتَبايِع‬:‫ال‬
ٍ ِ‫مال‬
َّ ‫َعبْ ِدَاللَّ ِهَبْنَِعُ َم َرَأ‬
َ‫َمَيَتَ َف َّرقَاَإَِّالَبَيْ َع‬
َ َ‫َو َسلَّ َمَق‬
َ ‫َر ُس‬
َ ‫َع ْن‬،
َ ‫َع ْنَنَافِ ٍع‬
َ ‫ك‬
َ َ ‫َواحدَمنْ ُه َماَبِالْخيَا ِر‬
َ َُ
ُ
َ
َ ‫صاحبِه‬
َ
ْ ‫َماَل‬،
َ
َ ‫َعلَيْه‬
َ ‫َن‬
ِ
»‫ الْخيَا َِر‬lafızlarıyla rivâyet etmektedir. (Mâlik b. Enes, 1985, Buyû’, 79 (II, 671) Mâlik, hadîsle amel
etmeyi tercih etmemiştir.
Nesâî’nin (ö. 915) İbnü’t-Taberî Ahmed b. Sâlih (ö. 862) hakkındaki kelamının özeti de
şöyledir:
İbnü’t-Taberî (ö. 862) olarak meşhur olan Mısırlı Ebû Ca’fer Ahmed b. Sâlih’i Nesâî’nin;
“leyse bi sika ve kezzâb” lafızlarıyla tecrîh ettiği ve onun felsefe yaptığını söylediği nakledilir.
Birçok hadîs âlimi İbnü’t-Taberî’nin sika olduğuna icma etmiş, Ahmed b. Hanbel onun hadîslerini
almıştır. Buhârî, Ebû Dâvûd, Ebû Zur’a er-Râzî, Dârimi gibi birçok hadîs âliminin de hocasıdır.
Nesâî’nin, İbnü’t-Taberî’yi zayıf görmesinin sebebi Hatib Bağdâdî ile Zehebî’nin yer verdiği ancak
doğruluğunu teyit etmediği habere göre âdil olduğuna hükmedilen iki kişiden hadîs tahdis etmeyip
huzurundan kovdurmasıdır! (Hatîb, 2002, V, 319 (2156); Zehebî, 1985, XII, 168 (59) İbn Hacer,
Nesâî’nin Yahya b. Maîn’e isnad ederek naklettiği bu haberde bir vehm bulunduğunu, adı geçen
şahsın başka biri olduğunu ve Mekke’de hadîs va’z etmekle tanındığını söyler. (İbn Hacer, 1971, I,
187) es-Sem’ânî, İbnü’t-Taberî Ahmed b. Sâlih’in nisbesini “el-Üşmûmî” şeklinde zabt etmektedir.
(Sem’ânî, 1962, I, 271 (181) İbn Hacer, Nesâi’nin yanlış ismi hafızasına aldığı kanaatindedir. Ona
göre Nesâî, İbnü’t-Taberî’yi taz’îf etmekle görüşünde teferrüd ettiği anlaşılmaktadır. (İbn Hacer,
1959, I, 386.)
Burada yapmış olduğu tespitlerden çıkan sonuca göre İbnü’s-Sübkî, hocası Zehebî ile aynı
kanaati paylaşmaktadır: Zehebî şöyle demiştir: “Akran olanların birbirleri hakkında düşmanlık
içeren, mezhep taassubu veya haset ihtimali bulunan sözleri dikkate alınmaz. Allah’ın koruması
olmaksızın hiç kimse bu haset hastalığından kendini kurtaramamıştır. Nebîler ve sıddîk kullar dışında
hiçbir dönemde bu hususta kendinden emin olan ilim ehli bulunduğunu zannetmem.” (Zehebî, 1963,
I, 111) İbnü’s-Sübkî bu tutumuyla aynı zamanda hocasını teyit etmektedir.
f)
Münekkid Hevâ ve Heveslere Tamah Etmemeli
Nefsin arzulara meyletmesi anlamına gelen hevâ (İsfehânî, 1992, I, 849); Kur’ân-ı Kerim’de
hak ve hakikatten uzaklaşıp sapkın haz sahibi ve kendini ilah gören kişi özelliği (Kur’an: Furkan,
25/43), bu sıfatta olanların sapık (Kur’an: Câsiye, 45/23) ve peşlerinden gidenlerin de Allah yolundan
sapanlar olduğu (Kur’an: Mâide, 5/77; En’âm, 6/56) anlamında geçmektedir. Kur’an’da hevâsına
tâbi olana Allah’ın dost ve yardımcı olmayacağı (Kur’an: Bakara, 2/120) Hz. Peygamberin (s.a.s)
hevâsına göre konuşmadığı (Kur’an: Necm, 53/3-4) , hevâya tâbi olmanın yasaklandığı (Kur’ân:
Nisâ, 4/135) beyan edilmiştir. Hz. Peygamber’den (s.a.s) aynı mânâları ihtiva eden rivâyetler de
nakledilmiştir. (Buhârî, Ahkâm, 16; Ebu Davud, Sünnet, 2,3) Hevâ ehli ise “inanç ve davranışlarını
beşerî görüş ve arzulara göre oluşturanlar anlamında kullanılır. İnanç ve davranışlarını,
peygamberlerce tebliğ edilen ilâhî buyruklara dayandırmaksızın sadece beşerî görüş ve arzulara göre
oluşturanlar” şeklinde tanımlamak mümkündür. (Yavuz, 1994, X, s. 505-507; Çağrıcı, 1998, C.
XVII, s. 274-276)
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
254
İbrahim TOZLU
İbnü’s-Sübkî’nin ifadelerinde hevâ ve ehl-i hevâyı, yukarıda zikredilen anlamlarda
kullandığı ve tespitlerini bu mânâlar çerçevesinde ele aldığı görülür. Nitekim ona göre “Yerinde
yapılmayan bir cerh, münekkidin kendisine döner. Eğer münekkid, hevâ vb. şeylerle bir kimseyi
cerh ederse tenkîdin kendine döneceğinde hiç şüphe yoktur. Ancak zann-ı galibine göre birini tenkit
ederse burada kat’i bilgiye ulaşmak isteyenin araştırmalarına bakılır.” (İbnü’s-Sübkî, 1992, II, 19)
Yine ona göre “Bir âlimin ifadesiyle cerhe tâbi tutulmuş nice râvi, bir başkasına göre ta’dil
edilebilmektedir. Bu sebeple rivâyetlerinin alınıp alınmaması, râvînin ta’dilindeki ihtilâfa bağlıdır.”
(İbnü’s-Sübkî, 1992, II, 20)
Râvî tenkidinde münekkidin heveslere tamah etmemesi gerektiğini söylerken İbnü’sSübkî’nin, hocası Zehebî’yi katı bir şekilde tenkîd ettiği görülmektedir. Ona göre Zehebî, arzu ve
isteklerinde taassub içindedir. Onun bu özelliği dikkate alınmalıdır. Zehebî’yi “ehlisünneti daha
ziyade desteklemek maksadıyla Hanbelî mezhebine meyli fazla hatta taassub seviyesinde” şeklinde
َّ َ‫َ َوأماَتَا ِريخَ َشيخن‬
vasıflandırır. (İbnü’s-Sübkî, 1992, IX, 103) İbnü’s-Sübkî şöyle der:َ‫َعلَى‬
َ ُ‫اَالذ َهبِيَغفرَاللَّهَل ََهُ فَِإنَّه‬
ِِ
ِ
ِ
َّ
َ‫َعلَىَكثيرَمنَأَئِ َّمة‬
َ ‫سانِِه‬
َ
َ ‫حسنهَوجمعهَمشحونَبالتعصبَالمفرطَفَ لَ َقدَأَكثرَالوقيعةَفيَأهلَالدينَأَعنيَالْ ُف َق َراءَالذينَهمَصفوةَالْخلقَواستطالَبل‬
‫الَفأفرطَعلَىَاألشاعرة‬
‫م‬
‫الشافعيينَوالحنفيينَو‬
“Şeyhimiz
Zehebî’nin
Tarih’ine
(Siyeru
a’lâmi’n-nübelâ)
gelince,
o
َ
ََ
bunu güzel bir şekilde cem ederken aşırı bir düşmanlık sergilediği görülür. Özellikle halkın içinde
seçkin dervişler ile Şafiî ve Hanefî imamları, Eş’arîler hakkında ifrata varan aşırı sözler sarf etmiş
hatta dil uzatmıştır.” “Zehebî’de daha çok isbât mezhebi (Selefîlik) ağır basar, o yorum yapmaktan
ve tenzîh ehli (aklı esas alan Mu’tezilî) yaklaşımda bulunmaktan kaçınır. Zehebî, tabiatı gereği tenzîh
ehlinden şiddetle kaçınmayı ve isbât ehline kuvvetle yönelmeyi tercih etmektedir.” (İbnü’s-Sübkî,
1992, II, 13, 22)
Ebû Ğudde, Zehebî hakkında bu görüşlerin doğru olmadığı kanaatindedir. Ona göre “Zehebî,
meşhur sufî Ömer b. Ali İbnü’l-Fârız’ın (ö. 1235) biyografisini verirken “Onun İbn Asâkir’den hadîs
naklettiğini, ittihâdiyye mezhebinden olduğu ve şiirlerinde buna yer verdiğinin görülmesine rağmen
acele ile hakkında karar verilmemesi hatta sûfîler hakkında hüsnü zan beslenmesi gerektiğini”
söylemektedir.” (Zehebî, 1963, III, 215 (6178) “Zehebî’nin ilk dönem selef ulemâsı arasında yer alan
zâhid sûfîler ile Allah’ın salih kullarına dair biyografileri uzun tutması onun tasavvuf ehli hakkında
hüsnü zan beslediğinin bir alametidir. Nitekim ‫َوالتَّابِ ِع ْي ََن‬
َ ‫ص َو‬
ُ َ‫“ فَ َما َأَحلَى َت‬Sahabe ve tâbiun devri
َ ‫ف َالص‬
َ ‫َّحابَة‬
tasavvuf ne güzeldir!” Derken bunu ifade etmiştir.” (Zehebî, 1985, XVIII, 510) Zehebî, Üveys elKarânî’nin (ö. 657) menkıbesini detaylı olarak verirken de onun Allah’ın muttaki, salih, evliya
kullarından biri olduğunu vurgular. (Zehebî, 1985, IV, 19 (5) Ebû İdris el-Havlânî’nin (ö. 681)
biyografisini verirken onun kerametlerine diğer biyografilere oranla daha geniş yer verir ve kabrinin
ziyaretgâh olduğundan bahseder. (Zehebî, 1985, IV, 7 (2)] Yine meşhur zahidlerden Muhammed b.
Vâsi’ el-Basrî’nin (ö. 740) az hadîs rivâyet ettiğini ancak onun rabbâni bir âlim/mürşid ve salih
kullardan olduğunu naklederken sözlerine ve kerametlerine uzun uzun yer vermiştir. (Zehebî, 1985,
VI, 119 (33) Yine Ebû Ğudde’ye göre (Ebu Ğudde, 1990, s. 66, dp. 3) Zehebî, bazı sûfîlerin
ittihad/hulûl ile ilgili görüşlerine, işârî tefsir yapan sûfîlere, vahdeti vücûd anlayışındaki tasavvufî
zihniyete karşıdır. (Zehebî, 1985, VII, 183; XIII, 166, 442; XIV, 73; XXIII, 48; Zehebî, 1998, IV,
188 (1171)
İbnü’s-Sübkî (ö. 1369) hocası Zehebî’yi (ö. 1348), hevâsına tâbi olmakla tenkîd ederken bazı
örnekler vermekte ve şöyle sormaktadır: “Onun zayıf râvîlere dair yazmış olduğu Mizânu’l-itidâl
adlı eserinde Fahruddin er-Râzî (ö. 1210) ile Seyfüddin el-Âmidî (ö. 1233) hakkında söylediklerine
hep taaccüp ederim. “Bu ne tuhaf iştir!” derim. Zira bu ikisini ne cerh eden ne cerhinden bahseden
kimse vardır. O ikisini, naklettikleri ilimler konusunda zayıf gösteren herhangi bir kimseden duyum
da yoktur. O halde bu kişileri, (zayıf râvîleri ihtiva eden) kitabına Zehebî nasıl dâhil eder?” (İbnü’sSübkî, 1992, II, 14) Ardından konuya şu şekilde açıklık getirir: “Biz hiç kimseyi Fahruddin erTurkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
İbnü’s-Sübkî’nin Kâıde Fi’l-Cerhi Ve’t-Ta’dîl Ve Cem’ul-Cevâmi Adlı Eserleri…
255
Râzî’yi “el-Fahr” şeklinde isimlendirdiğini duymadık. Âlimler onu ya “İbnü’l-Hatîb” veya “elİmam” veyahut “Muhammed” ismi ile tanıtır. Oysa Zehebî kitabında Fahruddin er-Râzî’yi “َ‫الفخرَبن‬
‫ = الخطيب‬el-Fahr b. Hatîb” olarak takdim etmiştir. (Zehebî, 1963, III, 340; Zehebî, 1987, II, 98)
Hâlbuki Zehebî, Mîzânu’l-i’tidâl adlı kitabının sonunda ‘nefsinin hevâsına kapılmadığına’ Allah’ın
adını anarak yemin etmektedir. (Zehebî, 1963, IV, 616) Peki, bundan daha büyük nefsin arzusu olur
mu? Eğer o ricâl tenkîdine dair bu kitabında bir râvîyi taraf olarak zikreder veya onu râviler dışında
tutarsa o vakit kendisine ‘(Âmidî ve Râzî) dışındakileri neden bu kitapta zikrettin?’ diye sorulmaz
mı?” (İbnü’s-Sübkî, 1992, II, 15)
Kaynakların verdiği bilgiye göre Fahruddin er-Râzî, Eş’arî mezhebine mensup olup kelâm,
fıkıh usûlü, tefsir, Arap dili, felsefe, mantık, astronomi, tıp, matematik gibi çağının hemen bütün
ilimlerini öğrenip bu alanlarda eserler vermiş çok yönlü bir âlimdir. (Yavuz, 1995, C. XII, s. 89).
Zehebî, Fahruddin er-Râzî’yi “el-Fahr İbnü’l-Hatîb” adıyla takdim ederken, onu astronomiye merakı
olup imanı zayıf olmakla ve es-Sırru’l-mektûm adlı eserinde ise sihri açık kişi olarak tanımlamakta,
“Umulur ki bu eserinden tövbe etmiştir” kaydını düşmektedir. (Zehebî, 1963, III, 340; Zehebî, 1987,
II, 98) Ancak astronomiye dair olduğu söylenilen es-Sırru’l-mektûm adlı eserin Fahruddin er-Râzî’ye
ait olup olmadığı tartışmalıdır. (Yavuz, 1995, C. XII, s. 94) Eş’arî mezhebine mensup olan Âmidî ise
kelâm ilminde birtakım yenilikler meydana getirmeyi başarmış, böylece orijinal görüşler ortaya
koyabilen mütefekkir bir âlim kabul edilir. (Yüksel, 1991, C. III, s. 58). Zehebî, Âmidî’nin namaz
kılmadığı, Mütekellimûn arasında yer aldığı ve itikadının bozuk olduğu kanaatindedir. (Zehebî,
1963, II, 259; Zehebî, 1987, I, 420)
Dikkat edileceği üzere İbnü’s-Sübkî, zaman zaman hocası Zehebî’nin ilmî yönüne vurgular
yaparken onu cerh ve ta’dîl ilminin şeyhi (İbnü’s-Sübkî, 1992, IX, 100) olarak takdim etmektedir.
Ancak bazen de tenkit etmektedir. Onun bu değerlendirmelerinde; Zehebî’nin bazı zevatın olumsuz
yönlerine işaret etmesi, cerh ve ta’dîlin bir ilim veya gıybet olup olmadığına dair ince bir çizginin
bulunması ile İbnü’s-Sübkî’nin, tasavvuf ehli arasında yer alarak tercihlerini buna göre yapmasının
etkili olduğu düşünülebilir. Nitekim cerh ve ta’dîlin gıybet olduğu ile Zehebî’nin râvînin olumsuz
yönlerinden bahsetmesi hususunda, onu tenkit eden İbnü’l-Murâbıt Ebû Amr el-Gırnâtî’nin (ö. 1351)
dile getirdiği Târihu’l-İslâm’ın gıybetle dolu olduğu görüşü ve İbnü’s-Sübkî’nin bu eserde taassub
içerdiğine dair yaklaşımı kabul görmemiştir. Sehâvî (ö. 1497) eserinin “tarih münekkidleri”ne dair
ayırdığı bölümde hocaları İbn Hacer (ö. 1448) ve Aynî’den (ö. 1451) naklettiği bilgilerle İbnü’sSübkî’nin tenkitlerine cevap vermiştir. İbnü’s-Sübkî’yi taassub yapmakla, tenkit ettiği şeyhi
Zehebî’den daha kötü davranmakla ve kendisi gibi mutaassıb bir Eşârî olan el-Alâî’nin (ö. 1359)
sözlerine yer vermekle eleştirmiştir. (Sehâvî, 1986, s. 94, 95, 126)
İbnü’s-Sübkî, râvînin hevâ ve heveslerine tâbi olmaması gerektiğini vurgularken ‘şâhidin
adâlet özelliğinin soruşturulması’ (Başoğlu, 2012, C. XXXXI, s. 77) anlamında fıkıhta kullanılan
tezkiye ile arzularına kapılmayı ilişkilendirdiği görülür. Bu durumda münekkidin dikkat etmesi
gereken tavrına İbnü’s-Sübkî şu şekilde işaret eder: “Bazen şâhidin şâhitliği önemsiz görülebilir hatta
göz ardı edilebilir. Ehl-i sünnet inancına sahip nice şâhit vardır ki basit insanlardır, Allah’ın
kendisinden talep ettiğini –samimiyetine bağlı olarak- fazlasıyla söylemek sûretiyle bidat ehlinin
nefretini üzerine çekebilir.” Zira “Şâhitlik yapan yalanını zan üzere kurmuş, zayıf sözleri tasdik etmiş
ve bu sözler nedeniyle meşhûdün aleyhe buğz etmiştir. Onu kızdırınca nefsin arzusuna kapılmış
hatta şeytan kendisini esir almıştır. Böylece din zannettiği hususlarda işin özünde etkin olan nefsi
haz almıştır.” (İbnü’s-Sübkî, 1992, II, 15)
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
256
İbrahim TOZLU
İbnü’s-Sübkî, akîdeyi ilgilendiren konularda râvî hakkında tespitler yapılırken en büyük
problemin taassup ve arzuların (hevâ) tahrik edilmesi olduğu kanaatindedir. O, “Dünyevî arzular ve
tamahlar hakkında tartışmalar mütekaddimûndan ziyade müteahhirûn neslinde daha çok görülür.
Ancak mesele inanç/itikat olduğunda her iki fırka arasında ayrım söz konusu değildir.” diyerek şu
örneği verir: “Mücessime’den biri, Nevevî’nin Sahih-i Müslim şerhine yazdığı (muhtemelen istinsâh
ettiği) şerhte Allah’ın sıfatlarına dair hadîslerde Nevevî’nin söylediklerini hazf etmiştir.
Mücessime’den bu kâtibin düşünce kapasitesi, Nevevî, Eş’arî bir akîdeye sahip olduğundan sıfatlara
dair hadîslerin Nevevî’nin tasnif ettiği yerde bulunmasına tahammül edememiştir. Bana göre onun
bu yaptığı büyük günahlardandır. Çünkü bu şeriatı tahrîf etmektir. Bununla birlikte kendisine itimat
edilmeyenlerin yazmasına ve halkın ellerindeki kitaplara güveni sarsmaya kapı aralamaktır. Allah
Nevevî hakkında bu tahrifi yapanı rezil etsin, keşke bu şerhi yazmaktan kendini alıkoysaydı ve şerhin
Nevevî ile ilgisi bulunmasaydı!” (İbnü’s-Sübkî, 1992, II, 19)
İbnü’s-Sübkî, ehli zâhir - ehli bâtın şeklinde yaygın olarak ifade edilen ve hadîsçiler ile
sûfîler arasındaki ihtilâfı da bir münekkidin hevâ ve hevesine tâbi olmadan ele alması gerektiğini
düşünmektedir. Bu yaklaşımın inançla bağlantısı olduğuna şu ifadelerle dikkat çeker: “Şeyhülislâm
İbn Dakîku’l-Iyd’in (ö. 1302) dikkat çekmiş olduğu sûfîlerle ehli hadîs (zâhirî ilimler) arasında
mevcut ihtilâfa dikkat etmek gerekir. Her iki grubun birbirlerini tenkit ettiği bir vakıadır. Nitekim
bazıları el-Hâris el-Muhâsibî (ö. 857) ve başkalarını tenkîd etmiştir. Her ne kadar, İbn Dakîku’l-Iyd
ile başkaları bu tenkîdi farklı bir olgu olarak saysa da hakikatte bu, itikadî hususların muhalefeti
demektir.” (İbn Dakîku’l-Îyd, 2006, s. 57; İbnü’s-Sübkî, 1992, II, 19)
Zehebî’nin verdiği bilgiye göre Ahmed b. Hanbel ile Ebû Zur’a’, el-Muhâsibî’yi medhü sena
ediyor ancak kitaplarını tavsiye etmiyorlardı. (Zehebî, 1985, Siyer, XII, 112; Zehebî, 1963 I, 430).
İbnü’s-Sübkî ise el-Muhâsibî’yi zâhir ve batın ilmini cem etmekle tavsif etmekteydi. (İbnü’s-Sübkî,
1992, II, 275) İbn Hacer’e göre el-Muhâsibî’nin hadîsçilikten ziyade zahidlik yönü daha ön planda
bulunuyordu. (İbn Hacer, 1908, II, 134; İbn Hacer, 1971, VII, 191).
İbnü’s-Sübkî’nin vermiş olduğu bir diğer örnek İbnu’s-Salah Ebû Amr eş-Şehrezûrî (ö.
1245) ile el-Izz b. Abdis’s-selâm Ebû Muhammed ed-Dımeşkî (ö. 1262) arasında meydana gelen
tartışmadır. (İbnü’s-Sübkî, 1992, VIII, 251) Hâdisenin özeti şöyledir:
el-Izz b. Abdisselâm Şam Emeviyye Camii imam hatipliğine getirilince halkın bir çok bidate
yöneldiğini görür. Sünnetin ihyâsı için gayret etmeye başlar. 637/1239 yılı receb ayında regaib
namazı adıyla kılınan namazın meşru olmadığını ifade ederek fetva verir. Dönemin Eşrefiyye
Dârülhadîsi müderrisi İbnu’s-Salah “Regaib Gecesi Namazı”nın meşru olduğuna dair önce çekince
koymakla birlikte nihayetinde fetva verir. Böylece aralarında karşılıklı ilmî yazışmalar başlar. (Yâfiî,
1997, IV, 118; İbn Kesir, 2004, I, 857) Bu yazışmalar Müsâceletü’n ilmiyye beyne’l celîleyni’l Izz b.
Abdisselam ve’bni’s-Salâh havle Salâti’r-reğâib adıyla derlenmiş Nâsıruddin el-Elbânî ve
Muhammed Züheyr eş-Şâviş’in tahkiki ile el-Mektebü’l-İslâmî tarafından 1380/1960 yılında bir
kitap olarak Beyrut’ta basılmıştır. (Elbânî, 1960)
İbnü’s-Sübkî’nin örneklerini verdiği bu tartışmalarda râvî tenkîdine girişen bir münekkidin
dikkat etmesi gerektiği temel husus yine onun ifadesiyle şu şekilde özetlenebilir: “Bu tartışmalar ve
söylentiler hakkında ilim ehlinin ittifak ettiklerine kulak verip dinle! Aksi halde söylentilere i’tibâr
ederek meşgul olursan, helak olup gitmenden endişe ederim. Zira bu âlimler, âlimler âlimi değerli
zatlardır. Birbirleri hakkında nice sözleri vardır, çoğu kez görüşlerinin bir yorumu bulunduğundan
tarafımızdan gereği gibi anlaşılmaz. Bize düşen, adâleti sabit ve güvenilir âlimlere rıza göstermektir.
Aralarında meydana gelenler hakkında tıpkı ashabın (Allah kendilerinden razı olsun) kendi
aralarında cereyan eden hâdiselerinde yaptığımız gibi sükût etmektir.” (İbnü’s-Sübkî, 1992, II, 20,
278)
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
İbnü’s-Sübkî’nin Kâıde Fi’l-Cerhi Ve’t-Ta’dîl Ve Cem’ul-Cevâmi Adlı Eserleri…
g)
257
Münekkid Cerh ve Ta’dîl’in Teâruz Halini Bilmeli
Sahabe aracılığıyla Hz. Peygamber’e isnad edilen her haber dini tebliğ edenin söz, fiil veya
takririnin doğruluğuna şâhit olmayı gerektirir. Sahabeden sonra bazı ulemânın, müteşeddid olarak
adlandırılan bir kısmı, râvîleri tenkîd ederken ta’dîlde aşırı temkinli davranıp hassasiyet gösterdiği
veya basit görülebilecek cüzî küçük hatalarından dolayı râvîyi cerh edebildiği görülür. Mütevassıt
kabul edilen bazı hadîs âlimleri daha ılımlı davranmayı ve kendilerine mütesâhil denilenler tenkitte
daha rahat değerlendirmeyi tercih etmiştir. Mesela Zehebî, cerh ta’dîl alanında meşhur âlimleri
yapmış oldukları râvî tenkîd faaliyetlerine göre isimlendirirken onları müteşeddid, mütevassıt ve
mütesâhil olmak üzere temelde üç ana sınıfa tâbi tutarak değerlendirmeler yapar. (Zehebî, 1990,
s.171; Aşıkkutlu, 2005, C. VII, s. 396 vd.; Özdemir, 2014, C. XII, S. 24, s. 135-148)
Kaynaklarda bir râvî hakkında hem cerh hem de ta’dîl değerlendirmeleri görmek
mümkündür. Bu hususun aydınlığa kavuşturulabilmesi için cerh ve ta’dîlden hangisinin kabul
edileceği, râvîyi tenkîd eden münekkitlerin tenkîdine göre anlaşılır. İbnü’s-Sübkî, Cem’u’l-Cevâmi’
fî usûli’l-fıkh adlı fıkıh usûlü eserinde cerh ta’dîlin tercihinin nasıl olacağını inceler. Bu çalışmasında
“et-Teâdü’l ve’t-Terâcîh” ‫ التعادلَوَالتراجيح‬adıyla müstakil bir bölüm oluşturur. Burada râvînin naklettiği
haberin âlî isnad, fıkıh bilgisi, zabtı, adâletinin şöhreti, ta’dîl edenlerin çokluğuna göre haberin tercih
edilmesi, râvînin adâletinin sarîhliği gibi birçok konuyu usûl ilmi açısından ele alır. (İbnü’s-Sübkî,
2003, s. 112, 113-17) İbnü’s-Sübkî’ye göre “Âlimlerin “cerh mukaddemdir” derken kastettikleri cerh
ve ta’dîlin çelişki halidir. Tercih sebepleri yüzünden bir konuda cerh ve ta’dîl birbirleri ile çelişirse,
daha ziyade ilim gerektirdiği için biz cerhi tercih ederiz, demektedir. Ona göre ‘Her ikisinin çelişki
arz etmesi münekkid ve muaddile göre zannın denkliği analamına gelir. Eğer münekkid ve muaddile
göre zan eşit olmazsa teâruz söz konusu olmaz. Aksine cerh veya ta’dîlden en kuvvetli olanıyla amel
edilir.’ Bu konuda İbnü’s-Sübkî, cerh ve ta’dîlin çelişki arz etmediği düşüncesindedir. Çünkü bu
durumda zannı galibe göre adâlet söz konusudur. O şöyle der: ‘Cerh eden sayısı çok olursa cerhin
takdim edileceği icma ile sabittir. Bu teâruz değildir. Burada ta’dîlin takdim edildiğini söyleyen hiç
kimse yoktur. Cerh ve ta’dîl çelişki arz ettiğinde ta’dîl tercih edilir diyen biri de yoktur. Biz Cem’u’lCevâmi’ kitabımızda meseleyi şöyle tespit ettik: ‘Ta’dîl edenlere göre cerh edenlerin sayısı artınca
cerh mukaddem olur. Cerh ve ta’dîl eşit olursa veya cerh edenin sayısı daha az bulunursa aynı durum
geçerlidir.’” (İbnü’s-Sübkî, 1992, II, 20; İbnü’s-Sübkî, 2003, s. 113)
h)
Münekkid Zanna Göre Tenkîd Etmemeli
Zan sözlükte kanaat, kuşku bir şeyin bilinme merkezi yakîn bir bilgi ve şüpheyi ifade eder.
(Cevherî, 1987, VI, 2160; İsfahânî, 1992, I, 539; İbn Manzur, 1993, XIII, 272) Bu sebeple zan
kelimesi gerek sözlük gerekse naslardaki kullanımı dikkate alındığında “doğruluğu kuşkulu bilgi,
kanaat, şek” ve “kesin olduğu kabul edilen bilgi, yakîn” şeklinde iki ayrı anlamda kullanılır. (Çağrıcı,
2013, C. XXXXIV, s. 120)
İbnü’s-Sübkî’ye göre münekkid cerh yaparken zanla hareket edemez. Kat’i bilgiye ulaşmak
için araştırması gerekir. Zira tetkik, araştırma ve tespitler, gereği gibi yapıldığında kişiye hakikati
gösterecektir. Bu sebeple o, bir münekkidin zan ifade eden konuşmalarına i’tibâr etmez. Söylentilere
yönelerek bu konudaki rivâyetlerle delil getirmez. Bu yüzden İbn Maîn’in, Şafiî hakkında “Sika
değil” sözüne “İbn Maîn hakkında böyle bir düşünce ciddi bir ayıptır.” diyerek karşı çıkar. (İbnü’sSübkî, 1992, II, 10, 12, 16, 19, 21, 22, 275; VIII, 251 )
İbnü’s-Sübkî, bir münekkidin, tenkit ettiği zannıyla bir kimseyi cerh edip yorumladığında
bunu tenkit sebebi kabul etmez. O buradaki tenkîdi öncelikle müçtehitlerin içtihadındaki ihtilâfa
benzetir. Cerh edenin hata yapmasını mümkün görmekle birlikte “Kim hata yapmaz ki?” diye sorar.
Ancak gerek tenkîd esnasında zanla yaklaşımı, gerekse yapılabilecek bir hatadaki kasıtlı yorumu
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
258
İbrahim TOZLU
reddederek şöyle der: “Münekkide düşen, kendisinin sadık gördüğü kimsenin rivâyetini kabul
etmesidir. Aksi halde kişi büyüklüğü zihinlere yerleşmiş, hakkında râvîlerin medhü sena
yapageldikleri bir hadîs imamını cerh etmeye kalkışırsa kendisi kınanmayı hak edecektir.” (İbnü’sSübkî, 1992, II, 20)
İbnü’s-Sübkî, cerh ve ta’dîlde aksi ortaya konulmadıkça bir münekkidin ayrılmaması icap
eden iki temel kural bulunduğuna işaret ederek şu tespitte bulunur: “Birincisi, büyüklüğü kesinlik
kazanmış ancak cerhe tâbi tutulmuş bir imamın adâlet vasfının bulunmasıdır. Diğeri, cerhine iltifat
edilmeyen ve âdil sıfatını alan münekkidin adâletidir.” Bu iki kuralın iki de önemli detayı
bulunmaktadır.
Birincisi: Âlimlerin “Cerh, yorumlanmadan kabul edilmez” ifadesidir ki bu, adâleti sabit
bulunan ve halen devam eden râvînin cerh edilmesi ile alakalıdır. Bu râvî, cerh yüzünden âdil olduğu
hükmüne terfi edilmek yani mecrûh olduğu hükmü kaldırılmak istenirse, onun hakkında bir delil
getirmesi gerekir. Veya hali bilinmeyen ancak durumu hakkında münekkid ve muaddil iki kişi görüş
beyan ederse, bu kez, tenkîd edenlerden cerh ettikleri kişi hakkında itham ettikleri durumun gerekçesi
istenir. Eğer bu râvînin mecrûh olduğu sabit bulunursa, bizim kabul ettiğimiz temel kurala uygun
olduğundan mutlak olarak cerh edenin sözü kabul edilir. Bunu ayrıca açıklamasını istemeyiz; çünkü
buna ihtiyaç kalmamıştır.
İkincisi: Cerh açıklamasını herkesten istemeyiz. Ancak durumunda belirsizlik ihtimali
bulunan kişi hakkında açıklama isteriz. Bu durum, iki şekilde gerçekleşebilir:
a)
Münekkid içtihat ederek hüküm verirken ve cerh ederken buradaki ihtilâf, basit bir
suçlama sebebiyle olabilir. Veya kayıt düşülmeksizin mutlak olarak i’tibâr edilmeyen bir münekkidin
sözünü geçersiz hale getirmeyecek bir sebeple veyahut her ikisi arasında gerçekleşmiş bulunabilir.
b)
Vâki’ olan zan çürütülür, töhmet yok edilir ve münekkid ümmetin kabul gören
âlimlerinden biri olursa veya cerh edilen zayıflığı nedeniyle meşhur hadîs tenkitçileri tarafından
metruk ilan edilirse, biz münekkidden cerhini açıklamasını istemeyiz. Bu durumda kendisinden
açıklama istemek gıybet yapmasını istemek olur ki buna gerek yoktur. (İbnü’s-Sübkî, 1992, II, 20,
21)
Görüleceği üzere İbnü’s-Sübkî, bir münekkidin zanla hareket etmesini doğru bulmamakta ve
tespitlerini iki temel kural üzerinde yoğunlaştırmaktadır. Birincisi adâlet vasfı taşıyan râvînin âdil
olduğu hakkında kat’i bir haber bulunmalıdır. Öncelikle râvînin adâlet sıfatını yok edecek bir karîne
yoksa râvînin âdil olduğu kabul edilmelidir. Diğeri ise râvînin adâlet vasfını yitirmesi halinde tahkik
edilecek özelliktir. Eğer râvîde adâlet vasfı yoksa bu durumda onun mecrûh olduğuna dair kesin bilgi
elde edilmelidir. Bunu elde ederken râvînin, mecrûh olduğunu iddia ettiği kişi hakkında hata yapma
payı bulunabilir. Ancak iddia sahibinin delilleri kesin olmalı ve zanna dayanmamalıdır. Dahası bu
kişi, delil getirecek seviyede yani hakkında şüphe bulunmayan biri olmalıdır. Zira herkesten delil
istenmez. Güvenilir bir münekkidden delil talebinde bulunmak kendisinden gıybet yapmasını
istemek demek olur ki bu doğru olamaz.
Sonuç
İbnü’s-Sübkî, cerh ta’dîl usûlüne dair temel ilkelere aynı zamanda fakîh olarak değinen bir
hadîs âlimidir. Özellikle Kâıde fi’l-cerh ve’t-ta’dîl adlı risalesi bu konuda önemli bir çalışmadır. Bu
kitabında o, râvî tenkîdine yönelik bir takım tespitlerde bulunur. Bir münekkidde bulunması gereken
özellikleri, fakîh kimliği ile de birleştirmek sûretiyle çeşitli örneklerle inceler. Bu çalışması yanı sıra
fıkıh usûlüne dair Cem’u’l-cevâmi’ adlı eserinde, şâhidin adâlet niteliği bağlamında râvî tenkîdine
yani ricâl soruşturmasına farklı bir bakış açısı kazandırır; bir kimsenin cerh ve ta’dil edilmesiyle
ortaya çıkabilecek sonuçlara değinir. Râvînin haset, mezhep ve meşreb taassubu içinde
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
İbnü’s-Sübkî’nin Kâıde Fi’l-Cerhi Ve’t-Ta’dîl Ve Cem’ul-Cevâmi Adlı Eserleri…
259
bulunabileceğine dikkat çeker. Ancak İbnü’s-Sübkî’nin gerek Kâıde fi’l-cerh ve’t-ta’dîl ve gerekse
Cem’u’l-Cevâmi’ eserleri, hadis tenkitçisinin özelliklerine dair yazılmış müstakil birer çalışma
değildir. O, bu çalışmalarında râvîde önemli gördüğü bazı özelliklere işaret etmekte ve usûl yönüyle
tespitlerde bulunmaktadır.
İbnü’s-Sübkî’ye göre münekkid, bir râvîde cerh ve ta’dil teâruz ettiğinde nasıl bir tercihte
bulunması gerektiğini iyi bilmelidir. Vermiş olduğu örnekler göstermektir ki birçok hadîs âlimi bu
hususta yanılgıya düşmüştür. Ona göre gerçek bir ilim ehli, kendini ispatlamış cerh ta’dîl ulemâsı
hakkında doğru bir bilgiye sahip olmalıdır. Eğer münekkid, lafızların delâlet ettiği mânâyı bilmezse
hataya düşmesi kaçınılmazdır. Zira bazı cerh lafızları örfîdir. Ona göre hocası Zehebî bu hususta
olumsuz bir örnektir. Münekkid, fıkıh bilgisine de sahip bulunmalıdır. Râvînin fakîh olması her ne
kadar Hanefîlerde etkin bir metot olsa da ittifak edilmiş bir ilke değildir. Ona göre râvînin fakîh
olması şart değildir ancak rivâyeti tercih sebebidir.
İbnü’s-Sübkî, fıkıhta şâhidin adâlet vasfını taşıyıp taşımadığının hâkim tarafından
soruşturulması anlamına gelen tezkiye ile râvî tenkîdine bir bakış açısı getirir. Şâhitlik konusu ile
cerh ta’dîli ilişkilendirir. Ona göre muaddili çok olan râvînin cerhine hükmedilmez. Aksi halde cerh
mukaddem görülürse hadîs âlimlerinden hiç kimse bundan kurtulamayacaktır. Âdil râvî hakkında
olumsuz kanaat belirten bir hadîs âlimi, âdil ve sika da olsa, güvenilir ve makbul biri de bulunsa
ifadeleri kabul edilemez. Adâleti bilinen ve ma’rûf olan râvî hakkında cerh edenin sözüne delil
getirilmedikçe i’tibâr edilmez.
İbnü’s-Sübkî’ye göre münekkid hevâ ve heveslere tamah etmemelidir. Bu bağlamda o,
hocası Zehebî’nin arzu ve isteklerinde taassub bulunduğuna ve onun aklı esas alan yaklaşımda
bulunmaktan kaçındığına kanaat etmektedir. Bu sebeple Mîzânu’l-i’tidal ile Siyer’inden istifade
edilirken dikkat edilmesi gerektiğine inanır. Ancak hocası Zehebî’yi özellikle bu iki eseriyle tenkit
ederken İbnü’s-Sübkî de yaklaşımlarında tenkit edilmekten vâreste değildir.
İbnü’s-Sübkî, hadîsçiler ile sûfîler arasındaki ihtilâfı da bir münekkidin hevâ ve hevesine
tâbi olmadan ele alması gerektiğini düşünür. Bu bağlamda onun, tasavvufî bir çevrede yetişmesine
rağmen tespitlerinde sûfîmeşreb olmadığı görülür. O, bir münekkidin zanla hareket etmesini de doğru
bulmaz. Bu konuda iki önemli ölçü tespit eder: Birincisi adâlet vasfı taşıyan râvînin âdil olduğu
hakkında kat’i bir haberin varlığıdır. Eğer âdil râvînin adâlet sıfatını yok edecek bir karîne yoksa
râvînin adaletinde şüphe etmemek gerekir. İkinci ölçü râvînin adâletinde şüphe olursa, onun mecrûh
olduğuna dair kesin bilgi bulunmalıdır.
KAYNAKÇA
Abdülaziz, el-Buhârî. (ts.). Alâüddîn Ahmed b. Muhammed el-Buhârî. Keşfü’l-esrâr Şerhu usûli’lPezdevî. I-IV. Dâru’l-kitâbi’l-İslâmî.
Agitoğlu, Nurullah. (2014). “Halku’l-Kur’ân ve Rü’yetullah Konuları Bağlamında İbnü’lMülakkın’ın Buhârî’nin Bab Başlıklarına Yaklaşımı”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Dergisi. S.99-123. Yıl 5. Cilt V. Sy.10.
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî. (1422). el-Ilel ve Ma’rifeti’rricâl. I-III. Vasıyyullah b. Muhammed Abbas (thk). Riyâd. Dâru’l-hânî.
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî. (2001). el-Müsned, thk. Şuayb
el-Arnâûd-Âdil Mürşid (thk). Beyrut. Müessesetü’r-risâle. 2. Bsk.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
260
İbrahim TOZLU
Ardoğan, Recep. (2011). “Mutezile’nin Halkul’Kur’an Fikrinin Eş’ariyye - Maturidiyye Kelâmına
Nüfuzu: Kelâm-ı Nefsi Kavramlaştırması”. Usûl: İslam Araştırmaları. S. 15. s. 125-160.
Aşıkkutlu, Emin (1993).“Cerh ve Ta’dîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. VII. s. 394
- 401. Ankara.
Aşıkkutlu, Emin. (2005). “Muaddil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). C. XXX. s.
304 – 305. İstanbul.
Aybakan, Bilal. (2010).“Sübkî Taceddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). C.
XXXVIII. s. 11-13. İstanbul.
Aydınlı, Abdullah. (1988). “Adâlet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). C. I. s. 344.
Ankara.
Başoğlu, Tuncay. (2012).“Tezkiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). C. XXXXI.
s.77-79. İstanbul.
Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. Abdilhâlik el-Basrî. (1408). Müsnedü’l-Bezzâr =el-Bahru’zZehhâr. I-XVIII. Mahfûzu’r-Rahman Zeynullah (thk.). Medine. Mektebetü’l-ulûm ve’lhıkem.1. Bsk.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. (1980). el-Kırâa halfe’l-imâm.
Fazlurrahman es-Sevrî (thk.). Kahire. el-Mektebetü’s-Selefiyye.1. Bsk.
Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd el-Cevherî. (1987). es-Sıhâh (Tâcü’l-lüga). I-VI. Beyrut.
Dâru’l-ilim lilmelâyîn. 4. Baskı.
Çağrıcı, Mustafa. (1998). “Hevâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). C. XVII. s. 274276. Ankara.
Çağrıcı, Mustafa. (2013). “Zan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). C. XXXXIV, s.
120-122. İstanbul.
Ebu Ğudde, Ebu’l-Fettâh Muhammed b. Beşir b. Hasan. (1990). Erbau resâil fî ulûmi’l-hadîs. Ebû’l
Fettâh Ebû Gudde (Thk.). Beyrut. Dâru’l-beşâir.
Elbânî, Nâsıruddin. (1960). Müsâceletü’n ilmiyyetün beyne’l celîleyni’l Izz b. Abdisselam ve’bni’sSalâh havle Salâti’r-reğâib. Nâsıruddin el-Elbânî-Muhammed Züheyr eş-Şâviş (thk.).
Beyrut. el-Mektebü’l-İslâmî. 1. Bsk.
Hâkim, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed Nisâbûrî. (1977). Ma’rifetu ulûmi’lhadis. Seyyid Mu’zam Huseyn (thk.). Beyrut. Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye. 2. Baskı.
Hatîb, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit el-Bağdâdî (1983). el-Câmi’ li ahlâkı’r-râvî. I-II. Mahmûd
et-Tahhân. (thk.). Riyad. Mektebetü’l-meârif.
Hatîb, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit el-Bağdâdî (2002). Târîhu Bağdâd. I-XVI. Beşşâr Avvâd
(thk.). Beyrut. Dâru’l-garbi’l-İslâmî. 1. Bsk.
Hatîb, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit el-Bağdâdî (ts.). el-Kifâye fî ılmi’r-rivâye, Ebu Abdillah esSüverakî, İbrahim Hamdî el-Medenî, neşr. el-Mektebetü’l-ilmiyye, Medine, ts.
Hâzimî, Ebû Bekr Zeynüddîn Muhammed b. Mûsâ b. Osmân b. Hâzim el-Hâzimî el-Hemedânî
(1940). el-İ’tibâr fi’n-nâsih ve’l-mensûh minel âsâr. Haydarâbâd. Dâiretü’l-meârifi’lUsmâniyye. 2. Bsk.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
İbnü’s-Sübkî’nin Kâıde Fi’l-Cerhi Ve’t-Ta’dîl Ve Cem’ul-Cevâmi Adlı Eserleri…
261
Irâkî, Ebü’l-Fazl Zeynüddîn Abdürrahîm b. el-Hüseyn b. Abdirrahmân (1969). et-Takyîd ve’l-îzâh
Şerhu Mukaddimet-İbn-i’-Salâh. Abdurrahman Muhammed Osman. (thk.). medine. elMektebetü’s-Selefiyye. 1. Bsk.
İbn Abdilberr, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh en-Nemerî. (1994). Câmiu beyânil’l-ilm. III. Ebü'l-Eşbal ez-Züheyri (thk.). Dâru İbni'l-Cevzi. Demmâm. 1. Bsk.
İbn Dakîku’l-Îyd, Ebû’l-Feth Takıyyüddîn Muhammed b. Alî b. Vehb el-Kuşeyrî el-Kûsî. (2006).
el-İktirâh. Lübnan. Şirketü dâri’l-meşârî. 1. Bsk.
İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. (1952). el-Cerh ve’tta’dîl. Haydarâbâd. Dâiretü’l-meârifi’l-Usmânî. 1. Bsk.
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. (1908). Tehzîbü’tTehzîb. I-XII. Hindistan. Matbaatü dâireti’l-meârif. 1. Bsk.
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî (1959). Fethu’l-bârî
şerhu Sahihi’l-Buhârî. I-XIII. Beyrut. Dâru’l-ma’rife.
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. (1971). Lisânu’l-mîzân.
I-VII. Beyrut. Müessesetü’l-a’lemî. 2. Bsk.
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. (1972). ed-Dürerü’lkâmine fî a’yâni’l mieti’s-sâmine. Muhammed Abdilmuîd Zân. (thk.). Saydarâbâd.
Dâiretü’l-meârifi’l-Usmâniyye. 2. Bsk.
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. (2000). Nüzhetü’n-nazar
fî tavzîhi Nuhbeti’l-fiker fî mustalahı ehli’l-eser. Nuruddin Itr (thk.). Dımaşk. Mektebetü
Sabbâh. 2. Bsk.
İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer eş-Şâfiî. (2004). Tabakâtü’ş-Şâfiiyyîn.
Kahire. Dâru’l-vefâ. Enver el-Bâz (thk.). 1. Bsk.
İbn Manzur, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî erRüveyfiî. (1993). Lisânu’l-arab. I-XV. Beyrut. Dâru Sâdır. 3. Bsk.
İbnu’s-Salah, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân b. Mûsâ eş-Şehrezûrî.
(1986). Mukaddime (Ma’rifetü envâı ulûmi’l-hadîs). Nuruddin Itr. (thk.). Beyrut. Dâru’lfikr.
İbnü’s-Sübkî, Tâcüddin Ali b. Abdilkâfî. (1986). Muîdü’n-niam ve mübîdü’n-nikam. Beyrut.
Müessesetü’l-kütübi’s-sekâfiyye. 1. Bsk.
İbnü’s-Sübkî, Tâcüddin Ali b. Abdilkâfî. (1992). Tabakâtü’ş-Şâfiiyyeti’l-kübrâ. I-X. Mahmûd
Muhammed et-Tanâhî - Abdülfettâh Muhammed el-Hulv (thk.). Kahire. Dar-u Hicr.
İbnül-Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. (1986). edDuafâ ve’l-metrûkûn. I-II (Mücelled). Abdullah el-Kâdî (thk.). Beyrut. Dâru’l-küttübi’lilmiyye. 1. Bsk.
İsfahânî, Ebu’l-Kasım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb el-İsfahânî. (1992). elmüfredât fî ğarîbi’l-Kur’ân. Safvân Adnan ed-Dâvûdî (thk.). Beyrut. Dâru’l-kalem. 1. Bsk.
Kâdî Hüseyin, Muhammed b. Ahmed el-Merverrûzî Ebû Ali. (ts.). Ta’lîka. I-II. Ali Muhammed
Muavvaz (thk.). Mekke. Mektebetü nazzâr Mustafa el-Bâz.
Kâdî İyâz, Ebu’l-Fazl İyâz b. Mûsâ b. İyâz el-Yahsubî. (1970). el-İlmâ’ ilâ ma’rifeti usûli’r-rivâyeti
ve takyîdi’s-semâ’, Seyyid Ahmed Sakr (thk.). Kahire. el-Mektebetü’l-atîka. 1. Bsk.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
262
İbrahim TOZLU
Karaman, Hayrettin (2001). “Fıkıh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). C. XIII. s.
1-14. İstanbul.
Koçkuzu, Ali Osman. (2001). “el-İ’tibâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). C.
XXIII. s. 455-456. İstanbul.
Koçyiğit, Talat. (1980). Hadîs Istılahları. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları. No. 146.
Ankara. Ankara Üniversitesi Basımevi.
Leknevî, Ebu’l-Hasenât Muhammed Abdülhayy b. Muhammed el-Leknevî. (1987). er-Ref’u ve’ttekmîl fi’l-cerhi ve’t-ta’dîl. Abdulfettâh Ebî Ğudde 8thk.). Haleb. Mektebetü’l-matbûâti’lİslamiyye. 3. Bsk.
Leknevî, Ebu’l-Hasenât Muhammed Abdülhayy b. Muhammed el-Leknevî. (2005). et-Ta’lîku’lmümecced alâ Muvattai Muhammed. I-III. Takıyyüddin en-Nedvî (thk.). Dımaşk. Dâru’lkalem. 4. Baskı.
Mâlik b. Enes, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes el-Asbahî el-Yemenî. (1985). el-Muvatta’. Muhammed
Fuâd Abdilbâkî. (tlk.). Beyrut. Dâru ihyâi’t-türâsi’l-arabî.
Mübârekpûrî, Ebu’l-Ûlâ Muhammed Abdurrahmân b. Abdirrahîm (ts.). Tuhfetü’l-ahvezî. I-X.
Beyrut. Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye.
Özdemir, Veysel. (2014). “Cerh - Tadîl İlminde Müteşeddit ve Mütesâhil Âlimler ve
Değerlendirmelerinden İstifade Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar”. Kahramanmaraş
Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. C. XII. S. 24. s.129-175.
Râmehürmüzî, Ebû Muhammed İbn Hallâd er-Râmehürmüzî el-Fârisî. (1983). el-Muhaddisü’l-fâsıl
beyne’r-râvî ve’l-vâî. Muhammed Accâc el-Hatîb (thk.). Beyrut. Daru’l-fikr. 3. Bsk.
Ruyânî, Ebû’l-Mehâsin Fahrülislâm Abdülvâhid b. İsmâîl b. Ahmed. (2009). Bahru’l-mezheb fi
furûı’l- mezhebi’l-İmâm eş-Şâfiî. I-XIV. Târık Fethî es-Seyyid (thk.). Beyrut. Dâru’lkütübi’l-ilmiyye.
Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. (1998). A’yânu’l-asr ve
a’vânu’n-nasr. I-V. Ali Ebû Zeyd, Nebîl Ebû Aşme (thk.). Beyrut. Dâru’l-fikr. 1. Bsk.
Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. (2000). el-Vâfî bi’l-Vefeyât. IXXIX. Ahmed el-Arnâûd-Türkî Mustafa (thk.). Beyrut. Dâru ihyâi’t-türâsi’l-arabî.
Sehâvî, Ebû’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed. (1986). el-İ’lan bi'ttevbih li-men zemme ehle’t-tarih. Franz Rosenthal (thk.). terc. Sâlih Ahmed Ali. Beyrut.
Müessesetü’r-Risale.
Sehâvî, Ebû’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed. (2003). Fethu’l-muğîs
bi şerhi Elfiyeti’l-hadîs li’l-Irâkî. I-IV. Ali Hüseyin Ali (thk.). Mısır. Mektebetü’s-sünne.
1. Bsk.
Sem’ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr. (1962). el-Ensâb. Abdurrahman b. Yahya
el-Muallimî (thk.). Haydarâbâd. Dâiretü’l-meârifi’l-Usmâniyye. 1. Bsk.
Suyûtî, Ebû’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed eş-Şâfiî. (1964). Lübbü’lLübâb fî tahrîri’l-Ensâb. Bağdat. Mektebetü’l-Müsennâ.
Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. (1990). el-Ümm. I-VIII. Beyrut. Dâru’l-ma’rife.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
İbnü’s-Sübkî’nin Kâıde Fi’l-Cerhi Ve’t-Ta’dîl Ve Cem’ul-Cevâmi Adlı Eserleri…
263
Üzüm, İlyas (2004). “Mezhep”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). C. XXIX. s. 526532. İstanbul.
Üzüm, İlyas. (2006). “Mücessime”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi(DİA). C. XXXI. s.
449-450. İstanbul.
Yâfiî, Ebû Muhammed Afîfüddîn Abdullah b. Es‘ad el-Yemenî. (1997). Mir’âtü’l-cenân ve ıbretü’lyakzân fî ma’rifeti havâdisi’z-zamân. I-IV. Beyrut. Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye. 1. Bsk.
Yavuz, Yusuf Şevki (1997). “Halku’l-Kur’an”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). C.
XV. s. 371-375. İstanbul.
Yavuz, Yusuf Şevki. (1994). “Ehl-i hevâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). C. X.
s. 505-507. Ankara.
Yavuz, Yusuf Şevki. (1995). “Fahreddin er-Râzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA).
C. XII. s. 89-95. Ankara.
Yüksel, Emrullah. (1991). “Âmidî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). C. III. s. 5758. Ankara.
Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed. (1963). Mîzânu’l-i’tidâl fî nakdi’r-ricâl. Ali Muhammed
el-Becâvî (thk.). Beyrut. Dâru’l-ma’rife. 1. Bsk.
Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed. (1985). Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ. I-XXV. Şuayb elArnâûd (thk.). Beyrut. Müessesetü’r-Risale. 3. Bsk.
Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed. (1987). el-Muğnî fi’d-duafâ. Nuruddin Itr-Abdullah b.
İbrahim el-Ensârî (thk.). Katar. İdâretü ihyâi’t-türâsil İslami.
Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed. (1990). Zikru men yu’temed kavluhû fi’l-cerhi ve’t-ta’dîl.
(Erbau resâil fî ulûmi’l-hadîs. Sy. 171-227). Ebû’l Fettâh Ebû Gudde (thk.). Beyrut.
Dâru’l-beşâir.
Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed. (1992). er-Ruvâtü’s-sikâti’l Mütekellem fihim bimâ lâ
yûcib reddehüm. Muhammed İbrahim el-Mevsılî (thk.). Beyrut. Dâru’l-beşâi. 1. Bsk.
Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed. (1993). Târihu’l-İslam ve vefayâtü’l- meşâhîri ve’l
a’lâm. C. I-LII. Ömer Abdisselam et-Tedmürî (thk.). Beyrut. Daru’l-kitâbi’l-arabî. 2. Bsk.
Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed. (1998). Tezkiretü’l-huffâz. I-IV. Zekeriya Umeyrât (thk.).
Beyrut. Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye. 1. Bsk.
Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî eş-Şâfiî. (1994). el-Bahru’l-muhît.
I-VIII. Kahire. Dâru’l-kütübî. 1. Bsk.
Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî eş-Şâfiî. (1998). en-Nüket alâ
Mukaddimeti’bni’s-Salâh. I-III. Zeynül Âbidin b. Muhammed Belaferîc (thk.). Riyad.
Edvâu’s-selef. 1. Bsk.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
264
İbrahim TOZLU
Citation Information/Kaynakça Bilgisi
Tozlu, İ. (2016). “İbnü’s-Sübkî’nin Kâıde fi’l-Cerhi ve’t-Ta’dîl ve Cem’ul-Cevâmi Adlı Eserleri
Özelinde Hadis Tenkitçilerinin Uyması Gereken Kurallar/ The Rules Must be Followed by
Critics of Hadith According to the Works of Ibnu’s Subki’s Qaidah fi’l-djarh Wa’t-ta’dil and
Jam’u’l-jawami’”, TURKISH STUDIES -International Periodical for the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, Volume 11/12 Summer
2016,
ANKARA/TURKEY,
www.turkishstudies.net,
DOI
Number:
http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9862, p. 237-264.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
Download