S. (2014) Talep Tahminleri Işığında Türk

TALEP TAHMĐNLERĐ IŞIĞINDA TÜRK LĐMANLARINA YÖNELĐK
KAPASĐTE ANALĐZĐ
Soner ESMER*
*Doç.Dr., Adres: DEÜ Denizcilik Fakültesi, Lojistik Yönetimi Bölümü,
Tınaztepe/Buca/ĐZMĐR, Tel: 0532 602 32 00, Faks:0232 301 88 48
e-posta:soneresmer@gmail.com, web:www.soneresmer.com
Özet
Bu çalışmanın temel amacı son 30 yılda Türkiye’nin önemli liman projeleri ve
master planları kapsamında yapılan talep tahminleri sonucunda ortaya çıkan
kapasite ihtiyacı ile kamu ve özel sektör tarafından planlanan yatırımların
sonucunda ortaya çıkan kapasite arasındaki farkın değerlendirilmesidir. Planlanan
yatırımlar yapılan hesaplamalardan yüksektir. Bu noktada talep tahminleriyle
açıklanamayan kapasite arzının gerekçeleri ve sonuçları değerlendirilmiştir. Sonuç
olarak görülmüştür ki limanlara yönelik yük talep tahminlerinde sadece nicel
yöntemler kullanmak doğru değildir. Nicel talep tahmini yöntemlerinin nitel
yöntemler ile desteklenmesi gerekmektedir.
Abstract
This study's main objective is to evaluate the difference between container terminal
capacities needs calculated Turkey’s major port projects and master plans in the
last 30 years and the planned investments by the public and private sector. The
planned investment is higher than the calculations made. At this point,
unexplained reasons of capacity supply and its results were evaluated. As a result,
it was seen that the demand forecasting used only quantitative methods was not
correct. Quantitative demand forecasting methods should be supported by
qualitative methods.
Anahtar kelimeler: Liman, talep tahmini, kapasite analizi
Giriş
Her işletme geleceği görmek ister. Bu noktada talep tahminleri, işletmelerin
planlama yapabilmeleri için bir karar destek sistemi olarak değerlendirilebilir. Talep
tahmini
kapasite
hesaplarının
temelidir
ve
özellikle
yapılması
düşünülen
yatırımların gerekliliğini tespit etmesi ve kapasite ihtiyacının belirlenmesi açısından
işletmeler için günümüz yoğun rekabet koşullarında önem arz eden bir konudur.
Talep tahmini yöntemleri kendi içinde nicel ve nitel yöntemler olarak ikiye
ayrılabilir. Türkiye’de 80’li yıllardan günümüze gerek kamu gerekse özel sektör
tarafından yapılan limanlara yönelik yük talep tahminlerinde ağırlıklı olarak nicel
yöntemler kullanılmıştır. Ancak özellikle hem sosyal hayatta hem de iş dünyasında
küreselleşmenin
ve
postmodernizmin
etkisiyle
iş
çevresinin
karmaşıklığının
artması, müşteri (liman kullanıcıları) talep ve beklentilerinin sürekli farklılık
göstermesi
sonucunda
yük
talep
tahminlerinde
sadece
nicel
yöntemlerin
kullanımının doğru sonuçlar vermediği düşünülmektedir. Limancılık sektöründe
yatırım bedellerinin çok yüksek olması ve söz konusu yatırımların değerli kıyı
alanları üzerine yapılması, talep tahmini konusunda yapılan hataların önemini
arttırmaktadır. Bu hatalar çoğu zaman geri dönüşü olmayan sonuçlar doğmasına
neden olmaktadır.
Yöntem
Araştırma bulgularına ulaşabilmek için Türkiye’de son 30 yılda Türkiye’de
limanlara yönelik yapılan master planlar, Mersin Konteyner Terminali, Filyos
Limanı ve Çandarlı Limanı gibi önemli projelere yönelik hazırlanan raporlar,
limancılık sektörü raporlarında yapılan talep tahminleri ve mevcut limanlar ile
planlanan yatırımlar değerlendirilmiştir. Çalışmanın Türkiye’de faaliyet gösteren
limanlara yapılması ve sadece konteyner terminallerini kapsamı içine alması
araştırmanın kısıtlarıdır.
Her işletmede olduğu gibi liman işletmelerinde yük talebinin tahmini kritik bir
konudur. Ancak her geçen gün işletmelerde karmaşıklık düzeyinin artması, müşteri
talep
ve
beklentilerinin
güçleştirmektedir.
sürekli
değişmesi
yük
talebinin
tahminini
de
Talep tahmini liman kapasite hesaplarının temelini oluşturur. Talep tahmini
yöntemleri Şekil 1’de gösterilmiştir.
Kaynak: Render ve diğerleri, (2012) kaynağından esinlenerek Esmer, S. tarafından
oluşturulmuştur.
Şekil 1: Talep tahmini yöntemleri
Talep
tahmini
ayrılmaktadır.
yöntemleri
Liman
nicel
talep
ve
nitel
tahminlerinde
yöntemler
ağırlıklı
olarak
olarak
iki
ana
nicel
gruba
yöntemler
kullanılmaktadır ancak her iki yöntemin birlikte kullanılması daha yerinde
olacaktır.
Limanlara ilişkin yük talep tahmininde kullanılan başlıca veriler nüfus, Gayri Safi
Yurt içi Hasıla, toptan veya tüketici fiyat endeksi, kişisel tüketim harcamaları,
kapasite kullanım oranları, hammadde, yarı mamul ve mamul ürünlerin taşıma
hacimleri, ithalat ve ihracat hacimleri ve hedefleri, temel ürünlerin bölgesel tüketimi
olarak sayılabilir (JICA, 1998). Bu veriler özellikle nedensel yöntemlerde sıklıkla
bağımsız değişken olarak kullanılırken yükün geçmişteki gelişimi bağımlı değişken
olmaktadır.
Nicel
yöntemlerin
nitel
yöntemlerle
desteklenmesi
gerekir.
Bu
kapsamda uzman görüşleri, bölgede yapılan stratejik anlaşmaların boyutu (dikey ve
yatay birleşmeler gibi), transit, uluslararası, bölgesel ve yerel art alandaki genişleme
ve gelişmeler, küresel/bölgesel krizlerin etkisi, ulaşım altyapısındaki gelişmeler ve
yatırımlar, mevzuattaki gelişmeler (demiryolu taşımacılığının serbestleştirilmesi
gibi), ve lojistik sektöründeki gelişmelerin (lojistik köyler, lojistik merkezler v.b.)
değerlendirilmesi
ve yük talebine
olacak muhtemel etiklerinin öngörülmesi
gerekmektedir.
Tablo 1, Türk limancılığında geçmişte yapılan talep tahminlerini göstermektedir.
Tablo 1: Türk limancılığında geçmişte yapılan talep tahminleri
Çalışmanın Adı
Hazırlayan Kurum
Kullanılan Yöntem
For Study on the Development
Project of Filyos Port in the
Republic of Turkey
Kuzey Ege Limanı Fizibilite Etüdü
Japan International
Cooperation Agency, 1990
Doğrusal (Lineer)
Regresyon
D.E.Ü. Deniz Bilimleri ve
Teknolojisi Enstitüsü, 1997
The Master Plan Study for the Port
Development at the Sea of
Marmara in The Republic of
Turkey
The Overseas Coastal Area
Development Institude of
Japan – Nippon Keoi, Co.,
Ltd., 1997
Zaman Serisi ve
Doğrusal, logaritmik ve
üstel regresyon
Çoklu Doğrusal
Regresyon
Special Assistance for Project
Formation for Đzmir Port
Development Project in Republic of
Turkey, Final Report
Final Report for the Study on the
Nationwide Port Development
Master Plan in the Republic of
Turkey (ULIMAP)
Ulaştırma Ana Planı Stratejisi
SAPROF Team for the
Overseas Economic
Cooperation Fund, Japan.,
1998.
The Overseas Coastal Area
Development Institute of
Japan, 2000
Feasibility Study of the
Construction of Container Port of
Mersin, Master Plan, 2005.
Çandarlı Limanı Fizibilite Raporu
Türk Limancılık Sektör Raporu –
Vizyon 2023
Technical Assistance for
Construction of a New Port in
Çandarlı (Đzmir) in Turkey
Technical Assistance for
Construction of Container Port in
Mersin
Ulaştırma Kıyı Yapıları Master
Planı - 2010
Zaman Serisi
Doğrusal Regresyon,
Logaritmik Regresyon
Ulaştırma Bakanlığı &
Logaritmik regresyon
Đstanbul Teknik Üniversitesi,
2005
TCT, Alatec, Idom Ortak
Çoklu Regresyon
Girişimi,
Eser Mühendislik Müşavirlik Regresyon Analizi
A.Ş., 2005
D.E.Ü. Deniz Đşletmeciliği ve Doğrusal Regresyon
Yönetimi Y.O., 2007
Altınok-Areas-Csm
Regresyon Analizi
Konsorsiyum, 2010
Altınok-Areas-Csm
Konsorsiyum, 2010
Zaman Serisi
Yüksel Proje-Belda
Çoklu Regresyon Analizi
Kaynak: Ulaştırma Kıyı Yapıları Master Planı-2010.
Tablo 1’de bahsi geçen raporlarda limanlar için yük talep tahminleri için tercih
edilen yöntemler değerlendirildiğinde, yöntemlerin neredeyse tamamının nicel
yöntemler olduğu görülmektedir. Ağırlıklı olarak kullanılan yöntem ise çoklu
regresyon analizidir. Bu noktada talep tahminlerinde ağırlıklı olarak kullanılan
nicel yöntemlerin doğasını anlamak gereklidir. Nicel yöntemlerde kullanılan veriler
arasında korelasyon en az
% 90’ın üzerinde olmalıdır. Korelasyonu alınacak
verilerin talep tahmini yapılan konu ile ilgili verilerin olması gereklidir. Örneğin
istatistiki olarak limandaki yük artışı ile bölgedeki balık artışı arasında güçlü bir
korelasyon olabilir. Araştırmacının yük artışını etkilediğini düşündüğü verilerin
kullanılması gerekmektedir. Şekil 2’de Tablo 1’de bahsedilen yöntemlerde ağırlıklı
olarak kullanılan yöntemlerde tercih edilen değişkenlerin yüzde olarak zaman
içerisindeki gelişimi gösterilmektedir. Veriler arasındaki uyum grafikten kolaylıkla
anlaşılmaktadır.
50
40
38
30
20
23
10
9
18
18
16
8
7
7
-10
2005
2006
20
11
5
0
2004
23
2007
1
2008
30
23
24,2
9,2
12,8
8,8
2009-4,8 2010
-14
2011
10,7
5,6
2,1
2012
9,2
4
3
2013
-20
-27
-30
-40
Konteyner trafiği (%)
GSYİH gelişimi (%)
Dış ticaret gelişimi (%)
Kaynak: TÜĐK ve TÜRKLĐM
Şekil 2: Türkiye’de konteyner, GSYĐH ve dış ticaret gelişimi (2004-2013-%)
Tablo 2’de 2000 yılında yayınlanan ve nicel yöntemler kullanılarak yapılan ULĐMAP
raporundaki talep tahminleri ve 2013 yılında gerçekleşen rakamlar görülmektedir.
Tablo 2: T.C. Ulusal Liman Gelişim Master Planı Çalışması (ULIMAP-2000) 2020 yılı
Talep tahminleri ve gerçekleşen rakamlar
Marmara
Ege
Akdeniz Karadeniz
Toplam
Tahmin
2010
1,460,000
960,000
800,00
160,000 3,380,000
2015
1,950,000 1,290,000 1,060,000
200,000 4,500,000
2020
2,400,000 1,650,000 1,490,000
460,000 6,000,000
Gerçekleşen
2013
5,030,674 1,174,831 1,733,440
57,457 7,996,402
ULĐMAP çalışması sonuçları ile 2013 yılında gerçekleşen rakamlar incelendiğinde
sadece Ege bölgesinde tahminlerin yakalandığı diğer bölgelerde ve Türkiye
toplamında önemli farklar olduğu görülmektedir (Tablo 2). Geçen zaman içinde
özellikle özel sektörün kendi stratejilerini geliştirdikleri ve artan talebe yönelik
kapasite arzı yarattıkları ve sonuç olarak 2000’li yıllarda öngörülemeyen talebi özel
sektör dinamizmi ile karşıladıkları görülmüştür.
Talep tahminlerinde kullanılan verilerin tutarlılığı ve doğruluğu da önemli bir
detaydır. Günümüzde liman sektörü ile ilgili daha güvenilir sayısal veriler elde
edilmektedir. Limancılık sektörü konusunda temel veri kaynakları arasında; Deniz
Ticaret Odaları, TÜRKLĐM, TÜĐK sayılabilir. Ayrıca Ulaştırma, Denizcilik ve
Haberleşme Bakanlığı Deniz Ticareti Đstatistiklerini Düzenleme Yönetmeliği 1 Mart
2013’de yürürlüğe girmiştir. Bu yönetmelik ile daha güvenilir ve detaylı istatistiki
verilerin elde edilmesi beklenmektedir.
Araştırma
kapsamında
nicel
yöntemlerle
yapılan
talep
tahminlerinin
nitel
yöntemlerle ve sektörel bilgilerle desteklenmesi gerektiği önerilmektedir. Talep
tahminlemelerinde kullanılabilecek nitel veri kaynakları aşağıda belirtilmiştir:
•
Uzman görüşleri,
•
Stratejik anlaşmaların boyutu (Dikey ve yatay birleşmeler gibi )
•
Transit, uluslararası, bölgesel ve yerel hinterlanttaki genişleme ve gelişmeler,
•
Küresel/bölgesel krizlerin etkisi,
•
Ulaşım altyapısındaki gelişmeler ve yatırımlar,
•
Mevzuattaki gelişmeler (demiryolu taşımacılığının serbestleştirilmesi gibi)
•
Lojistik sektöründeki gelişmeler (Lojistik köyler, lojistik merkezler v.b.)
Türkiye’de son dönemlerde limanlarla ilgili yapılan önemli çalışmalara bakıldığında
2023 yılına ilişkin konteyner elleçleme tahminlerine ulaşılmaktadır. UDH Bakanlığı
tarafından yayınlana Ulaştırma Kıyı Yapıları Master Plan çalışmasına göre 2023
yılında Türk limanlarına olan konteyner talebi 18.8 milyon TEU, Türklim limancılık
sektörü raporuna göre ise 15 milyon TEU’dur. Diğer yandan yine Türklim liman
sektörü raporlarında 2023 için 1,2 trilyon dolar dış ticaret hedefinin karşılığı 17,8
m TEU olarak ifade edilmiştir. Basit bir hesapla 2005-2013 yılları arasında
gerçekleşen % 11,9 oranındaki büyüme devam ederse 2023’te 25 milyon TEU’ya
ulaşılmaktadır. Elde edilen bu rakamlara göre 2023 yılı Türk limanlarına olan talep
tahmini 15 ve 25 milyon TEU aralığında olacağı görülmektedir. Diğer yandan UDH
Bakanlığı tarafından 2014 yılında yayınlanan 11. Ulaştırma Şurası sonuç raporuna
göre 2023 yılı Türk limanlarında konteyner elleçlemesi için kapasite hedefi 32
milyon TEU olarak ifade edilmiştir. Elde edilen tüm veriler değerlendirildiğinde ilk
bakışta bir kapasite fazlalığı oluşacağı tahmin edilebilir. Ancak bahsedilen
raporlardaki nicel talep tahmini metodolojileri bu konuda kesin yargı yapmayı
engellemektedir.
Sonuç ve öneriler
Araştırmada konteyner terminallerine yönelik talep tahminlerinde göz önüne
alınması gereken bazı hususlar tespit edilmiştir. Konteyner terminalleri için
yapılacak yük talep tahminlerinde temel prensip olarak önerilen hususlar aşağıdaki
gibidir:
•
Yerel ve transit yük ayrı tahmin edilmelidir,
•
Yük hinterlandının verileri kullanılmalıdır,
•
Nokta tahmin değil aralık tahmin yapılmalıdır,
•
Transit yük tahmininde limanın yerel hinterlant bilgileri kullanılmamalıdır,
•
Bilinen bir gerçek göz ardı edilmemelidir.
Araştırma sonuçlarına göre ilk başta Türkiye’de orta ve uzun vadede bir kapasite
fazlalığı oluşacağı düşünülmektedir. Ancak bu durumun nedenleri sadece çalışma
kapsamında incelenen talep tahminleriyle değil, kamu ve özel sektörün yatırım
planları ile açıklanmalıdır. Bu nedenle araştırma bulguları nicel yöntemlerin yük
talep tahminlerinde tek başına yetersiz kaldığını desteklemektedir.
Türkiye’de kamu ve özel sektörün liman yatırım projeleri ve ilgili raporları
incelendiğinde talebin çok üzerinde (32 milyon TEU) bir kapasite hedefinin olduğu
görülmektedir. Bu denli yüksek kapasite arzının hedeflenmesi, yapılan hesabın ilgili
kamu kuruluşlarının ve özel sektör temsilcilerin hesaplamalarına göre değil farklı
dinamiklere göre yapıldığını düşündürtmektedir. Kamu ve özel sektör tarafından
talep tahminlerinin çok üzerinde bir kapasite ile planlanan yatırımlar, gelecekte bir
liman kapasite arzı fazlalığı oluşacağı yönünde bir düşünce oluşturmaktadır. Ancak
özellikle Çandarlı, Filyos, Yeni Mersin Konteyner Terminali gibi büyük ölçekli kamu
projeleri
ve
konteyner
taşımacılığı
ve
limancılığındaki
küresel
oyuncuların
Türkiye’de planladıkları ve faaliyete geçirdikleri yatırımlar göz önüne alındığında
(Asyaport, APM terminalleri, DP World v.b.) talep tahminlerine girmeyen stratejik
öngörülerin olduğu görülebilir. Konu bu kapsamda değerlendirildiğinde aşağıdaki
nedenler Türk limanlarına olan talebin beklenenden daha fazla olacağı yönünde
fikirler vermektedir:
Türkiye’nin Avrupa-Uzak Doğu rotasına yakın, Karadeniz ve Ortadoğu için
•
stratejik bir konumda bulunması nedeniyle önemli yük potansiyeli olması,
•
Türkiye’nin ekonomik büyüme rakamlarının yüksek olması,
•
2023 ihracat hedefi olan 500 milyar doların yarattığı olumlu hava,
•
Konteyner gelişim oranının dünya ortalamasının üzerinde olması,
•
Küresel terminal operatörlerinin Türkiye’ye yatırım yapması,
•
MAERSK, CMA-CGM ve MSC Türkiye’yi büyüme alanı olarak görmesi,
•
Dünyanın ilk 20 büyük konteyner hattının tamamının Türkiye’de faaliyet
göstermesi.
Diğer
yandan
yatırımların
tamamlanması
ve
beklenen
talep
rakamlarının
gerçekleşmemesi durumunda Türk limancılık sektörüne yoğun rekabet olarak
yansıyacak olan kapasite arzı fazlalığının mevcut liman işletmecilerine olası etkileri
de çalışma kapsamında ayrıca değerlendirilmiş ve aşağıdaki öngörüler yapılmıştır:
•
Limanların modernleşme ihtiyacı artacak,
•
Verilen hizmetin farklılaşması ve odaklanması gerekecek,
•
Daha fazla müşteri odaklılık prensip olarak benimsenecek,
•
Liman hinterlantları daha da genişleyecek (Lojistik Köyler, Đhtisas Gümrükleri,
Demiryolu taşımacılığı, Kara Terminalleri v.b. etkisi),
•
Daha yoğun ve daha geniş coğrafi rekabet yaşanacak,
•
Daha yoğun pazarlama faaliyetleri yapılacak,
•
Maliyetler daha fazla sorgulanacak ve ,
•
Verimlilik çok daha fazla önem kazanacaktır.
Bu öngörüler çerçevesinde mevcut liman işletmelerinin önlem alması ve kendini
hazırlaması önerilmektedir.
Kaynaklar
JICA (1998). Container Terminal Planning. Port and Harbour Engineering II. Training
Course: Japan.
Render, B., Stair, R. M. ve Hanna, M. E. (2012.) Quantitative Analysis for
Management. 11th Edition. Prentice Hall.
The Overseas Coastal Area Development Institute of Japan (2000 ) Final Report for
the Study on the Nationwide Port Development Master Plan in the Republic of
Turkey (ULIMAP).
TÜRKLĐM (2007) Türk Limancılık Sektör Raporu – Vizyon 2023.
TÜRKLĐM (2012) Türk Limancılık Sektör Raporu.
UDH Bakanlığı (2010) Ulaştırma Kıyı Yapıları Master Planı. Yüksel Proje
Uluslararası A.Ş. ve Belde Proje ve Danışmanlık Tic. Ltd. Şti. Ankara.
UDH Bakanlığı (2013) 11. Ulaştırma Şurası Raporları.
Ulaştırma Bakanlığı & Đstanbul Teknik Üniversitesi (2005) Ulaştırma Ana Planı
Stratejisi.
ULIMAP (2000) T.C. Ulusal Liman Gelişim Master Planı Çalışması.